Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ:
પૂ. પંન્યાસ ધમ અશાક ગ્રંથમાળા પુષ્પ ૧૧ મું પં. ધમ-સુરેન્દ્ર- અશોકસુરિ સદગુરૂભ્યો નમ:
ઉપદેશ સપ્તતકા
છે
યાને
દેવ, ગુરૂ અને ધર્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ
(અનેક ઉપદેશક કથાઓ સહિત)
દિશા
પ્રસિદ્ધકર્તા ૫. ધમ -અશાક-ગ્રન્થ માળાવતી શ્રી મુનિ સુત્રતસ્વામી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ
ભૂલાભાઈ દેસાઇ રોડ, કાંદીવલી વેરટ ૪CCC૬૭.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી શખાધી નાથાય નમ
પન્યાસ ધર્મો અશક અસ્થમાળા ગ્રુપ ૧૧૩ ૫. ધ –સુરેન્દ્ર-અશાકચ દ્રસુરિ સદ્ગુરૂબ્યાનમા નમ:
ઉપદેશ સપ્તાતકા
યાને
દેવ, ગુરૂ અને ધ તત્ત્વનું સ્વરૂપ.
(અનેક ઉપદેશક કથાઓ સહિત)
પ્રસિધ્ધકર્તા
૫. ધર્મ-અશાક-પ્રન્થ માળવાતી શ્રી મુનિ સુવ્રતસ્વામી જૈન શ્વેતાંમ્બર મૂર્તિ પૂજક સંઘ ભૂલાભાઈ દેસાઈ રાડ, કાંદીવલી વેસ્ટ ૪૦૦૦૬૭
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસિધ્ધકર્તા
ધર્મ-અશાક-પ્ર થમાળા વતી શ્રી કાંદીવલી જૈન શ્વે. મૂ. સલ કાંદીવલી (વેસ્ટ)
પ્રત. ૧૦૦૦ ધર્મ સંવત ૧૩
સુરેન્દ્ર સંવત ૩૮ વિક્રમ સંવત ૨૦૪૩. વીર સંવત, ૨૦૧૩
કિંમત રૂા. ૨૫-૦૦
મુદ્રકઃ
ચીનુભાઇ મેા. શાહુ મગળપારેખને ખાંચા,
શાહપુર અમદાવાદ–૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. ૫’. ધર્માવજયજી ગણિવર્ય (ડહેલાવાળા)
જન્મ : વિ. સં. ૧૯૨૩ પાપ વિદ ૧૪,
દીક્ષા : વિ. સં. ૧૯૫૨ અષાઢ સુદિ ૧૩, સિદ્ધક્ષેત્ર સ્વર્ગવાસ : વિ. સં. ૧૯૯૦, ચૈત્ર વિદ૭, અમદાવાદ. (ડહેલાના ઉપાાય )
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા નંબર વિષય
પૃષ્ટાંક ૧ પ્રથમ અધિકાર દેવતત્વનું સ્વરૂપ. (ચોવીસ ઉપદેશ) ૧ ૨. બીજો અધિકાર તીર્થનું સ્વરૂપ. (સત્તર ઉપદેશ) ૬૭ ૩. ત્રીજો અધિકાર ગુરૂતત્ત્વનું સ્વરૂપ. (પાંચ ઉપદેશ) ૧૧૯ ૪. ચેાથે અધિકાર ધર્મતત્વનું સ્વરૂપ. (બાર ઉપદેશ) ૧૩૮ ૫. પાંચમો અધિકાર ગૃહસ્થ ધર્મનું સ્વરૂપ. (સત્તર ઉપદેશ) ૧૮૦
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ કામના શ્રી સોમધર્મ ગણિ વિરચિત આ ગ્રંથરત્ન “ઉપદેશ સપ્તતિકા”નું પ્રકાશ પરમ પૂજ્ય પંન્યાસ શ્રી ધર્મ વિજયજી જૈન ધર્મ–પ્રસારક ટ્રસ્ટ, પાટણ દ્વારા થઈ રહ્યું છે. તે અતિ હર્ષદાયક ઘટને છે.
શ્રી જિનશાસન એટલે જેનું બીજું નામ, સુદેવ, સુગુરુ અને સુધર્મની સમ્યગૂ ઉપાસના. જ્યાં સુધી આપણે આત્મા શ્રી અરિહંતાદિ દેવનું સ્વરૂપ ન ઓળખે-સુગુરૂની ઓળખ ન કરે. સુધર્મનું સાચું સ્વરૂપ ન સમજે ત્યાં સુધી તે મોક્ષ માર્ગ તરફ પ્રગતિ કરી શકતો નથી.
શ્રી અરિહંતને આપણું ઉપર મહાન ઉપકાર તેમનું સ્મરણ તેમનું ધ્યાન. પૂજા સ્તવના અને તેના દ્વારા થતા આત્મિક અનુપમ લાભ આ બધી બાબતો દેવ તત્ત્વના અધિકારમાં કથા દ્વારા સમજાવવામાં અરિહંતદેવના શાસનને તેમની આજ્ઞાને તેમના મહાન ધર્મને આપણું સુધી પહોંચાડનાર સદ્ગુરુદેલો છે. સુગુરુ આપણને મળે. તેમની અમૂલ્ય વાણુ દ્વારા જે સદ્ધર્મની ઓળખ ન થાય તે સમગ્ર દર્શન પ્રગટે શી રીતે ? અને સમ્યગૂ દર્શનના અભાવમાં સમ્યફચારિત્ર કે સમ્યગજ્ઞાન પણ ઘટે આ રત્નત્રયીની આરાધના વિના ભવાટવી કેમ પાર પામે ?
આમ આ બધાના મૂળમાં અરિહંતના ધમને આપણા સુધી પહોંચાડી આપણા સંસાર દુઃખ મટાડનાર અને શિવસુખ અનાર ગુરૂતત્વ છે તેનું સુંદર સ્વરૂપ કથાઓ સહિત આ ગ્રંથ રત્નમાં સમજાવવા પ્રયત્ન કરેલ છે દેવ અને ગુરૂને ઓળખ્યા પછી તેમને બતાવેલા માર્ગનું આરાધન કરવામાં ન આવે તો સંસાર સાગર તરી શકાતું નથી શિવસુખ પામી શકાતું નથી.
શ્રી જિનક્તિ આજ્ઞાઓનું યથાશક્તિ આરાધન આ છે ધર્મ તત્તની ઉપાસના આ ધર્મતત્વને સમજાવવા ગ્રંથકારે સુંદર કથાનકે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્વારા આપણું સુધી ધમાને પહોંચાડવા માટે પ્રયત્ન કરેલ છે.
જેને મોક્ષ મેળવવો હેય-સંસાર-સાગરથી છૂટવું હોય તેને આ ગ્રંથ વાંચવો જ હ.
શ્રી કાંદીવલી જેન વે. મૂ. સંઘે આ ગ્રંથ પ્રકાશનને તમામ ખર્ચ ઉપાડી લઈ ઉત્તમ સલ્ફાય કરેલ છેઆ ગ્રંથ રત્નના વાંચન દ્વારા ભવ્યાત્માઓ દેવ ગુરૂ-ધર્મના સ્વરૂપને ઓળખે અને મુક્તિના મંગલ માર્ગે આગેકૂચ કરે એજ એક શુભેચ્છા
લે. :- (ડહેલાવાળા) આ. અશોકચંદ્ર સૂ. મ. સા. ના
શિષ્ય પ્રવચનકાર મુનિ જયાનંદ વિ.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ
લ
अरिह तो महदेवो, जावज्जीव' सुसाहुणो गुरुणो । जिणपन्नत्तं तत्त इअ सम्मत्त मए गहिअं ॥
"
દુઃખનું કારણુ સંસાર, સ ંસારનું કારણ ક્રમ`બંધન અને કમ બંધનનું કારણ રાગ-દ્વેષ.
દુઃખમાંથી છૂટવાના ઉપાય રાગ-દ્વેષરૂપ કષાયેાથી મુક્તિ કષાયમુક્તિનું અનન્યકારણ વીતરાગ દેવની ભક્તિ. વીતરાગદેવ
જગતના સવવે દુઃખમાંથી સર્વથા મુક્ત બની પરમ સુખમાં આનંદ મગ્ન બને આવી સતત ભાવ કરુણાથી પુણ્ય પ્રકૃતિમાં અદ્રિતીય–અનુપમ એવું તીથંકર નામ ક્રમ (તીર્થંકર થવાના પૂના ત્રીજ ભવે) નિકાચિત (ગાઢ) રસથી બાંધી ચરમભવમાં જન્મથી અતિશયાથી શાલતા, દેવેન્દ્રો-ચક્રવતિ' આદિથી પૂજિત, અદ્રિતીય પુણ્યશાલી એવા એ પુણ્યાત્મા અનાસક્તભાવે સંસારમાં રહી દીક્ષા પૂર્વ" સાંવત્સરિક દાન આપી, સ્વયંદીક્ષા ગ્રહણ કરી સ્વસાધનાના અળે ધાતિકમે†ના ક્ષય કરી સન–સદી બની જીવમાત્રના કલ્યાણુના કારણરૂપ ધ`શાસનની સ્થાપના કરનાર સર્વગુણ સંપન્ન અરિહંત દેવની ભક્તિ જિનાજ્ઞાના પાલન સાથે કરનાર ભક્ત રાગ-દ્વેષની અનાદિની ગાંઠને ભેદી નિલ દર્શન પામી જીવન એવી રીતે જીવી શકે છે કે જેથી કમ' બંધ અલ્પ થાય અને મુક્તિ ન મળે ત્યાં સુધી સતિના ભાગી બને. પંચમહાવ્રતધારી ગુરુ
અરિહંત પરમાત્માએ સુખના સાચા સાધન સ્વરૂપ બતાવેલ સવ*વિરતિ–ચારિત્રના માર્ગ" ઉપર રહી સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનગુણુથી અલકૃત, પંચેન્દ્રિયવિજેતા, પંચાચાર પાલક અને પાંચમહાવ્રતથી ભૂષિત
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠ પ્રવચન માતાની રક્ષાપૂર્વક સ્વ-પરના કલ્યાણ માટે અરિહંતના શાસનની રક્ષા કરતા અને તેમના જ ઉપદેશને આપતા પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરતા એવા ગુરુ ભગવંતો મહા મહિના–અંધકારમાં ફસાયેલા સંસારી જીવને દિવ્યજ્ઞાન પ્રકાશ આપી અંધકારને નાશ કરે છે. એ ગુરુ ભગવંતોને હૃદયની ભાવના અને ઉલ્લાસ સાથે વંદના કરનાર જિન શાસનાનુરાગી ભવ્યાત્મા દુઃસ્તર એવા સંસાર સાગરને સરળતાથી પાર કરી મુક્તિનગરમાં પહોંચી પોતાના સ્વારૂમાં અનંતકાળ સ્થિર બને છે. વિતરાગ કથિત ધર્મ
કેવલ જ્ઞાન પામી તીર્થકર નામ કર્મના વિપાકેદય વાળા પરમતારક અરિહંત દેવો ધર્મતીર્થની સ્થાપના દ્વારા જે શ્રુતધમ અને ચારિત્ર ધમને ઉપદેશ આપે છે. તે અનાદિના મહામેહના ઝેરને ઉતારી પરમ અમૃત રસનું પાન કરાવી ભવ્યાત્માને અજર-અમરે બનાવનાર ત્યાગ પ્રધાન ધર્મની એકાગ્રચિત્તે આરાધના કરનાર આત્મા તિર્યંચ-નરકગતિનાં અતિશય દુઃખેથી તાત્કાલિક છૂટી ધર્મપ્રભાવે ચારગતિ રૂપ સંસારથી છૂટી સિદ્ધિગતિમાં પરમ સુખમાં સદાકાળ મહાલે છે. - પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજ્ય અશકચન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મ. સાહેબ (ડહેલાવાળા)ના શિષ્ય પૂ મુનિરાજ શ્રી જ્યાનન્દ વિજયજીએ વિતરાગદેવ, પંચમહાવ્રતધારી ગુરુ અને વિતરાગ કથિત ધર્મરૂપ તત્ત્વત્રયીને પ્રસ્તુત પુસ્તકમાં કથાના માધ્યમથી બાળજીવોને સમજાવવાને જે સુપ્રયાસ કર્યો છે તે અનુમોદનીય છે. - એકાગ્રચિત્તથી કથાઓનું વાંચન-મનન-અનુપ્રેક્ષા કરી સહુ કલ્યાણના ભાગી બને એ મંગલકામના.
વસંતલાલ મફતલાલ દોશી સં. ૨૦૪૨ આસો સુદ-૧૪ ગુરુવાર
અધ્યાપક : જગદ્ગુરુ શ્રી હીરસૂરીશ્વરજી
સં. પ્રા. ધાર્મિક ગેડીજી જૈન પાઠશાળા-પાયધુની મુંબઈ – ૪૦૦૦૦૩
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતમૂતિ પરમ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી. વિજય અશોકચંદ્રસૂરિજી મ. ની જીવન જ્યોત
કલિકાલ સર્વજ્ઞ ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજની સાહિત્ય સાધનાની પુણ્યભૂમિ અને પરમહંત શ્રી કુમારપાલ મહારાજાની અહિંસાની અમરવેલની ફળદ્રુપ ભૂમિ અણહિલપુર પાટણ નજીક દેવગુરુ ધર્મના સંસ્કારી વાતાવરણથી ગૂંજતા સોહામણા ગામ સરિદમાં શેઠ શ્રી. વિરચંદ મગનલાલભાઈ, આગેવાન શ્રાવક તરીકે પ્રસિદ્ધ હતા. તેમના ધર્મ પત્નિ શ્રીમતિ ઝબલબેન શ્રદ્ધા અને સંસ્કારની ખાણસમા અહર્નિશ ધર્મ આરાધનામ્ય પવિત્ર જીવન વિતાવતા હતા.
વિક્રમ સંવત ૧૯૬૦ ના વર્ષમાં ભાદરવા સુદ ૧ ના પાવન દિવસે તેમને જન્મ થયો હતો. ગામના દરેક મહાનુભાવોના અંતરમાં આનંદની લાગણી ઉભરાતી હતી. કારણ આ દિવસ પયુંષણ મહાપર્વની અંતર્ગત શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીજીના જન્મ વાંચનને પવિત્ર દિવસ હતે.
આ પુનિત દિવસે શ્રીમતિ ઝબલબેને સુંદર લલણથી સુશોભિત એક બાળકને જન્મ આપ્યો. આનંદમય વાતાવરણમાં વધારે થયો. પરિવાર જનોના દિલમાં વધુ ખુશી પેદા થઈ અને બાળકને સુંદર લક્ષણો જોતાં સૌ કોઈને આ બાળક ભવિષ્યમાં મડાન બનશે. એવી આશા દેખાઈ
બાળપણમાં માતા પિતાના ઉત્તમ સંસ્કારે સેવા પૂર્વક અમૃતલાલ ગુજરાતી નિશાળમાં વ્યવહારિક શિક્ષણ લેવા લાગ્યા. બુદ્ધિને ક્ષપશય સારે હોવાથી શાળામાં શિક્ષકે વિગેરેને સ્નેહ સંપાદન કરી સાત ચોપડી સુધીનું શિક્ષણ પ્રાપ્ત કર્યું.
આ શિક્ષણ લેવા સાથે મિશેર અમૃતલાલના અંતરમાં ધાર્મિક શિક્ષણ લેવાની ઉત્કટ ભાવના પેદા થતાં તેઓને શ્રી યશે વિજયજી
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ. શ્રી અશોકચદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજ સા. (ડહેલાવાળા)
જન્મ
: વિ. સં. ૧૯૬૯, ભાદરવા સુદિ ૧, સરીયદ દીક્ષા : વિ. સં. ૧૯૮૭, કારતક વિદ ૧૧, પાટણ, આચાર્યપદ : વિ. સં. ૨૦૨૩, વૈશાખ સુદિ ૬, એટાણા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પાડશાળા મહેસાણામાં ધાર્મિક શિક્ષણ-અધ્યયન માટે રાકાયા. ત્યાં પણ વિનય વિવેક પૂર્વક ધામિક શિક્ષા ગ્રહણ કરતાં અમૃતભાઇ એ ઉપધાન કર્યાં. તેમના અંતરમાં સંસાર ત્યાગનો પાવન મહેચ્છા જાગી. મેહગ્રસ્ત માતા પિતાને આની જાણ થતાં અમૃતભાઈને સંસારના અંધનેામાં બાંધવાના પગલા લેવા તેએનું સગપણ ઘણી ઉતાવળથી કરી લીધુ. આમ છતાં ભાઈ શ્રી અમૃતલાલના અંતરમાં જે વૈરાગ્ય યાત જાગી હતી. તે ઝાંખી પડવાને બદલે વધુ પ્રજવલિત બનતી ગઈ. વિ. સં. ૧૯૮૪ માં પાટણમાં ૫. ધ`વિજય પાસે ઉપધાન કરીને માળ પહેરેલ. જેમાં રહેલાના ઉપાશ્રયના પ્રકૃષ્ટ પ્રતિભાધારી પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી. ધ વિજયજી મહારાજની સાથે
સંપર્ક થતાં અસાર સંસારને ત્યાગ કરી સાધુ જીવનના સ્વીકારની ભાવના ઘણી પ્રબળ બની. કિશાર અમૃતલાલની વય સગીર હતી. ભેગ સુખની લાલસાવાળા જગતને ત્યાગતા મા` રૂચે નહિ. તે સ્વાભાવિક છે. જેથી કેટલાક ભાળ દિક્ષાના વિધીએ દ્વારા અમૃતલાલભાઈની દિક્ષા અટકાવવાના જોરદાર પ્રયત્ના થવા લાગ્યા. આમ છતાં સ્વ. પૂજ્ય પંન્યાસજી શ્રી. ધર્મ વિજયજી ગણિવરશ્રીના પટ્ટ વિભૂષક શિષ્યરત્ન પૂ. પંન્યાસજી શ્રી. સુરેન્દ્ર વિજયજી ગણિવરશ્રીએ ધણી હિ ંમતપૂર્વક પૂ` આત્મ વિશ્વાસ સાથે પાટણમાં વિ. સં. ૧૯૮૭ કાતિક વદ ૧૧ ના શુભ દિવસે અમૃતભાઈ ને ભાગવતી દિક્ષા આપી. નામ મુનિરાજ શ્રો. અશેાક વિજયજી આપી. પૂ. પં. શ્રી ધર્માં વિજયજી મહારાજના શિષ્ય તરીકે જાહેર કર્યાં. હ્તિા બાદ વિરોધીઓ તરફથી ઘણીજ પરેશાનીઓ ઉભી કરવામાં ક્રેટ'માં કેસ પણ કરવામાં આવ્યા. તે પણ જૈન શાસનના અધિષ્ટાયક દેવેાના પ્રભાવે પૂ. પંન્યાસજીશ્રીના પ્રબળ પુણ્ય પ્રભાવે અને મુનિત્રી અશેક વિજયજી મહારાજના દઢ મનેબળે બધા કષ્ટોને પાર કરી ઘણા આનંદ ઉમંગ સાથે સયમ જીવનની સાધનાના પ્રારમ કરી દીઘે .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિશ્રીની દિક્ષા બાદ પોતાના ગુરુદેવશ્રી ત્રણ વર્ષ બાદ નજીકમાંજ વિ. સં. ૧૯૯૦ ના વર્ષે કાળ ધર્મ પામ્યા. પરંતુ વડિલ ગુરૂ ભ્રાતા પૂ. પં. શ્રી. સુરેન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીની શીતલ છાયામાં મુનિશ્રી. અશોક વિજયજીએ શાસ્ત્રોનું ગહન અધ્યયન કરી અપૂર્વ વિદ્વતા પ્રાપ્ત કરી.
શાંત સ્વભાવ દિનરાત જ્ઞાન ધ્યાનની પ્રવૃત્તિ અને વડિલેના વિનય વિવેકે સમુદાયના તેજસ્વી તારલા રૂપે સૌ કેઈના માનીતા બન્યા. વડિલ ગુરૂ ભ્રાતા પૂ. આ. શ્રી. સુરેન્દ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજશ્રીના કાળ ધર્મ બાદ તેઓશ્રીના શિષ્ય રત્ન આચાર્યશ્રી. વિ. રામ સૂરિશ્વરજી મહારાજે વિ. સં. ૨૦૦૯માં ઘણી ધામધૂમ પૂર્વક શ્રી. સંઘના આગ્રહથી ચાણસ્મા મુકામે ગણિપદ તથા પંન્યાસપદથી અલંકૃત બનાવ્યા.
પૂજ્ય પંન્યાસજી મહારાજશ્રીની પ્રકૃત્તિ ઘણી સરળ અને સૌમ્ય સાથે સ્વયંની સાધનામાં લીન રહેવાની છે. “વર્તમાન યુગની વિશેષ ભાગ દેથી દૂર રહી, આત્મ સાધનામાં સવિશેષ પ્રયત્ન કરવાની પ્રેરણા આપવા તરફ તેઓશ્રીનું લક્ષ્ય વધુ રહે છે.
જૈન સમાજના વિશાળ વર્ગમાં તેઓશ્રીના ઉત્તમ ગુણના કારણે સારો પ્રભાવ વધે. તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી કેટલાય સ્થાનમાં ઉજમણું ઉપધાન પ્રતિષ્ઠા છરી પાલિત યાત્રા સંઘ આદિ ધાર્મિક કાર્યો દ્વારા શાસન શોભા વધી છે. વધુમાં તેઓને ધાર્મિક શિક્ષણ આપવા તરફ વિશે લક્ષ્ય હોવાથી સ્વ. પૂ. ગુરુદેવ પંન્યાસજીશ્રી ધર્મ વિજ્યજી મહારાજશ્રીના નામે સરીયદ, ઉંદરા, ખીમાણુ કંઈ આદિ સ્થાનમાં પંન્યાસજી ધાર્મિક પાઠશાળા ધર્મ વિજ્યજી અશોકસૂરિ મહારાજશ્રીની પ્રેરણાથી ચાલે છે. અને સેંકડો બાળક-બાલિકાઓ ઉત્તમ સંસ્કાર સાથે ધાર્મિક જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
સરીયદમાં તા આજ દશ દશ વર્ષથી માસ્તર મનસુખલાલ મણીલાલ સેવા ભાવે ધાર્મિક શિક્ષણ તથા સંસ્કાર આપી રહ્યા છે. તે અનુમેાદનોય છે.
આચાર્યશ્રીના વિદ્વાન શિષ્યા મુનિ મનક વિજયજી મહારાજ, મુનિસ્વયં પ્રભવિજયજી મહારાજ, મુનિ જયાનંદ વિજયજી મહારાજ, મુનિ કાન્તી વિજયજી મહારાજ, મુનિ ચંદ્રસેન વિજયજી મહારાજ, વિક્રમ વિજયજી મહારાજ જેવા શિષ્ય રહ્ના પ્રાપ્ત થયા છે.
આ. શ્રીના ઉપદેશથી પાટણ ખેતરવસીમાં–પન્યાસ રત્ન વિજયજી જૈન પાઠશાળા દોઢસા વષઁથી ચાલુ હતી. તેને સારી મદ્દ અપાવીને સ્થિર કરી છે. અત્યારે આ. શ્રીના ઉપદેશથી તે પાઠશાળા ચાલે છે.
પૂજ્યશ્રીના શાસન પ્રભાવક ગુણાથી આકષિત અનેક સધાએ ધણા આગ્રહ પૂર્વક વિનંતી કરતાં વિ. સ. ૨૦૨૩ ને વૈશાખ સુદ. ૬ ના શુભ દિવસે ઉપા. શ્રી. ભુવન વિજયજી ગણિશ્વરના હસ્તે મહા મહે।ત્સવ સાથે આચાર્ય પદ સમર્પિત કરવામાં આવ્યું. અને ત્યાર પછી પૂજ્ય શ્રી. આ. શ્રી. વિજય અશાકચંદ્ર સુરિજી મહારાજના નામે જૈન સમાજમાં આદરપાત્ર પ્રસિદ્ધિ પામ્યા. તેઓશ્રીના અંતરમાં મુખ્યત્વે ઉપકાર બુદ્ધિએ ખીજાનાં કાર્યોં તકલીફ ઉઠાવીને પણ કરી આપવાની ભાવના હેાવાથી પંન્યાસજી શ્રી. રાજેન્દ્ર વિજયજીને આચાય પદ તથા પં. શ્રી જીવન વિજયજીને ઉપાધ્યાય પદ આપ્યું.
આ. શ્રા, વિજય રાજેન્દ્ર સૂરિજીના શિષ્ય મુનિશ્રી વિમલ વિજયજીને શ્રી. ભગવતીજીના યેાગે વદન કરાવી ગણિપદ આપ્યુ.
ચાલુ સાલે ભવ્ય મહામહેાત્સવ સાથે સ્વ પૂ. આ. શ્રી. સુરેન્દ્ર સૂરિશ્વરજી મહારાજશ્રીના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી. યશચન્દ્ર વિજયને ગણિ પન્યાસ પદ ઉપાધ્યાય પદ તથા આચાય પદ આપી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસન શોભામાં વધારે કર્યો નિરંતર તપ ત્યાગ અને જ્ઞાન ધ્યાનની સાધનામાં મશગુલ રહેવા સાથે જૈન શાસનની પ્રભાવનામાં. ૫ આચાર્ય શ્રી. પ્રયત્નશીલ રહે છે.
પૂજ્ય શ્રી થી પ્રતિબોધ પામી ઘણા મહાનુભાવેએ મુનિ, મનકવિ. મુનિ સ્વયં પ્રભાવ-મુનિ જયાનંદ વિજય, મુનિ કાન્તિ વિજય, મુનિ ચંદ્રસેન વિજય આદિએ ભાગવતી દિક્ષા અંગીકાર કરી છે. હાલ સેવાભાવિ મુનિશ્રી જયાનંદ વિજયજી મહારાજ, આચાર્યશ્રીની સેવામાં તત્પર રહી, જ્ઞાન ધ્યાનમાં આગળ વધી રહ્યા છે.
શાસન દેવ પૂજ્યશ્રીને દીર્ધાયુપી બનાવો, પૂજ્ય શ્રી મહાવીર પરમાત્માની શાસન સેવા કરવાનું સૌભાગ્ય આપે એજ શુભેચ્છા.
એજ ગુરૂદેવને ચરણરેણુ મુનિશ્રી જયાનંદ વિજયને કેટીશ: વંદના,
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
अहम् શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમ: ॥ श्रीमत्सोमधर्म गणि विरचिता ॥
ઉપદેશ સપ્તતિકો, ગ્રંથ
श्रीसोमसुदरगुरुज्ज्वलकीत्तिपूरः; श्रीव मानजिन एष शिवाय वःस्तात् । भव्या भवति सुखिनो यदुदाहृत श्रीचारित्ररत्नममल परिपालयतः ॥१॥
શ્રી સોમ-પૂર્ણ ચંદ્રમા સમાન સુંદર-મનહર અને ગુરૂ–અતિશય ઉજવળકીર્તિના સમૂહયુક્ત એવ. શ્રીવર્ધમાનસ્વામી તમારા કલ્યાણ નિમિતે થાઓ. જે ભગવંતના પ્રરૂપેલ નિર્મળ શ્રીચારિત્રરત્નને આરાધીને ભવ્યજનો સુખી થાય છે.” (આ શ્લોકમાં ગ્રંથકર્તાએ “રામણું ગુ' એવું પિતાના ગુરૂનું નામ અન્તર્ગત રાખેલ છે)
આ સમયના પ્રવર દિયાવંત મુનિઓમાં જે હાલ એક ચક્રવત્તી સમાન શોભે છે અને અનેક રાજાઓ થી જેમના ચરણકમળ સેવ્યમાન છે એવા શ્રીરત્નશેખર ગુરૂરાજ જયવંત વજો.
જે અલ્પબુદ્ધિવાળા જી અત્યંત વિસ્તૃત કથાઓ માં
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાદર કરે છે, તેમના હિતને માટે સર્વજન પગી ઉપદેશ સપ્તતિકા ગ્રંથને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે,
દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ-એ ત્રણ ત સમ્યકત્વ મૂળ કહેલા છે, તેનું સ્વરૂપ અવશ્ય જાણવું જોઈએ. તે સમ્યગરીતે ત્રણ પ્રકારે છે. તેમાં આ ગ્રંથમાં દેવતત્વમાં બે અધિકાર ગુરૂતવમાં એક અધિકાર અને ધર્મતત્વમાં બે અધિકાર-એમ બધા મળીને પાંચ અધિકાર કહેવામાં આવશે. અહીં પ્રથમ અધિકારમાં પૂજા ચતુર્વિશતિકા કહેવાની છે, બીજા અધિકારમાં કેટલાક તીર્થોની સ્તવના, ત્રીજા અધિકારમાં ગુરૂ સંબંધી વર્ણન અને ચેથા તથા પાંચમા અધિકારમાં દ્વિવિધ ધર્મ કહેવાને છે. (અડી ગ્રંથમાંની કહેવાયેગ્ય વસ્તુ દર્શાવીને હવે પ્રોજન દર્શાવે છે, કારણ કે જિનેશ્વરગુણનું સ્મરણ, ધ્યાન, યાત્રા, મૈત્યસ્તવ, અર્ચન, સદ્ધર્મ સાધન અને ગુરૂસેવાવિગેરે ધર્મકૃત્યેથી સમ્યકત્વની સ્થિરતા થાય છે. મનુષ્યોને પ્રાયઃ કુટુંબ, ધન, ધાન્ય, સુવર્ણ અને રત્નાદિક વસ્તુઓમાં વિવેક તરત કુરે છે, પણ સદેવ, સદ્દગુરૂ અને સદ્દધર્મ તત્વમાં તે કઈક જનની જ મતિ ઉલ્લસિત થાય છે. ગુણવંત જનની પૂજા કરતાં મનુષ્યને સર્વ પ્રકારની સંપત્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે અને તે ગુણો શ્રીજિનેશ્વર વિના સંપૂર્ણપણે ક્યાંય પણ નથી, માટે ભએ જિનભગવંતની પૂજા કરવી યોગ્ય છે. જે જિનેશ્વરના જન્મ કલ્યાણકના અવસરે દેવતાઓ અને દેવીએ બેલાવ્યા વિના આવીને મહેન્સ કરે છે. જે જિનેશ્વરની જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર પ્રમુખ અનુત્તર ગુણશ્રેણી અન્ય દેવે કરતાં કંઈ વિલક્ષણ રીતેજ જગતમાં વિદ્યમાન પણે વર્તે છે. કહ્યું છે કે
“મસ્તક પર ત્રણ છત્ર, બંને બાજુ ચામરેની શ્રેણી
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને ચરણકમળ પાસે સેવા કરતા નવ ગ્રહે તેમજ ત્યમાં એક સે આઠ મંડપ દેશના માટે શ્રેષ્ઠ સમવસરણ અને ગમન કરતાં સુવર્ણના નવ કમળો-તેમજ આગળ દેદીપ્યમાન ધર્મ ચક્ર પૃષ્ઠ ભાગમાં ભામંડળ અને આકાશમાં સર્વોત્તમ ઇંદ્રધ્વજએ તમામ અન્ય દેવને જોવામાં આવતા નથી, પણ માત્ર તે જિનેશ્વરને જ હોય છે.” વળી જગતને ચમત્કાર ઉપજાવે તેવા અતિશય જેમને જયવંત વ છે અને જેમને એક હજારને આઠ શ્રેષ્ઠ લક્ષણો સદા વિદ્યમાન વતે છે. કહ્યુ છે કે
“ચાર અતિશય જેમને જન્મથી પ્રગટ થાય છે. અગ્યાર અતિશય કર્મનો ક્ષય થતાં પ્રગટ થાય છે અને એ ગણેશ દેવકૃત હોય છે-એ ચેત્રીશ અતિશયયુક્ત જિનેશ્વરને હું વંદન કરૂં છું.” .
એ ચેત્રીશ અતિશયે વિસ્તારથી કહે છે:જિનેશ્વરેનું શરીર અદ્દભુત રૂપ અને સુંગંધ સહિત તથા રોગ, પ્રદ અને મેલ રહિત હોય છે, શ્વાસ કમળ જે સુગધી હોય છે, શરીરનું શોણિત (રૂધિર-લેહી) તથા માંસ ક્ષીર (દૂધ) જેવું ધવલ હોય છે અને આહાર તથા નીહારને વિધિ ચર્મચક્ષુથી અદશ્ય હોય છે-એ ચા૨ અતિશય જન્મથી પ્રગટ થાય છે. વળી એક યોજન માત્ર ક્ષેત્રમાં કરેડે ગમે માણસે દેવતાઓ અને તિય ચેનો સમાવેશ, મનુષ્ય, તિય ચે અને દેવતાએ સર્વે પોતપોતાની ભાષામાં એક જન પર્યત સાંભળી શકે તેવી વાણું, મસ્તકના પૃષ્ઠ ભાગમાં સૂર્યમંડળના તેજને હેરત પમાડે એવું સુંદર ભા મંડળ તથા તે વિચારતા હોય ત્યાં સવાસે લ ચેજનમાં રેગ, વૈર
* ચારે દિશે પચવીશ પચવીશ યોજન અને ઉદર્વ, અધ (ઉચે નીચે) સાઢાબાર સાઢાબાર યોજન સુધી.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈતિ, મરકી, અતિવૃષ્ટિ, અનાવૃષ્ટિ, દુર્મિક્ષ તથા સ્વચક્ર અને પરચક્રથી ભય ન થાય-એ અગ્યાર અતિશય ઘાતિકમને. ક્ષય થતાં એટલે કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં પ્રગટ થાય છે. તથા આકાશમાં ધમેચક, ચામરે, પાદપીઠ સહિત સિંહાસન, ઉજવળ છત્રય, રતનમય વજ, ચરણ સ્થાપનના રથાને સુવર્ણકમળ, ત્રણ મનહર વપ્ર (કેટ-કિલા, ચાર મુખ, રૌત્પવૃક્ષ, અધે મુખવાળા કટક, ચારે બાજુ નમસ્કાર કરતા વૃક્ષ, ઉંચા પ્રકારનો દુદુભિનાદ, અનુકૂળ પવન, પ્રદક્ષિણા ફરતા પક્ષીઓ, સુગંધિ જળને વરસાદ, વિવિધ વર્ણ વાળા. પુની વૃષ્ટિ, મસ્તકને તથા દાઢી મૂછના વાળની અવૃદ્ધિ, જઘન્યથી પણ એક કોટિ ચાર નિકાયના દેવતાઓનું પાસે રહેવું તથા ઇદ્રિના વિષયેને ઋતુઓની અનુકૂળતા-આ દેવકૃત એગણીશ અતિશયોને પૂર્વના પંદર અતિશયે સાથે મેળવતાં ચેત્રીશ અતિશ થાય છે. વળી જેમની વાણીમાં પાંત્રીશ અતિશયે પ્રકાશતા હોય છે તથા અષ્ટાંગયોગ તે. જેમના તાદામ્ય પ્રાપ્ત થયેલ છે. યથારિત વસ્તુને થાપના કરવામાં તત્પર એ જેમને સ્યાદ્વાદમત અદ્યાપિ સિંહની જેમ જાગ્રત છે. લેકમાં મંગલકાર્યના આરંભમાં જે ચોત્રીશ (૩૪) એ અંક લખાય છે, તે સંખ્યાથી જિનેશ્વરના અતિશયોને મહિમા સમજ.
આ પ્રમાણે જિનેશ્વરના શ્રેષ્ઠ અતિશની સમૃદ્ધિને જે મનુષ્ય પ્રતિદિન પ્રભાતે સંભારે છે, તેઓ અત્યંત કલ્યાણના ભાજન થાય છે?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજે ઉપદેશ
હે ભવ્યજનો ! જે તમારે મોક્ષે જવાની ઈચ્છા હોય, તે એક સમ્યફનેજ પિતાના અંતરમાં સ્થિર કરે. બાહ્યકિયાના બીજા આડંબરથી શું ? કારણ કે આયુકર્મ સિવાય બીજા સાત કર્મોની એક કટાનુ કટી સાગરોપમ કરતાં કંઈક ન્યૂન સ્થિતિ રહે ત્યારે જે સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જે મેક્ષપ્રાપ્તિમાં એક જમાન (જામીન) રૂપ છે, તેમાં અનાદર શા માટે કરવું ? સર્વ સુખની એક ભૂમિરૂપ એવું સમ્યક્ત્વ શ્રાવકને બલાત્કારથી પણ આપવામાં આવે છે, કારણકે શ્રી વીરપરમાત્માએ કૃષીવલ (ખેડૂત) ને સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિ માટે શ્રી ગૌતમ પાસે તેને પ્રયત્ન શું નહિ કરાવ્યું ?
કૃષીવલનું દષ્ટાંત જગમ કલ્પવૃક્ષ સમાન શ્રી મહાવીરે વિહાર કરતાં એકદા શ્રીગૌતમને કહ્યું કે હે વત્સ આ સામે જે બિચારો કૃષીવલ (ખેડૂત) દેખાય છે, તેને તારાથી મેટ લાભ થવાનો છે. માટે સત્વર જા.” પ્રભુની આ આજ્ઞાનો સ્વીકાર કરીને ગૌતમષિ ત્યાં ગયા અને તે કૃષીવલને બેલા –“હે ભદ્ર! તને શાંતિ છે? આ હળ હાંકીને શા માટે વૃથા પાપને ભાર ઉપાડે છે? આ બિચારા દુર્બળ બળદોને સતાવ નહિ, એક પાપી કુટુંબના પિષણ માટે આત્માને અનર્થમાં કેમ નંખાય? માટે સયમરૂપ નૌકાનું આલંબન લઈને સંસાર સાગરથી પાર ઉતર ” આ પ્રમાણે તેમના વચનામૃતથી સંક્તિ (સિંચિત ) થયેલ તે કૃરીવલ દવદગ્ધ
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃક્ષની જેમ પ્રેમથી ઉલ્લસિત થયો અને શ્રી ગૌતમને તે આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું કે– હે ભગવન ! અત્યંત નિર્ધન બ્રાહ્મણ આ પાસેના ગામમાં રહું છું જાણે સાક્ષાત પાપની શ્રેણીઓ હોય તેવી મારે સાત કન્યાઓ છે, અને વજાનિ સદશ મારી પત્ની છે, તેનાથી દગ્ધ થયેલા એવા મારે શું કરવું ? કારણ કે દુઃખે પૂરી શકાય એવા આ ઉદર પૂરવાને માટે મૃઢ અને શું નથી કરતા ? હવેથી તમે જ મારા ભ્રાતા, માતા યા પિતા છે. જે તમે ફરમાવે તે હું કરું. આપના વચનને અન્યથા કરનાર નથી.” પછી ગૌતમસ્વામીએ તેને સાધુવેશ આપ્યું અને તેણે પણ તે વખત તે વેષ તરત સ્વીકારી લીધું. એટલે ગૌતમર્ષિ તેને સાથે લઈને આનંદપૂર્વક વીર પ્રભુ પાસે ચાલ્યા. એટલામાં તે કહેવા લાગ્યું કે– હવે તમે ક્યાં જાઓ છો? ગૌતમ ગુરૂએ કહ્યું કે –“ જ્યાં મારા ગુરુ છે. ત્યાં આપણે જઈએ.” એટલે તે બે કે આપ પૂજયના પણ જે પૂજ્ય હશે, તે કેવા હશે?” પછી શ્રી ગૌતમે તેની પાસે જીનેશ્વરના ગુણોનું વર્ણન કર્યું તેથી અને વિશેષ રીતે તે જિનેન્દ્ર ભગવંતની સમૃદ્ધિ જોવાથી તેણે સમ્યકત્વ ઉપાર્જન કર્યું. - પછી અનુક્રમે આવતાં પર્ષદા સહિત વીરને જોવામાં તેણે જેયા, તેવામાં તેના હૃદયમાં કંઈ અતિ દારુણ દ્વેષ ઉત્પન્ન થયે એવામાં ગૌતમસ્વામીએ તેને કહ્યું કે “હે ભદ્ર! શ્રીજિનને વંદન કર ” તે બોલ્યો કે- “જે આ તમારા ગુરૂ હેય, તે મારે તમારું કંઈ પ્રજન, નથી આ વેષ જો હું ચાલ્યો જઈશ. હવે હું તમારે પણ શિષ્ય નથી.” એમ કહી વેષનો ત્યાગ કરી મુઠી વાળીને તે નાસી ગયે, એટલે તેનું તેવા પ્રકારનું ચેષ્ટિત જોઈને ઈદ્રાદિક સર્વે હસવા લાગ્યા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે, “અહો ! ઈ દ્રભૂતિએ બહુ સારે શિષ્ય મેળવ્યું, “પછી કંઈક લજિજત મનથી શ્રી ગૌતમે વીરપ્રભુને પૂછયું કેહે ભગવન્! આ શું કરાવ્યું? સત્ત્વ તત્વ સમજાવે. એટલે પ્રભુ બોલ્યા કે, “હે વત્સ ! અહંતગુણેના ચિંતનથી એણે ગ્રંથિભેદ કર્યો એ તને લાભ થયે અને એનો મારી ઉપર જે દ્વેષ થયે તે વૃતાંત સાંભળ
પૂર્વે પતનપુરમાં પ્રજાપતિ રાજાનો પુત્ર ત્રિપૃષ્ઠ નામે હું વાસુદેવ હતો તે વખતે અધગ્રીવ રાજા પ્રતિ વાસુદેવ હતે. એકદા નિમિત્તશે તેને કહ્યું કે તમારૂં મરણ ત્રિપૃષ્ઠના હાથથી થશે, ત્યારથી તે ત્રિપૃષ્ઠની ઉંપર અત્યંત દ્વેષ ધરવા લાગે અને તેને મારવાને માટે ઉપાય કર્યા, પરંતુ તે બધા નિષ્ફળ થયા.
એકદા કઈ બલાત્કટ સિંહ તેના શાલિક્ષેત્રમાં ઉપદ્રવ કરતો હતો, પણ તેને મારવાને માટે કોઈ સમર્થ થયે નહિ. એટલે મુખ્ય રાજાની આજ્ઞાથી બીજા રાજાએ વારા પ્રમાણે તે ક્ષેત્રનું રક્ષણ કરતા હતા. એક દિવસે તે પ્રજાપતિ રાજાને વારો આવ્યો, એટલે પિતાના પિતાને અટકાવીને એક વેગ શાળી રથ પર બેસીને સારથિ સહિત ત્રિપૃષ્ઠ ત્યાં રક્ષણ કરવાને ગયા ત્યાં તેણે સિંહને બોલાવ્યા કે તરત જ તેની સામે દેડ કારણ કે સિંહ શું મનુષ્યને રેકાર (તિરસ્કાર) સહન કરે? એવામાં તેના બે ઓષ્ઠને વિદારી શુક્તિના સંપુટની જેમ દ્વિધા કરીને મહા પરાક્રમી ત્રિપૃષ્ઠ તેને અઘમૃત (અધમુઓ) કરી મૂક્યો. તે વખતે પાસે રહેલા વ્યંતર દેવોએ જય જય શબ્દનો ઉચ્ચાર કર્યો. પણ “અહા ! હું એક પુરૂષમાત્રથી મરાયે” એમ ચિંતવતો સિંહ પિતાને નિંદવા લાગ્યો. તે વખતે સારથિ તેને મધુર વાણુથી શાંત
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવા લાગે કે-“હે વનરાજ! આ સામાન્ય પુરૂષ નથી પણ એ વાસુદેવ થવાનો છે. તે પુરૂષેન્દ્રના હાથથી મરાયે છે, માટે ખેદ શાને કરે છે? કારણ કે મનુષ્યલોકમાં આ સિંહ છે. અને તિર્યોમાં તું સિંહ છે.” આ પ્રમાણે તેની વાણીથી શાંત થયેલ સિંહ સમાધિપૂર્વક મરણ પામ્યા. - હવે સંસારસાગરમાં ભમી ભમીને તે ત્રણે અનુક્રમે ત્રિપૃષ્ઠને જીવ હું વીર થયે, સિંહનો જીવ કૃધીવલ થયો. અને સારંથિનો જીવ તું ગૌતમ થયે. ખરેખર એ બધું સંસારનું નાટક છે. તે પૂર્વે એને મધુરવાણીથી પ્રસન્ન કર્યો અને મેં બિચારાને મારી નાંખે, તેથી આ સ્નેહ અને વૈરના સંસ્કારો ઉદય આવ્યા.
