Ashtasahastritatparya Vivaranam Part 1

Author(s): Vairagyarativijay
Publisher: Pravachan Prakashan Puna

Page 17

१७
साक्षात्कृतसकलस्याद्वादाभिप्रायेण लालिता पालिता अष्टसहस्त्रीतया पुष्टिं नीता । देव ! स यदि नापालयिष्यत् कथं त्वामद्राक्षम् ?' इति ।
आचार्यश्रीविद्यानन्दस्वामिनः शैली प्रौढापि विस्तृता । अष्टसहस्रीं विवृण्वन् स अष्टशती स्वीयवृत्तावेव समावेशयति, परमतकृताक्षेपखण्डनेऽकलङ्कदेवमनुसरति, अनेकान् प्रवादान् सूक्ष्मप्रज्ञया समालोचयति, परमतस्थितान् दोषान् उद्घाटयति, परोपस्थापितान् दोषान् तीक्ष्णेन तर्ककुठारेण निर्दयमवच्छिनत्ति । विषमेन युक्ति-प्रयुक्ति-प्रत्युक्तिजालेन च निबद्धेयमष्टसहस्री कष्टसहस्री एवेति विद्यानन्दस्वामी स्वयमेवोद्घोषयति । समयस्तस्य विक्रमस्य नवमं शतकम् (ई० ७७५-८४०) इत्यैतिह्यविदो विदुः ।
विषयदर्शनम् :
अष्टसहस्रयाः अतिविस्तृतो दुरूहश्च प्रथमः परिच्छेदो 'व्याघ्रमुखाः ग्रन्थाः' इत्यभियुक्तोक्ति स्मारयति । नैकेऽर्थगम्भीराः विषया अस्मिन् विमृष्टाः वृत्तिकारेण । आप्तमीमांसायाः प्रस्तावनाश्लोकेषु (श्लो० १-७) एव वृत्तेः विषयविस्तारः प्रवर्तते । तत्र नियोगवाद-भावनावाद-विधिवादानां खण्डनं मुख्यो विमर्शः । वेदैकप्रामाण्याभ्युपगन्तृणां मीमांसकानां मते 'यजेत' इत्यादि वाक्येषूपस्थितस्य लिङादिशब्दवाच्यस्याऽऽख्यातस्य प्रेरकत्वं स्वीक्रियते । तत्र विप्रतिपद्यन्ते मीमांसकाः । प्राभाकरा: आख्यातस्य अर्थरुपेण नियोगं स्वीकुर्वन्ति । भाट्टा भावनाम् अन्ये च विधिम् । अत्र वृत्तिकृता प्राभाकराभिमतनियोगपदस्यैकादशार्थाः प्रदर्शिताः । परस्परं च वादमाध्यमेन तेषां खण्डनं प्रस्तुतम् ।
चार्वाकाभिमतः तत्त्वोपप्लववादः प्रथमपरिच्छेदस्यान्यो ध्यानाकर्षको विमर्शः । शून्यवादसदृशोऽयं वादः प्रायो जयराशिभट्टकृततत्त्वोपप्लवसिंहनामके ग्रन्थे दृश्यते ।
मीमांसासूत्रश्लोकवार्तिके कुमारिलभट्टेन सर्वज्ञास्तित्वम् निराकृतम् । आचार्येण प्रबलाभियुक्तिभिः तन्मतं निर्लोठितम् । द्वितीये परिच्छेदे ब्रह्माद्वैत-शब्दाद्वैत-विज्ञानाद्वैत-चित्राद्वैतशून्याद्वैतरूपपञ्चविधाद्वैतवादस्य निराकरणं प्रस्तुतमाचार्येण ।
तृतीयादिषु च नित्यानित्यबैकान्तादिविषयपरीक्षणं महता कौशलेन कृतमिति वृत्तिदर्शनेनैवा वगमिष्यन्ति विद्वांस इत्यलमतिपल्लवितेन ।
अष्टसहस्त्रीतात्पर्यविवरणम् :
अष्टसहस्रयाः रचनानन्तरं नवशतवर्षेषु व्यतीतेषु वैक्रमीये अष्टादशशततमे शतके न्यायविशारदन्यायाचार्यमहोपाध्याय श्रीमद्यशोविजयगणिभिरष्टसहस्री पाण्डित्यपूर्णेन तात्पर्यविवरणेन विभूषिता । नव्यन्यायशैलीबद्धम् अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणम् श्लोकसङ्ख्यया अष्टसहस्रीतुल्यमेव । तदुक्तं विवरणप्रारम्भे