એ કૃષીવલ અર્ધ પૂગલપરાવર્તામાં મેક્ષે જશે. તારાથી એ બે ઘડીવાર સમ્યકત્વ પામે, માટે હે ગૌતમ! તારી પાસે એ પ્રયત્ન કરાવ્યું.” આ વ્યતિકર સાંભળીને ઇંદ્ર પ્રમુખ સમ્યકત્વમાં દઢ થયા. માટે હે ભવ્યજને ! તમે પણ તે સમ્યકત્વને ચિરકાળ પર્વત તમારા મને મંદિરમાં સ્થાપન કરો
ત્રીજે ઉપદેશ
જે પ્રાણીઓ વીતરાગનું સ્મરણ કરવા માં એક તાન લગાવે છે. તેઓ જેમ અંબિકા રૈવતાચલસ્વામી શ્રીનેમિનાથનું સ્મરણ કરતાં તે દેવી થઈ તેમ સુખના ભાજન થાય છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯
અંબિકાનું દૃષ્ટાંત
સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં કાટીનાર્ નામના નગરમાં એક સામભટ્ટ નામના પ્રખ્યાત દ્વિજપુંગવ (બ્રાહ્મણવ) હતા. તેને દેવશર્મા વિપ્રની પુત્રી, અભંગ અને રમ્ય આકૃતિવાળી તથા વિનયશીલ એવી અંખિકા નામની ભાર્યાં હતી. પરંતુ તે અમિકા શીલસપન્ન પરમ શ્રાવિકા હતી, તેથી તે બંનેની પ્રીતિ પરસ્પર અત્યંત મદ્દ થવા લાગી તથાપિ તે વિપ્રની સાથે ભેગસુખ ભાગવતાં તેને શુભકર અને વિભકર નામના બે પુત્ર થયા. એકદા કાઇક પર્વના દિવસે લેાજન તૈયાર થતાં અખિકાની સાસુ બહાર ગઇ એટલે ઘેર તે એકલી જ હતી. એવા અવસરમાં બે સાધુ ત્યાં આવ્યા એટલે તે પુણ્યવતીએ પેાતાની ઈચ્છા પ્રમાણે તે ( તૈયાર કરેલ અશનાર્દિક ભક્તિપૂર્વક તેમને વહોરાવ્યુ' કહ્યું છે કે—
."
“ઉત્તમપત साहू भक्तिमपत तु सावया भणिया । અવિચલમિિર્દ, ગનપત્તીમુવેચન '' ||
“ઉત્તમ પાત્ર સાધુ મધ્યમ પાત્ર શ્રાવક અને જઘન્ય પાત્ર તે અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિ જાણવા.” વળી રસને ઝરતા મધપુડાને જોઈને ધનપાલ પંડિતે ભેાજરાજાને કહ્યું કે—' જ્યારે પાત્ર હાય, ત્યારે વિત્ત ન હોય અને જ્યારે વિત્ત હાય, ત્યારે પાત્ર ન હોય, આવા પ્રકારની ચિતામાં પડેલે
6
આ મધપૂડો જાણે અન્નુપાત કરી રૂદન કરતા હાય એમ મને લાગે છે,” તેમજ વળી— મધુક ( મહુડાનું ) વૃક્ષ લાદય છતાં પત્ત (પત્ર યા પણું ) રહિત હોવાથી તે જાણું રૂદન કરતુ હોય એમ ભાસે છે. ખરેખર! અભવ્ય જીવેા દાનના અવસર પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. પુત્ત ( પણું ) રૂપ શરીરવાળા
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
જે વૃક્ષે ફળે છે, તે આમ્રવૃક્ષ સમાન છે, અને પત્ત (પાત્રવાપણું) રહિત થઈને જે ફળે છે, તે મહુડાનાં વૃક્ષ જેવા છે.
પછી તેની સાસુને આવતાં જ કઈક પાડોશણે અંબિકાન બધે વૃતાંત તેને તરત જણાવી દીધું. એટલે તે અંબિકા પર રોષ લાવીને આ પ્રમાણે તેની નિભ્રંછના કરવા લાગી –“અરે પાપે! આ તેં શું કર્યું. મારું ઘર અભડાવ્યું અને બધું ધાન્યનષ્ટ કર્યું માટે મારા ઘરથી બહાર નીકળ! આ પ્રમાણે તેને નિંભ્રછના કરી, એટલે. પિતાના બે નાના બાળકને લઈને મરણનો નિશ્ચય કરી ગુપ્ત રીતે તે ઘરની બહાર નીકળી ગઈ. એવામાં ઉજજયંતના સ્વામી શ્રીને મનાથના ધ્યાનમાં લીન થયેલી અંબિકા પાસે તૃષાતુર થયેલા તેના બે પુત્રોએ પાણું માગ્યું. એટલે પિતાના શીલના પ્રભાવે પગથી પૃથ્વીને વિદારીને નિર્મળ જળ, કહાડી તેણે પિતાના પુત્રને પાયું અને એ જ પ્રમાણે પિતાના શીલને જ પ્રભાવિત ફલિત આમ્રવૃક્ષ ઉત્પન્ન કરીને ભૂખ્યા બાળકોને આમ્રફળ ખવરાવીને સારી રીતે તૃપ્ત કર્યા.
હવે ઘેર આવીને સોમભટ્ટ વિષે પિતાની ભાર્યાને ન જેવાથી માતાને પૂછયું કે-તે ક્યાં ગઈ છે.?” એટલે મનમાં બહુ જ ખેદ લાવીને તેણે મૂળથી તેનું સ્વરૂપ પિતાના પુત્રને કહી સંભળાવ્યું. આથી તે વિપ્ર અન્નની પાત્ર જેટલામાં ઉઘાડીને જુએ છે, તેટલામાં તે બધાં અન્નથી ભરેલાં જોઈને અત્યંત આશ્ચર્ય પામી પશ્ચાતાપ કરતો તે તત્કાળ. તેના જ માગે તેને આનુપાદિક (પાછળ ચાલનાર) થયા. મારૂં એ સ્ત્રીરત્ન કયાં હશે ?” એ પ્રમાણે વારંવાર વિચાર કરતાં બહુ જ ઉતાવળથી ચાલતા આગળ તે પોતાની પ્રિયા તેના જોવામાં આવી. એટલે મેટે સાદે “હે પ્રિયે ! તું જામાં
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું તને કંઈ પણ હરકત નહિ કરું.” એવા શબ્દથી જેટલામાં. તે બોલાવવા લાગે, તેટલામાં પાછળ આવતા તેને જોઈને અંબિકાએ પણ વિચાર કર્યો કે વિશ્વાસને ઘાત કરનાર એ મારી કદર્થના કરીને મન અવશ્ય મારશે.” એમ ધારીને શ્રીને મનાથનું શરણ લઈ બંને પુત્રો સાથે તે ઉત્સુકતા સહિત કૂવામાં પડી. દેવી ! આ તે શું પામરના જેવું કામ કર્યું.' એ પ્રમાણે બોલતો તે ભટ્ટ પણ ક્ષણવાર રહીને તેજ કૂવામાં પડ. પછી અંબિકા શ્રી નેમિનાથના શાસનમાં વિન વારનારી અને રક્ષા કરનારી વ્યંતરી થઈ અને ભટ્ટ તેનું વાહન થયાં.. તેની આજ્ઞાથી સિંહનું રૂપ કરનાર એવા તેની ઉપર આરુઢ. થઈને પોતાના મસ્તક પર જિનભૂતિ રાખી તે યથેચ્છ ક્રીડા કરવા લાગી. આ બેધદાયક સંબંધ કઈક બહુશ્રુતિ પાસેથી સાંભળીને અને કંઈક પ્રબંધાદિકમાં જઈને લખવામાં આવ્યું છે.
આ પ્રમાણે જિનધ્યાનમાં તત્પર એવી અંબિકાનું ચરિત્ર સાંભળીને તે વિવેકી ભવ્યજને ! સદા જિનધ્યાનમાં તત્પર થાઓ.”
ચેાથે ઉપદેશ
જેઓ શ્રીજિનાર્ચનરૂપ અભિગ્રહને સંકટપતિત થયા છતાં તજતા નથી, તે ભવ્ય પૂવે ધનદની જેમ ધર્મકર્મમાં રક્ત થઈ સુખી થાય છે.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
ધનદશ્રેષ્ઠીનું દષ્ટાંત પૂર્વે શંખપુરમાં કુબેર જે ધનવાન રાજાને માનનીય અને ઉત્કૃષ્ટ સંપત્તિઓનું પાત્ર એ ધનદ નામે શેઠ હતા. તેને અનુકમે ત્રણ વર્ગને આરાધનથી પ્રાપ્ત થયેલ સાંગોપાંગ મહદય સમાન અને બુદ્ધિશાળી એવા ચાર પુત્રો થયા. પછી ન્યાયપાર્જિત ધનને સફલ કરવા તૈયાર થયેલ તે શેઠ એક મેટું જિનમંદિર ત્યાં બંધાવવા લાગ્યો. તથા કુટુંબને ભાર પિતાના પુત્રોને સેંપીને તે ત્રિકાલ જિનપૂજા બે વાર પ્રતિક્રમણ વિગેરે અડત ધર્મનું આરાધન કરવા લાગે.
હવે અભાગ્યના વશથી મંદિર બંધાવતાં તેનું ધન તૂટયું, પરંતુ હૃદયમાં જિનધર્મપરને તેને ભાવ તો લેશ પણ ઓછો થયો ન હતો. કિંતુ તુચ્છ સ્વભાવવાળ તેના પુત્ર ધર્મની હીલના કરતા કહેવા લાગ્યા કે—ધર્મથીજ આપણું ધન ગયું” આ પ્રમાણે બેલતા પુત્રને તે સમજાવવા લાગે કે-“હે વત્સ ! આવું વચન તમારે કદાપિ ન બોલવું. કારણ કે લેકમાં પણ સંભળાય છે કે આખર ધમેં જ્ય.' પછી નિર્ધનતાથી કંટાળીને તથા કંઈક ભાન ભંગના ભયથી તે કઈક શાખાપુરમાં ગયો. ત્યાં પણ તેણે ધર્મનું આરાધન તે ચાલુ જ રાખ્યું. અને દરરોજ સવારના ગમનાગમન કરતાં તે પોતાના પ્રસાદ (જિન ચૌત્ય)ની સંભાલ રાખતો અને રૌત્યને ન ઈચ્છતા એવા પિતાના પુત્રની પણ તે કાળજી રાખવા લાગે.
એકદા ચાતુર્માસીના દિવસે રૌત્ય તરફ આવતા તે શેઠને એક માલણે ચાર સરવાળે એક પુપને હાર આપે. એટલે શેઠ બેભે કે-“ધન વિના હું આ શી રીતે ગ્રહણ કરું? તે માલણ બેલી કે-હે શેઠ ! આ તમે શું બોલે છે ?
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણકે આ બધું તમારું જ છે. હવે દેવ ! તમારા કોળીયાથી જ ઉછરીને મોટી થઈ છું. માટે તમારા સંતાન સમાન છું. તે અહીં પારકું શું છે ?' આ પ્રમાણે કહીને તે માલણે. તેને હાર આપે. એટલે તે લઈને બહુજ પ્રદપૂર્વક જિનભગવંતની પૂજા કરીને તે પ્રતિમા આગળ બેઠે અને ગુરૂમહારાજે આપેલ મંત્રને સ્મરણમાં તે જેટલામાં એકાગ્ર મનવાળે થઈ બેસતે હતો, તેવામાં કઈક દેવ આગળ આવીને બોલ્યા કે “હે ભદ્ર ! હું શ્રી ઋષભપ્રભુને કદી નામનો યક્ષ સેવક છું. માટે જે કાંઈ તારી નજરમાં આવે તે માગ.” શેઠ બોલ્યા કે મારે ધનની તેવી કોઈપણ પ્રકારની પૃહા નથી, છતાં પુત્રોની ધર્મમાં સ્થિરતા થાય, માટે કંઈક યાચના કરું છું. જે આપ મારા પર પ્રસન્ન થયા હો, તે આજે મેં નિજ (ચેખી) ભક્તિથી કરેલ જિનપૂજાનું મને ફળ આપો. દેવે કહ્યું કે-“બે પૂજાનું ફળ આપવાને દેવેંદ્ર પણ સમર્થ નથી. એ પૂજાના ફળમાં ત્રણે લોકનું રાજ્ય આપવામાં આવે, તે પણ એક તૃણમાત્ર છે. જિતેંદ્રપ્રભુની. કરેલ એક પુજા પણ ગમે તેવી દુર્લભ વસ્તુઓને પણ સુલભ કરી દે છે, કારકે કલ્પલતાને અદેય (ન અપાય એવું) શું છે ? અને યોગીઓને અગમ્ય શું છે ? તેમ છતાં મેં ભેટ કરેલા. તમારા ઘરના ચારે ખુણામાં દ્રવ્યથી ભરેલા સુવર્ણના કળશે. તમને મળશે. આ તો ખરેખર એક પુષ્પમાત્રનું ફળ છે, એમ સમજજો. કારણ કે વીતરાગની પૂજા મોક્ષસુખને પણ આપે છે.” ( આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ અદશ્ય થઈ ગયે એટલે શ્રેષ્ઠીએ પોતાના ઘરે આવીને પુત્રોને કહ્યું કે-“હે વત્સ ! તમે ધર્મને શા માટે ત્યાગ કરે છે ?' એટલે અવિધેય (ન.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
કરવા લાયક) આશ્રયવાળા એવા તે ક્રોધથી રાતા બનીને કહેવા લાગ્યા કે “અરે ઘરડે છતાં તું મૂખ જ રહ્યો, હવે અમને શા માટે વારંવાર સતાવે છે ? જે ફળ લેવામાં ન આવે તે વ્યવસાયમાં પણ માણસો ઉત્સાહ કરતા નથી, તે સંદિગ્ધ (શક્તિ) ફળવાળા ધર્મમાં કયે વિચક્ષણ પુરુષ પ્રયત્ન કરે ?” પછી પુન: શ્રેષ્ઠીએ તેમને કહ્યું કે-“અરે મૂર્ખ પુત્રો ! પેલા વૃક્ષ પણ વખત જતાં ફળ આપે છે, પણ તરત ત ફળ આપી શકતું નથી, તે આ ધર્મ કરતાં પણ શીધ્ર ફળ તે શી રીતે મળે ? છતાં હવે જે એક પખવાડીયામાં ફળની પ્રાપ્તિ થાય, તો તમારે ધર્મ સેવ, અન્યથા નહિ.” આ પ્રમાણે પિતાના તાતની વાણી સાંભળીને તેઓ કંઈક ધર્મનો ઉદ્યમ કરવા લાગ્યા.
એકદા શ્રેષ્ઠીએ પુત્રોને કહ્યું કે “હે વત્સ ! આજે આ ચાર ખુણાઓમાં ખાદીને શ્રીધર્મનું ઉજવલ ફળ જુઓ આ પ્રમાણે સાંભળીને તેઓ એ તેમ કર્યું એટલે ત્યાં સુવર્ણ અને રતનથી ભરેલા જાણે સાક્ષાત્ પિતાના પુણ્ય હોય, તેવા સુવર્ણ કળશે તેમના જેવામાં આવ્યા. પછી સુવર્ણ કળશોની પ્રાપ્તિથી પ્રસન્ન થયેલા તેઓ અત્યંત સ્થિર ચિત્તથી ધમનું બહુમાન કરવા લાગ્યા. એટલે શ્રેષ્ઠી પિતાના પુત્રોસહિત પુનઃ પિતાને નગરે આવે અને પ્રાંતે વ્રત અંગીકાર કરીને અનુક્રમે તે સુગતિને પામ્યા.
एवं श्रीवीतरागस्य पूजां कुरुत भोजनाः ।।
यथा मोक्षसुखश्रीणां युयं मवथ भाजनम् ।।१।। “આ પ્રમાણે હે ભવ્ય જને ! શ્રીવીતરાગ પ્રભુની પૂજામાં પરાયણ (સાવધાન) થાઓ, કે જેથી મોક્ષ સુખની લક્ષ્મીના તમે ભાજન થાઓ.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમો ઉપદેશ
હે ભવ્ય જને! જિનપૂજાની જેમ આઠ ભાઈઓ મહદ્ધિ ચામી અષ્ટ કર્મોને છેદીને મેક્ષલક્ષમી પામ્યા, તેમ તેમ જિન ભગવંતની અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરે, કે જેથી અષ્ટ સિદ્ધિ સિદ્ધિ થાય,
આઠ ભાઈઓની કથા મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં પુષ્કલાવતી નામના વિજ્યમાં પુંડરી. કિણ નામે નગરી છે. ત્યાં વરસેન ના મને રાજા હતા. વિનયી, નયી (ન્યાયવાન) અને પરાક્રમી એ તે રાજા પિતાના ભુજબળથી પખંડથી મંડીત વસુધાને સાધીને સમ્રાટ (ચક્રવર્તી રાજા) થયો. એકદા ત્યાં સુયશા નામે તીર્થકર પધાર્યા. એટલે તેમની દેશના સાંભળવાને ચક્રવતી પણ ત્યાં ગયો. ભગવંતે આ પ્રમાણે દેશના આપી કે –
હે ભવ્ય જન ! જ્યાં સુધી કાલરૂપ સર્પ જાગ્યો નથી, જ્યાં સુધી આ કામદેવ રૂપ સિંહ (સુખે) સૂતે છે. અને મેહરૂપ રાત્રિ જ્યાં સુધી વિવેકથી આચ્છાદિત છે,
ત્યાં સુધી આ સંસાર અટવીમાંથી સાવધાન બની બહાર નિકળી જાઓ.” એવા અવસરમાં સર્વ કરતાં અધીક તેજસ્વી અને પોતાની પ્રભાથી ભૂમીતલને ભૂષીત કરતા એવા કોઈ આઠ દેવતાઓ ત્યાં આવ્યાં અને ધર્મ દેશનાને અંતે શ્રી. જિનની આગળ બત્રીશ ભેદની રચના પૂર્વક નાટક કરીને તેઓ ભગવંતને પૂછવા લાગ્યા કેહે સ્વામીન ! અમને મોક્ષની પ્રાપ્તિ કયારે થશે ? તથા અમે પૂર્વભવમાં શું પુણ્ય કર્યું કે જેથી અમે આવા તેજસ્વી થયા ? હે પ્રભે ! તે અમને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
કહેા.' તે વખતે તેમના પૂર્વી ભવાબ્દિક સાંભળવાને વરસેન સમ્રાટ પણ ઈચ્છતા હતા, તેથી ભગવંતના મુખથી કહેવાતી તેમની કથા આ પ્રમાણે તે સાંભળવા લાગ્યા :
પૂર્વે ધાતકીખંડમાં મહાલય નામના એક શ્રેષ્ઠ નગરમાં સુદત્ત નામના શેઠ હતા. તેની રૂકિમણી નામની પત્ની હતી. તે દ‘પતીને ધન, વિમલ, શંખ, આરક્ષ, વરસેનક, શિવ, વરૂણ અને સુયશા એ નામના આઠ પુત્રો હતા.
એકદા આચાર્ય મહારાજના વ્યાખ્યાનમાં અષ્ટપ્રકારી પૂજાનું ઉત્તમ ફળ તેમણે બહુજ આનંદપૂર્ણાંક નીચે પ્રમાણે. સાંભળ્યુ,−‘શ્રેષ્ઠ ગંધ ધૂપ, ચંદન અક્ષત, કુસુમ, પ્રવર દ્વીપ, નૈવેદ્ય ફળ અને જળ-એ પ્રમાણે જિનપૂજા આઠ પ્રકારે કહેલ છે. જે પ્રાણી વીતરાગ જિને દ્રની ત્રિકાલ પૂજા કરે તે પ્રાણી તેજ ભવે સિદ્ધ થાય અથવા તે સાતમે કે આઠમે ભવે સિદ્ધ થાય.' ઇત્યાદિ દેશના સાંભળીને તે આઠે ભાઇઓએ સાથે સલાહ કરીને પૂજાના એક એક ભેદને સ્કુટ રીત નિયમ લીધે. તેમાં પવિત્રાત્મા એવા પ્રથમ ભાઇ પ્રાતઃકાળે શ્રીજિનના અભિષેકને માટે પે!તાનાં ચિત્તના જેવુ નિર્મળ જળ લાવે. ખીજો કેસર સાથે વાટી અને કપૂરથી સુવાસિત કરીને સુવર્ણ વાટકીમાં ચંદન લાવે. ત્રીજો ભાઇ કપૂર. અગર કક્કોલ, કસ્તૂરી અને સિલ્ટકાકિ ધૂપની સમગ્ર સામગ્રી પ્રીતિ પૂર્વક તૈયાર કરે. ચોથા ભાઇ શાલિ, ગામ પ્રમુખ ઉજવલ કાંતિવાળા અક્ષતા અક્ષત સુખની ઇચ્છાથી દેવની પાસે ઢાકે, બ્લૂહારે. પાંચમા ભાઈ ગણગણાટ કરતા ભ્રમરવાળા એવા ચંપક, અશોક, પુન્નાગ, શતપત્ર તથા કમળાદિક પુષ્પોથી પૂજા રચે, છઠ્ઠો ભાઈ જાણે પેાતાના વિસ્તૃત અજ્ઞાનના સમૂહને દૂર કરવા ઈચ્છતા હોય તેમ તે ધૃતપૂતિ દીવા કરે. સાતમે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
ભાઈ નાના પ્રકારના પકવાન પરમાન વિગેરે મૂકીને નિત્ય પિતાના આત્માને કૃતાર્થ કરે અને આઠમો ભાઈ બીજેરાં, જબીર, સોપારી, શ્રીફળ વિગેરે ફળો ધરે. આ પ્રમાણે મધ્યાહુ સમયે એક એક ભેદથી અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરતા તેઓ સ્વપરના સમ્યકત્ત્વને નિશ્ચિત કરવા લાગ્યા. નિરંતર આ અભિગ્રહ પાળતાં તેમના પચીશ લાખ પૂર્વ વ્યતીત થઈ ગયાં. પછી અંતે એક માસનું અનશન કરીને આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં શુક્રનામના દેવલોકમાં તમે દેવતા થયા. ત્યાંથી ચવીને હે દેવતાઓ ! વિદેહના આજ વિજ્યમાં તમે પ્રૌઢ બળશાળી રાજા થશો અને ત્યાં પણ અંતે પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરીને નિ:સ્પૃહ થઈ કેવળજ્ઞાન પામીને મેક્ષે જશો.” ( આ પ્રમાણે સાંભળીને અષ્ટપ્રકારી પૂજાના ફળની વારંવાર પ્રશંસા કરતા વરસેનાદિક જિન ભગવંતને નમસ્કાર કરીને સ્વસ્થાને ગયા.
હે ભવ્ય જનો ! આ પ્રમાણે અષ્ટપ્રકારી પૂજાનું ફળ સાંભળીને જે તમારે મુક્તિની આકાંક્ષા હોય, તે અંતરમાં પૂર્ણ પ્રમોદ લાવીને તે જિનાર્ચનમાં જ પ્રયત્ન કરે.”
છઠ્ઠો ઉપદેશ
વીર પરમાત્માને વાંદવાને ઈચ્છતે એ દેડકે પણ જેમ સ્વર્ગમાં મહદ્ધિક દેવતા થયા તેમ જિનચરણને વંદન કરવાના સંક૯૫માત્રથી પણ મનુષ્ય સુખસંપત્તિને પામે છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર (દેડકા) ની કથા રાજગૃહ નગરમાં સમૃદ્ધિવાળે નંદિ નામને મણિકાર હતું. તે વીરપ્રભુ પાસેથી ધર્મ પામીને નિરંતર આ પ્રમાણે આચરતે હતે. મુમુક્ષની જેમ સામાયિક પ્રતિક્રમણ અને પૌષધ પ્રમુખ ક્રિયાઓ કરતાં તે સમય વ્યતીત કરતો હતો. એકદા ગ્રીષ્મઋતુમાં પૌષધમાં રાત્રીએ તે તૃષાતુર થયે અને ત્રણ ઉપવાસના અંતે તે અંતરમાં આ પ્રમાણે વિચારવા લાગે –“જે મનુષ્ય જળથી પૂર્ણ વાપી અને કૂવા વિગેરે કરાવે છે, તેમની લકમજ સર્વ જતુઓને ઉપકારી હોવાથી પ્રશંસનીય છે. પછી પૌષધ પારી પ્રભાતે પારણુ કરીને તેણે એક સુંદર આકારવાળી વાવ કરાવી અને તેમાં ભેજનશાળા, મઠ, દેવકુળ તથા જંગલ વિગેરે પણ સારી રીતે દ્રવ્યને વ્યય કરી તેણે તૈયાર કરાવ્યા. એટલે ત્યાં તેનું મન આસક્ત થતાં ધર્મમાં તેને આદરભાવ ઓછો થઈ ગયે, અને પ્રાંતે સોળ અસાધ્ય વ્યાધીની પીડાથી તે દુઃખમગ્ન થઈ ગયા. તે સેળ રેગ આ પ્રમાણે કહ્યા છે-ખાંસી, શ્વાસ, જવર, દાહ, કુક્ષિશુળ ભગંદર, હરસ, અજીર્ણ, દૃષ્ટી અને પૃષ્ટિશૂળ (આંખ અને વાંસાનું શળ) અચકભાવ, કંડું (ખાસ) જલદર, શીર્ષ (મસ્તક) તથા કર્ણ વેદના અને કેદ્ર એ સોળ મહારોગ આગમમાં કહેલા છે.”
પછી વાપીમાં મોહિત મનવાળો એ તે મરણ પામીને તે વાવમાંજ દેડકો થયો. ચતુર જન છતાં કર્મથી કે પરાભવ નથી પામતું? એકદા વાવને જોઈને તે દર્દર જાતિસ્મરણ પામ્યા અને વિચારવા લાગ્યા કે ધર્મની અવજ્ઞા કરી, તેથી મને આ ફળ પ્રાપ્ત થયું. પછીથી તે વિરક્ત થઈને છ વિગેરે કરતે અને પારણમાં માણસના સ્નાનથી
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
♦
તે વાવનું પ્રાસુક થઈ ગયેલું માટીવાળું જળ તે વાપરવા લાગ્યા. એકદા ત્યાં ઉદ્યાનમાં પધારેલા વીરપ્રભુને લેાકેાક્તિથી સાંભળીને તેમને વંદન કરવાને દર ત્યાંથી અહાર નીકળ્યા. એવામાં પ્રભુને વંદન કરવાને ઉત્સુક એવા શ્રેણિકરાજા પેાતાના સૈન્ય સહિત જતાં નગરની બહાર નીકળ્યા. માગ માં ચાલતાં તે દુર રાજાના અશ્વના પગતળે ચગદાઈ મરણુ પામીને (તે) સૌધમ દેવલાકમાં દદુ રાંક નામે દેવતા થયા. તેના ચાર હજાર સામાનિક દૈવતા હતા. તેથી સપત્તિ વિગેરે બધુ તેના અનુમાનથી સમજી લેવું. ત્યાં પણ અધિજ્ઞાનથી જાણીને અતુલ કાંતિના સમૂહથી બીજાએના તેજને આચ્છા દિત કરનાર એવા તે શ્રીવીરને વટ્ઠન કરવાને આવ્યા. પછી ઈંદ્ર અને રાજા વિગેરે સ્વસ્વ સ્થાને બેઠા એટલે ભગવંતે ચેાજનગામિની વાણીથી ધમ દેશનાના પ્રારંભ કર્યાં. ત્યાં જિનેશ્વરની નજીક રહીને ખીજાઓનેકુન્નીના જેવુ રૂપ બતાવતા એવા તે ધ્રુવ જિનેશ્વરના શરીરને દિવ્ય ચદનરસથી વિલેપન કરવા લાગ્યા, પણ શ્રેણીકરાજા વિગેરે તે એમ સમજ્યા કે “આ કાઈક દુષ્ટાશયવાળા કુછી અહા ! પેાતાના દેહમાં ઉત્પન્ન થયેલ રસીથી ભગવંતના શરીરને વીલેપન કરે છે. માટે શ્રીજિનની આશ,તન કરનાર એ પાપી અહીંથી બહાર જાય ત્યારે તેને અવશ્ય શિક્ષા કરવી.' આ પ્રમાણે રાજાએ તે વખતે વિચાર કરી રાખ્યા. એવામાં જિનેશ્વર, રાજા, અભયકુમાર તથા શૌકરીક (કસાઈ) એમને છીક આવતાં તે દેવ તેમને પૂર્વાનુક્રમથી આ પ્રમાણે વાકય કહેવા લાગ્યું:-સસ્વર મરણુ પામ, ચિર' જીવ, ચિર જીવવા મરણ પામ અને મરણુ પણ ન પામ તથા છત્ર પણ નહિ.' આથી રાજા વધારે રૂદ્ર્ષ્ટમાન થયા. પછી દેશના સમાપ્ત થતાં તે દેવ વીજળીના
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
ઉદ્યોતની જેમ ક્ષણવારમાં ચાલ્યા ગયા. એટલે શ્રેણિક રાજાએ ભગવંતને પૂછ્યું કે-હે પ્રભુ ! એ કછી કાણ હતા ? તે કહા, જે દુરાશયે તમારી પણ એ રીતે આશાતના કરી. આટલા સમુદાયમાં પણ તે ખરેખર શિરચ્છેદની શિક્ષાને પાત્ર હતા.' પ્રભુ મેલ્યા કે—“હે રાજેદ્ર ! એણે આશાતના નથી કરી, પણ ચંદનરસથી વિલેપન કર્યું છે” વળી તે જે વાકયા આલ્યા, તેના ભાવા તથા તે દેવના 'અ'ધ પણ ભગવંતે શ્રેણિક વિગેરેને મૂળથી કહી સંભળાવ્યા. કહ્યુ છે કે-કેટલાકને મરવુ એ શ્રેય છે, કેટલાકને જીવવુ શ્રેય છે, કેટલાકને અને શ્રેય છે અને દર દેવના આશન પ્રમાણે કેટલાકને જીવન તથા મરણ અને અહિતકર છે. હવે અહીથી એ ચવીને મહાવિદેહમાં માસે જશે.” આ પ્રમાણે સાંભળીને વિસ્મયથી વિકસ્વર થતા લાકા પાતપાતાના સ્થાને ગયા.
આ પ્રમાણે શ્રીનેિશના ધ્યાનમાત્રનું ઉત્તમ ફળ સાંભળીને હે ભવ્ય જનેા ! તે જિનેશના ધ્યાનમાં જ તમે પ્રયત્ન કરા, કે જેથી તમને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય.”
સાતમે ઉપદેશ
જિનેશ ભગવ ́તની કરેલ અલ્પ પૂજા પણ શુ પ્રાણીઓને મોઢુ ફળ નથી આપતી ? કારણકે કૂષ્માંલતા નાની છતાં પણ પેાતાના આશ્રિત જનાને તે ઉત્તમ ફળ આપે છે. આ સબંધમાં ગુજ રભૂમિના એક રક્ષણકર્તા અને પરમ શ્રાવક તથા ચૌલુકય વંશ વિભૂષણ એવા કુમારપાલ રાજાનું દૃષ્ટાંત કહેવામાં આવે છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
કુમારપાળ રાજાનુ' દૃષ્ટાંત
માલવદેશમાં કોઈક પલ્લીમાં પરને લુટનારા ચારોથી પરવરેલા એવાં જૈત્ર નામના એક ક્ષત્રિય હતા. તે અનેક સાને લુટતા અને વ્યસનાને સેવતા હતા. તે પ્રથમ ભદ્ર પ્રકૃતિવાળા છતાં ચારાના સ`સગ થી દૂષિત થઈ ગયા હતા. અન્યદા જેસલ નામને! સાપતિ કેાઈક નગરમાં જતા અત્યંત દુ`દ એવા ચારાના કોઇપણ રીતે જાણવામાં આવી ગયા. વ્યવસાયના અથી એવા સેંકડો વિણક પુત્રો તેની સાથે હતા અને વસ્તુઓથી ભરેલા દશ હજાર પ્રૌઢ પાડીઆએ તેણે સાથે લીધા હતા જેત્રે તે સ` સાથે લાકને ચારો પાસે લુટાબ્યા. એટલે સાથે પતિ પણુ ક્રોધાવેશમાં પુનઃ પેાતાના નગરે ગયે. ત્યાં રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરીને તેનુ બહુ લશ્કર લઈને તે પશ્ચીમાં ઉત્કટ ચારાને પણ તેણે મારી નાખ્યા. અને અત્ય'ત નિ ય એવા તે ત્રના એક નાના બાળકને પણ મારીને પેાતાનુ દ્રવ્ય વાળીને પુનઃ પેાતાના નગરે ગયા, પશુ ખાળ હત્યા કરેલ હાવાથી ત્યાં રાજાએ તેના તિરસ્કાર કર્યા, તેથી વૈરાગ્ય પામી દીક્ષા લઈને તે તપ કરવા લાગ્યા.
હવે તંત્ર પોતાના જીવિતને બચાવવા તે વખતે તે સ’કટમાંથી કેઇ રીતે નાશીને કાઈ ઉરગબલ રાજાના નગરમાં ગયેા. ત્યાં ભાતું ન હોવાથી અત્યંત દુઃખી થતા અને દારિદ્રયથી પીડા પામતા તે એક આહર નામના વ્યવહારીને ત્યાં નાકરી રહ્યો અને શ્રીયશેાભદ્ર આચાય ને! નિરંતર ઉપદેશ સાંભળીને તે કાંઈક સધર્મ (ધાર્મિક) હૃદયવાળા થયા. ‘હુ નિરપરાધી માણીએને વધ નહિ કરૂ” તથા અસત્ય નહિ મેલું ઇત્યાદિક નિયમ તે આચાર્ય મહારાજ પાસે ગૃહણ કર્યા.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકદા વાર્ષિક પર્વ આવતાં ઓઢર શેઠ સારા વસ્ત્ર પહેરીને જેની સાથે જિન પૂજા કરવા જિનમંદિરમાં ગયે.
ત્યાં વસ્ત્રાભરણાદિકથી અલંકૃત અને જિનપૂજા કરવામાં પરાયણ (તત્પર) એવા લોકોને જોઈને જત્ર પણ મનમાં વિચારવા લાગે કે-અહો ! પૂર્વના પુણ્યથી આ લોક ભાગ્યવંત થયા છે અને આગામી ભવ પણ ખરેખર એમને સુખકરજ થવાને. માઘકાવ્યમાં પણ કહ્યું છે કે
હે ભગવન્પૂર્વકૃત પુણ્યથી થયેલ આપનું દર્શન વર્તમાનકાળે પ્રાણીઓના પાપને હરે છે અને આગામી શુભને તે હેતુ છે, તેથી ત્રણે કાળમાં પણ તે પ્રાણીઓ, યેગ્યતાને વ્યક્ત કરે છે.” વળી નારદષિએ વિષ્ણુને કહ્યું હતું કે
જિનેન્દ્ર ભગવંતની પૂજા હું એટલા માટે જ કરું છું કે, જિનપૂજા જ સર્વસંપત્તિઓની પ્રતિભૂ (જમાનરૂપ) છે.”
આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પૂર્વે જુગામાં જીતેલ પિતાની નવ કેડીઓને જ પુ લઈને તેણે જિન ભગવંતની પૂજા કરી. અને શુભ સંકલ્પથી પવિત્રાત્મા અને ભક્તિના રંગથી તરંગિત થયેલા એવા તેણે તે દિવસે ગુરૂના મુખથી ઉપવાસના પચ્ચખાણ લીધા. પછી અનુક્રમે તે મરણ પામીને પરમ શ્રાવક અને ગુર્જર દેશને સ્વામી એ કુમારપાલ નામે રાજા થયે. ઓઢર વ્યવહારી ઉદયન થયે. સાથે પતિ સિંહ થયે અને યશોભદ્ર ગુરૂ હેમચંદ્ર સૂરિ થયા. કેકણ, મહારાષ્ટ્ર કીર, જાલંધર, સપાદલક્ષ, (માલવ) મેવાડ, દીપ, કાસીતટ, કર્ણાટ, ગુજ૨, લાટ સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, સીંધવ, ઉચ્ચાં, ભંભેરી, મરૂ અને માલવ–એ અઢાર દેશમાં કમલ એવા કલિકાલમાં
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
પણ પૂવે કોઇએ પણ નહિ પ્રવર્તાવેલ એવી તેણે અમારી પ્રવર્તાવી. કહ્યું છે કે :
“પૂર્વે વીરપ્રભુ પાતે ધર્મોના ઉપદેશક છતાં અને જેના બુદ્ધિશાળી અભયકુમાર મંત્રી છતાં શ્રેણિકરાજા જે જીવયા (અમારી) કરવા અસમર્થ થયા, તે જીવયા જે શ્રીગુરૂના વચનસુધારસનું પાન કરીને કુમારપાલરાજાએ બહુજ સુગમતાથી પ્રવર્તાવી, તે શ્રીંહેમચંદ્રગુરૂ જયવંતા વર્તો. સ્વસ્તિ શ્રીપત્તને રાજગુરૂ શ્રીહેમચ ́દ્રને બહુજ હ પૂર્વક પ્રણામ કરીને સ્વર્ગના ઇદ્ર વિજ્ઞપ્તિ કરે છે કે-હે સ્વામિન્ ! ચ’દ્રના ચિન્હરૂપ મૃગમાં, ચમના વાહનરૂપ મહિષમાં, સમુદ્રના જળજ તુઓમાં તથા વિષ્ણુના અવતારરૂપ મત્સ્ય, વરાહ, કચ્છપના કુળમાં અભયદાન પ્રવર્તાવતાં હે દેવ ! તમે બહુજ સારૂ કર્યુ”
આ પ્રમાણે ચાવજજીવ શ્રીધર્માંની એક છત્રતાને વિસ્તારતાં કુમારપાલ રાજા પદ્મનાભ જિનેશ્વરના પ્રથમ ગણધર થશે.
આ પ્રમાણે નિશ્વરની અલ્પ પૂજા પણ અમદ અણુદયના એક હેતુ રૂપ થાય છે, માટે સમગ્ર ધર્મકાર્ય માં તે જિનપૂજા નિરંતર મુખ્યપણે કરવી ઉચિત છે.
આઠમા ઉપદેશ
આજ્ઞાન ભાવથી કરેલ જિનેશ્વરની પૂજા પણ માણસાની આત્મપદવી (ઉચ્ચ પદ) આપેછે, કારણ કે અરણ્યમાં જિનબિંબની પૂજા કરનાર દેવપાલ પણ મુક્તિને પામ્યા.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ધ્રુવપાલની કથા
કોઈક શેઠના વનપાલ નામના ચાકરે વનમાં ભેંસા ચારતાં એકદા ત્યાં એક જિનમ'ખ જોયુ. તેના સ્વરૂપને ન જાણતાં છતાં પણ સમીપે રહેલી નદીના જળથી તેનું પ્રક્ષાલન કરીને કુસુમાદિકથી તે ખિ’બની તેણે પૂજા કરી, ‘આ બિ‘બની પૂજા કર્યા સિવાય મારે ભજન કરવુ' નહિ.' આવા નિશ્ચય કરીને તે સમાધિપૂર્વક દિવસે ગાળવા લાગ્યા.
એકદા વરસાદ આવતાં નદીમાં અત્યંત દુસ્તર પૂર આવ્યું. તેથી ત્યાં જવાને અસમર્થ એવા તે ખિ'અનુ' યાન કરતા ઘરેજ રહ્યો. એટલે શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કે-‘આપણે ઘેર પણુ બિંબે છે, તેની પૂજા કર.' આ પ્રમાણે કહ્યા છતાં તેણે ભાજન ન કર્યુ. પછી સાતમે દિવસે નદીનુ પુર દૂર થયું, એટલે જેવામાં તે અિખ'ની પાસે જાય છે, તેવામાં તેણે સિ’હુ જોયા. તે ભયકર સિંહની પણ એક શિયાળની જેમ અવગણના કરીને તે દેવની તેણે પૂજા કરી કારણકે સત્ત્વથી શુ સિદ્ધ થતું નથી ? પછી તેના નિશ્ચયથી સ ંતુષ્ઠ થયેલ તે બિંબના અધિષ્ઠાયક દેવે પ્રત્યક્ષ થઈને કહ્યું કે હે મહાશય ! વર માગ.’ એટલે દેવપાલ મેલ્યા કે– મને રાજ્ય આપ.’ દેવતાએ કહ્યું કે—‘સાતમે દિવસે તને અવશ્ય રાજ્યની પ્રાપ્તિ થશે.’ એવામાં તેજ નગરમાં અપુત્રીય રાજા મરણ પામવાથી પ્રધાન પુરૂષાએ તરત પાંચ દિવ્ય પ્રગટ કર્યો’. એટલે દેવતા એ હેલ સાતમે દિવસે જ્યાં વૃક્ષ નીચે તે સૂતા હતા, ત્યાં તે પાંચ દિવ્યાએ આવીને તેને માટુ' રાજ્ય આપ્યું. તેને સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થયા છતાં તેની કોઈ આજ્ઞા માનતા ન હતા. તેને એક કર્રકર સમજીને લેાકા તેની અવજ્ઞા કરવા
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગ્યા. એટલે દેવપાલ પણ તે દેવની પાસે આવીને આ પ્રમાણે વિજ્ઞપ્તિ કરવા લાગ્યો કે- “ આ રાજ્યથી સયું, મારે સેવકપણું જ સારું છે.” એટલે દેવતાએ કહ્યું કે-“કુંભાર ની પાસેથી એક માટીને હાથી કરાવીને તેની ઉપર બેસીને તારે રમવાડીએ જવું. એમ કરતાં લેશ પણ તારી અવજ્ઞા થશે નહિ.” પછી દેવપાલે તેમ કર્યું. એટલે સર્વત્ર તેની આજ્ઞા માન્ય થઈ. પછી પોતે કરાવેલ રીત્યમાં તે બિબની સ્થાપના કરી અને પૂર્વના રાજાની પુત્રી તેની પત્ની થઈ. * એકદા નગરની બહાર રહેલા કોઈ વૃદ્ધને જોઈને ગવાક્ષ (ઝરૂખા)માં બેઠેલી તે રાણું રાજોના દેખતાં મૂચ્છ પામી. પછી સાવધાન થઈ એટલે રાજાએ તેને બેલાવી. આથી તે વૃદ્ધને બોલાવીને તે પિતાનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે કહેવા લાગી –“પૂર્વ ભવમાં હું આ વૃદ્ધની સ્ત્રી હતી. હે દેવ ! આ બિંબની પૂજા કરવાથી આ ભવમાં હું તમારી પત્ની થઈ છું. હે નાથ! એને બહુ કહ્યા છતાં એણે દેવની પૂજા ન કરી. તેથી એની અદ્યાપિ આવીજ અવસ્થા દેખાય છે.
પછી તેવા તેવા પ્રકારના ચિહેથી તેને પિતાની પૂર્વ પ્રિયા ઓળખીને તે વૃદ્ધ પણ દેવપૂજાદિક ધર્મકાર્યમાં તત્પર થયા. દેવપાલ રાજા પણ પોતાના કરાવેલા પ્રસાદમાં પોતાના પ્રજાજનો પાસે નિરંતર વજા, પૂજાદિક મહોત્સવ પ્રવર્તાવત હતો. પછી ચિરકાળ રાજ્ય પાળીને પ્રાંતે નિજ પ્રિયાની સાથે વ્રત લઈને તે ભૂપાલ મોક્ષસુખને પામે.
આ પ્રમાણે રંકમાત્રને પણ તેવા પ્રકારના સામ્રાજ્યની સંપત્તિ થયેલી સાંભળીને પુરૂષ શ્રી જિનેન્દ્રની પૂજામાં મંદ આદર કરે ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમે ઉપદેશ
- સંસાર સાગરમાં ડૂબતા પ્રાણુઓને જિનપ્રતિમા ખરે. ખર એક નાવ સમાન છે. કારણ કે શäભવ સૂરિ તે પ્રતિમાના દર્શનથી જ સમ્યા હતા.
શ્રી શય્યભવ સૂરિનું દષ્ટાંત એકદા શ્રીજબૂસ્વામીના શિષ્ય શ્રીપ્રભવસ્વામીએ શિષ્યને માટે ગચ્છ અને સંઘમાં ઉપયોગ દીધે, પણ ત્યાં તથાવિધ સુપાત્ર કેઈ જેવામાં ન આવવાથી અન્ય દર્શનમાં પણ તેમણે ઉપગ આપ્યો. તે વખતે રાજગૃહ નગરમાં યજ્ઞ કરાવવામાં તત્પર એવા શયંભવ ભટ્ટને તેમણે શ્રુતજ્ઞાનના ઉપગથી જે એટલે સર્વ વિદ્યાના ગુણેથી યુક્ત એવા તેને ગ્ય જાણુને પ્રભવસ્વામીએ પોતાના બે શિષ્યને તેની પાસે મોકલ્યા. તેમણે ત્યાં જઈને શર્યાભવને આ પ્રમાણે અર્ધ શ્લેક સંભળાવ્યો કે -
! દમ ટંતર ર ા પુન: અહો ! અતિ ખેદની વાત છે કે, અહીં કચ્છના પ્રમાણ માં કંઈ તવ જોવામાં (જાણવામાં આવતું નથી. આ પ્રમાણે તે બંને સાધુનું વચન સાંભળીને તે ભટ્ટ પણ વિસ્મય પામીને વિચારવા લાગ્યું કે ખરેખર આ મહાત્મા છે, તેથી કદાપિ અસત્ય ન બોલે. માટે એમાં કંઈ પણ જે તવ હશે, તે જડ એવા એમ જાણું શકતા નથી.” પછી તેણે યાજ્ઞિકને પૂછ્યું, એટલે તેણે તેને આ પ્રમાણે કહ્યું કે –“ અહીં પૂછવાનું શું છે? કારણ કે યજ્ઞથી જ પ્રાણીઓને રોગની શાંતિ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭
થાય છે. પ્રજાને લાભ થાય છે અને અવશ્યમેવ વિદ્ધને વંસ થાય છે.” આ તેના વચન પર વિશ્વાસ ન કરતાં તે તલવાર ઉપાડીને બોલ્યા કે “જો તું સત્ય વચન નહિ બોલે તો આથી તારે શિરચ્છેદ કરીશ.' પછી “મસ્તકના છેદનો વખત આવતાં તત્વ કહી દેવું. કેમકે- બાપાને તરાં કૂયાત એ રીતે વેદવાકય સંભારતે તે ઉપાધ્યાય બોલ્યા કેહે “ભટ્ટ ! આ જે યજ્ઞનો ખીલે છે, તેની નીચેના ભાગની ભૂમિમાં જિનેશની પ્રતિમા સ્થાપન કરેલી છે. તેના પ્રભાવથી વિકને વિલય પામે છે. આહંતી પ્રતિમા વિના શૈતાલ, વ્યંતર, પ્રેત, શાકિની અને રાસાદિક યજ્ઞને અવશ્યમેવ નાશ કરે છે. બાકી બીજે બધે વિસ્તાર માત્ર પેટ ભરવાની ખાતર છે; કારણકે મૂખંજને આડંબર વિના માનતા નથી.
પછી ત્યાં ખોદાવી અને જિનેશની પ્રતિમા લઈને ભદ ઉપાશ્રયે ગયો અને ત્યાં આચાર્ય મહારાજને પૂછવા લાગ્યા કે–“હે પ્રભે? દેવનું લક્ષણ અને સ્વરૂપ શું? તેનું નામ શું? અને આવા કેટલા હોય? તે બધું જણાવ' આચાર્ય બોલ્યા કે “રાગાદિકને જીતનાર, તેજોમય, મુક્તિપદમાં રહેલ એવા આ સોલમાં શાંતિનાથ જિનેશ્વર દેવ છે અને એવા ચોવીશ હોય છે.' ઇત્યાદિક આચાર્ય મહારાજે નિવેદન કરતા ભટ્ટ તે પ્રતિમાને વારંવાર જઈને વિચારવા લાગ્યું કે -
જેમના નેત્રયુગલ પ્રશમ રસમાં વદન કમળ સદા પ્રસન્ન છે, જેમનો ઉત્સગ (ખોળો) કામિનીના સંગથી રહિત છે અને જેમના હસ્તયુગલ શસસંબધથી રહિત છે એવા તે હે પ્રભો ! એક તમેજ વીતરાગ છે.” પછી સૂરિ.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહારાજ બોલ્યા કે-“વેદ, પુરાણાદિકમાં પણ જિનનું જ દેવપણું જોવામાં આવે છે. યજુર્વેદમાં આ પ્રમાણે લખ્યું છે – એ અડસઠ તીર્થની યાત્રા કરવાથી જે ફળ થાય, તે ફળ આદિનાથ દેવના સ્મરણ માત્રથી થાય છે,”
વળી વાસ્તુવિદ્યામાં કહ્યું છે કે:-“પ્રસાદ, મંડપ, છત્ર, પર્યકાસન, સડ, નિર્દોષ દષ્ટિ અને મતિ આવા લક્ષણોથી જિન કરતાં અન્ય કોઈ વિશેષ દેવ નથી.
આ પ્રમાણે વેદ. પુરાણમાં કહેલ અનેક યુક્તિઓ સાંભળીને શયંભવ ભટ્ટ વિષની જેમ મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરીને સમ્યકત્વ પામ્યા. અને તે જ વખતે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવાથી સંસારને અસાર સમજીને પિતાની સગર્ભા સ્ત્રીનો ત્યાગ કરીને તેણે ગુરૂ મહારાજ પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. પછી ચૌદપૂર્વને અભ્યાસ કરીને અનુક્રમે આચાર્યપદ પામી શ્રીમાનું શäભવસૂરિ મહીતલપર વિહાર કરવા લાગ્યા. જે ભગવંતે મનકને દીક્ષા આપી તેને અલ્પાયુષવાળે જાણીને પોતે દશવૈકાલિકા ગ્રંથ બનાવીને તેને ભણાવ્યો. એ પ્રમાણે ઘણે કાલ ભવ્ય જનને પ્રતિબોધ આપીને વીરપ્રભુના નિર્વાણ પછી તે અણું મે વર્ષે સ્વર્ગસ્થ થયા.
આ પ્રમાણે જિતેંદ્ર પ્રતિમા પણ વિશુદ્ધ બેધના હેતુભૂત થાય છે–એમ જાણીને હે વિજ્ઞજને ! તે જિનપ્રતિમાની જ પૂજા કરે, કે જેથી મુક્તિસુંદરી તમારા ગળામાં વરમાળા આપવા તૈયાર થાય.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશમ ઉપદેશ
ગતાનુગતિથી કરેલ જિનપૂજા પણ પરમ સંપત્તિ પ્રગટાવે છે. કારણકે પ્રતિજન્મમાં અત્યંત વધતી જતી લક્ષ્મી પામીને કીર (પોપટ ) પણ સમ્રાટ થયા.
- શુકમુશ્મની કથા. વૈતાઢય પર્વતના ઉદ્યાનમાં કઈ શ્રેષ્ઠ દેવકુળમાં વિદ્યાધરે આ પૂજ્ય એક આર્વતી પ્રતિમા હતી. તે પ્રતિમાને તથાવિધિ પૂજિત જોઈને એકદા કોઈ શુક્યુગલે (પોપટનું જેડલું) અરણ્યમાંથી પત્ર, પુષ્પાદિક લાવીને શુભ ભાવથી તેની પૂજા કરી. એ પ્રમાણે બહુ કાળ પૂજા કરતાં સમ્યકત્વ પામીને તે શુકલયુગ પ્રથમ દેવલોકમાં સૌભાગ્યવંત સુરદંપતી થયા.
હવે લોકોથી સંકુલ એવા રમણીય નામના વિજ્યમાં શ્રીમંદિર નગરમાં નરેશ ખેર નામે રાજા હતો. તેની કીતિમતી નામની પ્રિયા હતી. એવામાં પેલે શુકને જીવ દેવકમાંથી ચવીને મણિકુંડલ ના મે તેને પુત્ર થયે તે વખતે તેજ વિજયમાં વિજયાવતી નામની નગરીમાં રતનચૂડ નામે રાજા હતું અને તેની મહાદેવી નામની પ્રિયા હતી. એવામાં પેલે કીરીને જીવ તેની પુરંદરજસા નામે પુત્રીપણે ઉત્પન્ન થયે.
એકદા કુમારે ચિત્રપટ્ટપર આળેખેલું તેનું રૂપ જોયું. એટલે પૂર્વ ભવના સંબંધથી તે અત્યંત વ્યામોહ પામે. તેથી માતાપિતાએ તેને ઉત્સવપૂર્વક પુરદરજસાની સાથે પ્રેમથી પરણાવ્યો. તે ભાવમાં પણ તે દંપતી ચિરકાલ પર્યંત
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
ગૃહસ્થધમ પાળીને અને પ્રીતે દીક્ષા લઇને સુખપૂર્વક સ્વગે ગયા. પછી મણિકું ડલના જીવ તે દેવલાકથી ચવીને મહાકચ્છ નામના વિજયમાં વિજયપુર નામે શ્રેષ્ઠ નગરમાં મહાસેન રાજાના લલિતાંગ નામે પુત્ર થયા અને પુર ંદર જસાના જીવ તેજ વિજય તેજ વિજયમાં પરમ ભૂષણરૂપ વિજયા નામની એક રમ્ય નગરીમાં પૂર્ણ કેતુ રાજાની કમલ લાચન નામની પુત્રી થઇ. પાતાના મનાભિમત (ઇ) ભર્તારને વરવાને અતિ ઉત્સુક એવી એણે સર્વ સખીઓની સમક્ષ પ્રગટ રીતે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી કે- જ્યેાતિવિદ્યા, નભ્રાગામિ વિમાનની રચના, રાધાવેધની કળા તથા સવિષના નિગ્રહ–એમાંની એક કળામાં પણ જે અધિક હશે, તેને હું મારા ભર્તાર કરીશ, અન્યથા હું અગ્નિનું શરણ લઇશ.' આવા પ્રકારની તેની પ્રકારની તેની પ્રતિજ્ઞા સાંભળીને મનમાં ઉત્સાહ લાવી રાજકુમારા તે તે કળાઓના અભ્યાસ કરવા લાગ્યા, પછી જ્યારે મહાત્સવપૂર્વક સ્વયંવરના પ્રારંભ થયા, એટલે લિતાંગ કુમારે રાધાવેધ સાધ્યા, એટલે રાજકુમારી તેના ગળામાં હર્ષ પૂર્વક જેટલામાં વરમાળ નાખે છે, તેટલામાં કાઇક વિદ્યાધર તે કન્યાનું હરણ કરી ગયા પણ જ્યાતિષના બળથી કોઇ રાજકુમારે તેના માગ જોઈ લીધા. કોઇએ આકાશગામી વિમાન બનાવ્યું. અને તેથી લલિતાંગ વિગેરે તેની પાછળ દોડવા. તેઓએ ખેચરને અટકાવ્યા એટલે તે કન્યાને કયાંક નિર્જન સ્થાનમાં મૂકીને તે તેમની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યા. એવામાં તેઓએ તેને મારી નાખ્યા. પછી કન્યાની પાસે જઇને જેટલામાં તેને વિમાનમાં બેસાડે છે, તેટલામાં સપે તેને ડસી. અહા ! કર્મની કેવી વિષમતા છે? પછી તેમાંના કેાઇ પુરૂષ વિષાપહારક મંત્રથી તેને સજીવન કરી, એટલે તેને લઇને સવે ચાલ્યા. નગર તરફ જતાં રસ્તામાં આ કન્યા તા મારીજ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
થશે એમ પ્રેમથી પરાધીન થઈને તેઓ પરસ્પર કલહ કરવા લાગ્યા અને ત્યાં નગરમાં જઈને પણ તેજ પ્રમાણે વિવાદ કરતાં તેમને જોઈને રાજાએ ચિંતાતુર થઈ મ ત્રીને કહ્યું કે હવે શું કરવું ?” એટલે બુદ્ધિમાન મંત્રીએ કન્યાને એકાંતમાં પૂછ્યું કે –“હે ભદ્રે ! આ કુમારેમાં તને કયા પસંદ છે, તે કહે.” કન્યાએ કહ્યું કે:–મને લલિતાંગ અભીષ્ટ છે.” આ પ્રમાણે તેના મનભાવ જાણીને મંત્રીએ નગરના બાહ્ય પ્રદેશમાં એક મેટી ચિતા રચાવી, અને તે રાજપુત્રને બોલાવીને મંત્રીશ્વરી કહેવા લાગ્યા કે –“હે ભદ્રો ! તમે સમજતા કેમ નથી ? નહિ તો આ કન્યા બળી મરશે.” આમ કહ્યા છતાં પરસ્પર માત્સર્યને વેગથી તેમણે માન્યું નહિ. એટલે કન્યાએ તથા તેની પાછળ લલિતાંગે પણ ચિતામાં પ્રવેશ કર્યો, પણ બીજા ત્રણ તુચ્છ નેહવાળા હોવાથી ત્યાંજ બેસી રહ્યા. એવામાં લોકે પરસ્પર હાહાકાર કરીને કોલાહલ કરવા લાગ્યા. તેવામાં મંત્રીએ નિયુક્ત કરેલ પુરૂષે ચિતાની નીચેની ભૂમિમાં રાખેલ સુરગનું દ્વાર પરત ખેલી નાખ્યું. તેમાં પ્રવેશ કરીને બે બને મંત્રીના ઘરે ગયા અને ત્યાં ગુપ્ત રીતે સ્નાન, પાનાદિક ક્રિયાઓ કરવા લાગ્યા. અને તે ત્રણે રાજપુત્ર તે કંઈક મનમાં પશ્ચાતાપ કરીને લલિતાંગને સાહસની પગલે પગલે પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. પછી મંત્રીએ તેમને પુનઃ પૂછયું કે–તે યુગલ કદાચ જીવિતવ્ય પામે, તે તેમને પરણાવીએ.” આ સાંભળી તેઓ બોલ્યા કે –“અહિં પૂછવું. શું છે ? હવે એ સંબંધમાં આ સર્વ નગર અને સાક્ષી છે કે અમે વિવાદ નહિ કરીએ પછી મંત્રીના વાક્યથી તે યુગલ પુનઃ પ્રગટ થયું માતાપિતાએ તેને વિવાહ મહોત્સવ કર્યો. પછી તે કમલાક્ષીને લઈને લલિતાંગ પિતાના
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
નગરમાં ગયા અને તે રમણીય રમણી સાથે અક્ષીણુ સુખ ભાગવવા લાગ્યા. તે ભવમાં પણ અત્યંત પ્રેમપૂર્વક દીક્ષા લઇને તે સ્વગે ગયા. એ પ્રમાણે પ્રતિ જન્મમાં તે અદ્વૈત સુખ પામ્યા, પછી દશમે ભવે શુકના જીવ અત્યંત પુણ્ય કરીને મહાવિદેહક્ષેત્રમાં પુ'ડરીકિણી નગરીમાં ચક્રવત્તી થયા. અને કીરીનેા જીવ મૈત્રીથી પવિત્રિત તેના મંત્રી થયા.
ત્યાં તેમણે ચિરકાળ પર્યંત સ્નેહથી રાજ્યસુખ ભાગળ્યાં અને પ્રાંતે કોઇ જ્ઞાનીની પાસે પેાતાના પૂર્વ ભવાને જાણીને પ્રવજ્યા લઈ કેવલજ્ઞાન પામીને મેક્ષે ગયા.
અગિયારમા ઉપદેશ
ક્રોધના ઉડ્ડય છતાં અર્હુતની પૂજા કરવાની મનુષ્યને સમ્યક્ત્ત્વની પ્રાપ્તિ સુલભ થાય છે. આ સંબધમાં કવીદ્રો વામને શ્રેષ્ઠીનુ દૃષ્ટાંત પ્રગટ રીતે કહે છે.
વામન શ્રેષ્ડીનું દૃષ્ટાંત.
વામનસ્થલી નગરીમાં વામન નામે એક કાટી ધ્વજ શ્રેણી હતા; પર`તુ સ્વભાવે તે ઇર્ષ્યાળુ અને ઉદ્ધૃત હતા. તે પાતાના ઘરની પાસે ચૈત્ય અને પૌષધશાળા કરાવીને ત્યાં ધક આચરતા હતા. ખરેખર લક્ષ્મીનું એજ ફળ છે. તેની પાસે તાળા કુંચી સહિત રત્ન, સ્વણ અને પ્રવાલાદિક વસ્તુઓથી ભરેલી ચારાશી પેટીઓ હતી. વળી તે શેઠને વેપાર રાજગારમાં નિશ્ચમી, નિરૂત્સાહી અને પશુ જેવા ધ્રુવિનીત એવા ચાર પુત્રા હતા. તે મૂર્ખ પુત્ર કોઇવાર તાળુ' દઈને કુચી ત્યાંજ ભૂલી જતા હતા. અને શેઠ તેમની
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩
અત્યંત નિભ્રંછના કરતા હતા; પરંતુ તેની તે શિક્ષાથી પુત્રાને કોઇ પણ અસર થતી ન હતી; કારણ કે આસ જનના પવિત્ર હિતા પદેશ પણ દુ:શિષ્યાને કદી અસર કરે નહિ. વળી તે કુબુદ્ધિ પુત્ર પોતાના પિતાનો સામે જેમ તેમ ખેલતા હતા. એમ કલહ કરતાં તેમના દિવસો જતા હતા.
એક દિવસ જિનમંદિર જિનેશ્વરની પૂજા કરવા માટે ચંદન લેવા જતાં શ્રેષ્ઠી એક પેટી જેટલામાં જુએ છે, તેટલામાં તે પેટીએમાં 'ચીએ રહી ગયેલી જોઈને શેઠ ક્રોધથી ઉદ્ધૃત અને રક્તલેાચનવાળા થઈ ગયા તથા અર્ધ ઓછુ ફરકાવવા લાગ્યા.‘ અહા ! પુત્રાની મૂર્ખાઈ, અહા ! તેમની હૃદયશૂન્યતા ! આ પ્રમાણે વારવાર વિચાર કરતા તે અનુક્રમે જિનભુવનમાં ગયા. ત્યાં પણ તે વિચારવા લાગ્યા કેઃ— આજે ઘેર જઈને તે મૂખ શિરામણી ક્રુપુત્રાને હું અવશ્ય ઘરની બહાર કહાડીશ. પાપના હેતુ એવા એમનું શું પ્રયેાજન છે ? કારણ કે—
આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં કરતાં તેણે દેવપૂજા કરી; પરંતુ તે વિચક્ષણે પુત્રો પરની દુરાત્મતાને ત્યાગ ન કર્યાં. વળી પૂજાના અ`તે ચૈત્યવંદન કરતાં પ્રણિધાન કરીને તેણે પેાતાના લલાટને ભૂમિ પર લગાડયો. એવામાં દૈવાગે તે તેવીજ સ્થિતિમાં મરણ પામ્યા; કારણ કે પ્રાણીએ જીવિત તરંગના જેવુ' ચપળ હેાય છે. મરણ પામીને તે તેજ નગરમાં ચાંડાલ થયા. પૂજાના પ્રભાવથી તે મનુષ્યપણું પામ્યા અને દુર્ધ્યાનથી તે નીચ કુળમાં અવતર્યા, પછી ચાંડાલના કુળમાં તે અનુક્રમે બાલ્યાવસ્થા વ્યતીત કરીને યૌવનાવસ્થા પામ્યા અને પાતાનાં કુટુ’બનુ પાલન કરવા લાગ્યા. ચારીના વ્યસનથી
૩
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
તે આસ્તે આસ્તે અત્ય ́ત દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા થઇ ગયા. કારણ કે દુપૂર આ ઉદરને માટે મૂઢ જને શું શું કરતા નથી ? સ્વાને માટે ઉદ્યમ કરવામાં તત્પર એવા તે ઘેર ઘેર ચારી કરવા જતા અને પારકુ ધન હરણ કરવા લાગ્યા.
એકદા તેણે ચારી કરવાને પૂર્વ ભવના આવાસમાં પ્રવેશ કર્યાં અને ત્યાં ઘરનું તેવા પ્રકારનુ સ્વરૂપ જોઇને તે જાતિ સ્મરણ પામ્યા તથા અતરમાં ઉત્પન્ન થયેલ ક્રોધથી એષ્ઠને કરડતા તે પેાતાના પુત્રોને તેવા પ્રકારના જોઈને મનમાં આ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યા કે—અહા ! મારા ઘરના વિનાશ કર્યા અને મારૂં ધન બધું ગુમાવ્યું.ર કુત્તુપતિ જેમ સામ્રાજ્ય ગુમાવે તેમ આલસ્યથી ઉપહત થયેલા એમણે મારૂં બધુ ખેદાન મેદાન કરી દીધું. હવે એમને એવા પ્રકારની શિક્ષા કરૂ' કે પુનઃ તેઓ આવી રીતે ન કરે.' આ પ્રમાણે તે જેટલામાં વિચાર કરે છે, તેટલામાં તે પુત્રો જાગ્યા અને તે ચ’ડાલ ચારને જોઈને કહેવા લાગ્યા કે—અરે પાષિષ્ઠ ! અરે અનિષ્ટ દર્શન ! આ તેં શું કર્યું ?' ઈત્યાદિ તેઓ જેમ તેમ ખેલતા હતા, તેવામાં પૂર્વભવના અભ્યાસથી ક્રોધાવેશમાં આવી જઈને તેણે તેઓ પ્રત્યેકને એક એક લપડાક મારી. એવામાં તેઓ તેને આંધીને રાજા પાસે લઇ ગયા. ત્યાં રાજાએ તેને કહ્યું કે—આ શું કર્યુ ' ?” એટલે તેણે સવિસ્તર પેાતાનુ સ્વરૂપ કહી બતાવ્યું. પછી રાજાએ ચમત્કાર પામીને કહ્યું કે—તુ' તારી સંપત્તિ ભાગવ' તે ખેલ્યા કે—‘આ ગૃહા વાસમાં મારૂ મન હવે રમતું નથી.’ આથી રાજા તથા પુત્રો વિગેરે તેના સચ્ચરિત્રથી પ્રમેાધ પામ્યા અને તે પણ શ્રી ધર્મનું આરધન કરીને શુભગતિને પામ્યા.
C.
૧. દુ:ખે પૂરાય એવા. ૨. દુષ્ટ=અન્યાયી રાજા.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
હવે તે પુત્રો પિતાના અંતરનેત્રથી વિચારવા લાગ્યા કે–અહે આપણું હિતેચ્છુ પિતાએ આપણા માટે કેટલે પરિશ્રમ કર્યો ? આ પ્રમાણે વિચારીને તે બધા પિતાના વચન પર આદર કરીને ઐહિક ( આલોક સંબંધી ) તથા આમુર્મિક (પરલોક સંબંધી) કાર્યમાં સાવધાન થયા.
આ પ્રમાણે રેષસહિત છતાંપણ કરેલ જિનપૂજા વામન શેઠને નિષ્ફળ ન થઈ માટે હે ભવ્ય જન ! જે તમારે શિવસુખની આકાંક્ષા હોય, તો જિનપૂજનમાં પ્રયત્ન કરો.
બારમે ઉપદેશ
જે પુરૂષે સ્થિર અને ઉજ્વલ ભાવથી જિનેશની આગળ ગીત વાજીંત્ર સંબંધી નાદ પૂજા કરે છે. તેઓ પૂર્વે રાક્ષસના અધિપતિ રાવણની જેમ અદ્દભૂત તીર્થંકરપણાને પામે છે.
રાવણની કથા જ્યાં ત્રિકૂટ નામને પર્વત દુર્ગનું કામ કરે છે અને જ્યાં સમુદ્ર પરિખાની ઉપમાને પામે છે, એવી લંકા નામની નગરી છે. ત્યાં વિદ્યાઓથી સુશોભિત, ત્રિખંડનો વિજયી, જગતને એક કંટકરૂપ અને રાક્ષસોનો અધિપતિ એ રાવણ નામે રાજા હતો. તેને ચેસઠ કળાઓના એક રૂપ અને સ્થાન રૂપ અને જેના શીલપાદિક ગુણો દેવતાઓને પણ વર્ણનીય થયા એવી મંદોદરી સ્ત્રી હતી. એકદા તે સ્ત્રીની સાથે સર્વ તીર્થોની યાત્રા કરીને આત્માને પાવન કરવા માટે રાવણ વિમાનમાં બેસીને ચાલ્યા. અનુક્રમે તે અષ્ટાપદ તીર્થ પર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવ્યું અને ત્યાં સ્વ સ્વ વર્ણ અને પ્રમાણાદિકથી યુક્ત એવા વીશે તીર્થકરેની તેમણે પૂજા કરી. પછી ત્યાં આવેલા ધરણેને જોઈને મહાશય રાવણે તેને પૂછ્યું કે આ કર્યો પર્વત છે અને આ ચૈત્ય કેણે કરાવ્યું ?” એટલે ધરણેન્દ્ર રાવણની આગળ કેવળજ્ઞાની મહારાજે કહેલ અષ્ટાપદનું સવિસ્તર મહાતમ્ય આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યું –
જ્યાં આઠ સે પાન છે અને જ્યાં મુખ્ય આઠ કર્મ રૂપ દેષને દૂર કરનાર તથા સુવર્ણ સમાન કાંતિવાળા એવા ઋષભદેવ પ્રભુ બિરાજમાન થયા, તે આ અષ્ટાપદ ગિરીદ્ર જ્યવત વતે છે. જે પર્વત પર બાહુબલિ વિગેરે આદિનાથ પ્રભુના નવાણું પુત્રો તથા પ્રવર યતિઓ મેક્ષપદને પામ્યા તે અષ્ટાપદ ગિરી જ્યવંત વર્તે છે. જ્યાં પ્રભુનો વિયોગ સહન કરવાને જાણે અસમર્થ થયા હોય એવા દશ હજાર મહર્ષિઓ નિવૃતિ
ગને પામ્યા, તે અષ્ટાપદ ગિરીશ જ્યવંત વર્તે છે. જ્યાં ત્રણ ચિતાઓના સ્થાને ઈ કે જાણે સાક્ષાત્ રત્નત્રય હોય એવા ત્રણ સ્તૂપ સ્થાપન કર્યા, તે શ્રી અષ્ટાપદ ગિરીશ જ્યવંત વર્તે છે. જ્યાં ભારતે એક જન લાબું અને અર્ધ જન પૃથુ (પહોળું) પ્રમાણવાળું અને ત્રણ કેશ ઉંચું એવું મોટું ચૈત્ય રચાવ્યું, તે અષ્ટાપદ ગિરીંદ્ર જ્યવત વતે છે. સ્વ સ્વ આકૃતિ, પ્રમાણ, વર્ણ અને લાંછનથી વર્ણિત એવા વર્તમાન
વીશીને જિનેશ્વરેને જ્યાં ભરત રાજાએ સ્થાપન કર્યા પ્રતિષ્ઠિત કર્યા તે અષ્ટાપદ ગિરીદ્ર જયવંત વર્તે છે. મેહરૂપ સિંહને મારવાનેજ જાણે ભરત રાજાએ અષ્ટાપદ પર્વતને અષ્ટપદ (સિંહને મારનાર એક પશુ વિશેષ–અષ્ટાપદની પરે આઠ પગ-પગથીવાળો) બનાવ્યા હોય એ જે પર્વત આઠ જનમાં શેભે છે, તે અષ્ટાપદ ગિરીશ જ્યવંત વતે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જે પર્વત પર ભરતાદિક અનેક કેટી મહર્ષિઓએ સિદ્ધિ સાધી, તે અષ્ટાપદ ગિરીક જ્યવંત વર્તે છે. પિતાનાં પાપનું જાણે પ્રક્ષાલન કરવાને જ જે જૈન પર્વતને ગંગાએ પિતાના નિરંતર ઉછળતી કલરૂપ કરથી સર્વતઃ આશ્રય કર્યો છે, તે અષ્ટાપદ ગિરીશ જ્યવંત વતે છે જ્યાં શ્રીજિનેશને તિલક ચઢાવવાની દમયંતી પોતાના લલાટમાં ચળકતા તિલકરૂપ પોતે આચરેલ કાર્યાનુરૂપ ફળ પામી, તે શ્રી અષ્ટાપદ ગિરી દ્ર જ્યવંત વતે છે. જ્યાં ઉત્તર વિગેરે દિશાઓમાં ચાર, આઠ, દશ અને બે એમ વીશ જિનેશ્વરેને મોક્ષાથી ચતુર ભવ્ય જીવ સ્તવે છે, તે શ્રી અષ્ટાપદ ગિરીશ જ્યવંત વર્તે છે. (આ અગ્યાર ગાથા શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ શ્રી તીર્થકલ્પમાં કહી છે.)
આ પ્રમાણે અષ્ટાપદ ગિરિનું મહામ્ય સાંભળી પ્રમુદિત થયેલા રાવણે પિતાની સ્ત્રીની સાથે ત્યાં ગીત અને નૃત્યુ વિધિનો આરંભ કર્યો અને ઈદ્રના દેખતાં જિનેશની આગળ પ્રીતીપૂર્વક મંદરી નૃત્ય કરવા લાગી અને રાવણ વીણા વગાડવા લાગ્યો. પછી જ્યારે નાટયરસને ઉત્કર્ષ માણસને અત્યંત પ્રીતિકર થયે એવામાં પાપીની સંપત્તિની જેમ વીણાનો તાર (તાંત) તૂટી પડયે. એટલે ત્યાં રસનો ભંગ થતો જોઈને રાવણે તરત જ પિતાના ભુજકેટરમાંથી એક લાંબી સ્નાસા (નસ) ખેંચી કહાડી અને તે તરત તેમાં જોડી દઈને પૂર્વની જેમ તે વિણા વગાડવા લાગ્યું. તે વખતે દેવતાઓએ તેની ઉપર પુષ્પવૃષ્ટિ કરી. તે અવસરે રાવણે અદ્દભુત એવું તીર્થકર કમ ઉપાર્જન કર્યું. કારણ કે કલ્પલતા કરતાં અધિક એવી જિનભક્તિ શું નથી આપતી ? પછી ઘર દે પણ સંતુષ્ટ થઈને પુણ્યવંત એવા તેને શૈલેયને જય કરવાવાળી એક અમોધવિજ્યા નામની શક્તિ આપી. આ પ્રમાણે ત્યાં સ્નાત્ર, નૃત્ય અને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ઉત્સવના સમૂહથી પેાતાના જન્મને કૃતાર્થ કરી સર્વાં પ્રાણીએ પેાતપેાતાના સ્થાનકે ગયા. માટે એ રીતે જિનેન્દ્ર ભગવ ંતની અવશ્ય પૂજા કરવી.
તેરમા ઉપદેશ
દ્રવ્યથી પણ જો જિનપૂજા કરી હોય તે તે ભવિષ્યમાં પ્રાણીઓને શુભ ફળ આપનારી થાય છે. આ સંબંધમાં મુનીશ્વરા નમિ અને વિનમિના ઉત્તમ દૃષ્ટાંતને દર્શાવે છે. શ્રી નમિ, વિનમિનું દૃષ્ટાંત
૧
અયેાધ્યા નામની નગરીમાં જેમણે ઐહિક અને આમુ ષ્મિક વ્યવહાર પ્રવર્તાવ્યા એવા શ્રી વૃષભધ્વજ નરેડદ્ર હતા. જે પ્રભુના શુભમતિવાળા ભરત પ્રમુખ પુત્રો થયા અને સે શાખાથી તેમનું કુટુંબ વૃદ્ધિ પામ્યું. ત્ર્યાશી લાખ પૂર્વ પર્યંત બધી કળાએ પ્રકાશીને પુત્રોને રાજ્ય વિભાગથી વહેચી આપીને પરિગ્રહના ત્યાગ કરી ઋષભદેવ પ્રભુએ ચૈત્ર માસની કૃષ્ણ + અષ્ટમીએ ઈદ્રોએ કરેલ ઉત્સવ પૂર્ણાંક ચાર મુષ્ટિથી લેાચ કરીને દીક્ષા અંગીકાર કરી અને તે પ્રભુની પાછળ મોટા કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા કચ્છ અને મહાકચ્છ વિગેરે ચાર હજાર રાજાએએ પણ પ્રવ્રજ્યા લીધી; પરંતુ સ્વામીની જેમ ઘાર કષ્ટ સહન કરવાને અસમર્થ એવા તેએ મસ્તક પર જટા રાખીને અનુક્રમે જટાધારી તાપસેા થયા અને માત્ર લજ્જાથીજ વેશ ધારણ કરીને ગંગાદિ નદીઓની સેવાલનું ભક્ષણ કરતાં
૧ જેને વૃષભનું ચિન્હ છે તેવા ઋષભસ્વામી
+ (ગુજરાતી ફાગણ વદી આઠમે)
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
તેઓ કાલ વ્યતીત કરવા લાગ્યા. પણ ભગવંત તે પ્રાસુક આહારની અપ્રાપ્તિથી નિરંતર ઉપવાસી રહી ફૂષણ રહિત થઈ મૌન વ્રત ધરીને વસુધા (પૃથ્વી) પર વિહાર કરવા લાગ્યા.
હવે જે વખતે ઋષભદેવ સ્વામીએ લોકોને વાર્ષિક દાન આપ્યું, તે વખતે કચ્છ અને મહાકરછના નમિ અને વિનમિ નામના પુત્રો દેશાંતર ગયા હતા, તેઓ ઘરે આવ્યા અને ત્યાં તેવા પ્રકારનું સ્વરૂપ જાણીને તાતની પાસે ગયા અને તેમણે પૂછયું કે- “આ શું આરહ્યું છે ?” એટલે તેઓએ યથાસ્થિત તે બધું સ્વરૂપ જણાવીને કહ્યું કે- તમે ભરતને ઘેર જાઓ, તે તમને રાજ્ય આપશે.' પણ અભિમાનમાં આવીને ભારતની તેમણે અવગજ્ઞા કરી. અને સ્વામીજ અને રાજ્ય આપશે. કારણકે તે સર્વ સાધારણ છે.' એમ કહીને નમસ્કાર કરી
જ્યાં ઋષભસ્વામી પ્રતિમાનિષ્ઠ થઈ વિચરતા હતા; ત્યાં વનમાં તેઓ ગયા. અને પ્રભાતે પાણી લાવીને પ્રભુના બંને ચરણે ધોઈને અને કમળથી પૂજા કરીને કહેતા કે- “હે સ્વામિન્ ! અમને રાજ્ય આપે. વળી હાથમાં ખુલ્લી તલવાર રાખીને પ્રભુની બંને બાજુએ બરાબર દષ્ટિ રાખીને સેવા સાધવામાં સાવધાન થયા. આ પ્રમાણે તેઓ સેવા સાધતા હતા. એવામાં એકદા ધરણંદ્ર મહારાજ ભગવંતને નમસ્કાર કરવા આવ્યું. અને તેમને તથા વિધ સેવા કરવામાં તત્પર જોઈને તેણે કહ્યું કે – “હે મહાનુભવે ! આ સ્વામી નિર્મમ છે. તેથી એ કોઈને કંઈ આપતા નથી. તથા એ તેષ કે રોષ (અનુગ્રહ કે નિગ્રહ) પણ કદી કરતા નથી. તે તમે સંસારની લાલચથી એમને શા માટે સેવો છો?” આ સાંભળી તેઓ રોષપૂર્વક ગર્જના કરીને ધરણેને કહેવા લાગ્યા કે – “હે પાંથ! તું તારે માર્ગે જ અમારી ચિંતા કરીને તારે શું કરવું છે ?” એટલે ધરણંદ્ર બેન્ચે કે
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
%
હું કઈ મુસાફર નથી, પણ નાગેશ્રી છું. હું તમને રાજ્યાદિક આપીશ. માટે તમારી નજરમાં આવે, તે તમે મારી પાસે માગે.” છતાં તેમણે કહ્યું કે- જે તું ત્રણે લોક આપે, તે પણ અમારે તારું કાંઈ પ્રજન નથી. જે આપશે, તે આ સ્વામીજ આપશે. બીજાથી શું થવાનું છે? આ પ્રમાણે તેમની દઢ ભક્તિ જોઈને તે સ્વામીને મુખમાં ઉતરીને કહેવા લાગે કે – “હું તમારા પર સંતુષ્ટ થયે છું માટે આ સામ્રાજ્યને ગ્રહણ કરે એ પ્રમાણે કહીને ધરણેન્દ્ર તેમને વૈતાઢયનું આધિપત્ય (રાજય) આપ્યું અને ૪૮૦૦૦ પ્રૌઢ અને પ્રસિદ્ધ વિદ્યાઓ આપી. એ રીતે તેમને રાજ્યતથા વિદ્યાદિક સંપત્તિ આપીને ધરણેન્દ્ર સ્વસ્થાને ગયો અને નમિ અને વિનમિ આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યાઃ
ત્રણ જગતના સમસ્ત જંતુઓને અભય આપનાર હે પ્રથમ તીર્થેશ ! તમે જય પામો. હે સંસાર તારક ! તમે વિજયવંત રહે. આ પ્રમાણે પ્રભુને સ્તવીને અને પ્રણામ કરીને તેઓ આકાશમાં ઉડી બૈતાઢ્ય પર ગયા અને ત્યાં રાજધાની સ્થાપી. વળી તેમણે તે પર્વતપર દક્ષિણ બાજુએ સાઠ અને ઉત્તર બાજુએ પચાશ રે વસાવ્યા તથા સમસ્ત દેશને સાધી અને બધા રાજાઓને વશ કરી પ્રૌઢ બાહુબળને ધારણ કરનારા તેઓ વિદ્યાધરોના સ્વામી થયા અને પ્રાંતે શ્રી ભગવંતની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરીને બેકટી સાધુઓ સહિત શ્રી શત્રુંજય પર્વતપર તેઓ સિદ્ધિપદ પામ્યા. અન્યત્ર પણ કહ્યું છે કે- હે પ્રભુ! મુનિઓ પણ તમારામાં જ લીન થાય છે, તથા તમારી સેવા સાધનાર નમિ વિનમિ વિદ્યાધરના સ્વામી થયા. માટે ગુરૂજનોના ચરણની સેવા કદાપિ નિષ્ફળ થતી નથી.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રમાણે ઐહિક ભેગની આશાથી કરેલ જિનભક્તિ પણ પ્રાણીઓને જ્યારે ઐહિક અને અમુમ્બિક સલ્ફલ આપે છે, તે મેક્ષાભિલાષી હે ભવ્ય જને ! એ જિનભક્તિમાંજ સાચા દિલથી પ્રયત્ન કરો.
ચૌદમે ઉપદેશ
- જે હાથમાંથી પડી ગયેલ હોય, પૃથ્વી પર પડેલ હોય, પગમાં લાગેલ હોય, જે મસ્તક પર ધરેલ હોય, ખરાબ વસ્ત્રમાં લીધેલ હોય, દુષ્ટ જનોથી પર્શ કરાયેલ હોય, મેઘ યા જળથી હણાયેલ હોય અને જે કીડાઓથી દૂષિત થયેલ હોય-એવા પુષ્પ, ફળ અને પત્રને જિનપૂજામાં શ્રાવક જનેએ ત્યાગ કરવો જોઈએ. જેઓ એવી જાતના પુષ્પોથી જિનેશ્વરની પૂજા કરે છે, તેઓ ભૂવલલભ રાજાની જેમ હીન કુળમાં અવતરે છે.
ભૂવલ્લભ નરેંદ્રનું દાંત, - કામરૂપ નામના નગરમાં કેઈ ચંડાલના કુળમાં પૂર્વ કર્મના પ્રભાવથી દાંત સહિત પુત્ર જન્મે. “આ અનિષ્ટ કારક છે.” એમ ધારીને માતાએ તેને ગામની બહાર તજી દીધે. એવામાં ત્યાં તે નગરને રાજા આવ્યું. અને તે બાળકને રૂપવાનું જોઈને દયાની લાગણીથી પોતાના પરિવાર પાસે લેવરાવ્યો, પછી તેનું પાલન કરીને તેને સુશિક્ષિત બનાવ્યું. તે જમીન પર પડેલ મલી આવવાથી તેનું ભૂવલ્લભ એવું નામ રાખ્યું. અનુક્રમે તે સમસ્ત કળાઓ શીખીને સર્વને વલ્લભ થયા. પછી અપુત્રીઆ રાજાએ તેને રાજ્યપર બેસાડડ્યો અને પિતે દીક્ષા લઈ વખત જતાં જ્ઞાની થયે.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
હવે એકદા તે કેવલી રાજર્ષિ પુત્રને પ્રતિબંધ આપવા તેજ નગરમાં પધાર્યા. એટલે રાજા પણ પરિવાર સહિત તેમને વંદન કરવાને આવ્યું. અને ભગવંતે સંસારની અસારતામય તેને ધર્મોપદેશ આપે. હવે માતંગી પણ ત્યાં આવી અને રાજાને જોઈને દૂધ પ્રસ્ત્રવતી તે મોહિત થઈ; કારણ કે પુત્રનેહ દુરિતક્રમ છે. તે માતંગીને તેવી સ્થિતિમાં જોઈને રાજાએ મુનિમહારાજને પૂછ્યું કે- હે ભગવન! આ કોણ છે ? અને એના પર પણ મારે મેહ શા માટે છે ? મુનિ બેલ્યા કે- હે કુમાર ! આ તારી માતા છે, કારણ કે તું તે બહાર પડેલે મને પ્રાપ્ત થયે હતો અને પુત્રના અભાવથી મેં તને રાજ્ય પર બેસાડ્યો.” રાજાએ પૂછયું કે : હે તાત! હીનકુળમાં મારે જન્મ કેમ થયે ? અને આ રાજ્યની પ્રાપ્તિ કેમ થઈ? તે બધું મને જણાવો.” એટલે મુનિ બોલ્યા- હે રાજન પૂર્વભવમાં તું સર્વ વ્યવહારીઓમાં શિરોમણિ સમાન મહાદ્ધક શ્રાવક હતું. તે વખતે દાન, ધ્યાન, તપ, પૂજા, પૌષધ અને આવશ્વાદિકથી તે શ્રી જિનશાસનની ચિરકાલ સુધી પ્રભાવના. કરી; પરંતુ નિવિકપણાથી ગઈ કાલના યા નીચે પડેલા પડેલા સુગંધિ અને દુર્ગથિ પુષ્પથી તેં જિનેશ્વરની પૂજા કરી કોઈ વખત સ્નાન કરતે, કોઈ વાર સ્નાન વિના કોઈ વખત ખરાબ વસ્ત્રથી કઇવાર સારા વસ્ત્રથી તું બહુધા જિન પૂજા કરતે હતે કદાચિત્ પ્રમાદથી વિધિરહિત પૂજા થઈ જાય તો ગુરૂમહારાજ પાસે પ્રાયશ્ચિત લેવું જોઈએ. પણ તેવા પાપને આવ્યા વિના તુ ચાંડાલ ઘરે ઉત્પન્ન થયે, પરંતુ શ્રીજિનપુજાના પ્રભાવથી તને રાજયની પ્રાપ્તિ થઈ.”
આ પ્રમાણે સાંભળીને મનમાં હર્ષ પામતો રાજા જાતિ સ્મરણ પામે અને બે કે – “હે તાત! માફળને
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
આપનારી એવી દીક્ષા આપેા.’ પછી રાજયભાર પુત્રને સોપી લીધેલ વ્રત અતિચાર રહિત પાળીને તે અનુક્રમે સદ્ગતિ પામ્યા.
આ પ્રમાણે અલ્પ બુદ્ધિવાળાએ વિધિ વિના કરેલ શ્રી જિનની પૂજા માત્ર તુચ્છ ફળને આપે છે. માટે હે ભવ્યજને ! તમે વિધિ મા થી જ જિનપૂજા કરવા સતત પ્રયત્ન કરો.
પંદરમા ઉપદેશ
શ્રી જિન ભગવંતની આગળ દ્વીપૂજા કરીને જે મદ ગતિ તેજ દ્વિપકથી પેાતાના ઘરનાં બધાં કામ કરે છે, તે મૂખ કુયાનિપણાને-નીચ જાતિપણાને પામે છે.
ઉંટડીનુ દૃષ્ટાંત
અરિવિંદપુરમાં આજિતસેન નામે રાજા હતા, તેજ ગામમાં દેવસેન નામના એક શ્રેષ્ઠી રહેતા હતા, તે ધમ કા કરતાં જિન વચન પર શ્રદ્ધા રાખતાં અને દીનાર્દિકને દાન આપતાં સમય વ્યતીત કરતા. હતા. હવે તેજપુરમાં એક ઔરબ્રિક (ભરવાડ) રહેતા, તેના ઘરેથી માહથી મહિત થયેલી કાઇક ઉંટડી દરરોજ પ્રભાતે શેઠને ઘેર આવતી હતી. તેથી તે ઉંટડીને સ્વામી દયા રહિત થઈ તેને લાકડીવતી મારતા હતા, તથાપિ તે શેઠને ઘેર આવ્યા વિના રહેતી ન હતી. આથી શ્રેષ્ડીએ દયા લાવી મૂલ્ય આપી તે વેચાતી લઇ લીધી. એટલે અત્યંત પ્રમુદિત થઇને તે ઉટડી શેઠને ઘેર આનંદ પૂર્વક રહી,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
એકદા ધર્મસૂરિ આચાય તે નગરમાં પધાર્યા અને રાજા વિગેરે સવ લાકે તેમને વંદન કરવા ગયા. ત્યાં શ્રી ધર્મસૂરિ મહારાજે ધર્મ દેશના આપી. પછી ધર્મિષ્ઠ મનવાળા શ્રેષ્ઠીએ તે ઉંટડીની હકીકત પૂછી. એટલે ગુરૂ મહારાજ મેલ્યા કેઃહે વત્સ ! આ ઉંટડી પૂર્વ ભવમાં તારી માતા હતી. નિરંતર તે ધર્માનુષ્ડાનમાં કુશળ મતિવાળી હતી. અને પેાતાના ઘરે રહેલ જિમિંખ આગળ તે ઉજવલ દીપક કરતી. પરંતુ તેજ દ્વીપકથી તે ઘરના કામ કરતી. તે પાપ આલેાવ્યા સિવાય તે આ પ્રમાણે યાનિમાં ઉત્પન્ન થઇ. ” આ સાંભળી શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કેઃ- આ બાબતમાં ખાત્રી શી ?' એટલે પુનઃ ગુરૂ ખેલ્યા કેઃ–‘તારા પિતાએ ઘરના ખુણામાં જે નિધાન દાટેલુ છે, તેની બહુ તપાસ કરતાં પણ તું મેળવી શકયા નથી. હું ભદ્ર! પૂર્વ ભવના અભ્યાસના યાગથી તેનિધાનને આ તારી માતા જાણે છે.'
C
એ પ્રમાણે જ્ઞાનીનું વચન સાંભળીને તેને ( 'ટડીને) પણ જાતિસ્મરણ ઉત્પન્ન થયુ. પછી તે શ્રેષ્ઠી આચાર્ય મહા રજને નમસ્કાર કરીને તે ઉંટડીને લઇને પેાતાને ઘેર આવ્યેા. અને તેને પૂછ્યું કે:- હું માતા! મને નિધાન બતાવેા.’ એટલે પ્રમુદિત થઇ, તેણે નિધિનું સ્થાન ખતાવ્યું. પછી સંસારથી વિરક્ત થઇને તે શ્રેષ્ઠી બધું ધન સારે માગે વાપરીને ભવસ્થિતિના વિચાર કરવા લાગ્યા કેઃ- અહા ! મારી માતા પશુ ક ના યેાગથી ઉંટડી થઇ, માટે કલેશકોટીના નિમિત્તભૂત એવા આ ઘરથી મારે સયુ' અને પરમાના એક પ્રતિપક્ષીભૂત એવા આ પરિવારથી પશુસર્યું આ પ્રમાણે વિચારીને તે સુજ્ઞ શ્રેષ્ઠીએ તે સૂરિરાજ પાસેજ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
પ્રવ્રજ્યા અંગીકાર કરી. તથા તે ઉંટડી પણ કેટલેક કાળ આ ભવનમાં ભમીને પ્રૌઢ કુળમાં જન્મ લઈઅવશ્ય ક્ષે જશે.
આ પ્રમાણે વારંવાર દીપપૂજા કરીને તે સ્ત્રી બિચારી ઉંટડી થઈ, માટે હે ભવ્ય પ્રાણીઓ ! જિનપૂજનમાં એ રીતે તમારે વિવેક કરે ઉચિત છે.
સોળમે ઉપદેશ
શ્રી જિનની કરેલ પૂજા ચિત્તને પાવન કરે છે. નિબિડ કર્મવનને છેદી નાંખે છે, સ્વર્ગને આપે છે, શિવસંપત્તિને આકર્ષે છે, પદયને વિસ્તારે છે. અને સુખને સંચિત કરે છે. અહા ! જિન પૂજાથી શું પ્રાપ્ત થતું નથી? મિથ્યાદષ્ટિ અશેક માળી ભવ્ય ભાવથી જિનપૂજા કરી અદ્દભુત સુખ પરંપરાને પામે..
અશોક માળીની કથા મહારાષ્ટ્ર નામના મેટા દેશમાં હલુર ગામમાં મિથ્યાદષ્ટિ પણ ભદ્રક મનવાળે અશોક નામે મળી રહેતો હતે. એકદા કઈ પર્વના દિવસે શ્રાવકોએ રચેલ જિન પૂજા જોઈને તે મનમાં આ પ્રમાણે વિચારવા લાગે –“અહો ! જેઓ પવિત્ર વસ્ત્ર પહેરીને શ્રીજિનની પૂજા કરે છે, તેઓ વસુધા પર પ્રશસ્ય (ઉત્તમ પ્રશંસાપત્ર) છે, પરંતુ જેમના ચિત્તમાં ધર્મને લેશ પણ નથી, તેવા મારા જેવા ખરેખર સદા દરિદ્રજ છે. કહ્યું છે કે – હે ભગવાન! તમને જોયા, સાંભળ્યા અને પૂજ્યા છતાં ભક્તિપૂર્વક મેં હૃદયમાં ધારણ ન કર્યો.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેથી હે જનબાંધવ! હું દુઃખપાત્ર થ છું. કારણકે ભાવશૂન્ય ક્રિયા ફલવતી થતી નથી. આ પ્રમાણે તેજ વખતે ત્પન્ન થયેલ વાસનાથી પોતાને ભાગ્યરહિત માનીને નિદાતા એવા તેણે વેચાણ કરતાં વધેલા નવ પુષ્પોથી જિનપૂજા કરી.
હવે એલા નામની નગરીમાં નયતત્પર (ન્યાયી) એવો જિતારિ નામે રાજા હતા. તેની શીલશાલિની શ્રીકાંતા નામની પત્ની હતી. તેજ નગરીમાં ધનદત્ત નામે એક મહદ્ધિક શેઠ રહેતે હતો. હવે તે માળીને જીવ મરણ પામીને પુણ્યાગે તે શેઠને પુત્ર થયે, બીજા જન્મમાં દત્ત એવા નામથી તે પ્રસિદ્ધિ થયે, અને નવ લાખ દ્રશ્ન (નાણું વિશેષ)નો સ્વામી તથા બહુમાન્ય થયે તે જન્મમાં પણ શ્રી જિનપૂજાદિ કર્મમાં એક તાન રાખીને તે અબાધિત રીતે ભેગસુખે પામે. પછી મરણ પામીને તેજ નગરમાં ગુણાકર નામે તે શેઠ થયે, અને આ ત્રીજા ભવમાં તે નવ કોટી દ્રશ્નને ધણી થયે. ત્યાંથી મરણ પામીને ચેથા ભવમાં તે સ્વર્ણપુરમાં શ્રીધર નામે શેઠ અને નવ લક્ષ સુવર્ણ સ્વામી થયા. પછી પાંચમાં ભવમાં તેજ ગામમાં કમલાકર નામે શેઠ અને નવ કોટી સુવર્ણન તે સ્વામી થયે. છઠ્ઠા ભાવમાં રતનપુર નગરમાં રનગદ નામે શેઠ અને નવ લાખ રત્નોને તે સ્વામી થયે સાતમા ભાવમાં ભવનને આનંદ આપનાર ભુવનશેખર નામે મહાશ્રેષ્ઠી અને નવકોટી રત્નને તે ધણી થયે. પછી આઠમે ભવે વલ્લભ રાજાને સુનંદન નામે પુત્ર અને નવ લાખ ગામોને તે રાજા થયા. અને નવમા ભવમાં તે નવ નિધિને સ્વામી જિતશત્રુ નામે રાજા થયે. અહે! આ પૂજાનું ફળ કેટલું? તે રાજા એકદા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુ પાસે મૂલથી પિતાના પૂર્વ ભવે સાંભળીને જાતિસ્મરણ પામ્યા. પછી શ્રી પાર્શ્વપ્રભુ પાસે દીક્ષા લઈ ઉગ્ર તપ તપીને અનુત્તર વિમાને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭ તે દેવ થયે અને રાજ્ય પામીને તે સિદ્ધ થશે. કહ્યું છે કે
પૂર્વ અશોક માળીએ નવપુષ્પથી નવાંગે પ્રભુની પૂજા કરી, તેથી નવ લક્ષ્મી પાપે અને અંતે મેક્ષલક્ષ્મી પામશે.
હે બુધજન ! આ પ્રમાણે અશક માળીની સત્કથા સાંભળીને નિર્મળ બુદ્ધિથી તમે શ્રીવિતરાગના ચરણકમળની પૂજા કરે.
સતમે ઉપદેશ
ગુણ દોષના પરિજ્ઞાન વિના જે સર્વ દેવે પર ભક્તિ ધરાવે છે, તે પૂર્વે શ્રીધરની જેમ સુખ પામતો નથી. અને તેજ શ્રીધર જેમ પછીથી આકાંક્ષારહિત થતાં અહીંજ સુખી થયે. તેમ પ્રાણ નિષ્કાંક્ષ મનથી સાક્ષાત્ સ્વર્ગની સંપત્તિ મેળવે છે.
શ્રીધર વણિકની કથા ગજપુર નગરમાં શ્રીધર નામે વણિક હતા. તે પ્રકૃતિએ મુગ્ધ અને ભદ્રક હતો, પણ જ્યાં ત્યાં અભિલાષી બની જતે હતો. એકદા સરલ આશયવાળા તેણે મુનિ પાસેથી આ પ્રમાણે સાંભળ્યું કે જે પ્રાણી જિનપૂજામાં તત્પર થાય છે, તે ઈષ્ટ ફળને પામે છે.” આ વચન સાંભળીને તે ભક્તિભાજન અને ચતુર શ્રીધર એક આહંતી પ્રતિમા કરાવીને ત્રિકાલ તેની પૂજા કરવા લાગ્યા.
એકદા ધૂપને ઉલ્લેપ કરીને તેણે એ અભિગ્રહ લીધે કે-“આ ધૂપસમાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધી મારે આ સ્થાનથી
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ચલાયમાન ન થવુ.’ એવામાં દૈવયોગે અકસ્માત્ ત્યાં સપ નીકળ્યા, અને તે દુષ્ટ સર્પ તથાવિધ નિશ્ચલ મનવાળા એવા તેને જેટલામાં ડસે છે, તેવામાં તેના જિનાર્ચાના નિશ્ચયથી સતુષ્ટ થયેલ શાસનદેવતાએ તથા સ્થિત શ્રીધર પાસેથી તે સર્પને દૂર ફેકી દીધા. અને તે દેવીએ શ્રીધરને કહ્યુ કે હું ભદ્રે ! શ્રી જિનપૂજનમાં તારી આવા પ્રકારની અત્યંત દઢતા જોઈને હું તારા પર પ્રસન્ન થઇ છું. માટે લક્ષ્મીવર્ધક આ મણિને ગ્રહણ કર.' પછી પાતાની પ્રતિજ્ઞા પૂર્ણ થતાં તેણે તે મણિના સ્વીકાર કર્યાં, એટલે તે દેવી અંતરર્ધાન થઈ ગઈ. પછી રત્નના પ્રભાવથી જેમ જેમ તેની લક્ષ્મી વધવા લાગી, તેમ તેમ જાણે સ્પર્ધાથીજ જિનપૂજામાં આદરભાવ વધવા લાગ્યા.
હવે એક દિવસે ચતુર એવા તેણે કાઇકની પાસે સાંભળ્યુ. કે:‘આ યક્ષની પૂજા કરતાં અભીષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.’ એટલે શ્રીધરે પણ તે યક્ષની પૂજા કરી. તથા તેવા પ્રકારની લોકોક્તિથી અતૃપ્ત એવા તેણે આસનમ'ડિત ચ'ડીદેવીની તથા ગણેશની પણ પૂજા કરી. કારણ કે ગુણ દોષને ન જાણતા પ્રાણીઓને વિવેકના અવકાશ કયાંથી હેાય ?
એકદા ચારાએ ઘરમાંનું સર્વસ્વ ચારી લીધું, એટલે સંક્ષુબ્ધ મનથી જેટલામાં રત્ન જોવા લાગ્યા, તેવામાં દેવીના વરથી પ્રાપ્ત થયેલ તે મહામણિને ન જોવાથી પાતે વિન છતાં શ્રીધર સદા દુ:ખી થવા લાગ્યા. વળી રત્નના અભાવથી લક્ષ્મી પણ ખધી તેના ઘરમાંથી ચાલી ગઈ. એટલે દરરાજ ભાજનના સ ંદેહ પડવા લાગ્યા. આથી તે ઉપવાસ કરીને ત્રણ દિવસ દેવાની આગળ બેઠે એટલે ત્રીજે દિવસે તે દેવા પત્યક્ષ થઇ તેની આગળ આવીને ખેલ્યા કેઃ-‘આ પ્રમાણે
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
લઘન કરીને
અમને શા માટે સભાર્યા ?’ તે એલ્યા કે: ‘તમે માર્' મનેાભીષ્ટ સિદ્ધ કરો.' પછી કુળદેવી ખેલી કે:-અરે દુષ્ટ ! અરે નિષ્ઠુર માનસ ! શીઘ્ર ઉઠે અને અત્યારે જ મારી પાસેથી ચાલ્યા જા ! જેમને ભક્તિ અને બહુમાન પૂર્વ કે તું ઘરે લાવ્યેા છે અને જેમની સેવા કરવા તત્પર રહે છે, તે આ દેવા તને અભીષ્ટ આપશે.' પછી દેવતાઓ સ્મિત પૂર્ણાંક પરસ્પર કહેવા લાગ્યા. ગણેશે ચડિકાને કહ્યું કે:-ભક્તને અભીષ્ટ આપ.’ તે ખાલી કે:-આ યક્ષ તેને અભીષ્ટ આપશે. જેને એ પેાતે પ્રૌઢ આસનપર બેસાડીને નિર'તર મારી પહેલાં પૂજે છે.’ એટલે દક્ષ એવા યક્ષ ખેલ્યા કે:-શાસનદેવતા તેને અભીષ્ટ આપશે. જેણે પહેલાં પણ અપૂર્વ વૈભવવાળું એક રત્ન તેને આપ્યું હતું,' આ પ્રમાણે પરિહાસ પૂર્વક દેવ વાણી સાંભળીને શાસનદેવી ખિન્ન થયેલા શ્રીધરને-કહેવા લાગી કે :-‘હે ભદ્રે ! અન્યાન્ય ઈર્ષ્યા લાવીને
આ બધા દેવતાએએ તારી ઉપેક્ષા કરી, માટે આ સ દેવેને ત્યાગ કરીને એકાગ્ર ચિત્તથી શ્રી જિનની પૂજા કર. કારણ કે એમની પૂજા કરતાં તને સર્વ સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થશે. જેમના જયવત આચરિતથી સં દેવા દેવત્વ પામે છે. માટે એ જિનેન્દ્ગ અહીં સમસ્ત દેવાના દેવ છે.’ આ પ્રમાણે સમજીને આકાંક્ષારહિત થઇ તે યક્ષાદિ દેવાને સાદર કહેવા લાગ્યા કે:-તમે બધા મારા પર કૃપા કરીને મારા ઘરેથી તમારા સ્થાને જાઓ.' પછી નિશ્ચલ મનવાળા શ્રીધરને સંતુષ્ટ થયેલ શાસનદેવતાએ પુનઃ અનેક કોટી રત્ના આપ્યા. ત્યારપછી ત્રિકાલ જિનપૂજા કરતાં અને દાન દેતાં પેાતે ઉપાર્જન કરેલ લક્ષ્મીને સાર્થક કરી અને માંતે દીક્ષા અગીકાર કરીને તે મુક્તિસુ દરીના વક્ષઃસ્થલમાં એક હારના તુલનાને પામ્યા.
૪
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
અઢારમે ઉપદેશ
જે સુશ્રાવકો એકાગ્ર ચિત્ત રાખ્યા વિના જિનરાજની પૂજા કરે છે, તેઓ જિણહ નામના શ્રાવકની જેમ વિદ્વજનોને હાસ્યપાત્ર થાય છે.
જિણહ શ્રેષ્ઠીની કથા ધવલદ્ધપુરમાં શ્રીમાલ જ્ઞાતિને અગ્રેસર, જાહાને પુત્ર અતિ દુઃસ્થિતિએ પહોંચેલ એ જિણહ નામે શ્રેષ્ઠી હતો. ને ધૃત, કપાસ અને તેલ વેચીને માત્ર પોતાના ઉદર પૂરતી આજીવિકા ચલાવતો હતો. પણ તે જિનધર્મથી વિવર્જિત હતે એકદા શ્રી અભયદેવ નામના આચાર્ય પાસેથી આહંત ધર્મ સાંભળીને પિતાની ભક્તિથી તે ભક્તામર સ્તોત્ર ભર્યો તેનું દરરેજ ત્રણ વાર સમરણ કરીને, શ્રી પાર્શ્વનાથનું પૂજન તથા ધર્મકાર્ય કરી તે પોતાના જન્મને સફળ કરવા લાગ્યો. એકદા પાસેના ગામમાં ગયેલ, તે રાત્રે ભક્તામરની તેત્રીશમી ગાથાનું સ્મરણ કરતો હતો, એવામાં ચક્રેશ્વરી દેવી તેના પર સંતુષ્ટ થઈ તે આ પ્રમાણે છે:
હે ભગવાન ! આ પ્રમાણે ધર્મોપદેશ કરવામાં જેવી તમારી વિભૂતિ હતી, તેવી અન્ય કોઈ દેવની ન હતી. કારણકે અંધકારને દૂર કરનારી જેવી દિવાકર (સૂર્ય)ની પ્રભા હોય, તેવી પ્રભા વિકસ્વર ગ્રહગણની પણ ક્યાંથી હોય ?” “હે ભદ્ર! જયને આપનાર અને વશ્યકર એવા આ ઉત્તમ મણિને ગ્રહણ કર' એમ કહીને તે અદશ્ય થઈ ગઈ. એટલે તેણે તે મણિ હાથમાં બાંધે. પછી પ્રભાતે ત્યાંના કામ
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા
કરીને પિતાના ગામ તરફ તે પાછો ફર્યો, એવામાં માર્ગમાં ત્રણ ચેરેએ તેને અટકાવ્યું. તેમને ત્રણ બાણથી લીલામાત્રમાં મારીને તે પોતાના ગામે ગયે. કારણ કે મણિ મંત્રાદીકનો મહિમા અચિત્ય કહેવાય છે. તે વૃત્તાંત ગામમાં સાંભળીને ભીમ રાજાએ તેને બોલાવીને કહ્યું કે:-“હે ભદ્ર ! તે બહુ દુષ્કર કામ કર્યું. તે વખતે તે ધન અને વસ્ત્રાદિકથી હીને છતાં સભાજનોએ ઉત્કૃષ્ટ શૌથી મંડિત સિંહના જેવો તેને જે. એવામાં રાજાએ તેને ખુલ્લી તલવાર સોંપી, એટલે શત્રુઓને શલ્યરૂપ એવો સેનાપતિ બોલ્યા કે –
તાજુ રમuી, યંત્ર સ્થાન” जिण्हा इक सम्प्पीआई', तिलतोल कप्पास." ॥१॥ એવામાં જિહ બોલ્યો કે:"असिधर घणुधर कुतधर, सत्तिधराय बहुज। . सत्तुसल्ल रणसूर नर, विरलति जणणिपस्य' ॥१॥
આ સાંભળીને રાજાએ કહ્યું કે-હે ભદ્ર! તે ઠીક કહ્યું કારણ કે – - “અશ્વ, શસ્ત્ર, શાસ્ત્ર, વીણા, વાણી, નર અને નારી–એ પુરૂષ વિશેષને પામીને એગ્ય વા અગ્ય થાય છે.” પછી ભીમરાજાએ તેને ત્રણ વાર ઉજવલ પટ્ટકુળ પહેરાવ્યા અને પ્રમુદિત થઈને પુષ્કળ સુવર્ણાદિક આપ્યું. તથા નિકોશ ખડગ, રસૈન્ય અને ધવલકૃપુરનું સ્વામિત્વ આપીને રાજાએ તેને વિસર્જન કર્યો. એટલે તે પણ પોતાના પુરમાં આવ્યું. પછી ગુજ૨ ભૂમિમાં તે જિણહ કોટવાલ થઈને રક્ષક બન્યા, ત્યારથી ચોરનું નામ માત્ર પણ નષ્ટ થઈ ગયું
એકદા કોઈક ચારણે તેની પરીક્ષા કરવાની ઈચ્છાથી એક ઉંટ ચે. એટલે તેને જિહના માણસે એ પકડીને
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
પ્રજા કરતા દંડનાયકને દેખાડ્યો અને કહ્યું કે - હે સ્વામિન્ ? આ ગેરેને શે દંડ આપે, તે કહો.” એટલે તેણે આંગળીની સંજ્ઞાથી તેમને કહ્યું કે-એ વચ્ચે છે.” પછી અવસરજ્ઞ ચારણે, જિણહને કહ્યું કે –
इक जिणहा नई जिणवरह, न मिलई तारोतार। जेणअमारण पूजीइ', ते किम मारणहार" ॥१॥
આ પ્રમાણે સાંભળીને અંતરમાં આશ્ચર્ય પામીને તેણે સિમત પૂર્વક તેને મુક્ત કર્યો, અને તેને શિખામણ આપી કે:-'તારે કદાપિ ચેરી ન કરવી” પછી ચારણ છે કે –
હે દેવ ! તમે વણિકમાત્ર છતાં સવ ચરોને શી રીતે વિનાશ કર્યો, તેની આજ મેં પરીક્ષા કરી.” પછી જિહુહે તેને બહુ દ્રવ્ય આપીને સ્વસ્થાને મોકલ્યો અને પિતે એકાગ્ર મનથી પૂજા કરીને ભેજન વિગેરે કર્યું.
આ પ્રમાણે કેટી સુભટોમાં તે અગ્રેસરપણાને પામ્યા અને વસુધાને નિષ્કટક કરતાં તે પરમ શ્રાવક થયે. વળી તે કૃપાળુએ પિટ્ટલિક (પોટલાવાળા) લોકોને કર માફ કર્યો એટલે ત્યારપછી ત્યાં દરેક નગરમાં તે વ્યવસ્થા આગળ આગળ પ્રવતી અદ્યાપિ તેમની પાસેથી જે બળાત્કારથી કર ગ્રહણ કરે છે, તે મહાજનન વિધી થવાથી બહુ વખત સુખે રહી શકતો નથી. ( આ પ્રમાણે સ્વપરને ઉપકાર કરવામાં તત્પર અને ધર્મકૃત્યમાં ચિરકાળ સાવધાન થઈને પરમદ્ધિક તે જિણહ વણિક અનુક્રમે સદ્દગતિ પામે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓગણિસ–વિસામે ઉપદેશ
જે મનુષ્ય દેવદ્રવ્યને ઉપભોગ કરે છે, તેઓ દુર્ગતિગામી થાય છે. આ સંબંધમાં ઘણા દષ્ટાંત છે તથાપિ અહીં દિગ્માત્ર દર્શાવતું ઉચિત છે.
આ સંસારમાં શ્રી દેવ અને ગુરૂની એકાંત ભક્તિ કરનાર તથા વિશુદ્ધ શ્રી સમ્યકત્વમૂળ બાર વ્રતને ધારણ કરનાર સુશ્રાવક, સ્વપર શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ હોવાથી અને બહુ દેષનો સંભવ હોવાથી દેવ સંબંધી દ્રવ્યનો સર્વથા ઉપગ નજ કરે. કહ્યું છે કે –
દેવદ્રવ્યથી જે વૃદ્ધિ, અને ગુરૂ દ્રવ્યથી સંચિત કરેલ જે ધન છે તે કુળનો નાશ કરે છે અને મરણ પછી તે નરકમાં ઘસડી જાય છે.” કડવી તુંબડીનું એક બીજ પણ સહસ્ત્ર ભાર પ્રમાણ ગેળને નાશ કરે છે. વિષનો એક લવ દૂધપાકથી ભરેલા થાળને શું સર્વને અનુપયેગી કરતો નથી? તેમ કેટલાક મૂર્ખ જ દેવદ્રવ્યથી વ્યવસાય કરતા જોવામાં આવે છે, કોઈ વખત નિર્ધનપણું ઘણું પ્રાપ્ત થતાં દેવદ્રવ્યની દરકાર ન કરતાં તેઓ વાપરે છે અને તે દ્રવ્ય જ્યારે પાછું માગવામાં આવે, ત્યારે તેઓ એમ કહે છે કે –“અમારી પાસે હાલ દ્રવ્ય (નાણુ ) નથી. અથવા તે જિન અમારા પિતા સમાન છે. માટે પિતાનું ધન શું પુત્રને કંઈ અનાદેય હોય ઈત્યાદિ જેમ તેમ બોલતા તે બિચારા અનંત સંસારના કલેશના ભાજન થાય છે. કેટલાક તે મહત્વના ભૂખ્યા મોટા સમુદાયમાં બહુ ધનના બદલામાં ઈંદ્રમાને લાભ મેળવીને
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
બહુ દેવદ્રવ્ય થઈ જતાં, તેની માગણી કરવામાં આવે, ત્યારે માત્ર પિતાની ગરીબાઈ બતાવે છે, મનથી પણ તે આપવાને ઈચ્છતા નથી અને બોલે છે :-“શું દેવના સંતાનો ભૂખે મરે છે ? શું દેવ તમને અધિક છે અને અમને ન્યૂન છે ?
જ્યારે ધ્યાનમાં આવશે, ત્યારે આપીશું ઈત્યાદિ કાલક્ષેપ કરતાં અનુચિત્ત બેલનારા એવા તેઓ પણ તેમની જ પંક્તિમાં મૂકવા લાયક છે. આ સંબંધમાં બે ભાઈનું દષ્ટાંત આ પ્રમાણે છે.
બે ભાઈની કથા વિશ્વપુરમાં ક્ષેમંકર રાજાને સુગંધર નામે પુત્ર હતે. તેણે એકદા વનમાં કંઈક મુનિને થયેલ કેવળજ્ઞાનનો મહો. સવ કરતા દેવતાઓને જોઈને જાતિસ્મરણ પામી, તેજ વખતે વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થતાં દેવતાઓએ આપેલ સાધુવેષ ધારણ કરીને દીક્ષા લઈ લીધી, એટલે રાજા વિગેરેએ તેને વંદના કરી અને પૃથ્વી પર તે વિચારવા લાગ્યા, તથા તેણે ઘણું તપસ્યા કરી. એકદા શુદલ ધ્યાન પર આરૂઢ થતાં તે મુનિને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. પછી તેજ નગરમાં તે આવ્યા, એટલે રાજા વિગેરે તેમને વંદન કરવા ગયા. ત્યાં તેમણે ધર્મદેશના પ્રારંભ કર્યો. તે અવસરે જાણે સર્વ રોગેની રાજધાની હોય, મક્ષિકાઓનું જાણે પિતૃગૃહ હોય, એ. કઈક કુછી (કેઢી) પગલે પગલે બાળકો વિગેરેથી પણ કાંકરાઓના ઉપઘાત પામતો ત્યાં આવ્યું. તેને તેવી અવસ્થામાં આવી પડેલ જેઈને રાજા વિગેરે એ મુનિ પાસે તેને પૂર્વભવ પૂછો. એટલે મુનિ કહેવા લાગ્યા કે –
કુસુમપુરમાં નંદ અને નાગદેવ નામના બે ભાઈ હતા. મેટોભાઈ વ્યવહારમાં શુદ્ધ હતો અને બીજે તેથી વિપરીત
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
હતે. એકદા તે નગરના રાજાએ પોતે કરાવેલ જિનમંદિરમાં દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરવા તેમને નીમ્યા, અને પિતાની શક્તિ પ્રમાણે તે સંભાળ કરતા હતા. એકદા નાગદેવ નિર્ધન થવાથી વચવચમાં નિર્લજજતાથી સ્વ૫ દેશદ્રવ્યનો ઉપભેગ કરવા લાગે, એટલે વૃદ્ધ ભાઈએ તેને સમજ આપી કે જિનશાસનની વૃદ્ધિ કરનારું તથા જ્ઞાન, દર્શનાદિ ગુણોને દીપાવનારૂં હોય એવું દેવદ્રવ્ય જે ભક્ષે છે તે અનંત સંસારી થાય, રક્ષણ કરે, તો અ૬૫ સંસારી થાય અને દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરે, તો તે જીવ તીર્થકરપણને પામે ઈત્યાદિ બહુપ્રકારની આગમયુક્તિથી અટકાવતાં પણ જ્યારે તે લઘુ ભાઈ ન અટકા, ત્યારે તે મોટા ભાઈ વિચારવા લાગ્યા કે – પ્રભાતે હું આ બધું રાજાને નિવેદન કરીશ, એવામાં રાત્રિએ અકસ્માત્ તે શૂળના વ્યાધિથી મરણ પામી વ્યવહારીને પુત્ર થયો. ત્યાં સુંદર ભેગ ભેગવી પ્રાંતે વ્રત લઈ પ્રાણુત સાત ભવ પર્યત દીક્ષા આરાધીને અગ્રુતાદિક દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થઈને અનુક્રમે તે હું તમારે યુગધર પુત્ર થયો છું. અને નાગદેવ તે તેજ ભવમાં તેના સ્વરૂપની ખબર પડવાથી રાજા વિગેરેએ તેની બહુ તર્જના કરી અને ભક્ષણ કરેલ દેવદ્રવ્યને ઠેકાણે તેના ઘરનું સર્વસ્વ લઈ લીધું. પ્રાંતે સેળ વર્ષ રોગાત્ત થઈ શેષ દ્રવ્ય આપવા પુત્રોને કહીને મરણ પામ્યા. અને પૂર્વના અભ્યાસથી પ્રતિ ભવે તે પ્રમાણે કરતે સાતે નરકમાં અને વચ વચમાં તિર્યંચના ભવ ભમી ભમીને આ બિચારો કુછી થયે છે. કહ્યું છે કે – હે ગૌતમ ! દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરતાં અને પરસ્ત્રી ગમન કરતાં પ્રાણી સાત વાર સાતમી નરકમાં જાય છે.” આ પ્રમાણે સાંભળતાં તે કુછીએ જાતિસ્મરણ પામીને બધાં પાપ આવ્યાં અને પ્રાંતે અનશન લઈને મરણ પામીને તે અચુત દેવલોકમાં
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
દેવતા થયા અને અનુક્રમે મહાવિદેહમાં મેક્ષે જશે. તથા તે સુગંધર રાજિષ પણ અનુક્રમે મેાક્ષમહેલમાં બિરાજમાન થયા. આ સબધમાં પરશાસ્ત્રમાં પણ આ પ્રમાણે ઉદાહરણ કહેલ છે:—
'હે ભદ્રે ! પ્રાણ કંઠે આવ્યા હોય, છતાં દેવદ્રવ્યમાં બુદ્ધિ કરીશ નહિ. અગ્નિદગ્ધ વૃક્ષ નવપલ્લવિત થાય છે, પણ દેવદ્રવ્યથી દુગ્ધ થયેલા ઉગરતા નથી.’
પૂર્વે ત્રણ જગતને અભીષ્ટ નામવાળા શ્રીરાજારામ જ્યારે અધ્યા નગરીમાં રાજ્ય કરતા હતા. તે વખતમાં કાઇએક કુતરા રાજમાગ માં આન્ગેા, એવામાં કેઇ બ્રહ્મપુત્રે (બ્રાહ્મણે) તેને કાંકરાવતી માર્યા એમ શ્રુતિમાં કહેલ છે. પછી તે કુતરા નીકળતા લાહીએ ન્યાય સભામાં જઇને બેટા, એટલે રાજાએ તેને ખેલાવીને પૂછ્યું, તેથી તેણે કહ્યું કે— મને નિરપરાધીને શા માટે માર્યા ? ' એટલે રાજાએ તેને મારનાર બ્રહ્મપુત્રને ત્યાં ખેલાવીને કહ્યું કેઃ—આ તને મારનાર છે. માટે કહે, એને શે! દડ આપવેા ?' શ્વાન ખેલ્યા કેઃ—અને મહાદેવના પૂજારી કરા' પછી રાજાએ કહ્યું કેઃ—એ દંડ કેવા ?’ એટલે પુનઃ તે શ્વાન ખેલ્યા કેઃ—‘હું સાત ભવની પહેલાં મહાદેવને પૂજીને દેવદ્રવ્યની ભીતિથી હાથ ધોઈને ભજન કરતા હતો. એકદા લિંગ પૂરવાને લેકે એ બહુ ધૃત મૂકયું. તેને વેચતાં કઠણ હોવાથી તે મારા નખમાં કઈક પેસી ગયું. તે ઉષ્ણ ભાજન કરતાં પલળ્યું અને અજાણતાં મારા ભક્ષણમાં આવી ગયું. તે દુષ્કર્માંથી હું સાત વાર કુતરા થયા હે રાજન્! આ સાતમા ભવમાં મને જાતિસ્મરણુ થયું અને તેના પ્રભાવથી અત્યારે મને મનુષ્ય વાચા થઇ. આ પ્રમાણે અજાણતા ઉપભાગમાં આવેશ પણ દેવદ્રવ્ય દુઃખનુ કારણ થાય છે. માટે વિવેકી જનાએ તેનું યથાશક્તિ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
સ'રક્ષણ કરવુ. અધિકાર પ્રાપ્ત થતાં માણસને ત્રણ માસમાં, મહાદેવના પૂજારી થતાં ત્રણુ દિવસમાં નરક પ્રાપ્ત થાય છે, અને જો નરકની શીઘ્ર વાંછા હોય તો એક દિવસ પુરાહિત થવું. દેવદ્રવ્યના ભક્ષક પ્રાણીએ જળ વિનાની વિધ્યાટવીમાં શુષ્ક તકાટરનાવાસી કૃષ્ણ સપ થાય છે.
આ પ્રમાણે દેવદ્રવ્યની રક્ષા અને વિનાશના સ`ખધમાં સ્પષ્ટ રીતે એ દૃષ્ટાંત સાંભળીને હે ભવ્ય જના ! તે દેવદ્રવ્યની રક્ષા કરવામાં તમારે પ્રયત્ન કરવા કે થી તમારા સંસાર તેરત અલ્પ થઈ જાય.
એકવિશમા ઉપલ
જે પ્રાણીઓ સ’કટમાં પણ પેાતાના નિયમને છેડતા નથી, તેઓ ઇ'દ્રોને પણ પૂજનીય થાય છે. જેમ શ્રી જિનપૂજાના અચળ નિયમવાળા એક ધન નામના વણિક અસાધારણ પ્રસિદ્ધિને પાશ્યેા હતો.
ધન વણિકની કથા
માલવદેશમાં શ્રી મ`ગલપુર નામના નગરીની સમીપમાં એક ભીલ લેાકાની પટ્ટી હતી. ત્યાં પૂર્વે કાઈએ કરાવેલ એક ચૈત્ય હતું, તેમાં ચાથા અભિનંદન પ્રભુની પ્રભાવશાલી પ્રતિમા હતી. એકદા ત્યાં અકસ્માત્ આવેલ મ્લેચ્છ સેનાએ પાપી જેમ પેાતાના ભાગ્યને લગ્ન કરે, તેમ તે જિનાયતના ભાંગી નાંખ્યું. અને અધિષ્ઠાયકદેવના પ્રમાદને લીધે ચૈત્યના અલંકારભૂત શ્રી જિનની છતાં પ્રતિમાના સાત ખંડ કરી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૮
નાંખ્યા. પછી તત્ત્વજ્ઞાનથી બહિષ્કૃત છતાં ઉત્પન્ન થયેલ ખેદથી તે ભિલે એ તે સાત ખંડેને બરાબર સાથે મેળવીને એક ઠેકાણે મૂકી દીધા.
હવે ધારલી નામના ગામમાંથી એક કુશળ વણિક દરજ ત્યાં આવીને કય વિક્રય કરતો હતો. તે શ્રાવક હોવાથી ભેજન અવસરે તે ઘેર જઈને જ ભેજન કરતો હતો. કારણ કે “જિનપૂજા કરીને જોજન કરવું. એવે તેને નિયમ હતો. એક દિવસે પલીવાસી ભીલ તેને કહેવા લાગ્યા કે – હે ભદ્ર ! હંમેશાં જવા આવવાની તને બહુ મુશ્કેલી છે. તો અહીંજ તું ભજન અને રહેઠાણ કેમ કરતા નથી. કારણ કે આ અમે બધા તારા કિંકર તુલ્ય છીએ.” એટલે વણિક બો. કે ––દેવને પૂજ્યા વિના હું ભજન કરતો નથી. તેથી હું ઘેર જાઉં છું, અને ત્યાં દેવની પૂજા કરીને ભોજન કરૂં છું.' પછી ભીલે પ્રસન્ન મુખ કરીને બોલ્યા કે – હે ભદ્ર ! અહીં પણ એક દેવ છે.” એમ કહી તેમણે તે સાત ખંડ બરાબર સાથે મેળવીને બતાવ્યા. એટલે તે શુદ્ધ આ રસ પાષાણથી ઘડેલ અખંડીત માનીને સરલ એવા તેણે રોમાંચિત થઈને વંદન કર્યું, અને પછી પુષ્પાદિકથી તેની પૂજા કરીને તથા અનેક તેત્રેથી સ્તુતિ કરીને સરલાયવાળે. તે દરરોજ ત્યાંજ ભેજનાદિ કરતો હતો.
એકદા તે ભીલ લોકોએ તેની પાસે કંઈક માગ્યું, પણ તેણે તે આપ્યું નહિ. તેઓ કંઈક ક્રોધમાં આવી ગયા. એટલે તેમણે તે બિંબને ખંડિત કરીને ગુપ્ત રીતે ક્યાંક મૂકી દીધું. પછી પૂજા વખતે તે બિંબને ન જેવાથી તે ખેદ પામ્યું. અને તે દિવસે તેણે ભેજન ન કર્યું, એમ કરતાં ત્રણ ઉપવાસ થયા. એટણે ભીલ લોકોએ ખેદ લાવીને તેને પૂછયું કે –
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૯
“હે ભદ્ર તું ભોજન કેમ કરતો નથી ?” તે બોલ્યો કે –“શું તમે મારા નિશ્ચયને નથી જાણતા ? દેવ પૂજ્યા સિવાય શું કદાપિ પ્રાણતે પણ હું ભજન કરૂં છું ?” એટલે તેઓ બોલ્યા કે – જો અમને ગોળ આપે, તો તરત અમે તે દેવ બતાવીએ.” પછી તે વાત તેણે કબૂલ રાખી, એટલે તેઓ મનમાં પ્રમુદિત થયા, અને તેના દેખતાં તે ખડેને પૂર્વની જેમ પુનઃ બરાબર યથાવયવ ગોઠવીને બિંબ સજી તેને બતાવ્યું. આ પ્રમાણે જોઈને તે પુણ્યાત્મા અતિશય ખેદ પાયે, અને સાત્વિક શિરોમણિ એવા તેણે એવો અભિગ્રહ લીધો કે - જ્યાંસુધી આ બિંબ અખંડ ન થાય, ત્યાં સુધી સર્વથા મારે ભેજન ન કરવું.' એટલે રાત્રિએ સ્વપ્નમાં તેને અધિષ્ઠાયક દેવે કહ્યું કે --હે ભદ્ર ! ચંદનના વિલેપનથી આ સાતે ખંડેને મેળવતાં તે અખંડ થશે.” પછી પ્રભાતે તેણે તેમ કર્યું. એ પ્રમાણે શ્રી અભિનંદનના બિંબને પ્રગટ રીતે અખંડાકારવાળું કરીને તે ભિલેને ગેળ વિગેરે વસ્તુઓ આપી તે કોઈ સારા સ્થાનમાં સ્થાપીને તેની પૂજા કરવા લાગ્યો. આથી તે મહામહિમાથી પ્રકાશમાન થે થયું, અને ચારે દિશાઓથી ઘણું સંઘ ત્યાં આવવા લાગ્યા. તેના પ્રભાવથી ઉતપન્ન થયેલ પ્રાગ્વાટ વંશમાં મુગટસમાન અને ચતુર એવાં હાલાશાહ પુત્રે ત્યાં એક રીત્ય કરાવ્યું. તેનું માહાતમ્ય સાંભળીને માલવેશ રાજા ત્યાં પ્રતિદિન પૂજા વિજ તથા સ્નાત્રાદિક મહોત્સવ કરવા લાગ્યો.
નિયમમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળો તે શ્રાવક એ રીતે દેવની પૂજા કરીને પ્રતિષ્ઠાને પામ્યા. માટે દઢ આસ્થાવાળા ભવ્ય જને એ શ્રી જિનપૂજનાદિક કરીને જ અન્ય કાર્ય કરવું.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાવીસમો ઉપદેશ
વિવેકી જેનેએ જિનપ્રાસાદ, તથા જિનપૂજા વિગેરે ધર્મ કર્મમાં ક્યાંય પણ મત્સર ન કરે, કારણ કે તેમ કરતાં કુંતલાની જેમ તે પ્રાણને પ્રગટ રીતે અનર્થકર્તા થાય છે. આ
કુંતલાની કથા અમરનગર સમાન અવનિપુર નામના નગરમાં મહાપરાક્રમી જિતશત્રુ નામે રાજા હતો. તેની કુંતલા નામની પટરાણી હતી, અને બીજી પણ સેંકડે રાણીઓ હતી. તે રાણીઓ પિતપોતાના દ્રવ્યથી અનેક રૌ કરાવવા લાગી. અને તેથી યાચક લોકો તેમની કીતિ વિસ્તારવા લાગ્યા. આથી મનમાં મત્સર લાવીને તે કુંતલાદેવીએ નગરના મધ્ય ભાગમાં એક રમણીય જિન પ્રાસાદ કરાવ્યું. તેજ રૌત્યમાં પ્રતિદિન પૂજા, વિજ અને સ્નાત્રાદિક મહોત્સવે તે પોતે કરતી અને પરિજન પાસે કરાવતી હતી, પણ તે સંપત્નીઓના ચૌમાં પૂજાદિક મહેન્સ જોઈને તેને અત્યંત બળતરા થતી હતી. અહા ! કાયર જનેની સ્પર્ધાને ધિક્કાર થાઓ, પરંતુ સ્વભાવે સરલ અને મત્સરરહિત એવી અન્ય રાણીએ તો તેની પુણ્ય તરફ લાગણી જોઈને પ્રશંસાજ કરતી હતી. એ રીતે મત્સર સહિત ધર્મ કરતાં કુંતલા મરણ પામીને આત્ત અને રૌદ્રધ્યાનને લીધે તે કુતરી થઈ, અને નિરંતર પિતાના કરાવેલા ઐત્યના દ્વાર પાસે વિવેકરહિત અને રૌદ્રધ્યાનના પરિણામથી અત્યંત નિર્દય એવી તે બેસી રહેતી હતી.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકદા કઈ કેવલી તે નગરમાં પધાર્યા, એટલે અંત:પુર સહિત રાજા તેમને ભક્તિપૂર્વક વંદન કરવા ગયે. ત્યાં કેવલી ભગવંતે કર્ણ ને અમૃતની ધારા સમાન ધર્મદેશના આપી. પછી રાણીઓએ અત્યંત વિનયભાવથી નગ્ન થઈને કેવલી ભગવંતને પૂછ્યું કે:-“હે ભગવન્? જેના આદરથી અમારે પણ સુકૃત કરવામાં આ આદરભાવ વધતો ગયો, તે કુંતલા અમારી સપત્ની ક્યાં ઉત્પન્ન થઈ હશે ?” ભગવંત બેલ્યા કે –“અહો ! એ મત્સર સહિત ધર્મ કરતી હતી, તેથી મરણ પામીને તે કુતરી થઈ છે અને તે મેહને લીધે ત્ય આગળ બેઠી છે.' આ પ્રમાણે સાંભળીને તે બધી રમણીઓ ત્યાં જિનાલય આગળ આવીને ઉપહાસ અને કરૂણા સહિત તેને વારંવાર જેવા લાગી. પછી દરરોજ તેઓ પૂરી વિગેરે ખાવાનું તેની આગળ નાખતી અને નેહસહિત તે કુતરીને આ પ્રમાણે બાલાવતી કે હે ભદ્ર! ધર્મપરાયણ છતાં મન્સ૨ના દેષથી તને આવી કુનિ પ્રાપ્ત થઈ છે. અહો ! કર્મોની બલિષ્ઠતા ! માટે મત્સરને દૂર કરીને રમ્ય ધમની આરાધના કર, કે જેથી તેને સદ્દગતિની પ્રાપ્તિ અને સમ્યકત્વ સુલભ થાય.” આ પ્રમાણે તેમનાં વા વારંવાર સાંભળીને ઈડાહ કરતાં તે કુતરી જાતિસ્મરણ પામી. પછી સંવેગ પામતાં પૂર્વના પાપને આલેવીને સર્વ સિદ્ધોની સમક્ષ તેણે આહારનો ત્યાગ કર્યો, અને અનુક્રમે મરણ પામીને સૌધર્મ દેવલેકમાં દેદીપ્યમાન દેવી થઈ, અને ત્યાંથી પણ ધર્મના પ્રભાવથી તે સુગતિ પામશે
આ પ્રમાણે સ્વભાવ સંબંધી આ વૃત્તાંત સાંભળીને હે ભવ્ય જનો ! વિસ્તૃત ભાવથી વિવેક અને સમાધિને આશ્રય લઇ તથા માત્સર્યને ત્યાગ કરીને પુણ્યકમ કરવા તત્પર થાઓ.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવીશમે ઉપદેશ
શ્રીજિનને ચરણકમળની પૂજા તથા ધ્યાન માત્રથી પણ પ્રાણીઓ ઈષ્ટ સુખને પ્રાપ્ત કરે છે. જેમ તે દુગતા વીરપ્રભુના પૂજનને માટે ઉત્સુક થવાથી દેવાપણને પામી.
| દુર્ગાની કથા આજ ભરતક્ષેત્રમાં માર્કદી નામે નગરી છે. ત્યાં નામ અને ધામ (બળ-પ્રતાપે)થી જિતારિ રાજા હતા ત્યાં એક શેઠને ઘેર કેઈ એક અસમર્થ વૃદ્ધ સ્ત્રી પોતાના ઉદરપૂરણને માટે સાધારણ કામ કરવા રહી હતી. તે દાસીની જેમ શેઠના ઘરનું બધું કામ કરતી હતી.
એકમ તે ઈધન લેવાને માટે ક્યાંક વનમાં ગઈ. તે વખતે ગ્રીષ્મકાળ હોવાથી ઈધન પણ ટુ પ્રાપ્ય હતું. તેથી તે દૂર જઈને પણ બહુ વખતે લાકડાં મેળવ્યાં, પણ પિતે વૃદ્ધ હવાથી લાકડાને ભારે કંઈક શિથિલ બાંધીને નિર્બળ તાને લીધે અસૂર કરીને તે પોતાના નગર તરફ પાછી ફરી એવામાં શનૈઃ શનૈઃ આવતાં રસ્તામાં તે વૃદ્ધાના કાષ્ઠાભારામાંથી બે ત્રણ લાકડાં જમીન પર પડી ગયાં, એટલે ભારાથી દબાઈ ગયેલી, અને ક્ષુધા, તૃષાથી અત્યંત પીડિત થવાથી અસમર્થ થયેલી એવી તે જેટલામાં હાથવતી તે લાકડાં લેવાને કંઈક નીચે નમી તેવામાં પોતાના ચરણવિન્યાસથી પૃથ્વીતલને પવિત્ર કરતા શ્રી વીરપ્રભુ તે ઉદ્યાનમાં પધાર્યા, એટલે દેવતાઓએ એક ક્ષણવારમાં સમવસરણ રચ્યું, કારણ કે ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળના તીર્થકરોની એ મર્યાદા હોય છે. તેમજ કહ્યું છે
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્યંતર, મધ્ય અને બાહિર-એમ ત્રણ ગઢ, બૈમાનિક, જતિષી અને ભવનપતિ દેવતાઓએ રતન, સુવર્ણ અને રૂપ્યથી બનાવેલ હોય છે, તથા તેના પર મણિ, રતન અને કનકના કાંગરા હોય છે. વજુલમાં બત્રીશ અંગુલ, તેત્રીશ ધનુષ્ય પૃથુ, પાંચસે ધનુષ્ય ઉંચા-એમ રત્નમય ચાર દ્વાર, એક કોશ અને છસે ધનુષ્યને આંતરે હોય છે. ચારે ભાગમાં વપ્રે એક સે ધનુષ્ય પૃથુ–હોય છે. અને પ્રથમ થકી બીજે દેઢ કેશને આંતરે તથા બીજાથી ત્રીજે એક કોશને આંતરે હોય છે, અને શેષ પૂર્વની જેમ સમજવું. વળી જમીનથી જતાં પ્રથમ વખ એક હાથ પ્રમાણ પૃથુ દશ હજાર પગથીયાં ઉંચે અને પચાશ ધનુષ્ય પ્રતર હોય છે, ત્યાર પછી બીજે વપ્ર પચાસ ધનુષ્ય પ્રતર અને પાંચ હજાર પાન સહિત હોય છે. અને ત્રીજો વપ્ર એક કોશ અને છ ધનુષ્ય પીઢ તથા પાંચસે પાનયુક્ત હોય છે. ચારે દ્વારના ત્રણ સોપાન હોય છે અને મધ્યમાં જિનેશન શરીર જેટલી ઉંચી માણિપીઠિકા હોય છે, તે બસે ધનુષ્ય પૃથુ અને દીર્ધ હોય છે અને ત્યાંથી ધરતીતલ અઢી કેશ નીચે હોય છે. આવા પ્રભાવી સમવસણમાં પૂર્વ દિશાથી પ્રવેશ કરીને પૂર્વાસન પર બેસી અને પાદપીઠપર પગ રાખીને તીર્થંકર મહારાજ તીર્થને પ્રણામ કરીને ધર્મ પ્રકાશે.”
આ પ્રમાણે વીરપરમાત્મા ધર્મોપદેશ કરતા હતા, તે વખતે દેશના સાંભળવાને ઉત્સુક એ તે નગરને રાજા પણ
ત્યાં આવ્યું અને તે વખતે દુ:સ્થિત એવી તે વૃદ્ધાએ પણ ભગવંતની તે હિતકારી ધર્મદેશના આદિથી અંતસુધી સાંભળી. એ રીતે જિનેશના વચનામૃતનું સંપૂર્ણ રીતે પાન કરીને તે વૃદ્ધા શરીરનું તેવા પ્રકારનું કષ્ટ બધું ભૂલી જ ગઈ;
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણકે તે વખતે શૈત્ય, ઉષ્ણુતા, ક્ષુધા, પિપાસા અને પરિશ્રમના ભયની દરકાર ન કરતાં “ભગવંત આ બધું સત્ય કહે છે.” એમ સર્વશ્રોતાઓ તન્મય થઈ જાય છે.”
પછી “સિંદુવારાદિકના પુખેથી હું તે ભગવંતની પૂજા કરૂં.” એમ ચિંતવીને આગળ જતાં તેને પગ ખલિત થવાથી ત્યાં જ તે મરણ પામી, અને સૌધર્મદેવલોકમાં દેવતા થઈ ત્યાં પોતાનું પૂર્વ સ્વરૂપ જાણુંને વીરના ચરણપાસે આવીને તેણે નાટક કર્યું. તેનું અત્યંત અદ્દભુત રૂપ જોઈને રાજાએ પૂછયું કે-“હે પ્રભો ! સર્વ દેવતાઓમાં આ દેવ
અધિક કાંતિમાન કેમ છે ?” એટલે વીરપમાત્માએ તેનું યથાસ્થિત સ્વરૂપ બધું કહી બતાવ્યું. તેથી તેની તેવા પ્રકારની વાર્તા સાંભળીને રાજાદિક સર્વે ચમત્કાર પામ્યા. પછી પ્રમોદથી અંગમાં પ્રકુલિત થઈને રાજા વિગેરે પિતાપિતાના સ્થાને ગયા અને વીરપ્રભુ પણ અન્યત્ર વિહાર કરી ગયા. માટે હે ભવ્ય ! આ પ્રમાણે કલ્યાણને માટે જિનભગવંતની પૂજા કરો. કે જેથી શિવશ્યામાને સદ્ય સમાગમ થાય.
ચાવીસમો ઉપદેશ
ભાવ વિના પણ શ્રી જિન ભગવંતને કરેલ પ્રણામ કદાપિ નિષ્ફળ ન થાય. કારણ કે શ્રેષ્ઠીને તે પુત્ર ઉદ્ધત અને દુષ્ટ છતાં. તે મત્સ્ય થઈને ત્યાં પણ તે પ્રબોધ પામ્યો
શ્રેષ્ઠી સુતની કથા પ્રશસ્ત અને વિસ્તૃત જ્યાં વ્યવહારીઓનાં ઘરની શ્રેણીઓ છે એવું અને સુરનગર સમાન એવું ક્ષિતિપ્રતિષ્ઠત
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામનું નગર છે. ત્યાં નામ અને કર્મથી જિનદાસ તથા અત્યંત શ્રેષ્ઠ એવી અનેક સંપત્તિના એક વિશ્રામસ્થાન રૂપ એવે પ્રખ્યાત શેઠ હતું. તેને ઘુતાદિક વ્યસનવાળો, વિદ્યાહન, પશુસમાન અને કુળને કિપાકના વૃક્ષ સમાન એ એક પુત્ર હતું તે ધર્મ વિના જ પિતાને સમય ગુમાવતે હતે. તેથી ધર્મમાં એકાગ્ર મનવાળા એવા શ્રેષ્ઠીએ વિચાર કર્યો કે:-મારે પુત્ર થઈને પણ આ દુર્ગતિમાં જશે. માટે હું કંઈક ઉપાય કરું, કે તેથી એ સદ્દગતિએ જાય. કહ્યું છે કે -
જે પિતે ઘરનો સ્વામી થઇને કુટુંબને સમ્યકત્વરૂચિ બનાવે, તે તેણે સંસારસમુદ્રથી પોતાના સમગ્ર વંશને ઉદ્ધાર કર્યો સમજ અને તેને મિથ્યાત્વરૂચિ કરે, તે તેણે સકળ વંશને સંસાર સાગરમાં નાખ્યા સમજો.” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને પુત્રના હિતને માટે તેણે ઘરદ્વાર ઉપર એક જિનમૂતિ કરાવી કારણકે સંતજને પરવત્સલ હોય છે. પછી ગમનાગમન કરતાં તે ઉદ્ધત છતાં બલાત્કારથી પણ નીચે નમીને તેને પ્રણામ કરતે હતે. પછી આવરદા પૂર્ણ થતાં તે મરણ પામીને સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રમાં મત્સ્ય થયે. આહા ! પ્રમાદનું કેવું પરિણામ હોય છે? ત્યાં સમુદ્ર જળમાં સ્વેચ્છાએ ભ્રમણ કરતાં જિનપ્રતિમાકૃતિ જેવા મસ્ટ જોઇને તે જાતિસ્મરણ પામ્યો. એક વલયાકારને મુકીને સમસ્ત આકારવાળા મસ્તે મહાસાગરમાં હોય છે.' એમ જૈન સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે. પછી તે મનમાં પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગે, કે:-“મહા મેહથી વિમૂઢ થયેલા મેં માનવ ભવ વૃથા ગુમાવ્ય, હવે તેમને
ક્યાં પ્રાપ્ત થશે ?' એ રીતે અત્યંત સંતાપ પામીને તેજ પ્રતિમાનું ધ્યાન કરતાં અનાદિ આહારને ત્યાગ કરીને તે અભંગુર વિમાનને પામ્યા. બીજા ગ્રંથમાં પણ કહ્યું છે કે:
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અહા ! તાતના આદેશના વશથી પણ હે નાથ ! નરભવમાં તમને મેં આરાધ્યા નહિ, તેથી મહાપાતકી હું ભવસાગરના અભેનિધિમાં પડયો છું. માટે તે વિશે ! અશરણ એવા મને બચાવે. એ પ્રમાણે જિનબિંબ જેવી આકૃતિવાળા કઈ શ્રેષ્ઠ મીનને જોઈને તે મત્સ્ય જાતિસ્મરણ પામીજિનના નમસ્કાર પરાયણ થઈને સ્વર્ગે ગયે.”
આ પ્રમાણે ભાવ વિના પણ જિનેશ્વરને કરેલ પ્રણામનું ફળ સાંભળીને હે ભવ્ય જને ! જિનભક્તિ કરવામાં જ સતત પ્રયત્ન કરે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
अथ द्वितीयः श्री तीर्थाधिकारः ॥
પ્રથમ ઉપદેશ
કેટલાક ભવ્યજને મનમાં હર્ષ વધારીને પોતાના વિત્તથી જિનમંદિરને ઉદ્ધાર કરે છે. તે ગિરિનાર પર્વત પર શ્રી નેમિનાથનું રૌત્ય કરાવનાર સજજનની જેમ પોતાના દ્રવ્યને ચરિતાર્થ કરે છે.
સજજનનું દષ્ટાંત સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં શ્રી માલવંશમાં જન્મેલા અને સદા શુભ મને રથવાળો એ જાંબાનો પુત્ર સજન નામે શ્રેષ્ઠી હતો. સિદ્ધરાજે તેને દંડનાયકના પદ પર નીમ્યો અને તે ધર્મ પરાયણ થઈ વામનસ્થલીમાં નિવાસ કરતો હતો,
એકદા સિદ્ધરાજ માલવદેશમાં ગયો, ત્યાં તેણે બાર વરસ સુધી યુદ્ધ કર્યું. તે અવસરે ગિરિનાર પર્વત પર કંઈક જીર્ણ એવું કષ્ટમય જિનમંદિર હતું. રત્નશ્રાવકે કરાવેલ પ્રથમ તે પાષાણમય હતું, પરંતુ બૌદ્ધોએ તીર્થને અધિકાર મેળવીને તેને કાષ્ટમય કરી દીધું. ત્યાં તેવા પ્રકારના ચૈત્યને જોઈને સજજન દંડનાયકે અંબિકાના આદેશથી બાર વર્ષ પર્યત ઉઘરાવેલ (દંડ વિગેરેથી લીધેલ) ધનથી ગિરિનાર પર્વતના શિખર પર શ્રેષ્ઠ દેવકુલિકાયુક્ત અને પ્રસ્તુંગ શિખર વાળ નેમિનાથને પ્રાસાદ કરાવ્યું.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે જ્યસિંહ રાજા પણ ત્યાંના રાજાને જીતીને માલવદેશથી તરત પાછો ફર્યો અને શ્રીદેવપત્તન (પ્રભાસપાટણ)માં આવે, ત્યાં શ્રી સોમનાથ મહાદેવના પૂજાદિક મહોત્સવ કરીને દેશના બધા અધિકારીઓને તેણે બોલાવ્યા. તે બધા આવ્યા, પણ તેમાં એક સજજન ન આ બે, એટલે તેઓએ તેને બધે વૃત્તાંત રાજાની આગળ નિવેદન કર્યો. તે વૃત્તાંત સાંભળતાં જ ઉત્પન્ન થયેલ અતિશય કેધથી દુર થયેલ રાજાએ સજજનને બેલાવવા માટે પોતાના માણસો મોકલ્યા એટલે પ્રાસાદની નિષ્પત્તિથી સંતુષ્ટ અને રાજાના બેલાવવાથી ભયભીત થયેલ તે સજજને બધા વ્યવહારિયાઓને બોલાવ્યા, અને કહ્યું કે આ પ્રાસાદ બનાવવાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય તમે ગૃહણ કરો એટલે પ્રાસાદ સંભાળ અને દ્રવ્ય મને આપ, કે જેથી યથાદેશ પ્રમાણે હું રાજાને દંડ આપું. એટલે તેઓએ પણ વિભાગ કરીને તેટલું દ્રવ્ય તેને આપ્યું. પછી સ્વસ્થ થઈને તે તરત રાજા પાસે ગયે. ત્યાં રૂછમાન થયેલ રાજાએ કહ્યું કે:-“અરે ! કશ્મા (દ્રવ્ય) ક્યાં છે ? તે તરત લાવ નહિ તો હે દુષ્ટ ! તારૂં મસ્તક લઈશ.” પછી તેણે પણ નિર્ભય થઈને રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે – હે રાજન ! ગિરિનાર પર્વત પર ભંડારમાં તે દ્રવ્ય મેં સ્થાપન કરી રાખ્યું છે. માટે આપ ત્યાં પધારે એટલે હું તે દર્શાવું. કારણકે લોકમાં પણ ગિરિનારનું મહાભ્ય ગવાય છે કે – રમ્ય એવા ઉજજયંત ગિરિપર માઘ માસની કૃષ્ણ ચતુર્દશી કરવી; કારણકે તે દિવસે જાગરણ કરીને હરિ નિમળ થયા. વળી ત્યાં પદ્માસનમાં બેઠેલા શ્યામમૂતિ અને દિગંબર એવા શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ છે, જેમનું વામન રાજાએ શિવ એવું નામ રાખ્યું. તેમજ જૈનશાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે –
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
જેનુ' શિખર આ અવસર્પિણી કાળમાં પ્રથમ આરામાં છવીશ ચાજન; ખીજામાં વીશ, ત્રીજામાં સાળ ચેાથામાં દેશ, પાંચમામાં એ અને છઠ્ઠા આરામાં સેા ધનુષ્ય ઉંચું રહેશે, તે શ્રીગિરિનાર ગિરિરાજ જ્યવંત વતે છે. જ્યાં અતીત ચેાવીશીમાં નમીશ્ર્વર વિગેરે આઠ જિનેશ્વરાંના ત્રણ ત્રણ કલ્યાણકા થયાં, તે શ્રી ગિરિનાર ગિરિરાજ જયવંત વર્તે છે. જ્યાં વીશ કેાટી સાગરોપમ પર્યંત અમરગણુને પૂજ્ય એવી શ્રી નેમિનાથની આ મૂત્તિ શ્રીપ્રા કે કરેલી છે, તે શ્રી ગિરિનાર ગિરિરાજ જ્યવંત વર્તે છે. આ પ્રમાણેસાંભળીને રાજા પરિવાર સહિત રૈવતાચલ પર ગયા અને ત્યાં અદ્દભુત ચૈત્ય જોઈને ‘ આ કોણે કરાવ્યું છે ?' પૂછ્યુ. એટલે સજ્જન ખેલ્યા કે:- હું દેવ! એ ચૈત્ય કરાવનાર કર્ણ ભૂપાલના કુળમાં ચંદ્રમા સમાન એવા જયસિંહ નરેશ્વર છે, હે દેવ ! `આ દેશની ઉઘરાણી છે, એમ સમજો’ રાજાએ કહ્યુ કે:- મારી આજ્ઞા વિના એ શા માટે કરાવ્યું ?” એટલે સજ્જન ખેલ્યા કે– હે રાજન આપના પ્રસાદથી ચૈત્યના પુણ્યનીજ એક સ્પૃહા કરનાર એવા
.
'
આ વ્યવહારિયા સમૃદ્ધ છે. તેથી તમારૂ દ્રવ્ય તે આપશે, માટે હું વિભા! મારા પર કાપ ન કરો, દ્રમ્સ અથવા તે ચૈત્યનું પુણ્ય-એ એમાંથી તમને જે રૂચે તે ગૃહણ કરો’ આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ... કહ્યું કેઃ- તા મને ચૈત્યનુ પુણ્ય પ્રાત્પ થાઓ, પરંતુ આ પ્રાસાદ મારા નામથીજ પ્રસિદ્ધ થવા જોઈએ.' એટલે સજ્જન ખેલ્યા કેઃ- આ સમસ્ત પ્રાસાદ આપના નામથીજ વર્તે છે. મારા જેવા રકને કીર્ત્તિકારક કીનનું શું પ્રયેાજન છે ?’ પછી અત્યંત સંતુષ્ટ થયેલ રાજા તે પુણ્યવંતને પુનઃ કાર્યભાર સાંપીને પેાતે શ્રીપત્તનમાં ગયા. ત્યારપછી સજ્જને પણ ભક્તિપૂર્વક
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
રૈવતાચલથી માંડીને શત્રુ જય પર્યંત પદ્મકૂલમય ધ્વજ વિસ્તાર્યાં, એ ચૈત્યને સજ્જન દંડનાયકે વિક્રમ સવત્ ૧૧૮૫ માવષે કરાવ્યું, એ ચત્ય કરાવવામાં તેણે એક કરોડ અને મહાંતેર લાખ જીણુ નાણાના ટકાના વ્યય કર્યા–એમ બહુ શ્રુત કહે છે.
એ રીતેજિન ચૈત્ય કરાવવાથી સાત ક્ષેત્રમાં ધન વાપરીને પ્રબળ પુણ્યશાળી શ્રીમાન સજ્જન શ્રેષ્ઠિરાજ અનુક્રમે માક્ષગામી થશે.
બીજો ઉપદેશ
પોતાના પિતાએ આદરેલા નિયમના જે પુત્રા નિર્વાહ કરે છે, તેએજ ખરા પુત્રા છે. જેમ વાગ્ભટ અને આમ્રભટ-એ અને પુત્રાએ મુખ્ય અમાત્ય ઉદ્યયનની પ્રતિજ્ઞાના નિર્વાહ કર્ષ્યા હતા, વાગ્ભટ અને આમ્રભટની કથા
રાજાને હુકમ થતાં મરૂદેશથી કર્ણાવતી નગરીમાં આવીને ભાગ્ય જાગ્રત થવાથી અપૂર્વ મહાનિધિને પામેલ તથા શ્રી સિદ્ધરાજે સ અમાત્યામાં મુખ્ય કરીને સ્થાપેલ અને પુણ્ય કમ માં ધર ધર એવા ઉદ્દયન નામે મંત્રી હતા. એકદા સિદ્ધરાજે સુસર રાજાને જીતવાને તેને હુકમ કર્યા એટલે સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં જતાં તે શત્રુ ંજ્ય પ૨ આવ્યા. ત્યાં પાંડવાએ કરાવેલ કાષ્ઠમય રૌત્યમાં શ્રી જિનેાને વંદન કરતાં ઉંદરાએ ગૃહણ કરેલ દ્વીપની વાટ જોઇ. · અહીં અગ્નિના ઉપદ્રવ ન થાય.' એટલા માટે પ્રસાદનાં નિમિત્તે તેણે ભૂશય્યા અને બ્રહ્મચર્ય વગેરે અભિગ્રહ લીધા અને પછી ત્યાં જતાં ભયંકર યુદ્ધ થયું,
6
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમાં પ્રહારથી જજર્જરીતે થયેલા તેણે સેવકોને કહ્યું કે
શત્રુજ્ય, ભૃગુપુર (ભરૂચ) અને ગિરનાર એ ત્રણ તીર્થમાં જિન પ્રાસાદ કરાવવાના મારા મને રથ હતા, પણ અત્યારે હું પ્રાંત (આખર) અવસ્થાને પ્રાપ્ત થયે છું અને મારૂં જીવિત અસ્થિર થઈ ગયું છે, માટે હમણાં મારાથી શું થાય? અથવા તો સેવકો સદા પરતંત્રજ હોય છે. માટે આ મારા મનોરથે તમારે મારા પુત્રોને નિવેદન કરવા.” એમ કહીને તેણે પોતાની અંતિમવસ્થા સાધી. પછી તેઓએ પાટણમાં જઈને તે સ્વરૂપ તેના પુત્રોને જણાવ્યું. એટલે શત્રુ જ્યના ઉદ્ધારનું કાર્ય વાગભટે માથે લીધું અને તે વાડ્મટ મંત્રી ચૈત્ય કરાવવાની ઈચ્છાથી પિતાના પરિવાર સહિત શત્રુ જ્ય પર્વત પર ગયે. ત્યાં જિનપ્રસાદ કરાવતાં અનેક વ્યવહારીયા પ્રમોદથી પોતપોતાનું દ્રવ્ય આપવા લાગ્યા. કહ્યું છે કે:જેમ મહાસાગરમાં નાંખેલ એક જળબિંદુ પણ અક્ષય થાય છે, તેમ વીતરાગની પૂજા પણ અક્ષય ફળને આપે છે ! પછી મંત્રી તેમને ક્રમવાર નામ નોંધવા લાગ્યા. કારણકે ત્યાં મેટો સમુદાય એકત્ર થયા હતા. એવા અવસરમાં નામ અને કર્મથી દુર્ગત (નિર્ધન) અને મારવાડને રહેવાસી કંઈક યાત્રાળુ ત્યાં આવ્યો. તેની પાસે સર્વસ્વ મળીને માત્ર પાંચજ કમ્મ હતાં અને તેનાથી જ વ્યવસાય કરી પોતાનું ઉદ્દરભરણું કરતો હતો તે વખતે તેણે પાસેના માણસને પૂછયું કેઅહીં આ મહારાજ શા માટે એકત્ર થયેલ છે? એટલે તેઓએ પણ યથાસ્થિત વૃતાંત તેને નિવેદન કર્યો. તે સાંભળીને તે વિચારવા લાગ્યું કે - “આ ધનવંતે છતાં બહુ સાંકડા ર્દિલના લાગે છે કે જેથી એ આવા પરમ તીર્થમાં પણ પિતાનું સર્વસ્વ વાપરી નાખતા નથી. હવે સત્વર ક્ષણવિનાશી અસ્થિર નાશવંત અને ભયના હેતુભૂત એવા આ ધનનું.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૨
મારે શું પ્રજન છે? માટે આ પાંચ દ્રશ્ન તીર્થ કાર્યમાં સફળ થાઓ.” આ પ્રમાણે વિચાર કરી પોતે ઉત્કંઠાપૂર્વક ત્યાં જઈ મંત્રીને નમસ્કાર કરીને પિતાનું સ્વરૂપ જણાવીને તેને તે દ્રવ્ય (તેણે) અર્પણ કર્યું. અહપિતાનું સર્વસ્વ દ્રવ્ય અર્પણ કરતાં એણે કેટલું બધું સાહસ કર્યું ? બહુ દ્રવ્ય છતાં, પિતાનું સર્વસ્વ કોણ વાપરી નાખે? કારણ કે
“દરિદ્ર છતાં દાન આપે, મહાન (સમર્થ) છતાં ક્ષમા રાખે, યુવાન છતાં તપ કરે, જ્ઞાની છતાં મૌન ધરે, સુખના સાધને છતાં ઈરછા નિરોધ કરે અને પ્રાણીઓ પર દયા કરે-એ ગુણે સત્વર સ્વર્ગમાં લઈ જાય છે.”
આ પ્રમાણે વિચારીને મંત્રીએ તેનું નામ સમસ્ત વ્યવહારીયાની પહેલા (ઉપર) રાખ્યું. તેથી તે બધા વિલક્ષ થઈ ગયા. એટલે વિલક્ષ થયેલાં તેમને જોઈને મંત્રીશ્વરે કહ્યું કેજેમ દુર્ગત છતાં પણ એણે પિતાનું સર્વસ્વ આપી દીધું તેમ હે બાંધવો; તમે પણ એ રીતે કરે તે તમારું નામ પણ અહીં મુખ્ય રાખવામાં આવે; મંત્રીશ્વરે એ પ્રમાણે કહ્યું. એટલે તેઓ મૌન રહ્યા. પછી તે દુર્ગત પણ તે દિવસે તીર્થોપવાસ કરીને પાદલિપ્તપુરમાં ગયા. ત્યાં દાણા માગીને તે પકાવવા તૈયાર થયે અને જેટલામાં ચરિકા (નાના ચુલા) ને માટે ભૂમિ પેદવા જાય છે. તેટલામાં ત્યાં નિધાન પ્રગટ થયું. એટલે સૂર્ય સમાન તેજસ્વી અને હજાર સોનામહોરથી પૂર્ણ એવા તે નિધાનને જોઈને તેની આંખે એકદમ પ્રફુલ્લિત થઈ ગઈ. આ ખરેખર મારા જેવા રંકને નહિ, પણ તીર્થનો પ્રભાવ છે. એમ વિચારીને અત્યંત ઉત્સુક થઈ ત્યાં જઈને તે તે મંત્રીને અર્પણ કર્યું. એટલે મંત્રીએ કહ્યું કે હેભદ્ર! કુબેરે સંતુષ્ટ થઈ તને આ દ્રવ્ય-નિધાન આપ્યું છે. માટે તે યથેચ્છ ભેગવ અને સુખી થા, આમ છતાં સવથા તેની
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
ઈચ્છાજ ન કરતાં બધું મંત્રીને સોંપીને પેાતાના સ્થાને ગયા એ પ્રમાણે તેના પુણ્યના પ્રભાવથી તેને વારવાર નિધાનની પ્રાપ્તિ થતી ગઈ અને તે મત્રીને આપતા ગયા. પછી સાતમી વેળાએ મત્રીએ બલાત્કારથી તેને અધ આપ્યું. અને તેથી તે પણ સુખનુ ભાજન થયા. પછી અનુક્રમે તે મ`ત્રીના પ્રાસાદ પણ પૂર્ણ થયા. ત્યાં થયેલ દ્રવ્યના વ્યયનું પ્રમાણ વૃદ્ધજના આ પ્રમાણે કહે છે:-જે ગિરિરાજ પર વાગ્ભટ મ`ત્રીશ્વરે લક્ષન્યૂન ત્રણ કેાટી દ્રવ્ય વાપરીને શ્રીયુગાદિ જિનના મદિરના ઉદ્ધાર કર્યો તે શ્રીમાન પુંડરીકગિરિ વિજ્યવંત વૉ.
એ પ્રમાણે પેાતાના પિતાની પ્રતિજ્ઞા પાળવા મત્રીશ્વરે તીર્થ પર જીર્ણોદ્ધાર કરાવીને શ્રીપત્તન જઇ શાસનની પ્રભાવના કરતા પરમ શ્રાવક થયા.
ત્રીજો ઉપદેશ
હવે આમ્રદેવ પણ પોતાના પિતાના શ્રેય નિમિતે શકુનિકા ચૈત્યના પુનરૂદ્ધાર કરવા ઘણા પરિજન સહિત ભૃગુપુર (ભરૂચ) નગરમાં ગયા. જેણે ત્રેસઠ લાખ ટકાના વ્યય કરીને ગિરિનાર ગિરિ પર રૌત્ય કરાવ્યુ તે આમ્રદેવ ખરેખર ત્રણ ભુવનમાં પ્રશસનીય થયા. અને જેણે પ્રૌઢ પરાક્રમથી મલ્લિકાર્જુન રાજેન્દ્રને જીતીને શ’ગાર કોટીશાટિકા, ગરહરલસિપ્રા, શ્વેત હસ્તી, એકસો આઠ પાત્ર, ખત્રીશ મુડા માતી, સે। ઘડી પ્રમાણુ કનક કળશ, અગ્નિધૌત ઉત્તરપટ, અને મલ્લિકાર્જુનનુ મસ્તક-એ આઠ રત્નાથી જેણે રાજાને પ્રસન્ન કર્યાં.
હવે તે મંત્રી શ્રી શકુનીકા ચૌત્યના પ્રારભ માટે ત્યાં કકરા પાસે જમીન ખેાદાવવા લાગ્યા, એવામાં બીજે દિવસે
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
તે ભૂમિની અધિષ્ટાયિકા કાઇ વ્યંતરીએ ખાદવાનું કામ કરતાં તે માણસને ખાડામાં ધુળથી દાટી દીધા. આ અનુચિત કૃત્ય જોઇને અ ંતરમાં દયાની લાગણીથી મંત્રીએ પાતાની પત્ની અને પુત્ર સાથે મરવાના નિશ્ચય કર્યા, અને તેજ ખાડામાં જેટલામાં તે ઝ...પાપાત કરે છે, તેવામાં તેના સાહસથી સંતુષ્ટ થયેલી બ્ય તરીએ આવીને કહ્યુ` કે:- હે ભદ્ર આ મારી ભૂમિ છે, તેથી મને સંતાપ્યા વિના તે' જે પ્રારભ કરાવ્યા તેટલા માટે મે' આ તેને વિઘ્ન કર્યું. હવે તારા સત્ત્વથી હું સંતુષ્ટ થઈ છું, માટે વર માગ.' મ`ત્રીએ કહ્યું કે–તા આ બધા કકરા સજીવન થાઓ. એટલે દેવીએ કહ્યું કેઃ-‘તારા મનારથાની સાથે એમને પુન: જીવન પ્રાપ્ત થશે.’ એમ કહીને દેવી ચાલી ગઈ અને મંત્રી પણ સ્વસ્થતા પામ્યા. પછી તે વિઘ્ન દૂર થતાં તે મંત્રીએ પેાતાના માનેરથાની સાથે તે પ્રાસાદને સપૂણ કરાવ્યા અને પ્રતિષ્ઠા કરવા માટે તેણે પ્રેમપૂર્વક રાજા અને હેમચંદ્રસૂરિને નિમંત્રણ કર્યું, એટલે તે ત્યાં આવ્યા. તથા ઘણા વ્યવહારીયા ત્યાં આવ્યા. તેમને વસ્રમરણાદિકથી તેણે સતુષ્ટ કર્યા. પછી હેમસૂરિ મહારાજે ત્યાં માટી પ્રતિષ્ઠા કરી અને મંત્રીશ્વરે
66
અથી વને મહાદાન આપી આ સતુષ્ટ કર્યા, પછી આરતિ વિગેરેના અવસરે પાતના સર્વ આભરણા યાચકેાને આપતા એવા મ`ત્રીની શ્રી હેમસૂરિ આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યાઃહે મત્રીશ્વર ! જ્યાં તું નથી, તેવા કૃતયુગથી પણ શું ? અને જ્યાં તુ' છે, એ કલિકાળ પણ શુ કરવાના હતા ? જો કલિકાલમાં તારા જન્મ થયા તે પછી કૃતયુગ નુ` શુ` પ્રત્યેાજન છે ?’ વળી તેણે આ પ્રમાણે વિશેષદાન કર્યું:· ભૃગુપુરૂમાં બિરાજમાન શ્રીસુવ્રતસ્વામી આગળ મૉંગલદીવે કરતા ત્રિજગત્સ્વામીના ગુણાની કીર્ત્તનામાં દેવતાએ અને મનુષ્યાની શ્રેણીથી પ્રશંસા પામતા જેણે બત્રીશ લાખ સ્મ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫ યાચકોને દાનમાં આપ્યા તે દાતારેમાં અગ્રેસર શ્રીમાન આ પ્રદેવ જગતમાં વિજ્ય પામે.”
(એ રીતે તેણે લક્ષદાન કર્યું) એ પ્રમાણે દાનલીલાથી તે કેને લાધ્ય ન થાય? અથવા તે સુરતરૂની જેમ ઉદારતાથી કેણ પ્રશંસાપાત્ર ન થાય?
એકદા આનંદપૂર્વક પ્રાસાદમાં નૃત્ય કરતાં તે મંત્રીરાજને કઈ ક્રુર વ્યંતરીએ ભ્રમિત કરી દીધો. તેથી તે સર્વાગે દૂષિત થઈ ગયા અને હસતાં, ગાતાં, બેલતાં અને રૂદન કરતાં તે પ્રાંત અવસ્થાને પામ્યો. અહો કર્મોની કેવી વિચિત્રતા છે ? તે સ્વરૂપ જાણવામાં આવતાં શ્રી હેમસૂરિ પ્રભુ તરત
ત્યાં આવ્યા અને તેને તેવી સ્થિતિમાં છે. પછી તેમણે વિચાર કર્યો કે - ચેસઠ જોગણમાં પણ પ્રથમ ગણાતી
એવી સેંધવા વ્યંતરીનું આ કામ લાગે છે.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેને બોલાવવાને તેમણે યશશ્ચંદ્ર ગણિની સાથે પ્રાસાદમાં કાત્સગ કર્યો. એટલે સંધવા દેવી જીભ બહાર કહાડીને તેમને બીવરાવવા લાગી. ત્યાં યશશ્ચંદ્ર ગણિ મહારાજે મુસલ જેવા પ્રહાર દીધા. પ્રથમ પ્રહાર દેતાં પ્રાસાદમાં મહાન પ્રકંપ થયો, અને પ્રાણઘાતક બીજો પ્રહાર જેટલા માં આપે છે, તેવામાં તે દેવીએ ગુરૂના શરણે આવીને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે –“હે ભગવાન ! વજપાત જેવા આ પ્રહારથી મને બચાવે.' એટલે ગુરૂ મહારાજે તેની તર્જના કરી, તેથી તેમને ક્ષમાવીને તે સ્વસ્થાને ગઈ અને મંત્રીશ્ચર નિગી થયો. આ પ્રમાણે તે મંત્રી રાજને સ્વસ્થ કરીને ગુરૂ મહારાજ સુવ્રત સ્વામીને પ્રાસાદમાં જઈને આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરવા લાગ્યાઃ– “સંસાર સાગરમાં સેતુ સમાન, શિવ માર્ગમાં પ્રયાણ કરતાં દીપકના તેજ સમાન, જગતને આલંબનરૂપ, પરમતના વ્યામોહને કેતુના ઉદય સમાન અને અમારા મનમતગજને કબજે કરવામાં એક દઢ આલાન સ્તંભની
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
લીલાને ધારણ કરનારા એવા શ્રી સુવ્રતસ્વામીના ચરણનખના તેજસ્વી કિરણો અમારું રક્ષણ કરે.” પછી મંત્રીથી બહુમાન પામેલા આચાર્ય મહારાજ પાટણમાં ગયા અને મંત્રી પણ ધર્મના પ્રભાવથી ચિરકાળ સુખી થયે.
એ પ્રમાણે ગુણશ્રેણીથી મનહર એવા પ્રભાવક પરમ શ્રાવકેની કથા સાંભળીને હે ભવ્ય જનો ! શ્રી જિનમંદિરાદિક ક્ષેત્રમાં વિત્તને વાપરી કૃતાર્થ થાઓ,
ચેાથે ઉપદેશ
જે પુરૂષે મોક્ષની અભિલાષાથી આહંતમંદિરે કરાવે છે. તેઓ ધન્ય છે. જેમ તે વિચક્ષણ વિમળમંત્રીએ આબુ તીર્થ પર શ્રીયુગાદિજિનનું ચૈત્ય કરાવ્યું.
શ્રી વિમલમંત્રીની કથા - શ્રી ઉજજયંત અને અબુદગિર૫ર સ્વેચ્છાએ નિવાસ કરનારી એવી અંબા અને શ્રીમાતા દેવીની અક્ષણ મિત્રોઈ થઈ. એકદા શ્રી માતાએ અંબિકાને કહ્યું કે –“હે સખિ ! તું જે અહીં આવે, તે નિરંતર આપણું અખંડ ક્રીડા થાય; એટલે અંબાએ કહ્યું. કેઃ “જિનપ્રસાદ વિના હું ક્યાંય સ્થિતિ કરતી નથી.” પછી શ્રી માતા બેલી કે –“જે જિન પ્રસાદને કઈ કરાવનાર હોય, તે રૌત્યને ગ્ય અને સત્તાવીશ લાખ દ્રમ્મથી પરિપૂરિત એવી ચંપકવન પાસે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
ભૂમિ છે.” આ પ્રમાણે દ્રવ્ય યુક્ત ભૂમિ સાંભળીને અંબાએ પ્રમોદથી તેને કહ્યું કે.-રત્યકરાવનારને હું શીધ્ર લઈ આવીશ
હવે જ્યાં (૪૪૪) આહંત પાસાદે અને (૨૦) શૈવ મંદિરે શોભે છે, એવી ચંદ્રાવતી નગરીમાં આવીને ભીમરાજાથી અપમાન પામેલ વિમલ કટવાળ રાજ્ય કરતે હતું. જેના અધિકારી પુરૂષે (૮૪) શ્રેષ્ઠ જાગિક ઢોલ ભજનના અવસરે વગાડતા, ત્યારે ભીમરાજાને સુવર્ણ થાળ વિશાળ છતાં પણ અત્યંત ચંચલ થઈ જતું હતું, જેણે પિતા કટક સમૂહથી બાર પાદશાહોને જીતીને તેમની પાસેથી પિતાની એક લીલામાત્રથી તેટલા (૧૨) છત્રે લઈ લીધા, વળી જેના કટકમાં ધાન્યવ્યયની તે બરાબર સંખ્યાજ નહિ મળતી અને પ્રતિપ્રયાણમાં (૨૭) લાખ દ્રવ્યનો વ્યય થતે હતો. પરંતુ તીર્થ સ્થાપના અને સંતાનના વિચારમાં સસ્પૃહ હોવાથી વિમલ રાજાએ તે અવસરે ભક્તિ પૂર્વક અંબા દેવીની આરાધના કરી. એટલે તે દેવીએ પ્રત્યક્ષ થઈને મંત્રીને કહેવા લાગી :–“હે ભદ્ર ! તને બેની પ્રાપ્તિ થવાની નથી માટે યથારૂચિ કહી દે.” પછી સાત્વિક શિરોમણિ એવાતે મંત્રીએ પાપના હેતુભૂત સંતતિનો અનાદર કરીને પ્રાસાદની માગણી કરી. એટલે તે દ્રવ્યયુક્ત ભૂમિ નિવેદન કરીને દેવી અદશ્ય થઈ ગઈ. પછી મંત્રોએ પણ પ્રાસાદની રચના શરૂ કરાવી, તે વખતે આબુ ગિરિપર પ્રાસાદ કરાવતાં મંત્રીને શ્રી માતાના પૂજકોએ રૌત્યના અનુમતિ આપી નહિ, અને બોલ્યા કે-“અહીં પૂર્વે કદાપિ જિનમંદિર થયું નથી, તો અત્યારે તે શી રીતે થઈ શકે ? એટલે પુનઃ અંબિકાનું સ્મરણ કરીને મંત્રીએ તે વૃત્તાંત તેની આગળ જણાવ્યો. આથી તે બેલી કે:-“મેં જે ભૂમિકા બતાવી છે, તે દ્રવ્ય
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
સંયુત છે, અને ત્યાંજ શ્રી યુગાદિજિનની પ્રૌઢ પ્રતિમાને જેવાથી તેઓ નિષધ કરશે નહિ.” પછી કેટલાક લો કે કહેવા લાગ્યા કે આ પ્રતિમા પ્રથમથી જ ત્યાં છે. અને કેટલાક બહુશ્રુત બેલ્યા કે –તે જ વખતે દેવી આ પ્રતિમાને લાવી છે. આવા પ્રકારને પણ વિવાદ ભગ્ન થતાં દિવસે ગિરિપર મૈત્ય તૈયાર થાય પરંતુ રાત્રિએ બધું નષ્ટ થઈ જાય. એ રીતે છ મહિના વ્યતિત થઈ ગયા. પછી વિમલ મંત્રીએ ચિંતાતુર થઈને પુનઃ દેવીની ઉપાસના કરી, એટલે તે પ્રત્યક્ષ આવીને બોલી કે –“હે મંત્રીન! આ પર્વતની નીચે વાલિનાહ નામને અતિદુર્મદએનાગરાજ છે તેમિથ્યાત્વથી દૂષિતહોવાથી જિન પ્રસાદને સહન કરી શકતું નથી. માટે હે કુશળ ! હવે તેની આરાધનાને ઉપાય સાંભળ-પૂજાની સામગ્રી લઈ ત્રણ ઉપવાસ કરી સંધ્યા સમયે તેનું ધ્યાન ધરી તું વાલીનાહને બોલાવ. પછી તે તે આવીને જે નૈવેદ્ય માગે, તે તે આપવું જ અને જે મદ્યાદિ માગે, તે તરવાર ઉગામીને તારે તેને બીવરાવવો. તે ખડગમાં હું સંક્રાંત થઈને તારૂં અભીષ્ટ કરીશ એમ કહીને તેમ કરતાં અંબાદેવીના વચનથી તે ભયભીત થઈ ઉપશાંત થયે અને સમ્યક્ત્વ પામીને ત્યાંજ ક્ષેત્રપાલ થયો. પછી મંત્રીના મને રથો સાથે પ્રાસાદ સંપૂર્ણ થયે અને તેમાં આઠ કેટી સુવર્ણ વ્યય થયે. પછી ત્યાં શ્રીદંડ નાયકે (૧૦૮૮)મા વર્ષે શ્રી યુગાદિ જિનની પીતલની પ્રતિમા સ્થાપના કરી. એવામાં ભીમદેવરાજાએ પણ બહુમાન પૂર્વક વિમલ મંત્રીને શાંત કર્યો પૂણ્યથી શું અસાધ્ય છે? પછી તેના વાહિલ ભ્રાતાએ ત્યાં મંડપાદિક કરાવ્યા અને મોટા વ્યવહારીયાઓએ દેવ કુલિકાદિક કરાવ્યું. આ પ્રમાણે પ્રાસાદ સંપૂણ થતાં કેક ચારણે કહયું કે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
હે ભવ્ય જને! એ રીતે પિતાના વિત્તના પ્રમાણથી જિન ભગવંતનાં સૌ કરાવે, કે જેથી તમારો યશ જગતના ઉસંગમાં સદા શાશ્વત થઈને ક્રીડા કરે.
પાંચમે ઉપદેશ
શ્રી જિનના પ્રાસાદને કરાવતા ભાગ્યવંત જને પરમ સંપત્તિને પામે છે. આ સંબંધમાં જ્ઞાનીયાઓને કહેલ તેજપાલ મંત્રીનું દષ્ટાંત જાણવા લાયક છે.
શ્રી તેજપાલ મંત્રીનું દષ્ટાંત શ્રી વરધવલ રાજાના ગુર્જર ભૂમિના રાજ્યમાં શ્રી વસ્તુપાલ અને તેજપાલ નામના બે મંત્રી હતા. એકદા અબુંદગિરિપર શ્રીવિમલ રાજાની ઉજવળ કીર્તિ (કીર્તન) સાંભળીને ત્યાં ચૈત્ય કરાવવાની ઈચ્છાથી વસ્તુપાલ કંઈક ખિન્ન (ઉન્મન) થઈ ગયે. પછી તેણે તેજપાલને કહ્યું કેઆપણા ભાઈ લુણિગના શ્રેયને માટે એક ચૈત્ય કરાવીયે કારણકે તેણે પોતાના પ્રાંત સમયે કહ્યું પણ હતું કેતમને સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય તે આબુગિરિ પર મારા નામથી તમારે એક ચત્ય કરાવવું. તે વખતે તે આપણું નિર્ધતાન હતી, પણ અત્યારે આ સંપત્તિનું ફળ કેમ ન લઈએ ?' આ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણે તેનું વચન સ્વીકારીને વિનીત તેજપાલ રાજાની આજ્ઞા લઈ સમગ્ર સામગ્રી સહિત ચંદ્રાવતી નગરીએ ગયે. ત્યાં તે મંત્રીએ ધારાવર્ષ રાજાને સંતુષ્ટ કર્યો. કે જેથી તેણે તરત પ્રાસાદ કરાવવાને હુકમ આપ્યું. પછી આબુ ગિરિપર જઈને તેજપાલે શ્રીમાતાના બટકા ઓ પાસે પ્રૌઢ પ્રાસાદના પ્રમાણ જેટલી પૃથ્વી માગી, એટલે તે ઉત્કંઠવાદી બેન્ચે કે જેટલી ભૂમિને તું નાણથી પૂરી શકે તેટલી ભૂમિ તારે લેવી, વધારે નહિ.” તે શરત પણ કબુલ રાખીને તે મંત્રી દ્રવ્યથી ભૂમિ પુરાવવા લાગ્યા. કારણ કે ધીર પુરૂષની લક્ષ્મી સારા કામમાં જ વપરાય છે. પછી ત્યાં જમીન પર કણોની માફક દ્રવ્ય પાથરતાં એક ક્ષણવારમાં તેણે ચઢીશ મૂડા જેટલા દ્રમે પાથર્યા અને તે વિસલ પ્રિય રાજાના નાણુને અનુસરીને
ત્યાં (૬૨૨૦૮૦૦) પ્રમાણે દ્રમ્ભ થયા. પછી તે બેટકા બેલ્યા કે:-“હે મંત્રીનું ! હવે તારે ભૂમિ ન લેવી, કારણ કે તું ધનવાન હોવાથી સમગ્ર પવત પણ વિના વિલંબે લઈ શકે. પરંતુ હવે ઉત્તર કાળમાં હિત થયું, કારણ કે દ્રવ્યથી ખરીદવામાં આવેલ ભૂમિના આ પ્રાસાદ પર અદ્યાપિ કોઈ જાતના કર જોવામાં આવતું નથી.” આ પ્રમાણે પ્રથમ વિચારીને જ મંત્રીધરે તે કર્યું. જે તેમ ન કર્યું હોત, તે રૌત્ય કરથી ભારે થાત. આ પ્રમાણે ભૂમિ લઈને તે શ્રી આરાસણે ગયે. ત્યાં ચૈત્યને માટે ઘણી લાદીએ કહડાવી. પણ ત્યાંથી માંડીને આબુગિરિ સુધી ચાર ચાર ગાઉને આંતરે સર્વ વસ્તુઓ સુગમ રીતે મળી શકે, અને માણસે તથા પશુઓ સુધાદિક કષ્ટ ન પામે તેને માટે રસ્તામાં આવતા ગામોમાં હાટ કરાવ્યા. એ રીતે વિચાર કરીને સર્વોપકારી મંત્રીએ પ્રથમ આ પ્રમાણે બધી વ્યવસ્થા કરી. પછી ઉંબરણ ગામ સંબંધી પદ્મા
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૧
(લક્ષ્મી)થી પ્રઢ શિક દ્વારાએ તે લાદીઓ તેણે આબુના શિખર પર લેવરાવી અને પોતાના ઉદાખ્ય શાળાને દેખરેખ કરવા નીચે તથા તે ચતુર પ્રધાને યથેચ્છાએ દ્રવ્ય વ્યય કરવા તેને અનુજ્ઞા આપી. પછી શેભન પ્રમુખ સાત કારીગરે ત્યાં કામ કરવા લાગ્યા. ઈત્યાદિ ગોઠવણ કરીને તે સ્વનગરે ગયે
પછી ચીત્ય નિષ્પન્ન થવા લાગ્યું, પણ દુરશીલ એવા સૂત્રધારે કામ કર્યાની પહેલાં પહેલાં વારંવાર પૈસા લેવા લાગ્યા, એટલે તે શ્યાલકે મંત્રીને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે:-સૂત્રધારેએ તમારા બધા દ્રોનો વિનાશ કર્યો. પછી તેજપાલે લેખથી તેને જણાવ્યું કે “શું દ્રમ્મો કથિત થઈ ગયા છે, કે જેથી વિનષ્ટ થયા એમ બેલે છે. માટે પોતાની માતાને વંધ્યા કહેવા જેવું આ વચન છે, પણ ક્રમે ઉપકાર કરનારા થયા એમ બોલવું જોઈએ. માટે આ તત્ત્વ સાંભળ-કે તારે સદા વિનીત થઈને સૂત્રધારેની ઈચ્છાનો ભંગ કદાપિ ન કરે.” પછી તે ચૈત્યના ગર્ભગૃહના નિર્માણ પર્યત તેમની ઈચ્છાનુસાર તે દેવા લાગ્યો. એકદા તેણે પુનઃ મંત્રીઓને આ પ્રમાણે જણાવ્યું કે -ધાતુ અને પાષાણમય શ્રીનેમિનાથનું બિંબ તૈયાર થઈ ગયું છે. આથી તે બંને મંત્રીઓ પિતાના નેત્ર અને મુખ વિકવર કરી પરસ્પર અતિ પ્રસન્ન થયા. પછી અ૫ પરિવારને લઈને પ્રાસાદ જેવાની ઈચ્છાથી અનુપમાદેવીની સાથે તેજપાલ આબુગિરિપર ગયે, અને ત્યાં તેણે મહાદાનપૂર્વક પ્રતિષ્ઠા, પ્રમુખ અનેક પ્રૌઢ ઉત્સવ કરાવ્યા.
એકદા અનુપમા શેભન સૂત્રકારને કહ્યું કે પ્રસાદ કરવામાં ઘણે વિલંબ થાય છે, તેનું કારણ શું ?” એટલે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
તેણે કહ્યું કે શીતકાળ છે, પર્વતનું શિખર છે અને દિવસ માને છે, તેમાં પણ જનાદિક ક્રિયાઓ કરવાની હોય છે, અને વળી કામ કરનાર ઓછા છે. છતા જે મંત્રીશ્વર દીર્ધાયુષી છે, તો વિલંબની શું ભીતિ છે ? એટલે તે બેલી કે -એમ તે નજ બેલવું કારણ કે ભવિષ્ય સર્વને દુર્લક્ષ્ય છે. વળી વિશ્વ વિનર છે, તેથી લક્ષમી અને દેહને નાશ થે સંભવેજ છે, તથા પી જતુઓ તેમાં ઘેથ બુદ્ધિ શા માટે કરતા હશે ? પછી પિતાની બુદ્ધિથી દિન રાત્રીના જુદા જુદા વિભાગ કરીને તેણે સૂત્રકારેને કામ પર નીમી દીધા. આચત્ય કરાવવામાં તે મંત્રીશ્વરે એ બાર કોટી અને ત્રેપન લક્ષ પ્રમાણ દ્રવ્યને વ્યય કર્યો.
આ પ્રમાણે ધર્મની સમસ્ત ધુરાને ધારણ કરનાર એવા તે મંત્રીવરેએ તે પ્રાસાદને (૧૨૮૬) માં વર્ષથી પ્રારંભીને ૧૨૯૬ મા વર્ષે હર્ષ પૂર્વક સંપૂર્ણ કર્યો.
છો ઉપદેશ
શ્રી છરિકાપડિલ નગરીરૂપ નિતબિની (સ્ત્રી) ના કંઠ સ્થલમાં જે હારની તુલનાને ધારણ કરે છે. તે શ્રી પાશ્વજિનને પ્રણામ કરીને તે તીર્થના સંબંધની કથા હું (કર્તા) યથાશ્રુત પ્રકાશિત કરૂં છું.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી જીરાપલિલ તીર્થ સંબંધની કથા આ પૂર્વે (૧૧૦૯) મા વર્ષે ઘણા જૈન અને શૈવ પ્રાસાદથી સુંદર એવા બ્રાહ્મણ નામના મહાસ્થાનમાં ધાંધલ નામનો મહાશ્રાવક શ્રેષ્ઠી હતું. ત્યાં એક ક્ષમાશીલ વૃદ્ધ સ્ત્રી રહેતી હતી, તેની એક ગાય દરરોજ સેહિલીનદીની પાસે રહેલા દેધીત્રી પર્વતની ગુફામાં દૂધ ઝરી આવતી, હતી તેથી સાંજે ઘેર આવતાં તે કંઈ પણ દૂધ આપતી નહિ. કેટલાક દિવસો પછી તે સ્થાન પરંપરાથી પેલી વૃદ્ધાના જાણવામાં આવ્યું. એટલે તેણે ધાંધલ વિગેરે મુખ્ય પુરૂષોને તે વૃત્તાંત જણાવ્યું. આથી તે સ્થાન ચમત્કારવાળું છે એમ તેમણે મનમાં નિશ્ચય કર્યો અને રાત્રે પવિત્ર થઈને તે બધા વ્યવહારીયા સાથે મળી પંચ પરમેષ્ઠીનું મરણ કરીને એક પાવન સ્થાનમાં સુતા. તે રાત્રે નીલ અશ્વ પર બેઠેલા અને સુરૂપધારી એવા કોઈક પુરૂષે તેમની આગળ સ્વપ્રમાં આ પ્રમાણે પવિત્ર વચન કહ્યું કે જ્યાં તે ગાય ક્ષીર ઝરે છે, ત્યાં શ્રી પાર્શ્વનાથની મૂર્તિ રહેલી છે, અને તેને હું અધિષ્ઠાયક દેવ છું. માટે જેમ તે પ્રભુ મૂર્તિની પૂજા થાય, તેમ તમે કરે. આ પ્રમાણે કહીને તે દેવ અંતર્ધાન થઈ ગયે અને તે વ્યવહારિયા પણ પ્રભાતે ત્યાં ગયા. પછી તે ભૂમિ ખોદીને તે મૂતિને જેટલામાં રથમાં સ્થાપન કરે છે, તેવામાં જરાપલલી નગરીના માણસે ત્યાં આવ્યા, અને કહેવા લાગ્યા કે –“અહો ! તમારે આ અસ્થાને સમાગમ કેવો ? અમારી હદમાં રહેલ બિંબને તમે શા માટે ગ્રહણ કરે છે.” આ પ્રમાણે વિવાદ થતાં ત્યાં વૃદ્ધ પુરૂષ બેલ્યા કે –“એક તમારો અને એક અમારે-એમ બે બળદ જોડે. તે જ્યાં લઈ જાય, ત્યાં દેવ પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે જાય. પણ કર્મ બંધનના એક હેતુભૂત આ વિવાદ તમારે શા માટે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર જોઈએ?” પછી તેમ કરતાં તે બિંબ જીરાપલ્લી નગરીમાં આવ્યું, એટલે મહાજનેએ તેને માટે પ્રવેશત્સવ કર્યો, અને પૂર્વે ચૈત્યમાં રહેલ વીરબિંબને દૂર કરીને શ્રી સંઘે સર્વાનુમતિ પૂર્વક તેજ બિંબ મુખ્ય કરીને સ્થાપ્યું. પછી ત્યાં વિવિઘ અભિગ્રહ ધારણ કરીને અનેક સંઘ આવવા લાગ્યા અને તેમના મારથ તેને અધિષ્ઠાયક પૂરવા લાગ્યા. એ પ્રમાણે તે તીર્થ થયું તથા સર્વ શ્રેષ્ઠીઓમાં ધુરંધર એ ધાંધલ શેઠ દેવ દ્રવ્યની ચિંતા કરવા લાગ્યા.
હવે એકદાં જાવાલિનગરથી એક યવનનું સૈન્ય આવ્યું તે સૈન્યને અધિષ્ઠાયક દેવે અધવાર (ઘેડે સ્વાર) થઈને નષ્ટ કર્યું (ભગાડયું.) પછી કટકમાંથી તેમના સાત શેખ ગુરૂઓ રૂધિરના પાત્ર ભરીને ત્યાં દેવહુતિના મિષથી તે દેવગૃહમાં વાસ કરીને રહ્યા અને રાત્રે રક્ત (રૂધિર) છટકાવ કરીને તેમણે મૂર્તિનો ભંગ કર્યો. “રક્તને સ્પર્શ થતાં પણ દેવની પ્રભા ચાલી જાય છે એવી શાસ્ત્રીય વાણી છે, પછી તે જ વખતે તે પાપીઓ ભાગી ગયા કારણ કે તેવાઓને સ્વસ્થતા ક્યાંથી હોય ? હવે પ્રભાતે તેમણે કરેલ તેવા પ્રકારનું તે અસમંજસ જોઈને ધાંધલ વિગેરે શ્રેષ્ઠીઓના મનમાં બહુ વિષાદ થયું. પછી ત્યાંના રાજાએ પોતાના સુભટો મેકલીને તે બિચારા સાતે શેખને નષ્ટ કર્યા અને તે યવનેની સેના તે સ્વનગરે ગઈ.
હવે ઉપવાસ કરનાર એવા પિતાના અધિકારીને દેવે કહ્યું કે –હે ભદ્ર! ખેદ ન કર. આવી નિઃશુક બાબતમાં હું પણ અસમર્થ છું. પણ હવે તું નવ શેર પ્રમાણ ચંદનના અંતર્લેપથી આ નવે ખંડેને સત્વર મેળવીને મૂકી દે અને સાત દિવસ બંને કમાડ બંધ રાખ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
તે ગેાષ્ટિકે બધુ તે પ્રમાણે કર્યું. પછી સાતમે દિવસે એક સંઘ આબ્યા અને ઉત્સુકતાથી દ્વાર ઉઘાડીને જેટલામાં મૂર્તિ જુએ છે, તેવામાં તે ક`ઇક અશ્લિષ્ટ અવયવ વાળી તે માણસાના જોવામાં આવી અને તેના અંગમાં અદ્યાપિ નવ ખંડ સ્કુટરીતે જોવામાં આવે છે.
હવે પેાતાના નગરે પહોંચેલા તે સાખી લેાકેાને તે વખતે ગૃહજવલન તથા દ્રવ્ય વિનાશ વિગેરે ઉપદ્રવ થવા લાગ્યા, એટલે તે બધુ તેણે કરેલ જાણીને ભયભીત થયેલા રાજાએ પેાતાના મત્રીને ત્યાં માકલ્યા. એટલે દેવતાએ તેને સ્વપ્નમાં આ પ્રમાણે કહ્યું કે:-જો એ રાજા અહીં આવીને પેાતાનુ' શિર મુંડાવશે, ત્યારે જ નગ૨ અને નૃપતિને કુશળ થશે.’ પછી રાજાએ તેમ કર્યું, અનેક ભાગ અને યાગ કરાવ્યા તથા માટી પ્રભાવના કરી, તેથી તે સમાધિમાન્ થયે. આ પ્રમાણે જોઇને બીજાઓએ પણ પેાતાનું શિર મુડન વિગેરે તથા પ્રકારે શરૂ કર્યું. કારણ કે સર્વલાક ગતાનુગતિક જોવામાં આવે છે.
ભા
આ પ્રમાણે એ તીના પ્રક અને મહાત્મ્ય પ્રતિદ્વિન વધવા લાગ્યા, એટલે દેવતાઓએ એકદા પેાતાના અધિકારી પુરૂષને સ્વપ્નમાં કહ્યું કેઃ-‘મારા નામથી જ દેવની ખીજી મૂર્ત્તિ સ્થાપન કરો. કારણ કે તે ખડિત મૂર્તિ મુખ્ય સ્થાને પામતી નથી. પછી તેણે શ્રીપાર્શ્વનાથની નવી મૂત્તિ ત્યાં સ્થાપન કરી, જેની ઉભય લેાકેાના લાભિલાષી જના અદ્યાપિ પૂજા કરે છે. પૂર્વની પ્રતિમાં તેના દક્ષિણ ભાગમાં સ્થાપન કરી, જેને નમસ્કાર, ધ્વજા, અર્યા વિગેરે પ્રથમ કરવામાં આવે છે. અત્યારે તે જીણુ હાવાથી દાદા પાર્શ્વનાથના નામથી ઓળખાય છે અને પ્રાયઃ એમની આગળ જ મુંડ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
નાદિ કરવામાં આવે છે. વળી ધાંધલશેઠના સ તાનમાં આસીહડંગોષ્ઠિક ચૌદમા થયા, એમ વૃદ્ધ જનો ઇતિહાસમાં કહી ગયાં છે.
આ જીરાપલ્લીતી ના પ્રેમધ ને યથાશ્રુત પ્રમાણે કહ્યો. બહુશ્રુત જનોએ અંતરમાં મધ્યસ્થભાવ રાખીને તેને અંતર પટ પર ઉતારવા પ્રયત્ન કરવા.
સાતમા ઉપદેશ
પારસ સુશ્રાવકે કરાવેલ જિનમદિર જેમ અહીં અનુક્રમે તી પણે પ્રસિદ્ધ થયુ. અને તે અદ્યાપિ શ્રીફલદ્વિતી (લેાધિ) ના નામની પ્રવર્ત્ત માન છે.
શ્રી પારસ શ્રાવકની કથા
વિક્રમ સંવત ( ૧૧૭૪.) મા વર્ષે પ્રભૂત ગુણયુક્ત શ્રીદેવ સૂરિ વિદ્યમાન હતા. જેમણે ચેારાશી પ્રવાદીઓને જીત્યા અને કુમુદચંદ્રવાદીને લીલામાત્રામાં જીતી જેમણે લીધે.
એકદા મેડત નામના નગરમાં ભવ્યજનાને પાવન કરતા તે આચાર્ય મહારાજ ચાતુર્માસ રહ્યા. તે અવસરે વ્યાખ્યાન શ્રવણ, જિનમદિરમાં ગમન, નિર ંતર ગુરૂવંદન, પ્રત્યાખ્યાન વિધાન, આગમવાણીનું ચિત્તમાં સ્થાપન, કલ્પસૂત્રશ્રવણ, થાશક્તિ તાવિધાન, અને સ ંવત્સરપ નુ આરાધાન-એ પ્રમાણે ગુરૂ મહારાજની સમક્ષ સદા ધર્મ કૃત્ય કરતાં શ્રાવકા દિગમ્બર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
62
પેાતાના જન્મને સફળ કરવા લાગ્યા. હવે ચામાસા પછી આચાર્ય મહારાજ માસકલ્પ કરવાની ઇચ્છાથી ફુલવદ્ધિ પુરમાં પધાર્યા. ત્યાં શ્રદ્ધાલુશ્રાવકામાં અગ્રેસર અને જૈનમતને વિશેષ રીતે ખ્યાતિમાં લાવનાર એવા પાડ્સ નામે શ્રાવક હતા. તે પવિત્ર થઇને દરરોજ જિન ભગવંતની ત્રિકાલ પૂજા કરતા હતા. બે વખત આવશ્યક ક્રિયા કરતા અને ગુરૂના સુખ કમળથી જૈન તત્ત્વ સાંભળતેા હતા, પરંતુ તે રિદ્ર હતા. અહા ! વિધાતાની વિચિત્રતાને ધિક્કાર થાઓ તે પરમ શ્રાવક પારસ એકદા મહિભૂમિએ ગયા, ત્યાં અમ્લાન પુષ્પસમૂહથી માંડિત એવા લેબ્યુ (ઢેફા ) ના ઢગલા તેણે જોયા અને તથા વિધ તે આશ્ચર્યકારક જોઈને ગુરૂમહારાજ પાસે આવી તેણે તે વૃત્તાંત નિવેદન કર્યા. એટલે ગુરૂમહારાજ પણ તેના મુખથી તે સ્વરૂપ જાણીને તેજ શ્રેષ્ઠી સાથે તે સ્થાને આવ્યા, અને અહિં અતિશય યુક્ત કોઈ આહુતી પ્રતિમા હોવી જોઇએ.’ એમ અતરમાં વિચારીને તરત તેમણે તે ભૂમિ ખાદાવી. એટલે તત્કાળ ત્યાં પ્રફુલ્લિત કમળની પ્રભા સમાન એવી શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પ્રતિમા પૂર્વ પુણ્યના ઉદયથી પ્રગટ થઈ. પછી સંતુષ્ટ થયેલા તે શ્રેષ્ઠી ઉત્સવપૂર્વક તેને નગરમાં લઈ જઈને કોઇક તૃણુની કોટડીમાં સ્થાપીને તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. બીજે દિવસે તે બિંબના અધિષ્ઠાયક ન'તરે આવીને તે શ્રેષ્ઠીને સ્વસમાં કહ્યું કે:— હે ભદ્રે ! તુ... ભગવ'તા પ્રાસાદ કરાવ.' એટલે તેની આગળ તે ખેલ્યા કેઃ— હું ધન વિના તે શી રીતે કરાવું ?' પછી વ્યંતરે તેને કહ્યું કેઃ—‘હું ભદ્ર ! આ મારૂં' વાકય સાંભળ—પ્રતિમાની આગળ લેાકાએ જુહારેલ અક્ષતા પણ બધા મારા પ્રભાવથી દરરાજ સવારે સાનાના થઇ જશે. આ પ્રમાણે અવશ્ય તને પ્રાસાદને
.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિગ્ય દ્રવ્ય પ્રાપ્ત થશે, પરંતુ આ વૃત્તાંત તારે બીજા કેઈને પણ જણાવ નહિ. જે બીજા કોઈને એ વાત કહીશ, તે તે પછી સુવર્ણની પ્રાપ્તિ થવાની નથી.' એમ કહીને દેવ અંતર્ધાન થયે અને પારસે પણ તે પ્રમાણે કર્યું.
પછી શુભદિવસે શિ૯પીઓ પાસે મૈત્યને પ્રારંભ કરાવ્ય; કારણ કે ધીમંત (બુદ્ધિશાળી) જને ધર્મકાર્યમાં વિલંબ કરતાં નથી. પછી કેટલેક દિવસે અનુક્રમે ગર્ભગૃહના ઉંચા ત્રણ મંડપયુક્ત, નાના ચતુષ્કિા (એક) થી વ્યાસ, ઘણા સ્તંભેથી શોભાયમાન, વિશાળ, વલભી (મુખ્ય દ્વાર ) આગળ મત્ત ગજે દ્રોથી સુશોભિત, મેઘમંડળના જેવું વિભ્રાજમાન, તરણની શ્રેણીઓથી સુંદર તથા જમણી અને ડાબી બાજુએ બે શાળાથી મનેહર-એવું સ્વર્ગના વિમાન સમાન તે ચૈત્ય તૈયાર થયું. એ પ્રમાણે એક બાજુ જેવું ચૈત્ય નિષ્પન્ન થયું તેવું ચૈત્ય બીજી ત્રણે બાજુએ કરાવવાની શેઠને ઈચ્છા થઈ. પરંતુ એવામાં એક પુત્રે તેને કદાગ્રહથી પૂછયું કે –હે તાત ! આટલા બધા ધનની પ્રાપ્તિ તમને ક્યાંથી થઈ?” એટલે અત્યંત આગ્રહ કરતાં શ્રેષ્ઠીએ તે દેવનું વચન કહી દીધું. પછી ત્યારથી તેને ધનની પ્રાપ્તિને ઉપાય બંધ થયે. અને તેટલું જ મૈત્ય તૈયાર થયું. પછી પારસ શ્રેષ્ઠીએ અતિ વિસ્મયકારક એવી મોટી પ્રતિષ્ઠાને પ્રારંભ કર્યા, અને તે વખતે (૧૨૦૪) માવર્ષે શ્રીદેવસૂરિ મહારાજના પટ્ટરૂપ પંકજને પ્રભાકર સમાન એવા શ્રીમુનિ ચંદ્રસૂરિએ તે બિંબ અને રૌત્યની પ્રતિષ્ઠા કરી.
તે ગગને સ્પશી રૌત્ય અનુક્રમે ફલવદ્વિતીર્થના નામથી પ્રસિદ્ધ થયું. અને અદ્યાપિ જ્યાં સંઘના આસ્તિક લે કે પિતાના પાપપંકનું પ્રક્ષાલન કરે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમે ઉપદેશ
પાસિલ નામના શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકે આરાસણ ગામમાં કરાવેલ અને શ્રીદેવસૂરિ ગુરૂએ પ્રતિષ્ઠા કરેલ એવું તે ચીત્ય અનુક્રમે તીર્થપણે પ્રસિદ્ધ થયું.
પાસિલ શ્રાવકની કથા એકદા શ્રીમુનિચંદ્રગુરૂના શિષ્ય દેવસૂરિઆચાર્ય ભૃગુપુરમાં માસું રહ્યા. એવામાં ક્રૂર સર્પોને ચેરાશી કરંડીયા લઈને કેઈ કાન્હડ નામનો ગી ત્યાં આવ્યા, અને બેલ્યો કે – હે સૂરી! મારી સાથે વિવાદ કરે. નહિં તે આ મેટા સિંહાસનને ત્યાગ કરે.” એટલે આચાર્ય બાલ્યા. કે –“અરે મૂખ! તારી સાથે વાદ કે ? શું કુતરાની સાથે મૃગેકનું કદી ચુદ્ધ થાય ?” ચોગીએ કહ્યું કે –“હું સર્ષકીડા જાણું છું, તેથી રાજમંદિર વિગેરેમાં જાઉં છું અને ત્યાં બધા કરતાં અધિક વસ્તુ અને આભરણાદિક મેળવું છું” પછી આચાર્ય બાલ્યા કે – હે ગિન ! અમારે કઈ પ્રકારના વાદની ઈચ્છા નથી. કારણ કે મુનિઓ તત્ત્વજ્ઞ હોય છે અને આહંત મુનિઓ તે વિશેષથી તત્ત્વ પ્રાજ્ઞ હોય છે. તથાપિ જે તારે કૌતુક હોય, તો રાજાની સમક્ષ આપણે વાદ કરીએ. કારણકે વિજયને ઈચ્છનારાઓએ ચતુરંગ વાદકર જોઈએ. પછી તે ભેગી તથા સર્વ શ્રીસંઘની સાથે તે રાજસભામાં આવ્યું અને ત્યાં રાજાએ પણ તેમને સત્કારકર્યો. પછી રાજાએ દર્શાવેલ એક પ્રૌઢ સિંહાસન પર તેઓ બેઠા.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વખતે ઉદયાચલ પર આરૂઢ થયેલ દિવાકરના બિંબની જેમ તેઓ દીપવા લાગ્યાએવામાં મેગી બેલ્યા કે-“હે રાજેન્દ્ર! બીજા તે સુખાવહ વાદ હોય છે. પણ આ તે પ્રાંણાંતિક વાદ છે, તેમાં મારી શકિતનું આપ અવલોકન કરો.” પછી આચાર્ય પણ પોતાને ઉત્કર્ષનું પોષણ કરતા બોલ્યા કે – “હે વરાક! તને ખબર નથી, કે અમે સર્વજ્ઞના પુત્રો છીએ.” પછી એમ કહીને તેમણે પિતાની ચારે બાજુ સાત રેખાઓ કરી એવામાં તે રોગીએ પણ ઘણું સર્પો છોડયા, પરંતુ કર્મોની છઠ્ઠી રેખાની જેમ કેઈએ પણ એકે રેખાનું આક્રમણ ન કર્યું, એટલે યેગી દીન મુખ થઈને બીજો પ્રયોગ કરવા લાગ્યો-તેમાં આગળ એક કદલીનું પાંદડું ધરીને કે પર રહેલ નલિકામાંથી એક સપ છે . એટલે તે પત્ર તરત ભસ્મ થઈ ગયું. “હે લો કે! આ રક્તાલ પન્નગ સઃ અંત કરનાર છે” એમ બોલતાં તે દુષ્ટાત્માએ મહાજનના દેખતાં છતાં તે સર્પ છોડ, વળી તેમણે બીજે સર્પ છોડયો, તે તેનું વાહન થઈ ગયે, અને તેની પ્રેરણાથી તે સિંહાસન પર ચડવા લાગ્યા. એટલે આચાર્ય સ્વસ્થ ચિત્તથી ધ્યાનનું અવલંબન કરીને રહ્યા, લોકો હાહાકાર કરવા લાગ્યા અને યોગી હસમુખ થઈ ગયું. પછી તે દષ્ટિવિષ સર્પ પણ શ્રીગુરૂના માહાસ્યથી અત્યંત પ્રભાવરહિત થઈ ગયે. અહે! તપમાં કેવા પ્રકારની શક્તિ રહેલી છે. એવામાં એક શનિકાએ આવીને તે સપયુગલને અતિ વેગથી ઉપાડીને નર્મદાતટપર મૂકી દીધા. એટલે યેગી દીન થઈને તેમના પગે પડે અને પિતાને અહંકાર તજી દઈને જ્યાંથી આવ્યું હતું, ત્યાં ચાલ્યા ગયા. આથી સંઘ પણ અતિશય પ્રદ પામ્ય, પછી રાજાએ પરિવાર સહિત મહોત્સવ પૂર્વક પૂજ્ય શ્રીગુરૂને સ્વસ્થાને પહોંચાડ્યા.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે તેજ રાત્રિએ એક દેવીએ આવીને શ્રીગુરૂને કહ્યું કે –“હે ભગવન ! જે આ સામે વટવૃક્ષ દેખાય છે, ત્યાં રહેતી એક પક્ષિણીએ, ત્યાં ઉત્તમ સ્થિતિમાં રહેલા આપની ધર્મ–દેશના સાંભળી. તે હું ત્યાંથી મરણ પામીને કુરૂકુલ્લાદેવી થઈ છું. હે વિભે ! મેં શકુનિકાનું રૂપ કરીને તે સર્પ દૂર કર્યા.” પછી શ્રીગુરૂએ ન કુરૂકલલાસ્તવ કર્યો. અદ્યાપિ જેનું પઠન કરતાં ભવ્ય અને સર્પોને દૂર કરી શકે છે. ત્યાર પછી શ્રીગુરૂએ પાટણ તરફ વિહાર કર્યો અને ત્યાં શ્રી સંઘના દેઢ આગ્રહથી તેમણે કેટલાક વખત સ્થિતિ કરી.
એવા અવસરમાં આરાસણ ગામમાં ગોગા મંત્રીને પુત્ર, પવિત્ર આશયવાળ અને વિત્ત હીન એ પાસિલ નામે પરમ શ્રાવક રહેતો હતો. તે એકદા ઘી અને તેલ વિગેરે વેચવાને પાટણમાં ગયે. ત્યાં પોતાનાં કાર્યો કરીને શ્રીગુરૂને વંદન કરવા આવ્યા. ત્યાં રાજાએ નવાણુ લક્ષ સુવર્ણ ખરચીને કરાવેલ શૈત્યના પ્રમાણને જોતાં કોઈ છાડાની હાંસીનામની પુત્રીએ ઉપહાસપૂર્વક તેને કહ્યું કે - “હે ભ્રાત ! શુ આવા પ્રમાણનું ચૈત્ય કરાવવાની તમારી પૃહા છે ?” એટલે તેણે કહ્યું કે –“હે ભગિનિ ! મારા જેવાઓને આ કામ બહુધા દુર્ઘટ છે. કારણ કે મેરૂ પર્વતને તોળવાની બાળકમાં શક્તિ ક્યાંથી હોય ? તથાપિ કદાચ હું પ્રસાદ કરાવું, તો તમારે ત્યાં આવવું.' એમ કહીને તે સ્વસ્થાને ગયો. પછી તેણે ગુરૂએ કહેલ આમ્નાયપૂર્વક અંબાદેવીનું આરાધન કર્યું, તે પણ દશ ઉપવાસ થતાં એના ભાગ્યથી પ્રત્યક્ષ થઈ અને બેલી કે –“મારા પ્રભાવથી સીસાની ખાણ રૂપાની થઈ જશે. તે લઈને તું પોતે જિનપ્રાસાદ કરાવ.” આ પ્રમાણે આદેશ મેળવીને તેણે શ્રીનેમિનાથનું ચૈત્ય કરાવવાનો પ્રારંભ કર્યો.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૨
હવે એકદા તે ગામમાં કોઇ શ્રીગુરૂ આવ્યા, અને તેમણે તે શ્રેષ્ઠીને પૂછ્યું કેઃ—‘હે ભદ્ર ! ચૈત્યનું કામકાજ નિવિને ચાલે છે ?' એટલે તે ખેલ્યાઃ—‘શ્રીદેવ ગુરૂના પ્રસાદથી ખરાખર ચાલે છે.’ આથી અંબિકા કાપાયમાન થઇ ગઈ કેઃ—આ કૃતા લાગે છે કે મારૂં કરેલું તે માનતા જ નથી.' પછી તેણે બહાર પહેાર વહન કરેલ સીસાની ખાણુના રૂપાથી શિખર પંત તે ચૈત્ય થયું, પણ આગળ તે ન ચાલ્યું. પછી પાટણથી શ્રીગુરૂ અને તે ગિનીને ખેલાવીને તેણે શ્રી નેમિનાથની મોટી પ્રતિષ્ઠા કરાવી. તે વખતે તે ભિગનીએ કહ્યું કેઃ—હું મા ! મને વસ્ત્રા આપે. અને જો આપની અનુજ્ઞા હોય, તેા આ ચૈત્યમાં હું મડપ કરાવું.' એટલે શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કેઃ—હે બહેન !' તે ઠીક કહ્યું.' પછી તેણે નવ લાખ ખરચી મેઘનાદ નામના મડપ કરાવ્યેા. અને ખીજા વ્યવહારીયાએ ત્યાં પ્રાસાદ કરાવ્યાં, એ રીતે વસુધાતલપર તે તીના નામથી પ્રસિદ્ધ થયું. ખીજા ગ્રંથમાં પણ કહ્યુ` છે કેઃ—‘ગાગામત્રીના પુત્ર ચતુર અને શ્રદ્ધાળુ' એવા પાસિલ શ્રાવકે શ્રીનેમનાથ પ્રભુનું આ ઉચ્ચતમ મંદિર કરાવ્યું અને નિથચૂડામણિ એવા શ્રીમુનિચ'દ્રસૂરિ સુગુરૂના શિષ્ય વાદી૬ શ્રીદેવસૂરી ગુરૂએ શ્રીનેમિનાથની પ્રતિષ્ઠા કરી,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમે ઉપદેશ
મહત્તર માહાસ્ય લક્ષ્મીથી મનહર એવા શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુને નમસ્કાર કરીને ગુરૂઉપદેશથી યથાશ્રુત શ્રીકલિકુંડ તીર્થની ઉત્પત્તિ હું (કર્તા કહીશ.
શ્રી કલિકુંડ તીર્થોત્પત્તિની કથા. ચંપાનગરીની પાસે શ્વાપદણથી ભયંકર અને વિકટ એવી કાદંબરી ના મની પ્રખ્યાત અટવી છે. ત્યાં કલિ નામને એક માટે પર્વત છે. તેની નીચેના ભુભાગમાં કુંડનામનું સરોવર છે. તે બંનેના વેગથી તે સ્થાન કુલિકુંડ એવા નામથી પ્રસિદ્ધ થયું, અને શ્રી પાર્શ્વનાથના ચરણકમળથી પવિત્ર થતાં તે તીર્થ તરીકે પ્રખ્યાત થયું.
હવે પૂર્વે કેઈ નગરમાં એક વામન હતો. તેની દરરોજ સ્થાને સ્થાને રાજા વિગેરે હાંસી કરતાં હતા. તેથી ઉદ્વેગ પામેલે અને આત્મઘાત કરવાને ઈરછતો એ તે મૂખ શિરોમણિ કોઈક વૃક્ષ પર અધર લટકાવાની ઈછા કરતે હતો. એવામાં સુપ્રતિષ્ઠિત એવા મિત્ર શ્રાવકે તેને અટકાવ્યું અને કહ્યું કે –“હે મહાભાગ ! આમ વૃથા શા માટે મરણ માગો છો ? જે મને હર સૌભાગ્ય આરોગ્ય અને રૂપને ઈચ્છતો હોય, તે અહિંસા સંયમ અને તપ વિગેરે લક્ષણ જૈન ધર્મનું” જ આરાધના કર.” એમ કહીને તે તેને ગુરૂશ્રહારાજ પાસે લઈ ગયા. ત્યાં તેને દેશના સંભળાવી, શુદ્ધ સમ્યકત્વ ગૃહણ કરાવી અને પરમ શ્રાવક કર્યો. પછી
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
6
તે વિવિધ તપ તપવા લાગ્યા અને ‘હુ ઉચ્ચ દેહવાળા થા” એવુ તેણે નિયાણુ ખાંધ્યુ. પછી અનુક્રમે તે મરણ પામીને તે અટવીમાં મહાબલિષ્ઠ અને યુથના નાથ એવા મહીધર નામે હાથી થયા, એકદાશ્રીપાશ્વનાથ પ્રભુ છદ્મવસ્થામાં વિહાર કરતા ત્યાં પથ્વલ ( કુંડ ) આગળ પધાર્યા અને કાચેત્સમાં રહ્યા. તે વખતે હાથી જળપાન કરવા ત્યાં આવ્યા અને જગત્પ્રભુને જોઇને તે જાતિસ્મરણ પામ્યા. • અહે ! અજ્ઞાનથી ધર્માંની વિરાધના કરીને હું પશુ થયા. માટે આ દેવાધિદેવની પૂજા કરીને હું મારા જન્મને સફલ કરૂ' આ પ્રમાણે વિચારની કરીને અને કમળાથી પરમેશ્વરની પૂજા કરીને અને અનશન લઇ તે મકિ વ્યતરામાં ઉત્પન્ન થયા. આ બધા વ્યતિકર ચંપાનાયક કરકુડું રાજાએ સાંભળીને તે પાતાના અંતરમાં અતિ વિસ્મય પામ્યા. પછી જેટલામાં તે રાજા અત્યંત ઉત્સાહથી ત્યાં આવે છે, એવામાં પ્રભુ વિહાર કરી ગયા, એટણે તે પરમ વિષાદ પામ્યા. ‘શુ... અભાગીયા પ્રાણીઓને શ્રીજિનેન્દ્રના દર્શન થાય ?' એમ પેાતાના ખાત્માને તે નિ ક્રવા લાગ્યા. અને તે હાથીની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. પછીતે સ્થાને એક માટુ' ચૈત્ય કરાવ્યું અને તેમાં નવ હસ્તપ્રમાણ પ્રભુની પ્રતિમા સ્થાપી. વળી કેટલાક એમ કહે છે કે:-‘ધરણે દ્રના પ્રભાવથી તેજ વખતે નવ હસ્ત પ્રમાણ ભગવતી તેની પ્રતિમાં આવિર્ભૂત થઇ' પછી તે પ્રતિમાનું વંદન અને પૂજન કરીને પ્રમુદ્રિત થયેલા તે રાજાએ પેાતે કરાવેલ રૌત્યમાં તે હાથીની પ્રતિમા (મૂર્ત્તિ) સ્થાપન કરી. પછી ત્યાં તે વ્યતર લેાકા ના મનેરથ સારી રીતે પૂરવા લાગ્યા. ત્યારથી પૃથ્વીમ’ડળપર તે તીર્થ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયુ.. પછી ત્યાં નિર્વ્યાજ ભક્તિથીપ્રભાવના અને નાટકાદિક મહાત્સવા
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૫
કરાવતા તે કરક`ડુ રાજા પેાતાના પવિત્ર મનથી એક પ્રભાવક અને પરમ શ્રાવક તરીકે પ્રસિદ્ધ થયેા. અને તે બ્ય તર પણ તે પ્રતિમાની પૂજા, વંદના અને વ્રતુતિ કરતાં અનુક્રમે સુગતિનું ભાન થશે. માટે હે ભવ્ય જના ! એ પ્રમાણે જિન ખગવ'તની પૂજના કરી.
દશમે ઉપદેશ
શ્રી અંતરિક્ષ પાર્શ્વનાથ ભવ્ય પ્રાણીઓને શ્રેયનિમિત્તે થાઓ. તેમના અગથી પથ્ કરાયેલ જળનું પાન કરીને શ્રી પાલરાજા કુષ્ટરોગ રહિત થયા.
શ્રીપાલ રાજાની કથા
એકદા રાવણે પેાતાના કામને માટે નિયુક્ત કરેલા એવા માલિ અને સુમાલિ (વિદ્યા ધરા) વિમાનમાં બેસીને કયાંક જતા હતા. તે વખતે તે જિનપ્રતિમા ઘરે ભૂલી ગયા. અને જિનપૂજા (કર્યા) વિના તેમને ભેજન(નહી ) કરવાના દૃઢ નિયમ હતા પછી ભેાજન વખત થયા, ત્યારે પવિત્ર વાળુકાના કણાથી પાર્શ્વનાથની પ્રતિમા કરીને તેમણે પૂજા કરી. પછી આગળ જતાં જતાં તે પ્રતિમા તેમણે સરાવરમાં સ્થાપન કરી, અને દિવ્ય પ્રભાવથી તે સ્થિર થઈ ગઈ ત્યારથી તે પ્રતિમાના પ્રભાવથી તે પળ્વલમાં સદા નિર્માળ જળ રહેતુ અને કદાપિ ખૂટતું નહિ.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬
હવે તે અવસરે બિગિલ્લપુરમાં શ્રીપાલ નામે રાજા હતા તે કાઢ રાગથી સર્વાંગે પીડિત હતા. વૈદ્યોએ સે'કડા ઔષધથી તેના ઉપચાર કર્યાં, પણ તૃષાતુરને જેમ ક્ષાર જળથી તેમ તેને ગુણ ન થયા. એકદા રાજા તે સરોવર પર ક્રીડા કરવા ગયા. ત્યાં શ્રમિત અને ષિત થયા એટલે ત્યાં વિશ્રાંતિ લેતા જળપાન કરીને તે ક્ષણભર સ્વસ્થ થયા. પછી હાથ પગ અને મુખ ધાઇને તે સ્વસ્થાને ગયા. એવામાં તે અવયવેા તરત સુવર્ણ જેવા કાંતિયુક્ત થઈ ગયા. પછી પ્રભાતે આ કૌતુક જોઇને ‘આ શું ?’ એમ રાણીએ રાજાને પૂછ્યું . એટલે તેણે પ્રક્ષાલનાદિક બધા વૃત્તાંત કહી બતાવ્યા ‘અહી” કંઈ પણ પ્રભાવ છે' એમ અતરમાં વિસ્મય પામી રાજાએ ત્યાં સ્નાન કર્યુ. એટલે તદ્દન નિરોગી થઈ ગયા. પછી ત્યાં નૈવેદ્ય અલિ અને ધૂપાદિક કરીને રાજાએ કહ્યુ કે:- અહીં જે દેવ હોય તે પ્રગટ થાઓ.’એમ કહીને રાત્રિએ રાજા ત્યાં જ સુતે, એટલે બ્રાહ્મમુહૂતે અધિ ષ્ઠાતા દેવે આવીને તેને કહ્યું કેઃ- ‘અહીં ભાવી શ્રી પાર્શ્વ - નાથની પ્રતિમા છે, જેના પ્રભાવથી તારા અંગના કાઢરોગ નાશ પામ્યા માટે હવે એ પ્રતિમા શકટ પર બેસાડીને સાત દિવસના જન્મેલા બાળ વૃષભ તેમાં જોડીને તારે પાતે સારથિ થઇને તેને સત્વર ચલાવવા, પણ જ્યાં પાછું મુખ કરીને જોઇશ. ત્યાં એ રથ સ્થિર થઇ જશે.' એમ કહીનેદેવ ચાલ્યા ગયાઅને રાજા જાગૃત થયા. પછી પ્રભાતે રાજાએ દેવના કહ્યા પ્રમાણે બધું કર્યું. અને જેટલામાં કંઇક માગ વ્યતિક્રાંત કર્યાં, તેવામાં રાજાના મનમાં સંદેહ થયા કે—પ્રતિમા આવે છે કે નહિ ?” એમ ક‘ઇક ઉદ્વેગથી ગ્રીવાને વાંકી વાળીને રાજાએ એક ક્ષણભર પાછળ જોયુ તેવામાં દિવ્ય પ્રભાવથી પ્રતિમા આકાશમાં
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થિર થઈ ગઈ, અને શકટ આગળ ચાલ્યું ગયું. રાજા આથી અત્યંત વિસ્મય પામ્યા. પછી રાજાએ ત્યાં શ્રીપુરનામે નવું નગર વસાવીને તે પ્રતિમા ઉપર એક મેટું રૌત્ય કરાવ્યું. તે વખતે ગગેરિકા (ગાગર) યુક્ત ઘટયુગલ પિતાના મસ્તકપર લઈને પૂર્વે પનીયારી તે બિંબની નીચેથી જઈ શકતી હતા, એમ સ્થવિરો કહી ગયા છે. એ પ્રમાણે તે રાજાએ બહું કાલ પર્યંત તે પ્રતિમાની પૂજા કરી અને સર્વ અભીષ્ટ પાયે તથા અનુક્રમે તે મોક્ષે જશે. વળી “આદ્યાપિ તે પ્રતિમા અને ભૂમિ વચ્ચે કંઈક અંતર છે, એમ ત્યાંના રહેવાસી તથા અન્ય લોકો પણ કહે છે.
એ પ્રમાણે શ્રીપાલરાજા જેમ શ્રી અતિરિક્ષ પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પૂજા કરીને નિરેગી થયે તેમ હે ભવ્યજનો ! તમે પણ શ્રી જિનેંદ્રચંદ્રની આરાધના કરી પરમ સુખી થાઓ,
અગિયારમો ઉપદેશ
માણિક્યની જિનેંદ્રપ્રતિમાનું પૂજન કરતાં શ્રી શંકર નામના રાજાની જેમ શ્રી દેવાધિદેવના અર્ચનથી દુર એવા મરકી પ્રમુખના ઉપસર્ગો નાશ પામે છે.
શંકર રાજાની કથા પૂર્વે ભરતરાજાએ અષ્ટાપદ ગિરિપર પિતે કરાવેલ ચૈત્યમાં વર્ણાદિકથી યુક્ત સર્વ તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ સ્થાપના કરી ત્યાં પ્રસરતા કિરણોથી દેદીપ્યમાન એવી એક નીલ
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમય પ્રથમ પ્રભુની પ્રતિમા તેણે પૃથક સ્થાપી હતી. એટલા માટે જ લોકે તે પ્રતિમાને માણિકદેવ એવા નામથી ઓળખે છે અને તે અત્યંત પ્રભાવી છે. વળી કેટલાક એમ કહે છે કે –“ભરતેશ્વરની મુદ્રિકામાં રહેલ પારિત્નની આ પ્રતિમા બનાવેલી છે.” આ પ્રમાણે તે પ્રતિમાની ત્યાં ઘણું કાલ પર્યત પૂજા થઈ
એકદા કેટલાક વિદ્યારે ત્યાં યાત્રા કરવા આવ્યા અને અત્યંત અપૂર્વ એવી તે પ્રતિમાને જોઈને મનમાં પ્રસન્ન થઈ તેને દક્ષિણશ્રેણીમાં લઈ ગયા અને ત્યાં તેઓ પ્રતિદિન તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. એકદા નારદષિ તેમને ત્યાં અતિથિ થઈને આવ્યું અને તે પ્રતિમાને જોઈને તેણે પૂછ્યું કે –“આ પ્રતિમા તમારી પાસે ક્યાંથી ?” એટલે તેમણે કહ્યું કે –“આ પ્રતિમાને અમે મૈતાઢય પર્વત પરથી લાવ્યા છીએ. અને એના શુભાગમથી રાજ્ય તથા રાષ્ટ્રાદિકથી અમારી વૃદ્ધિ થઈ છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને મેરૂ પર્વત પર શાશ્વત શૈત્યને વંદન કરવા આવતા ઈ દ્રને તેણે તે પ્રતિમાનું માહામ્ય કહી બતાવ્યું. એટલે દેન્દ્ર દેવે પાસે તે પ્રતિમાને દેવલોકમાં લેવરાવી. કારણ કે કલ્પલતાની પ્રાપ્તિ થતાં ચતુર જન મંદાદર (વિલંબ) ન કરે. આ પ્રમાણે સ્વર્ગલોકમાં પણ ભક્તિથી ભાસુર અને સંતુષ્ટ મનવાળા એવા દેવેએ બહુ સાગરેપમ તેની પૂજા કરી.
એવા અવસરમાં આ ભરતક્ષેત્રમાં રોલેક્યને એક કટકરૂપ એ રાવણ નામે રાક્ષસોને સ્વામી થયે. તેની મંદોદરી રાણી હતી. એકદા નારદના મુખથી તે પ્રતિમાનું માહાત્મય સાંભળતાં તેણે પણ રાવણને પ્રેરણા કરી. એટલે બુદ્ધિના નિધાન એવા તેણે શક્રની આરાધના કરી. પછી સંતુષ્ટ થયેલા
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
ઈંદ્રે પણ તે પ્રતિમા મદદરીને અર્પણ કરી. એટલે તે પશુ અત્યંત પ્રમાદભાવથી ત્રિકાલ તેની પૂજા કરવા લાગી.
- પછી એકદા રાવણે સીતાનુ' હરણ કર્યું' અને સ્ત્રી, ભ્રાતા અને પુત્ર–વિગેરેએ નિવાર્યા છતાં તેણે સીતાને મૂકી નહિ; એવામાં તે બિ ંબના અધિષ્ઠાયક દેવે કહ્યું કેઃ—લકા અને લ'કાપતિના ક્ષય થશે.' આથી મદદરીએ તે પ્રતિમાને સમુદ્રમાં સ્થાપન કરી.
હવે કર્ણાટકદેશમાં કલ્યાણ નગરમાં જિનચરણુરૂપ પ'કજને મધુકર અને અભંગ ભાગ્યવાન એવા શકર નામે રાજા હતા. એકદા કોઈ મિથ્યાષ્ટિ વ્યંતરે ત્યાં મરકી ફેલાવી, તેથી રાજા, અમાત્ય વિગેરે બધા ચિંતા કરવા લાગ્યા. એવામાં રાજાને દુ:ખિત જાણીને પદ્માવતી દેવીએ સ્વપ્નમાં તેને કહ્યું કેઃ—‘સમુદ્રમાં રહેલી માણિકયદેવની પ્રતિમા જો આ નગરમાં આવે, તા મીના ઉપદ્રવ તરત વિલય પામે.’ પછી ઉપાય હાથ લાગવાથી રાજાએ બધું તે પ્રમાણે કર્યુ.. એટલે તેની ભક્તિની યુક્તિથી સંતુષ્ટ થયેલ લવણુ સમુદ્રના અધિષ્ઠાચક દેવે માદરી સંબંધો તે ખબ રાજાને આપ્યુ. અને કહ્યું કેઃ—આ બિંબના પ્રભાવથી તને મુભિક્ષ, આરોગ્ય અને સંપત્તિ પ્રાપ્ત થશે માટે તું પાતે એને પીઠ પર લઈને યથાસુખે માગે જા. પરતુ જ્યાં સંદેહ કરીશ ત્યાં આ બિખ સ્થાપન (સ્થિર) થઈ જશે.' આ પ્રમાણે શિખામણ આપીને દેવતા તરત અદૃશ્ય થઈ ગયા. પછી રાજા તે બિ અને પેાતાની પીઠ પર લઈને સૈન્ય સહિત ચાલ્યા અને જેટલામાં તિલિ’ગ દેશમાં આવેલા કુલ્પપાક નામના નગરે તે આવ્યા. તેવામાં તે બિ'ના ક'ઇપણ ભાર ન જણાવાથી ‘શુ' એ ખિંખ આવે છે કે નહિ ?' એવા તેને સદેહ ઉત્પન્ન થયા. એટલે તે
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
ખિંખ ત્યાંજ સ્થિર થઈ ગયું. પછી રાજાએ શ્રી કુલ્પપાક નગરમાં એક રમ્ય ચૈત્ય કરાવીને નિ`લ મરકતમણિમય અને રૂચિર એવું તે ખિંખ ત્યાં સ્થાપન કર્યું. તે ખિંબ (૬૮૦) વર્ષ પર્યંત ગગનમાં અધર રહ્યું અને તેની પૂજાથી સમસ્તરીતે રાગાની ઉપશાંતિ થઇ. પછી રાજાએ તે ખંખના પૂજારીઆને તેની પૂજાને માટે બાર ગામા આપ્યાં અને રાજાએ પણ તે ખંખનું બહુ કાલ પર્યંત પૂજન કર્યુ.
સ્વગ માંથી આ લાકમાં આવતાં જે પ્રભુને (૧૧૮૧૦૦૦) વ થઇ ગયા તથા જેમનુ નામ અને માહાત્મ્ય ત્રણે લાકમાં અતિશયવંત છે એવા માણિકયદેવ નામના શ્રી આદિનાથપ્રભુ ચિરકાળ પર્યંત તમારા શ્રેય નિમિત્તે થાઓ.
બારમે
ઉપદેશ
ભૂમિના મધ્યમાં રહેલી જેમની દેદીપ્યમાન મૂર્તિને શ્રી અભયદેવસૂરિએ પ્રગટ કરી, તથા સર્વત્ર પ્રભાવના સમૂહથી વિરાજમાન એવા શ્રી સ્તંભન પાર્શ્વનાથ જયંવત વો છે.
શ્રી સ્તંભન-તીથ પ્રભુ ધ
પૂર્વે શ્રી પાટણમાં ભીમરાજા રાજ્ય કરતા હતા, તે વખતે શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ વસુધાતલપર વિદ્યમાન હતા. તેમના પટ્ટ પર અભયદેવસૂરિ જગત્પ્રસિદ્ધ થયા, કે જેમનાથી ખરતરગચ્છ પ્રતિષ્ઠા પામ્યા. રાજાઓને પણ માન્ય એવા તે આચાર્ય મહારાજને કોઈ પૂર્ણાંકના અનુભાવથી શરીરે કાઢ રોગ થયા. પછી અલ્પશક્તિ છતાં તે સૂરિરાજે ગુજરાતમાં
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
આવેલા શંભાણક નગર તરફ વિહાર કર્યો. એવામાં રોગની અત્યંત બહુલતાથી પોતાના આયુષ્યનો ક્ષય સમજીને મિથ્યા દુષ્કૃત દેવા તેમણે શ્રી સંઘને બોલાવ્યો. એટલે તેજ રાત્રિએ શાસનદેવીએ સ્વપ્નમાં આવીને તેમને કહ્યું કે – હે પ્રભે ! તમે નિદ્રિત છે કે જાગૃત છે ?” “રેગી એવા મને નિદ્રા ક્યાંથી હોય ? એમ સૂરિએ કહ્યું, એટલે દેવીએ પુનઃ કહ્યું કે –“તે સૂત્રની આ નવ કુકુટીનું ઉમેટન કરે (કેકડીઓ ઉખેળે.)' ગુરૂએ કહ્યું કે – શક્તિના અભાવે શું થાય ?” એટલે દેવી બોલી કે – હે પ્રભે ! એવું વચન બેલશે નહિ. કારણ કે અદ્યાપિ તમે નવાંગીની સ્કુટ વૃત્તિ કરશે.” સૂરિ બોલ્યા કે:– શ્રી ગણધરકૃત ગ્રંથનું વિવરણ હું શી રીતે કરી શકુ ? પંગુને મેરૂપર્વતપર ચડવાનું કૌશલ ક્યાંથી આવે ?” એટલે દેવીએ કહ્યું કે જ્યાં સંદેહ લાગે, ત્યાં મારું સ્મરણ કરવું, કે જેથી શ્રી સીમંધર સ્વામીને પૂછીને હું સર્વ સંદેહ દૂર કરીશ.” “પરંતુ તે માત ! રોગગ્રસ્ત એ હું ,વૃત્તિ શી રીતે કરી શકું ?” એમ સૂરિએ કહ્યું, એટલે દેવીએ કહ્યું કે –“એમ ન કહે, પણ તેના પ્રતીકારને આ ઉપાય સાંભળે-સ્તંભનક નામના ગામમાં સેઢી નામે મહા નદી છે, ત્યાં શ્રી પાર્શ્વનાથની અતિશયયુક્ત પ્રતિમા છે અને જ્યાં કપિલા નામે ગાય દરરોજ દૂધ ઝરે છે. તેના ખુર નીચેની જમીન ખોદતાં પ્રતિમાનું મુખ જોવામાં આવશે. એ રીતે તે પ્રભાવી બિંબને તમે ભાવથી વંદન કરજો, કે જેથી તમે શરીરે સ્વસ્થ થઈ જશે.” એ પ્રમાણે બેલીને દેવી ચાલી ગઈ (અદશ્ય થઈ) પછી પ્રભાતે જાગૃત થયેલા એવા તે આચાર્ય મહારાજ સ્વપ્નના અર્થને વિચાર કરીને શ્રી સંઘ સાથે તંભનક ગામ તરફ ચાલ્યા. ત્યાં જઈને યથાસ્થાને શ્રી પાર્શ્વ પ્રભુને જોઈને ઉલ્લસિત રે માંચવાળા
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
થઈને હર્ષ પૂર્વક આ પ્રમાણે તે સ્તુતિ કરવા લાગ્યા – ‘ત્રિભુવનમાં એક શ્રેષ્ઠ કલ્પવૃક્ષ સમાન, જિનમાં ધવંતરિ વૈદ્ય સમાન, જગતના કલ્યાણને એક ભંડાર અને દુરિતરૂપ ગજને કેસરી સમાન એવા હે નાથ ! તમે જયવંત વર્તે. વળી ત્રિભુવનજનને અવિલંધનીય આજ્ઞાવાળા ત્રિભુવનના સ્વામી અને સ્તંભનપુરમાં બિરાજમાન એવા હે પાર્વજિનેશ્વર ! અમારૂં કલ્યાણ કરો' એ પ્રમાણે સ્તુતિ કરતાં સેળમા. કલેકમાં તે મૂત્તિ સર્વાગે પ્રગટ થઈ. એટલા માટે અગ્રલોકમાં તેમણે પચ્ચકખ એવું પદ મૂકેલું છે. “ફણિધરની ફણા પર અત્યંત કુરાયમાન એવા રત્નોથી નભતલને રંજિત કરનાર, ફલિથું કદલને પત્ર, તમાલ તથા નીલેમ્પલ (નીલકમળ) સમાન શ્યામ કમઠાસુરના ઉપસર્ગોના સંસર્ગથી અંગજિત અને સ્તનપરમાં બિરાજમાન તથા પ્રત્યક્ષ પ્રભાવી એવા હે પ્રાર્વજિનેશ ! તમે જ્યવંત વર્તે. એ રીતે બત્રીશ શ્લોક રચીને તેમણે શ્રી પાર્શ્વનાથની સ્તુતિ કરી અને ત્યાં શ્રી સંઘે પણ મહા પૂજાદિક ઉત્સવ કર્યા પછી દેવીના ઉપરોધથી છેવટના બે લોક મુકીને ત્રીશ શ્લોકનું તેમણે પ્રભાવી સ્તવન જરથ્થુ રાખ્યું.) પછી આચાર્ય તત્કાલ રોગમુક્ત થયા અને તે પ્રતિમાને નવા કરાવેલ રૌત્યમાં તેમણે સ્થાપન કરી ત્યાર પછી અનુક્રમે તેમણે સ્થાનાંગ વિગેરે નવ અંગેની વૃત્તિઓ કરી. કારણ કે દેવતા વચન કલ્પાંતે પણ નિષ્ફલ ન થાય. એવામાં દિવ્ય પ્રભાવથી રાજા વિગેરેએ નવા તૈયાર થયેલા પુસ્તક ભંડારમાં સારા વર્ણવાળી પ્રતે જોઈ એટલે ભીમ રાજાએ પાટણમાં ત્રણ લક્ષ દ્રવ્યનો વ્યય કરીને તે સર્વ વૃત્તિઓને સ્વચ્છતા અને પરગચ્છના આચાર્યો
* જ્યતિહુઅણુ નામનું
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
પાસે લખાવી. એ પ્રમાણે સર્વત્ર ઉદય પામેલા તે આચાર્ય, મહારાજે બહુંકાલ પર્યંત શ્રી વીરશાસનની પ્રભાવના કરી.
આ પ્રમાણે જેમને આદિકાલ અજ્ઞાત છે એવા અને ઈદ્ર, શ્રીરામ, કૃષ્ણ, ધરણેન્દ્ર અને સમુદ્રાધિષ્ઠાયક વિગેરેથી વિવિધ સ્થાનમાં ચિરકાવ સુધી પૂજિત થયેલા એવા તે શ્રી (સ્થંભન) પાર્શ્વનાથ સંસારથી ભવ્ય જનોનું રક્ષણ કરે. અથવા તે કેટલાક એમ કહે છે કે શ્રી કુંથુનાથની પાસે મમ્મણ વ્યવહારીયાએ પૂછયું કે –“હે ભગવન્ મને મોક્ષ
ક્યારે પ્રાપ્ત થશે ? એટલે સ્વામી બેલ્યા કે-“શ્રી પાર્શ્વનાથના તીર્થમાં તને સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થશે. તેથી તેણે આ પ્રતિમા કરાવી.
તેરમો ઉપદેશ
જે ભવ્યજને નવીન જિનપ્રાસાદ યા પૂર્વકૃતને જીર્ણોદ્ધાર કરાવે છે. તે આસ્તિક જ આ લેકમાં શ્રેયઃ શ્રી (કલ્યાણ લક્ષ્મી) ના નિવાસ રૂ૫ એવા રામ નામના શ્રેષ્ઠીની જેમ પૂજનીય થાય છે.
રામ શ્રેષ્ઠીની કથા શ્રી નિવાસ નગરમાં લક્ષમીના નિવાસ રૂ૫ એ શ્રીગુપ્ત નામે શેઠ હતે. તે અષ્ટ કેટી દ્રવ્યને સ્વામી છતાં પણ સ્વભાવે કૃપણ હતા. તેને વિજ્યનામે પુત્ર બહુ દાનપ્રિય હોવાથી શ્રેષ્ઠી તેને વારંવાર દાન કરતાં અટકાવતો હતો, કારણ કે તેવા જનેને દાન તે એક શૂલરૂપ હોય છે, એકદા.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શુળના રોગથી શ્રીગુપ્ત મરણ પામ્યા. એટલે વિજયની માતાએ તેને ખેલાવીને કહ્યું કેઃ—હે વત્સ ! મારૂ' વચન સાંભળ— તારા પિતાએ અહી અષ્ટ કાટી ફ્રેન્ચ દાટેલ છે, તે લઇને કૃતાર્થ કર' પછી તે નિશ્ચિત થઈને જેટલામાં તે નિધાન લેવા ગયા, તેવામાં ફુત્કારથી ભય'કર ભાસતા એક સપ ત્યાં તેના જોવામાં આવ્યા, તેને જોતાં જ વિજય તરત પા વળ્યા એમ બે ત્રણ વાર તેણે કર્યુ પણ તે નિધાન મેળવી ન શકી.
એકદા ત્યાં કલ્પવૃક્ષ સમાન કાઇ કેવલી ભગવાન્ પધાર્યા એટલે રાજા વિગેરે લેાકેાની સાથે વિજય પણ તેમને વંદન કરવા ગયા. ત્યાં તેમની ધર્માં દેશના સાંભળીને વિજ્યે પૂછ્યું કે:— હે પ્રભો ! નિધાનના સ્થાને મને સદન કેમ થયુ' ?' જ્ઞાની ખેલ્યા કેઃ—તારા પિતા મરણ પામીને ન્યતર થયા છે, તેથી નિધાન ગ્રહણ કરતાં તેણે સપ થઇને તને અટાકાવ્યો.’ પછી હે રાજન્. 'નિધાનનું તારે શુ' પ્રત્યેાજન છે ? તે કહે. હવે તારા અનુગ્રહથી તારા પુત્રભલે દાન, પૂજાર્દિક કરે. અને તેમ કરતાં પુણ્યના અનુમેાદનથી તને પણ ફળ મળશે; ઇત્યાદિ રાજાએ તેને કહ્યું, પણ તે સમજ્યા નહિ, પછી એકદા નિધાનના વ્યંતરને સ્તંભન કરનાર કોઇ એક ચતુર પુરૂષ વિજ્યના જોવામાં આવ્યેા. તેની સહાયતાથી વિજયે ખલાત્કારથી તેનું આક્રમણ કરીને સાક્ષાત પેાતાના પુણ્ય જેવા તે નિધાનને તેણે લઇ લીધું. પછી શ્રીમાન્ ગુરૂમહારાજના ઉપદેશથી તેણે તે દ્રવ્યના વ્યય કરી શ્રી શાંતિનાથના જીણું ચૈત્યના ઉદ્ધાર કરાવ્યેા. ગુરૂમહારાજે તેને આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપ્યા હતાઃ
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
નવીન જિનપ્રાસાદ કરાવવામાં વિવેકી શ્રાવકોને જે પુણ્ય થાય, તેના કરતાં જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં તેમને તે કરતાં આઠ ગણું પુણ્ય થાય છે.” આ ઉપદેશ શ્રીમાન્ હેમસૂરિએ શ્રી આદ્મભટને આપ્યું હતું. પછી ત્યાં પ્રતિષ્ઠા વિગેરે મનહર મહેન્સ કરાવ્યા. અને શ્રી સંઘે પણ ત્યાં દેવજ સ્નાત્ર પ્રમુખ મહોત્સવ કર્યો. - એકદા રાજપુરૂષ કેઈક ચેરને પકડીને વધને માટે લઈ જતા હતા. તે વખતે નગરના ચૈત્યમાં રહેલ વિજયે તે ચારને જોયે. એટલે તેને છોડાવવા વિજયે રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી તેથી રાજાએ કહ્યું કે;–“એ અંજન સિદ્ધ હોવાથી અંતઃ પુરને વિનાશ કરનાર છે. તથાપિ જે એ પોતાની વિદ્યા કહે, તો હું એને મુક્ત કરું. અન્યથા નહિ.' પછી તેણે પોતાની વિદ્યા ન કહ્યા છતાં વિજયે તે ચોરને ત્રણ દિવસ પર્યત છોડાવ્યું, અને તેને જિનમંદિરમાં લઈ ગયા. ત્યાં ચૈત્યના દર્શનથી તે જાતિસમરણ પામ્યા અને તેની આગળ તેણે પિતાને પૂર્વભવ આ પ્રમાણે કહી બતાવ્ય – | ‘પૂર્વે આ ગામમાં બહુ વિભૂતિના આશ્રયરૂપ એ રામ નામે પરમ શ્રાવક શ્રેષ્ઠી હતું. તેણે આદરપૂર્વક આ
ત્ય કરાવવાનો આરંભ કર્યો, પરંતુ અર્ધ ચીત્ય નિષ્પન્ન થતાં તે દ્રવ્ય હીન થઈ ગયું. પછી કઈ સિદ્ધપુરુષને આરાધીને અને તેની પાસેથી કેટીવેધરસ મેળવીને પ્રાપ્ત થયેલ દ્રવ્યથી તેણે તે રૌત્ય પૂર્ણ કરાવ્યું. અનુક્રમે સુવર્ણના દંડ અને કળશયુક્ત, મંડપની શ્રેણથી મનહર તથા સદેવકુલિકાસંયુક્ત એવું તે ચૈત્ય તૈયાર થયું. પછી ત્યાં વારંવાર જિનેશની ભક્તિ અને પૂજાદિ કરીને વૃદ્ધાવસ્થા થતાં તે શ્રેષ્ઠીએ વ્રત લીધું. પણ તે વ્રતની કંઈક વિરધના કરીને મરણ પામીને
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
તે કુદેવતા થયા અને ત્યાંથી ચવીને તે હું ચારના કુળમાં તસ્કર થયા છું. આજ અહી. પ્રાસાદ જોઈને હું જાતિસ્મરણ પામ્યા છું. એ રૌત્યના જીર્ણોદ્ધાર કરાવવાથી તું મારા સાધર્મિક થયા છે. હે ભદ્રે ! જીણાદ્વાર કરતાં માત્ર તેં તારા આત્માનેાજ ઉદ્ધાર કર્યા નથી; પરંતુ નરકના ખાડામાં પડતા એવા મારા પણ તે સમ્યગ્રીતે ઉદ્ધાર કર્યા.’
આ પ્રમાણે ખેલતાં તે ચાર દેવતાએ આપેલ સાધુવેષ ધારણ કરીને સતિ થયા એટલે રાજા વિગેરેએ તેને વંદન કર્યું.. પછી અનુક્રમે તે માક્ષે ગયા અને વિજ્ય પણ સવ્રત ધારણ કરીને સૌધર્મ દેવલેાકમાં દેવતા થઇ એક ભવમાં મુક્તિ પામ્યા.
આ પ્રમાણે નવીન ચૈત્ય કરાવવાનુ તથા જીણાદ્વારથી પ્રાપ્ત થતું ફળ સાંભળીને હે ભવ્ય જના ! જો તમારે ભવ ભજન કરવાની ઈચ્છા હોય, તેા ચૈત્ય કરાવવામાં મનેભાવનાને મસ્ત કરશે.
ચૌદમા ઉપદેશ
સકલ ઇષ્ટ સિદ્ધિને આપનાર એવા તીના યાગ તે કોઈ મહાભાગ્યે ભાગ્યવંત ભળ્યા પ્રાણીનેજ થાય છે. તેમાં પણ જેના યાગે હત્યાદિ દોષો પણ દૂર કરી શકાય એવા શત્રુંજ્ય તીના ચૈાગ તા અતિ પુણ્યથીજ થઈ શકે છે.
*નવીન ચૈત્ય કરાવવા કરતાં જીર્ણોદ્ધાર કરાવવામાં આઠગણા લાભ વિચારીને.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
ત્રિવિકમ રાજાની કથા શ્રાવસ્તી નગરીમાં ત્રિશંકુ કુળના દીપક સમાન, અને પિતાના પરાક્રમથી ત્રણે લોકનું રક્ષણ કરનાર એ ત્રિવિક્રમ નામે રાજા હતો. એકદા કેઈ જંગલમાં વટવૃક્ષ પર પોતાના માળામાં બેસી કાનને અપ્રિય લાગે એવું બોલનાર કંઈક પક્ષી, ક્રીડા કરતા તે રાજાના જોવામાં આવ્યું. “આ દુષ્ટ શકુન થયા” એમ ધારીને બાણ ખેંચી તેણે તે પક્ષીને તરત ઘાત કરી નાખે, અને પછીથી તે કંઈક પશ્ચાત્તાપ કરવા લાગ્યો. પછી વખત જતાં બૈરાગ્યભરથી રંગિત થઈને તે રાજાએ દીક્ષા અંગીકાર કરી અને અનુક્રમે તે મહર્ષિ થયા. પછી દુષ્કર તપ તપવાથી ઉન્ન થયેલ તેજલેશ્યાવાળો એ તે મહર્ષિ ભવ્ય જનોને પ્રતિબોધ આપતાં વસુધા પર વિચરવા લાગે. - હવે તે વખતે જ તે પક્ષી મરણ પામીને કઈ પલ્લીમાં ભીલ થયો, અને ત્યાં વિવિધ પાપ કરતાં તે પિતાનું ઉદર ભરણ કરવા લાગ્યું. એકદા તે ઋષિ વિહાર કરતાં તેની નજરે ચડયો. એટલે કેપ કરીને તે ભીલે યષ્ટિ વિગેરેથી તેની તાડના કરી. આથી પિતાના આચારને ભૂલી કપાટોપથી આકુલ થઈ પિતાની તેજલેશ્યાથી ત્રષિએ તે બિચારા ભીલને ભસ્મ કરી નાખ્યું. ત્યાંથી તે ભીલ મરણ પામીને કઈ જંગલમાં કેસરી થયે, એટલે ત્યાં પણ તેવી જ રીતે તે ઋષિએ, પિતાના પુચ્છને ઉછાળતા એવા તે સિંહને મારી નાખ્યું. ત્યાર પછી તે હાથી થયો અને ત્રષિએ તેને તેવી જ રીતે નાશ કર્યો. કારણ કે ભ્રષ્ટવ્રતવાળા એવા તેને તેજેલેશ્યા અસ્ત્ર રૂપ થઈ પડી. પછી તે હાથી મરણ પામીને
જ અમોઘ શસ્ત્ર (મંત્ર પ્રયોજીત)
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
રાજગૃહ નગરમાં સંડ (સાંઢ) થયે અને સામે દેડ આવવાથી પૂર્વની જેમ મત્સર લાવીને તેણે તેને પણ નાશ કર્યો, પછી તે સર્પ થયો અને ફણાના ભારથી ભારે થયેલો અને ભીષણ આકૃતિવાળો એવો તે કાર્યોત્સર્ગમાં રહેલા તે મુનિને જોઈને તેની સામે દેડે. એટલે પૂર્વની જેમ સાધુએ તેને મારી નાખે. પછી તે બ્રાહ્મણ છે, અને નિંદા કરતા એવા તેને તે ઋષિએ મારી નાખે. અહો ! અવિવેકીને સંવર ક્યાંથી હોય ? એ પ્રમાણે નિમર્મ છતાં તેણે સાત હત્યા કરી. અહે ! ગીઓ પણ આવાં પાપ કરે છે. માટે કમની કંઠણાઈને ધિક્કાર થાઓ, પછી તે બ્રાહ્મણ મરણ પામીને વાણારસી નગરીમાં મહાબાહ નામે રાજા થયે અને યથાપ્રવૃત્તકરણના યોગે તે શુભ કર્મોના ઉદય સમ્મુખ થયે. અહો ! સંસારનું નાટક કેવું છે-રાજા યા દેવ તે રાસભ થાય છે તથા ધનવંત એક ક્ષણ વારમાં દરિદ્ર થઈ જાય છે. - હવે એકદા તે રાજા ગવાક્ષમાં બેઠે હતે. એવામાં કેઈ સાધુને જોઈને તે જાતિ મરણ પામ્ય અને પૂર્વના સાત ભવ તેના જાણવામાં (જેવામાં) આવ્યા. એટલે તે વિચારવા લાગે કે –“અહો ! ત્યાગી એવા તે મુનિને પણ હુ તાપને હેતુ થયું. તેણે જે અનર્થ કર્યો. તેમાં હું જ નિમિત્તભૂત હતો અને વળી આ ભવમાં પણ જે તે કોપને લીધે મારો ઘાત કરશે. તે અહી ! આવા રાજ્યનો વૃથા ભ્રંશ થશે. માટે જે તે સાધુ અહીં આવે, તે હું મારે તે અપરાધ ક્ષમાવું; આ પ્રમાણે વિચાર કરીને ભયભીત ચિત્તથી તેણે અર્ધ શ્લેક બનાવ્યું કે
પક્ષી, ભીલ, સિંહ, દ્વીપી, સંડ, સર્પ અને બ્રાહ્મણ “આના અંત્યાઈને જે પૂરશે, તેને લક્ષ દ્રવ્ય મળશે” એ
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
પ્રમાણે રાજાએ ઉદ્ઘાષણા કરાવી. આ ક્ષેાકાને બધા લેાકે ગોખવા લાગ્યા, પણ કોઇ તેને પૂર્ણ કરી શકયું નહિ. કારણ કે છદ્મસ્થાને પરિચિત્તના અભિપ્રાય સમજવા દુલ ભ છે.
એકદા તેજ મુનિ વિહાર કરતાં તે નગરમાં આવ્યા અને ત્યાં તેણે કોઇ ગેાવાળીયાના મુખથી ગવાતા તે શ્લોકા સાંભળ્યેા પછી ક્ષણભર વિચાર કરીને અને ખરાખર જાણીને આ પ્રમાણે તે ઉત્તરાર્ધ ખેલ્યા :—
જેણે કાપથી એમના ઘાત કર્યા, અહા ! તેની હવે શી દશા થશે ?' એવામાં ગાવાળીયાએ તે પૂર્ણ થયેલ Àાક સાંભળીને રાજાને નિવેદન કર્યુ” કેઃ—આ સમસ્યા મે પૂ કરી’ એમ છાતી ઠાકીને તેણે કહ્યું. પણ રાજાના મનમાં કંઈ આશ્ચર્ય ન થયું. છેવટે આગ્રહથી પૂછ્તાં તેણે સત્ય વાત કહી. એટલે તે સાંભળી ત્યાં જઇને રાજાએ તે મુનિને ખમાવ્યા. પછી પાતપાતાના અપરાધની નિંદા અને ગ`ણા કરતા એવા તે સંયત અને રાજાએ ચિરકાલ પર્યંત ત્યાં પ્રેમપૂર્વક ધ ગેાષ્ઠી કરી.
એવા અવસરમાં જાણે તેમના પાપની શુદ્ધિના અર્થે જ કેવળ જ્ઞાનથી જગત્રયને જોનારા એવા કોઈ આચાય ત્યાં પધાર્યા. એટલે મહા આનંદથી પૂરત અને ભક્તિથી સંયુત એવા તે સાધુ અને રાજા અને કેવલી ભગવંતને વંદન કરવા આવ્યા. ત્યાં તેમણે આપેલ ધ દેશના તે મનેએ સમાધિપૂર્વક સાંભળી અને પછી પોતપેાતાનું પાપ તેમની આગળ સમ્યગ્ રીતે નિવેદન કર્યુ. એટલે કેવલી એલ્યા કેઃ—હે રાજેન્દ્ર ! તુ' શત્રુ ંજય તીર્થ પર જા અને ત્યાં જિન ભગવતને નમસ્કાર કરતાં તું જ્ઞાન અને સિદ્ધિ પામીશ. વળી હું મુને ! તમારાં કમ પણ નિબિડ છે, માટે શત્રુજય
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
વિના પ્રૌઢ તપ તપતાં પણ તે ક્ષય થશે નહિ. માટે હું રાજન્ ! તુ આ ગુરૂને આગળ કરીને અન્ય રાજા વિગેરે માણસાને સાથે લઇ શ્રી શત્રુ‘જયાદિ તીર્થોની સમાધિપૂર્વક યાત્રા કર, અને યાત્રાને અ ંતે સ વિરત અને આત્મધ્યાનમાં લીન થઇને આ મુનિની સાથે ચારિત્ર પાળજે.’ આ પ્રમાણે સાંભળીને તે બંને તે પ્રમાણે કરી અને હત્યાદિ પાપને હણીને શત્રુ ંજય તી પર સિદ્ધ થયા.
આ પ્રમાણે શ્રી તીના મહાત્મ્યનું અમૃતની જેમ શ્રવણપુટથી પાન (શ્રવણ) કરીને હે ભવ્યજને ! મનમાં અતિ હર્ષી લાવી કુવાસના રૂપ વિષને દૂર કરો અને મુક્તિ મહિ. લાના મનગમતા સુખનું સેવન કરી.
પંદરમા ઉપદેશ
જેના જિનપ્રાસાદ અને જિનપૂજા વગેરેમાં ઉપયાગ થાય છે તેજ લક્ષ્મી કૃતાર્થ છે. જે શ્રી જગડશ્રેષ્ઠીએ સવા કોટી મણિના મૂલ્યના હાર કરાવ્યા હતા.
શ્રી જગહ શ્રેષ્ઠીની કથા
એકદા કુમારપાલરાજા શત્રુ ંજયની યાત્રા કરવા સજ્જ થઈ બહાર પ્રયાણ કરતા હતા, એવામાં કોઈ પુરૂષે આવીને તેને વિસિ કરી કેઃ—હાહુલદેશના કણ રાજા તારા ઉપદ્રવ કરવા આવે છે.' આ પ્રમાણે સાંભળીને યાત્રાના મનાથ ધ્વસ્ત થવાથી ખિન્ન થયેલેા તે રાજા ગુરૂની પાસે આવીને
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧ પિતાને વારંવાર નિંદવા લાગ્યો. એટલે ગુરૂમહારાજ કંઈક વિચાર કરીને બોલ્યા કે – હે રાજેદ્ર ! તું ખેદ ન કર. બાર પ્રહરના પ્રાંતે તને સમાધિ થશે.” આ પ્રમાણે રાજાને સ્વસ્થ કર્યો, એવામાં નિષ્ણુત સમયે કોઈએ આવીને રાજાને કહ્યું કે તારો કર્ણ શત્રુ મરણ પામ્યું. કારણ કે રાત્રિએ કંઈક વિષણુતા પ્રાપ્ત થતાં નિંદ્રાથી મુદ્રિત લોચનવાળો, કૂદતા ઘોડા પર બેઠેલા કંઠમાં સુવર્ણની સાંકળી પહેરેલે એ તે જમીનમાં પ્રવિષ્ટ વટવૃક્ષની શાખાપર અધર લટકીને એક ક્ષણવારમાં પંચત્વ પામ્ય-આવું નજરે જોઈને હું આવ્યું છું.” પછી પક્ષભર શેચ કરીને (૭૨) રાજાઓ સહિત કુમારપાલ હેમસૂરિ સાથે તીર્થયાત્રા કરવા ચાલ્યા. તે તમને નવાણું લક્ષ સુવર્ણયુક્ત છાડાદિક તથા બીજા (૧૮૦૦) પૌઢ શ્રેષ્ઠીઓએ સાથે પ્રયાણ કર્યું અને (૧૮૭૭) સ્વર્ગ વિમાનના જેવા દેદીપ્યમાન એવા દેવાલયે પણ સાથે લીધા. રસ્તામાં ગુરૂની જન્મભૂમિ સમજીને ધંધુકપત્તનમાં તેણે જોલીવિહાર નામનો એક પ્રાસાદ કરાવ્યો અને ત્યાં મોટી પ્રભાવના કરી તે શત્રુ જયે ગયા. ત્યાં શ્રી સંઘની સાથે અચા, દેવજ અને દાનાદિક કર્યા. તે અવસરે કોઈક ચારણ સમયોચિત આ પ્રમાણે છે . કારણ કે તેવા પ્રાયઃ સ્વભાવથી જ સમયજ્ઞ હોય છે – નવશઃ (નવવાર) કહેવા પરથી નવ લાખનું દાન સમજવું. - પછી માળ પહેરવાને માટે ત્યાં શ્રી સંઘ મળે અને વાગભટે પ્રથમ માળ ચાર લાખમાં માગી. એવામાં કઈ પ્રચ્છન્ન પુરૂષે તેને આઠ લાખમાં માગી, એટલે વાગભટે તેને સેળ લાખમાં માગી. એ પ્રમાણે મૂલ્ય વધતાં સવા કે ટીક્રોડમાં તે માળ માગતાં પ્રચ્છન્ન પુરૂષ પ્રગટ થયો. પછી તેને સામાન્ય વેશવાળ જોઈને રાજાએ મંત્રીને કહ્યું કે “દ્રવ્યની
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
વ્યવસ્થા તારે કરવી.” એટલે મંત્રીએ તેને કહ્યું કે હે ભદ્ર ! તારી પાસે દ્રવ્ય કયાં છે? અને આ ઈદ્રમાળ કેમ પહેરીશ ? અરે ! આમ કરતાં તને લજા પણ થતી નથી ?” પછી તે મંત્રીને એકાંતમાં લઈ જઈને તેને રત્ન બતાવ્યું, એટલે તે રત્ન સવા કેટી મૂલ્યનું જાણીને મંત્રીએ તેને કહ્યું કે –હે ભદ્ર આવું રત્ન તારી પાસે ક્યાંથી ?” તે બોલ્યો કે આવા પાંચ રત્નો મારી પાસે છે; અને તેને સંબંધ સાંભળે –“મધુમતી નગરીમાં પ્રાવાટ જ્ઞાતિના મંડન રૂપ હાસ ના મન મારે પિતા સૌરાષ્ઠિક વણિક હતા. એક દિવસે મરણ પાસે આવતાં તેણે મને કહ્યું કે – હે વત્સ! પ્રહણથી (નૌકામાર્ગના વ્યાપારથી) મેં બહુ ધન ઉપાર્જન કર્યું છે. તે બધા દ્રવ્યના સાર ભૂત આ પાંચ રને મેં લીધાં છે. તે ગ્રહણ કર અને મારું આ કૃત (કથન રહસ્ય) સાંભળ એમાંનું એક એક રત્ન શત્રુંજય, રેવતાચલ અને પ્રભાસ પાટણમાં વાપરવું, અને બે રત્ન તારા ધન તરીકે રાખવાં.” એમ કહીને તે સ્વર્ગસ્થ થયે, એટલે હું મારી માતા સાથે અહીં આવ્યો છું. અને તેને મેં ૫ર્દિભવનમાં બેસારી છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને સંતુષ્ટ થયેલ સચિવે તે વૃત્તાંત રાજાને નિવેદન કર્યો. એટલે રાજા તેની માતાની સન્મુખ ગયો, અને મહત્સવ પૂર્વક તે વૃદ્ધાને ત્યાં ચૈત્યમાં લાવીને જાણે સાક્ષાત્ ગુણશ્રેણીજ હોય એવી માળા તેને પહેરાવી. પછી સ્વામીના વક્ષઃસ્થલમાં એક દેદીપ્યમાન હાર પહેરાવીને રાજાએ તે કીંમતી રત્નને હારમાં નાયક (ચગદુ-તખતું) ને સ્થાને
સ્થાપન કર્યું. પછી બીજા બે રત્નને પણ વ્યય કરીને તે પુણ્યવાન શ્રી જગડ શેઠ અને રાજા સર્વ તીર્થોની યાત્રા કરીને સ્વસ્થાને ગયા.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
એ પ્રમાણે પુણ્યવંત પ્રાણીઓ સાતે ક્ષેત્રમાં પિતાની કમલાને કૃતાર્થ કરીને અને મનુષ્ય તથા દેવના અખિલ સુખ જોગવી અનુક્રમે મોક્ષમાર્ગમાં સંચરે છે.
સળગે ઉપદેશ
જે ભાગ્યવંત છે યાત્રા કરતાં શ્રી જિનની અતુલ ભક્તિ કરે છે, તેઓ સુખી થાય છે. જેમ શંત્રુજયાદિક તીર્થ પર ભક્તિ કરીને શ્રી ભરતાદિક મુક્તિ મહિલા (મોક્ષ-લક્ષમી) ને ભેટયા
શ્રી ભરતેશ્વરની કથા એકદા દેવતાઓથી સુસેવિત શ્રી ઋષભસ્વામી વિહાર કરતા વિનીતાનગરીના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. એટલે ભરતરાજા હસ્તીના સ્કંધપર આરૂઢ થઈચતુરંગસેના સહિત પ્રભુને વંદન કરવા આવ્યા અને આ પ્રમાણે તેણે ધર્મદેશના સાંભળી –
“સંઘભક્તિ, સારા કુળમાં જન્મ, સુપાત્રદાન, ન્યાયપાર્જિત વિત્તનો યોગ, સંઘાધિપત્ય અને સુતીર્થસેવા–એ પ્રબળ ભાગ્યથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને ભરતરાજાએ ભગવંતને પૂછ્યું કે –“હે સ્વામિન! સંઘાધિપતિનું પદ શું, તેને વિધિ શો અને તે કેવી રીતે પ્રાપ્ત થઈ શકે ?” એટલે પ્રભુએ કહ્યું કે –“પંચવિધ દાન આપતાં, દીન જનને ઉદ્ધાર કરતાં, પ્રત્યેક નગરે જિનમંદિરમાં વજારોપણ કરતાં અને ગુરૂઆજ્ઞાને વશ થઈ શત્રુંજયાદિક
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
*
તીમાં ઇંદ્રોત્સવાદિક કૃત્ય કરતાં સંઘાધિપતિ થઈ શકાય.’ પછી ભરત ભૂપતિએ વિચાર કર્યાં કેઃ— એક સામાન્ય જનથી મારામાં સંઘાધિપત્ય સ્થાપન થાય, તે કરતાં જો ભગવંત પોતાના હાથે મને સંઘાધિપતિ સ્થાપે તે હું ભાગ્યવંત ગણા. આ પ્રમાણે વિચાર કરી પુનઃ ભરતરાજાએ કહ્યું કે— હું સ્વામિન્ ! મારા પર પ્રસાદ કરીને પ્રાણીઓને પ્રિયંકર એવું એ પદ મને આપા, પછી ઇંદ્રાદિક દેવા તથા સ`ઘ ઉપર વાસક્ષેપ નાખ્યો. તે વખતે દિવ્ય માળા લાવીને ઇંદ્રે પ્રમાદપૂર્વક ભરત તથા તેની પત્ની સુભદ્રાના કંઠમાં આરા પણ કરી. પછી સકલ સામગ્રી સહિત અને શક્રેન્દ્રે લાવી આપેલ સુવર્ણના દેવાલય પુરસ્કર, સજ્જ થયેલા હસ્તી, અશ્વ, રથ અને પ્રૌઢ પન્નાતિઓથી પરિવૃત અને સવા કેટિ પુત્રા તથા ચૌદરત્નાથી વિરાજિત એવા ભરતેશ્વરે તીર્થંયાત્રાને માટે પ્રયાણ કર્યું. તે વખતે સાપત્તનના નાયક, (૨૪૦૭૨) પુત્રપરિવરિત, લાખ હાથી અને પાંત્રીશ લાખ અશ્વાના સ્વામી, સવા કેાટી પઢાતિ અને સાત સે રાજાઆથી પવૃિત, ખાવીશ લાખ પ્રૌઢ રથાસમન્નિત અને બત્રીશ લાખ સુગ્રામના સ્વામી એવા સમયશા રાજાએ પણ તેની સા સાથે પ્રયાણ કર્યું. વળી બૈતાઢય પર્વતપર સાઠે અને પચાસ નગરના સ્વામી વિનમિના પુત્ર ગગન વલ્લભ, પૂર્વ દિશાના સ્વામી વજ્રનાભ, પશ્ચિમ દિશાના નાયક અને કલ્યાણકેતુ રાજે'દ્ર-એ ચારે માટા રાજાએ પણ સાથે ચાલ્યા.
પછી ચક્રી દરરોજ એક ચેાજન પર્યંત પ્રયાણ કરવા લાગ્યા અને રત્નના પ્રભાવથી સમસ્ત વાંછિત વસ્તુએ તરત તૈયાર થતી હતી. અને વકરત્નથી યથાકાલ, યથા ચેાગ્ય અને યથેપ્સિત એવા મોટા ઘર ક્ષણવારમાં તૈયાર થતા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
હતા. પછી સંઘ જ્યારે સૌરાષ્ટ્રદેશમાં દાખલ થયે ત્યારે ભરતેશ્વરને કાકે શક્તિસિંહ રાજા તેમની સામે આવ્યું અને તેણે નમસ્કાર કર્યો. પછી શ્રીપુંડરીકતાથ દષ્ટિએ પડતાં સર્વને આનંદ થયે એટલે ત્યાં શ્રીભરતરાજાએ આનંદપુર નામે નગર સ્થાપ્યું. અને જેમના ચાર યુગમાં ચાર નામ થયા, એવા શ્રી જીવંતયુગદીશને ત્યાં ભરતેશ્વરે પ્રાસાદ કરાવ્યું. પછી ત્યાં પર્વત પર આરોહણ કરતાં તૃષાતુર જનોની અભ્યર્થનાથી લબ્ધિમાન્ એવા ચેલણ સાધુએ રસ્તામાં એક તલાવડી કરી આપી. વળી તે મહાભ્યાક્તિપૂર્વક શક્તિસિંહે વર્ણન કરેલા એવા નદી, કુંડાદિકને પણ ભરતરાજાએ જોયા. એવા અવસરમાં શકે પણ ત્યાં આવ્યો અને ભરતેશ્વરની સાથે તે રાયણને નયે. કારણ કે તે તીર્થભૂત છે. કહ્યું છે કે,
પ્રથમ તીર્થકર શ્રી કષભદેવ સ્વામી વિહાર કરતા પૂર્વ નવ્વાણુ વાર શત્રુંજય પર દેની સાથે આવીને સમોસયા છે, એટલે (૬૯૮૫૪૪૦૦૦૦૦૦૦) એટલી વાર ભગવંતે આ પર્વત પર આવીને એ રાયણની નીચે સરસ ધર્મ દેશના આપી છે. પછી શકે ભરત રાજાને કહ્યું કે હવે પછી વખત એ આવવાને છે કે મૂર્તાિવિના માત્ર આ તીર્થ (પર્વત) પરજ માણસે શ્રદ્ધા કરવાના નથી. તીર્થકરોના ચરણથી પાવન થયેલ આ પર્વતજ તીર્થરૂપ છે, છતાં વિશેષ રીતે સુવાસનાની વૃદ્ધિને માટે અહીં જિનપ્રાસાદ થાય, તે વધારે સારું, આ પ્રમાણે સાંભળીને ભરત ચક્રીએ ચેરાશી મંડપોથી ભાસુર એક કોશ ઉંચે છ કેશ દિઘ, હજાર ધનુષ્ય વિસ્તૃત અને સદેવકુલિકાથી યુક્ત એ વૈલોક્ય વિભ્રમ નામને મણિમય પ્રાસાદ કરાવ્યો. તે પ્રાસાદમાં સદવર્ણવાળી અને સુવર્ણમય એવી શ્રી યુગાદીશ જિનની ચાર મૂત્તિઓ ચારે દિશામાં
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
શોભવા લાગી. વળી ત્યાં શ્રીપુંડરાકગણધરના શિષ્ય શ્રીનાભસૂરિએ ભરત વિગેરેને આનંદ ઉપજાવે તેવી વિસ્તૃત પ્રતિષ્ઠા કરી. એ પ્રમાણે ત્યાં વિવિધ મહોત્સ કરીને ભરતેશ્વર રૈવતાચલપર ગયા. અને ત્યાં પણ તેમણે બે બે મંડપથી શોભાયમાન એવું શ્રી નેમિનાથનું મોટું ચૈત્ય કરાવ્યું. એ રીતે બીજા તીર્થોમાં પણ પ્રભુત પુણ્ય ઉપાજન. કરીને ભરત ચક્રી સંઘ સહિત વિનીતા નગરીમાં આવ્યા, પછી કંઈક ન્યૂન છ લાખ પૂર્વ ભરતેશ્વરે રાજ્ય કર્યું, તે દરમ્યાન રાજાઓમાં (૯૯૮૯૮૪૦૦૦) એટલા સંઘપતિ થયા.
એ પ્રમાણે ધર્મ પ્રભાવના કર્યા પછી ભરત ચક્રવર્તી વિલાસ ભવનમાં પણ કેવળજ્ઞાન પામીને અને એક લાખ પૂર્વ સાધુપણું પાળીને સિદ્ધિસીમંતિની (સ્ત્રીની) સુરમ્ય સેજમાં બિરાજમાન થયા.
સત્તરમે ઉપદેશ
જે ભવ્ય અને સંઘસહિત બહુ ભક્તિથી તીર્થયાત્રા કરે છે, તેઓ આભૂ મંત્રીની જેમ પ્રૌઢ સમૃદ્ધિ યુક્ત થઈ જગતને પૂજનીય થાય છે.
આભૂમંત્રીની કથા થારાપદ્રપુરમાં જિનધર્મરક્ત શ્રીમાલજ્ઞાતિમાં શિરોમણિ અને સમસ્ત પ્રધાનોમાં અગ્રેસર એવો આભુ નામે મંત્રી હતે પશ્ચિમામંડલીક એ બિરૂદ ધારણ કરતે અને બહુ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
કેટિ દ્રવ્યને સ્વામી એ તે એક કુબેરના જે ભારતે હતો. એકદા આભૂ સંઘપતિ ઘણું સંઘસહિત શત્રુંજય તીર્થ પર શ્રીયુગાદીશને ભક્તિ પૂર્વક વંદન કરવા ચાલ્યા તે વખતે તેની સાથે દેવલોકને વિમાન જેવા સાતસે દેવાલયે હતા, અને જેમાં સુખે બેસી શકાય તથા રથ જેવી વિશાલ પાલખીઓ પણ બહુ હતી. ચાલીશ હજાર શકટો શોભતા અને પાંચસો દશ અશ્વો સાથે ચાલતા હતા. બાવીશ ઉંટ, એક કડાઈ અને એક એકસો તંબલી, કદાઈ અને રાયા હતા. વળી તેમાં એકસો ત્રેસઠ જાહેર હાટ, સાત પરબ અને બસેં માળી ચાલતા હતા. પાણી લાવવાને માટે સાત મહિષ (પાડા) હતા અને મનુષ્ય તથા ખચ્ચરો વિગેરેની તે સંખ્યાજ હોતી. એ રીતે મેટા આડંબરથી ચાલતાં નદી, કૃપ અને સવર વિગેરે જલાશનું શોષણ કરતો આભૂસંઘપતિ શનૈઃ શનૈ: માર્ગને વ્યતિક્રમ (ઉલંઘન) કરવા લાગે, એમ કરતાં શત્રુંજય તીર્થ દષ્ટિગોચર થયું, ત્યારે આભૂમંત્રીએ વસ્ત્ર તથા અલંકાર વિગેરેથી સંઘની ભક્તિ કરી. પછી શત્રુંજય પર્વત પર આરોહણ કરીને અનાત્ર, પૂજા અને ધ્વજાદિક મહોત્સવથી આભૂ મંત્રીએ પોતાને જન્મ સફલ કર્યો. ત્યાંથી સમસ્ત સંઘસહિત રૈવતાચલપર જઈને અત્યંત ભક્તિપૂર્વક આભૂમંત્રએ રાજીમતીનાપતિશ્રીનેમનાથને વંદન કર્યું. એ પ્રમાણે પ્રથમ યાત્રામાં મહેન્સ કરતાં અનુક્રમે આરકેટિ સુવર્ણ વ્યય કરી તે પોતાના નગરમાં આવ્યો. હવે આભૂમંત્રીએ અતુલ ઉત્સથી (૧૫૧૦) પ્રતિમાઓ તથા સાત સે આચાર્યોનાં પગલાં કરાવ્યાં. વળી ત્રણ કોટી સુવર્ણ ખરચીને તેણે વર્તમાન સર્વ આગામેની એક સુવર્ણાક્ષર ચુક્ત પ્રતિ લખાવી અને વર્તમાન કાલના સમગ્રગ્રંથની
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
એક બીજી પ્રતિ તેણે મષીના અક્ષરોથી લખાવી, વળી તે મંત્રીશ્વરે સૂતી અને માહિક ગામમાં સારૂ આરના ઘાટમય બે જિનપ્રાસાદ કરાવ્યા. ચોરાશી જિનપ્રાસાદમાં જેટલા દ્રવ્યનો વ્યય થાય તેટલે વ્યય એક સારૂ આરક પ્રાસાદમાં થાય. વળી તે મંત્રીશ્વરે સ્થાને સ્થાને સુવર્ણ કળશ યુક્ત બીજા પણ ઘણા પ્રાસાદો કરાવ્યા તથા અહમતવાસિત એવા આભુમંત્રીએ ત્રણ સાઠ શ્રાવકોને લક્ષમી સમપીંને પિતાના સમાન બનાવ્યા. પછી પ્રાંતસમયે તેણે સંસ્તારક વ્રત લીધું અને તેમાં સાત કેટીસુવણને વ્યય કર્યો પછી સંસ્મારક વ્રત સમ્યફ પ્રકારે ભજનની ત્યાગપૂર્વક પાલતાં આભૂસંઘપતિ શુદ્ધ ધ્યાનની શ્રેણિથી સ્વર્ગસ્થ થયો.
એ પ્રમાણે કેટલાક ધાર્મિક પુરૂષે પ્રતિવર્ષે ચાત્રાએ કરે છે અને જેઓ જન્મભરમાં એક યાત્રા પણ કરતા નથી, તે મહા પ્રમાદી સમજવા.
જે આહતી યાત્રા ભયંકર ભવ–અટવાના ભયથી ભવ્ય જનોને બચાવે છે તેનું યથાર્થ રીતે વર્ણન જ ન થઈ શકે માટે હે ભાગ્યવંત ભવ્ય ! આ પ્રમાણે સાક્ષાત્ ફળ જાણીને ભવભંજનની ઈચ્છાથી એવી રીતે તીર્થયાત્રા કરવી કે જેથી સંસાર પરિભ્રમણ અળપાઈ જાય (મટી જાય)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
/ શ્રી હિતવાધિકારસ્તૂર્તઃ |
પ્રથમ ઉપદેશ
તે ગુરૂતત્ત્વમાં શ્રી ગુરૂનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે:
“નવત્તાસ્વચન પ્રમાતા, स्वयं च निष्पापपथे प्रवर्तते । गृणाति तत्वं हितमिच्छर गिनां,
शिवार्थ नां यःस गुरूनिंगद्यते' ॥१॥ જે ગુરૂ પિતે નિષ્પા૫ માર્ગમાં પ્રવર્તે છે અને અન્ય જનને પ્રમાદથી બચાવે છે, તત્ત્વ પ્રકાશે છે અને મેક્ષાથી જનના હિતને ઈચ્છે છે, તે ગુરુ કહેવાય છે. આ કળિકાળમાં શ્રી જિન ધર્મ તેમને આધીન હોવાથી વિવેકનંત જનેએ શ્રી ગુરૂના ગુણોત્કીર્તન સહિત વિધિપૂર્વક અને વિનય, ભક્તિ તથા બહુમાનાદિકથી સમ્યફપ્રકારે તેમનું આરાધન કરવું. કહ્યું છે કે – 'कइआवि जिणवरिंदा, पत्ता आयरा आयरिए' इत्यादि ।
કોઈવાર શ્રી જિનવરે પૂર્વે આચાર્યપણાને પ્રાપ્ત થયેલા હોય છે.”
શ્રી ગુરૂગુણના કીર્તનપર પદ્રશેખર રાજાનું ઉદાહરણ જાણવા લાયક છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
પદ્રશેખર રાજાની કથા પૃથ્વીપુર નગરમાં પશેખર રાજા પોતે અત્યંત ધમી હોવાથી બીજાઓને પણ ધર્મમાં પ્રવર્તાવતા હતા અને લોકોની આગળ તે વારંવાર આ પ્રમાણે ગુરૂ ગુણ ગાતે હતા – જે ક્ષમાવંત, જિતેદ્રિય, શાન્ત, ઉપશાંત, પ્રશાન્ત–રાગ કે રેષથી પરિત્યક્ત, પરપરિવાદથી વિરક્ત અને અપ્રમત્ત હોય, તે ગુરૂ કહેવાય છે. વળી વંદન કરતાં જેઓ સમુત્સુક (માની) થતા નથી અને હીલણ કરતાં જેઓ જ્વલંત કોપી થતા નથી, પિતાના ચિત્તને દમીને જ જે ધીર થઈ વિચારે છે અને જેમણે રાગ દ્વેષને નાશ કર્યો હોય છે, તે મુનિઓ સમજવા. વળી બે પ્રકારે ગુરૂ કહેલ છે. તપયુક્ત અને જ્ઞાનોપયુક્ત. તેમાં તપેયુક્ત તે વડના પાંદડા સમાન હોય છે, એટલે તેઓ માત્ર પોતાના આત્માને જ તારે છે અને જ્ઞાનોપયુક્ત તે યાનપાત્ર (વહાણ) સમાન હોય છે, તેથી તેઓ પોતાને અને પરને પણ તારે છે.”
આ પ્રમાણે ગુરૂ ગુણના વર્ણનથી તે રાજાએ ઘણું લોકેને ધર્મમાં સ્થાપન કર્યા, પરંતુ નાસ્તિક મતને અનુસરનારે એક વિજય નામને વણિક એમ બેલતે કે ઇંદ્રિયને નિરોધ કર શક્ય છે, તે પોતપોતાના માર્ગ (વિષય) માં સદા પ્રવૃત્ત જ રહે છે. અને તપ એ માત્ર પોતાના શરીરને શુષ્ક બનાવી દેવાને રસ્તે છે. કારણ કે સ્વર્ગ અને મેક્ષ કેણે જોયા છે ? કહ્યું છે કે –
આ કામગ તે હસ્તગત છે અને ઉત્તર કાલના તે. તે અનાગત છે. વળી પરલોક કોણ જાણે છે, કે તે છે વા નથી, માટે તે કશું ( કામનું) નથી.”
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૧
આ પ્રમાણે પેાતાની પ્રપ’ચાળથી તેણે પણ ઘણા લેાકેાને છેતર્યા હતા. એ રીતે તે નગરમાં સાક્ષાત્ જાણે સુગતિ અને દુર્ગતિના માર્ગ હેાય એવા તે બન્ને પુણ્ય અને પાપેાપદેશમાં કુશળ થયા.
એકદા રાજાએ તેનું સ્વરૂપ જાણીને ગુપ્ત રીતે પેાતાના માણસ પાસે તેના ઘરમાં એક લક્ષ મૂલ્યના હાર તેના આભરણુના કર’ડીયામાં નખાવીને નગરમાં પટહ દેવરાવ્યા કે~~‘રાજાના ગુમ થયેલા હારને જે અત્યારે કહેશે, તે ખિન ગુન્હેગાર ગણાશે, પણ પછીથી જેના ઘરમાં તે મળી આવશે તે શિક્ષાપાત્ર થશે. એમ કરતાં જ્યારે કોઈએ માન્યુ* નહિ એટલે રાજાએ સર્વ ઘરના શેાધનપૂર્વક તેના ઘરનું પણ શોધન કરાવ્યું અને ત્યાં હાર મળી આવ્યા, એટલે રાજપુરૂષો તે શ્રેષ્ઠીને પકડીને રાજા પાસે લાવ્યા અને રાજાએ તે બિચારાને વધના આદેશ કર્યાં. પણ તેને કાઈ છેાડાવવા આવ્યું નહિ. સ્વજનાદિ લાકોએ રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી એટલે રાજાએ કહ્યું કેઃ—જો મારી પાસેથી તેલનું પૂર્ણપાત્ર લઈ તેમાંથી એક બિંદુ પણ નીચે ન પાડતાં એ સમસ્ત નગરમાં ભ્રમે અને પછી તે તૈલપાત્ર સહીસલામત મારી આગળ મુકે. જો એમ કરે તેાજ એનેા છૂટકારા થાય તેમ છે, અન્યથા નહિ,’ એટલે મરણુના ભયથા તેણે તે વાત પણ કબુલ રાખી. પછી પદ્મશેખર રાજાએ સમસ્ત નગરમાં પટ્ટુપટહ, વેણું, વીણા વિગેરે ઉદ્દામ શયુક્ત સરસ વાજીત્રા, તથા અત્યંત લલિતરૂપ લાવણ્ય અને સુવેષસહિત વેશ્યાએના વિલાસ યુક્ત અને સ ક્રિયાને સુખ ઉપજાવે તેવા સેકડો નાટકો પગલે પગલે રચાવી દીધા. હવે તે શ્રેષ્ઠિ તેમાં વિશેષ રસિક હોવા છતાં તેજ તૈલભાજનમાં દૃષ્ટિ સ્થાપી, બંને બાજુએ
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ગઠવેલા ખુલ્લા ખડગને હાથમાં લઈ વિવિધ ભય પમાડતા સુભટથી ભય પામતે તે સમગ્ર નગરમાં ભમીને પુનઃ રાજા પાસે આવ્યું. એટલે રાજાએ કિંચિત્ હસીને કહ્યું કે;–“ ભદ્ર ! અત્યંત ચપલ મન અને ઈનિ તું શી રીતે નિરોધ કરી શક્યા ? તેણે કહ્યું કે – હે સ્વામિન્ ! મરણના ભયથી, રાજા બેલ્યા કે – જે એક ભવને માટે પણ તે અપ્રમાદ સેવ્યો, તે અનંત સંસારના મરણથી ભય પામતા એવા સાધુઓ વિગેરે કેમ પ્રમાદ સેવે ? માટે હે શ્રેષ્ઠિરાજ ! હિતવચન સાંભળઃ– આ લોક જે વિસ્તૃત વિકથાઓ કરે છે, દુષ્ટ વિષમાં ગર્વિષ્ટ થાય છે, સુપ્રમત્ત (મદમસ્ત) ની જેમ જે ચેષ્ટા કરે છે, ગુણ દોષના ભેદને જાણતા નથી, પિતાને હિત પદેશકપર પણ જે કેપ કરે છે અને જે નરકાદિક કુનિમાં જાય છે, તે દુષ્ટ એવા પ્રમાદરૂપ કુરિપુનું જ ચેષ્ઠિત છે માટે પ્રમાદ ન કર, જિનેશ્વરની ભક્તિ કર, ગુરૂની સેવા કર, ષડાવશ્યક વિધિનું પાલન કર અને સંસાર ફૂપમાં ન પડ” ઈત્યાદિ તેની શિખામણથી પ્રતિબંધ પામીને તે સત્ય શ્રાવક થયે. અને પદ્મશેખરરાજા પણ અનુક્રમે ગુરૂગુણના વર્ણનમાં તત્પર રહી અને બહુ લોકોને પુણ્યને લાભ આપી તે સદ્દગતિને પામ્યા.
આ પ્રમાણે કુગ્રહ કુમતને અત્યંત નિગ્રહ કરવામાં એક મંત્રરૂપ એવા શ્રી પદ્મશેખર રાજાના સુચરિત્રને સાંભળીને હે ભવ્ય જન ! સદજ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર ધારી એવા ગુરૂમહારાજના અતુલ ગુણનું પરિકીર્તન કરે.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
બીજો ઉપદેશ
જે પ્રાણી વિનયથી ભાવિત થઈને શ્રી ગુરૂના ચરણને વંદન કરે છે, તેને ઉચ્ચ પદ દુલ ભ નથી, આ સંબંધમાં શ્રી કૃષ્ણનુ' દૃષ્ટાંત સમજવા ચેાગ્ય છે.
શ્રીકૃષ્ણની કથા
દેવનગરી–અલકાપુરી સુરપુરી સમાન દ્વારાવતી (દ્વારિકા) નામે નગરી છે. સમુદ્રને દૂર કરીને કુબેરે જે નગરીની રચના કરી હતી. ત્યાં ક ંસ, કૈટભ, ચાણાર, જરાસંઘ વિગેરે વરીઆને જીતનાર એવા અંતિમ વાસુદેવ સામ્રાજય સ`પત્તિને ભાગવતા હતા. વળી જેનામાં ક્ષાયિક સમ્યકત્વ, પરદોષ-અકથન અને અપયુદ્ધના નિષેધ-એ મુખ્ય લેાકેાત્તર ગુણ્ણા હતા. તેમજ જે કાઇ પુત્ર દિક્ષા લેવાને તૈયાર થતા, તેને તે અટકાવતા ન હતા અને કન્યાના વિવાહમાં તેને એવા નિણ્ ય હતેા કે—જ્યારે પુત્રી વિવાહ ચેાગ્ય થાય, ત્યારે તેની માતા તેને વિભૂષિત કરીને રાજ સભામાં મેાકલતી, એટલે કૃષ્ણે પણ તેને પૂછતે કે
હે વત્સે ! તારે રાણી થવુ છે કે દાસી થવું છે ? તે કહે.' જો તે કહે, કે ‘મારે રાણી થવું છે,” તેા તેને તે દિક્ષા અપાવતા હતા, અને તે વખતે અતુલ મહેાત્સવે પાતે કરતા તથા બીજાએ પાસે કરાવતા હતા. કારણ કે શ્રામણ્ય તત્ત્વથી શના રાજ્ય કરતાં પણ અધિક કીમતી છે. વળી જો તે કહે કે—‘મારે દાસી થવું છે;' તે તેને તેની માતાને ત્યાંજ તે માકલતા અને તેજ તેના વિવાહાર્દિક કરતી હતી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
એકદા તેની માતાએ શીખવેલ કાઈ કન્યા એટલી કેઃ“મારે દાસી થવું છે.’ એટલે હિરએ મનમાં વિચાયું કેઃ
4
ખરેખર ! આ મુગ્ધાને કાઈ એ શીખવી છે. તેથી આમ કહે છે. માટે હવે એની એવી ગાઠવણુ કરૂ, કે બીજી કેાઈ એમ ન મેલે.”
હવે તેના શાલાપતિ વીર્ (વીરા) નામે એક સુસેવક હતા. તેના હાસ્યકર વૃત્તાંતને હરિ બાલ્યાવસ્થાથીજ જાણતા હતા. તે કન્યા તેને આપવાની ઇચ્છાથી કૃષ્ણ તેના હલકા ચરિત્રને પણ સ્તુતિ રૂપથી ઉચ્ચ કહીને સભાસદોની સમક્ષ આલ્યા કે હે સભ્ય જના ! આ વીર ખરેખર એક અતિ
બહાદુર નર છે. એના પરાક્રમાની પ્રૌઢતા હું કહું છું, તે સાંભળેા—‘ કલભીપુરમાં વસતી ઘેાષવતી સેનાને જેણે પેાતાના વામ હસ્તથી અટકાવી રાખી, તે આ વીર ક્ષત્રિય છે. બદરી વનમાં વંસતા રક્ત ફળી નાગને જેણે એક ઢેફા માત્રથી જમીન દોસ્ત કરી નાખ્યા, તે આ વીર ક્ષત્રિય છે. ચક્રવત્તી ની ક્ષતિથી કલુષાદકને વહન કરતી ગંગાને જેણે પેાતાના વામ પગથી અટકાવી રાખી, તે આ વીર ક્ષત્રિય છે.’ માટે આ પરાક્રમી અને શ્રેષ્ઠ હાવાથી કન્યાને ચિત વર છે. એવા જો કોઇ વર મારા જોવામાં પણ આવતા નથી, કે જે મારા મનને પસંદ પડે,' પછી આજ્ઞાશૂર એવા તેના એ વચનના અતિક્રમ કરવામાં ભીરૂ એવા તે સભાસદોએ હું વિભા ! એ અધુ' ચથા છે.' એમ કહીને તે માની લીધું. પછી બીજાઓને પસંદ નહિ હોવા છતાં વાસુદેવે તેમના પરસ્પર પાણિગ્રહ ( વિવાહ) કરી દીધા. કારણ કે તેવા સમર્થ પુરૂષાને શુ અસાધ્ય હોય ?
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
"
•
પછી તે રમણીય અલંકાર ધારણ કરીને તેના ઘરે ગઈ અને જાણે સાક્ષાત્ વસુધા પર આવેલ દેવી હેાય તેવી રમણીય તે રમણી ત્યાં પલ`ગ પર બેઠી. તેના ગૃહકૃત્ય યા વિનય સાચવવાની પણ તેણે દરકાર કરી નહિ, પરંતુ ઉલટા તેજ તેની આજ્ઞાને વશવદ (આધીન) થયા અને વાસુદેવ થકી શકા પામતા તે તેને દેવીની જેમ માનવા લાગ્યા. કારણ કે વાસુદેવના અ’તરના આકૂત (આશય—અભિપ્રાય) ને તે સમજી શકયા ન હતા. એકદા કૃષ્ણે તેને કહ્યું કે:— હે ભદ્ર ! તારી સ્ત્રી ઘરનું કામ બધુ કરે છે કે નહિ ! એટલે વિનીત એવા તે મેલ્યા કેઃ – હે દેવ ! તમારી સૌંદય વતી સુત્તાને હું દેવીની જેમ આરા છું.' આથી બધા સભ્ય જનેા હસવા લાગ્યા પછી વાસુદેવે તેને કહ્યુ` કેઃ— તેની પાસે તારે સમસ્ત ગૃહષ્કૃત્યા કરાવવાં તેમાં તારે મારી કે તેની લેશ પણ શકા રાખવી નહિ.' પછી ઘેર આવીને તે અત્યંત તેની તના કરવા લાગ્યા કેઃ— હે દુષ્ટ ! એસી શા માટે રહી છે ? ઉઠ અને પાજની (વાસીદું.) કર. ઘરની ચીજો બધી વ્યવસ્થિત રીતે રાખ અને ઘરનું આંગણું સાફ કર. આમ કામ વિના મારે ઘેર કેલા કાલ સુધી લાડ લડીશ' આ પ્રમાણે તેનાથી આક્રોશ પામેલી તે રૂષ્ટ થઈને પિતાને ઘરે ચાલી ગઈ અને ત્યાં માતાની આગળ પતિકૃત પેાતાનુ દુઃખ ગદ્ગદ્ વાણીથી તેણે નિવેદન કર્યું". એટલે કૃષ્ણે કહ્યું કે હું મૂર્ખ ! મેં તા તારા કહ્યા પ્રમાણે કર્યુ છે.' પછી તે ખાલી કે–તા મારે રાણી થવું છે. માટે મારા પર પ્રસાદ કરેા.' એટલે હિરએ હસીને કહ્યું કેઃ– હવે જો તારા પતિ કહે, તાજ તું રાણી થઈ શકે.’ પછી તે સુતાએ તેમ કર્યું, અને પેાતાના ભર્તારની અનુમતિ મેળવીને શ્રીનેમિનાથ ભગવાન્ પાસે સમહોત્સવ દીક્ષા લીધી તથા દુઃખ સમૂહના છેદ્ર કરીને તે સુખી થઈ.
.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬ હવે તે વખતે ભગવંતના પરિવારમાં ત્યાં અઢાર હજાર સાધુઓ હતા. એવામાં શ્રીકૃષ્ણ પ્રભુને કહ્યું. કે- “હે ભગવન્! જે આપની આજ્ઞા હેય, તો સર્વ સાધુઓને વાંદણ દેવાની મારી ઈચ્છા છે.” એટલે પ્રભુએ તેને લાભ જાણીને અનુજ્ઞા આપી. પછી સોળ હજાર રાજાઓથી પરવારીને ઋષિઓને તેણે વાંદણા આપ્યા. તે વખતે અત્યંત વધતા જતા હર્ષથી પૂરિત અને ભક્તિથી ભાસુર એવા કૃષ્ણ શત્રુના ઉચ્છેદને માટે તૈયાર થયેલા સુભટની જેમ ભાસવા લાગ્યું. પછી વચમાં શ્રમિત થઈ ગયેલા અન્ય રાજાઓ વાંદણ ન આપી શક્યા, પણ પિતાના સ્વામીની ભક્તિને લીધે વીરાએ પ્રાંત સુધી વાંદણ આપ્યાં. એવામાં કૃષ્ણ ભગવંતને પૂછયું કે“હે ભગવન્! ત્રણ ત્રેસઠ યુદ્ધ કરતાં મને આટલે શ્રમ લાગે હે, કે જેટલે શ્રમ અને અત્યારે લાગ્યું. માટે હેવિ ! તેનું મને શું ફળ મળશે?” ભગવંત બેલ્યા કે –“હે હરે! તેં ચતુર્થ નરકને ઉપાર્જન કરેલાં કર્મ પુદગલે ખપાવ્યા અને તીર્થકર કર્મ ઉપાર્જન કર્યું. અને આ વીરાને તે તુ સંતુષ્ટ થઈને જેટલું આપીશ, તેટલું ફળ મળશે. કારણ કે એણે માત્ર તારી ભક્તિને લીધે વાંદણ આપ્યા છે. પણ ભાવથી આપ્યા નથી.” ઈત્યાદિ ભગવંત પાસે અન્ય પણ કાંઈ પૂછીને અને તેમને નમસ્કાર કરીને કૃષ્ણ તથા અન્ય લોકે અનુક્રમે પિતાપિતાના ઘરે ગયા.
આ પ્રમાણે દ્રવ્ય અને ભાવથી કૃતિકર્મ (વાંદણ) ના સંબંધમાં આ દષ્ટાંત કહેવામાં આવ્યું. માટે હે ભવ્ય જ ! ગુણ–દોષને વિવેક રાખી ગુરૂ મહારાજના ચરણકમળમાં તે વાંદણું આપે, કે જેથી પરમ પુણ્યની ( ઉચ્ચ પદની) પ્રાપ્તિ થાય.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
ત્રીજો ઉપદેશ
સમ્યક્ પ્રકારની હૃદયશુદ્ધિથી સેવેલા શ્રીગુરૂ સ`તુષ્ટ (પ્રસન્ન) થાય છે. આ સંબધમાં નાગાર્જુન યાગીનુ દૃષ્ટાંત અવષેધનીય ( સમજવા ચેાગ્ય) છે.
.
નાગાર્જુન યાગીની કથા
વિદ્યાધર નામના પવિત્ર ગચ્છમાં પ્રખ્યાત એવા શ્રીપાદ લિપ્ત નામના આચાર્ય હતા. જેમને ખાલ્યવયમાં શ્રીગુરૂએ પ્રસન્ન થઈને એક ગાથાથી પાલેપનામની આકાશગામિની વિદ્યા આપી હતી. તે ગાથા આ પ્રમાણે હતીઃ— પછી તે વિદ્યાના ચેાગે શત્રુ ય, અષ્ટાપદ, રૈવતાચલ, અબુ દિગિર અને સ`મેતશિખર-એ પાંચ તીથે`પરના જિનેધરાને નમસ્કાર કર્યા સિવાય તે આહાર વાપરતા નહિ. સમસ્ત વિગઈ ના ત્યાગ કરવાથી અને આરનાલ (અથાણા સાથે) થી માત્ર એદન (ભાત) ગૃહણ કરવાથી તેમને અનેક લબ્ધિઓ ઉત્પન્ન થઈ હતી. એકદા નાગાર્જુન યાગી કપટી શ્રાવક થઈને તે વિદ્યાના આમ્નાયને ગૃહણ કરવાની ઇચ્છાથી તેમની સેવા કરવા લાગ્યા. તે પ્રતિદિન ગુરૂના ચરણે વાંદણા શ્વેતા અને લખ્યું લક્ષગુણને લીધે સુંઘવા માત્રથી તે ઔષધાને પણ જાણી લેતા હતા એમ કરતાં અનુક્રમે એકસાસાત ઔષધેા જાણી શકયેા. પણ અભ્યાસના અભાવથી (એકસેા) આઠમા ઔષધને તે સમજી ન શકયા. પછી જે તે જળથી તેનુ સ‘મેલન કરી આકાશમાં ઉડવાની ઇચ્છાથી તેના અને પગે લેપ કર્યાં, અને તેના પ્રભાવથી પતનાપતન કરતાં સત્યાસ્નાય જાણ્યા વિના માત્ર તેના શરીર પર ક્ષતાવલી (ક્ષત–
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
પંક્તિ) પડી ગઈ, એટલે ગુરૂમહારાજે પૂછયું કે – “હે ભદ્ર ! તને આ ક્ષતપંક્તિ શી ?” એટલે મૂલથી તેણે પિતાને યથાકૃત વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો. પછી તેની બુદ્ધિથી રંજિત થયેલા ગુરૂમહારાજે તેને બારવ્રત અંગીકાર કરાવીને સત્ય શ્રાવક બનાવી આમ્નાયપૂર્વક તે ઔષધ બતાવ્યું. અને કહ્યું કે – “ભદ્ર! જે તારે આકાશમાં ઉડવાની ઈચ્છા હોય, તે સાઠ તંદુલના જળથી આ ઔષધેને તારે લેપ કરવો” આ પ્રમાણે સાંબળીને તેમના કહ્યા પ્રમાણે કરતાં તેને સર્વ મનોરથ સિદ્ધ થયા અને પછી જિન મતની પ્રભાવના કરતે તે એક પરમ શ્રાવક થયે. અને એટલા માટે જ સલ્ફળના અથી એવા વિવેકી જને દેવ, ગુરૂ, પિતા અને રાજા વિગેરેને આંતરની ભક્તિ પૂર્વક સેવે છે.
પછી એકદા તે ગીએ બહુ દ્રવ્ય મેળવીને સુવર્ણ સિદ્ધિ કરનાર એ સહસ્મવેધી રસ સાથે, અને તે એક કાચને કુંપામાં ભરીને સ્વસેવક સાથે પિતાની ભક્તિથી તે રસ ગુરૂ મહારાજને જ ભેટ મોકલાવ્યું. એટલે મસ્તકને નમાવતા એવા તે સેવકને આચાર્યે કહ્યું કે- આ શું પ્રાકૃત છે? અને તે કેણે કહ્યું છે? તે કહે.” તે બે કે-“હે પ્રભો ! ત્રણે લોકમાં દુર્લભ એ આ સુવર્ણ સિદ્ધિકર રસ નાગાજુને આપને ભેટ કર્યો છે” પછી ગુરૂ બોલ્યા કે-“અહો! અમારા તે શિષ્યની કેવી કૃતજ્ઞતા? કે જેણે આવી રીતે આ નવ્ય નિષ્પન્ન રસ અમને ભેટ કર્યો. પરંતુ બાહ્ય અને આંતર પરિગ્રહનો ત્યાગ કરનારા તથા તૃણ અને સુવર્ણમાં સમાન સ્પૃહાવાળા એવાં અમે એ રસને મનથી પણ ઇચ્છતા નથી.” “આ અનર્થના હેતુભૂત રસનું શું પ્રયોજન છે?” એમ મનમાં વિચારીને તેમણે કહ્યું કે -અથવા તે એ મુગ્ધ અમારા આચારને જ જાણતા નથી.” પછી રાખની Úડિલભૂમિ આગળ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
.
લેવરાવીને તેમણે તે રસ ત્યાં નાંખી દીધા અને પેાતાના પ્રશ્નવણ (મૂત્ર) થી તે કુપા ભરીને વૃત્તાંત જણાવવા પૂર્વક સૂરિએ તેને સોંપ્યા. એટલે તે સેવક પણ મનમાં કાપ કરતા નાગાર્જુન પાસે આવ્યા, અને તેને તે વૃત્તાંત નિવેદન કર્યાં. એટલે તે ચેગી રાષથી રક્ત થઈને વિચારવા લાગ્યો કે:અહા ! એમને અવિવેક ! અહા ! એમની પ્રત્યુ પકારિતા ! એ મલીન જને લેાક વ્યવહારથી બહિર્મુખ અને પશુપ્રાય હોય છે તથા સ્વપવના ભેદને પણ જાણતા નથી.” ઈત્યાદિ અંતરમાં અનેક સંકલ્પ કરીને કોઈ શિલાતલપર તેણે અત્યંત જોરથી તે કુપા ફાડી નાખ્યા. એવામાં તત્કાલ તે શિક્ષા અધી સુણમય થઈ ગઈ, એટલે કૌતુક અને નિવેદ્યપૂર્ણાંક તે ચાગી આ પ્રમાણે વિચાર । લાગ્યા કે :– · અહા ! ગુરૂમહારાંજના પ્રભાવ તા કાઈ નવીનજ પ્રકારના છે; કે જેમના મલસૂત્રમાં પણ સુવર્ણ સિદ્ધિ રહેલી છે. અહા ! તપની શક્તિ! અહા ! ભાગ્યશૈભવ ! કે જેમનું આ શરીર પણ સુવર્ણ પુરૂષની જેમ સ સુવણૅ મય છે. વળી હુતા સહસ્ર કલેશ સહન કરી રસસિદ્ધિ કરી શકું છું, અને એમના તેા શરીરમાંજ તે સ્વભાવથી રહેલી છે.' આ પ્રમાણે જાણીને તે ગીએ ત્યાં આવી યુગપ્રધાન એવા તે ગુરૂમહારાજને નમસ્કાર કરીને તેણે પોતાના અપરાધ ખમાબ્યા. અને પછી નાગાર્જુને કલ્પવૃક્ષસદેશ એવા તે શ્રીગુરૂની વદન અને સ્તવનાદિકથી ચિરકાલ પર્યંત આરાધના કરી.
આ પ્રમાણે જે મનુષ્યા કલ્પલતાની જેમ ગુરૂભક્તિને આરાધે છે, તેઓને અલ્પ સમયમાં અખિલ ઇષ્ટ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
થે ઉપદેશ
સાધર્મિકપર આસ્થા, ગુરૂભક્તિ, તીર્થની ઉન્નતિ અને પરિગ્રહાદિકની નિવૃત્તિ-એ ગુણે પેથડશાહ શ્રાવકમાં હતા, તેવા બીજા કેઈમાં ભાગ્યેજ હશે.
પેથડશાહ શ્રાવકની કથા વિદ્યાપુરમાં પેથડશાહ નામને એક નિર્ધન વણિક હત તેણે શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ પાસે ધર્મ અંગીકાર કર્યો. એકદા તે ગુરૂમહારાજનીજ પાસે પરિગ્રહના પ્રમાણમાં પિતાના દ્રવ્ય સંબંધી પાંચસે દ્રમ્મોને તે જેટલામાં નિયમ કરે છે, તેવામાં તેના પ્રબળ ભાગ્ય જાણુંને ગુરૂ મહારાજે તેને નિષેધ કર્યો, અને કહ્યું કે-“હે ભદ્ર ! તારે એવી રીતે નિયમ કરે. કે જેથી વ્રતભગ ન થાય એટલે તે બે કે:-“હે ભગવાન ! મારાં એવાં ભાગ્ય ક્યાંથી ? કે જેથી હું સમૃદ્ધિવાન થાઉં તથાપિ પંચલક્ષ કરતાં અધિકને હું નિયમ લઉં છું.” ગુરૂ બોલ્યા કે-“હે વત્સ! તુ માટે શેઠ થઈશ કારણ કે તારું ભાગ્ય મોટું છે. આ પ્રમાણે શ્રવણ કરી ગુરૂમહારાજને નમીને તે સ્વસ્થાને આવ્યા. - હવે એકદા ત્યાં દુભિક્ષ પડતાં પોતાના નિર્વાહનો પણ અસંભવ થતાં પોતાની સ્ત્રી સહિત તેણે માલવ દેશ તરફ પ્રયાણ કર્યું અને અનુક્રમે જેટલામાં તે માંડવગઢ નામના નગરની પ્રતોલી આગળ આવ્યા, તેવામાં સર્પના શિરપર રહેલી દુર્ગા વામ ભાગે થઈને બોલી. એટલે તેવું આશ્ચર્ય જોઈને ભયભીત થઈ તે જેટલામાં વિલંબ કરે છે, તેટલામાં કઈ શાસ્ત્રજ્ઞ પુરૂષે તેને કહ્યું કે:-“હે વણિક! તું મુગ્ધ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
લાગે છે. હું ભદ્ર! જો પહેલાં તુ' ગયા હોત તા અહીં તુ જ રાજા થાત, પણ હવે તેા તું તેનેા પ્રતિરૂપ ભૂત (પ્રધાન) થઈશ.' આ પ્રમાણે તેણે ઉત્સાહિત કરેલ તે નગરમાં જઈને રહ્યો. અને અનુક્રમે સારગદેવ રાજાને પ્રધાન થયા. પછી તે માટે અધિકારી થયા, છતાં પેાતાના નિયમાને તે કદાપિ મૂકતા ન હતા. પયઃપુર-પાણીની ભરતી આવતાં પણ સાગર શુ' પેાતાની મર્યાદાને મૂકે છે? પછી નાગરવેલના પાન સિવાય સ સચિત્તના તેણે ત્યાગ કર્યાં. કારણ કે તે વિના રાજસભામાં તેનું મુખ નિઃશ્રીક (શાભા રહિત ) લાગે, વળી તે મ`ત્રીશ્વર પાલખીમાં બેસીને જ્યારે રાજસભામાં જતા, ત્યારે તે ઉપદેશમાલાની એક ગાથા શીખતા હતા કારણે કે રાજ્ય કામાં વ્યગ્ર હાવાથી તેને ખીજો વખત મળી શકતા નહિ. અને તે વખતે વિચાર વિગેરેના અભાવથી તે નિવૃત્ત રહેતા. હતા. એમ કરતાં કેટલાક દિવસેામાં તે ઉપદેશમાલા તેણે સપૂર્ણ શીખી લીધી. અહેા ! તેનેા જ્ઞાનાદ્યમ કાને આશ્ચય. કારક ન થાય ? આ પ્રમાણે રાજાથી પ્રતિષ્ઠા પામીને તે મ`ત્રીશ્વરે શ્રી ધર્માંની પણ પ્રતિષ્ઠામાં આ પ્રમાણે વધારો કર્યાઃ
એકદા સાત લાખ માણસા અને બાવન જિનાલયેા સહિત પેથડશાહ એ તીર્થની યાત્રા કરવા ચાલ્યા. એવામાં તે અને દિગંબર સ`ઘ અને ગિરિનાર તીર્થ પર સમકાળે આવ્યા, અને તેમની વચ્ચે તીના વિવાદ શરૂ થયેા. તે વખતે કેટલાક વિરાએ આવીને કહ્યું કે–' બંનેમાં જે સઘ’પતિ ઇંદ્રમાલા પહેરશે તેનું આ તી થશે.' એટલે પુણ્યશાળી પેથડશાહે તરત ઉડીને ઇંદ્રમાલા પહેરી અને તી પેાતાનું કર્યું. તે વખતે તેણે એકવીશ ઘડા સુવણુ ના વ્યય કર્યાં. અહા ! ઉચ્ચપદની પ્રાપ્તિને માટે પુરૂષ કેવા પ્રયત્ન કરે છે ? કૃપણુ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ર જને જાણે ત્યાં જવાને ઈચ્છતા હોય, તેમ દ્રવ્યને પૃથ્વીમાં નીચે નાખે છે અને ઉન્નત પદની ઈચ્છા કરતા સજજને તેને ગુરૂ (મોટા) રૌત્યાદિકમાં વાપરે છે. એ પ્રમાણે યાત્રામાં અગ્યાર લાખને વ્યય કરીને તે મંડપ દુર્ગમાં આવ્યું એટલે રાજાએ. તેનું બહુ માન કર્યું પછી શ્રી મંડ૫દુર્ગમાં રહેલા ત્રણ જિન રૉપર સાક્ષાત પિતાના ઉજવલ પ્રતાપતુલ્ય એવા સુવર્ણકું સ્થાપન કર્યા. તથા શત્રુ જ્યાદિ તિર્થો પર જાણે. પિતાના યશપિંડ હોય તેવા ચેરાશી જિનપ્રાસાદ કરાવ્યા. વળી બહોતેર હજાર ટકા ખરચીને જેણે શ્રી ધર્મઘોષસૂરિને પ્રવેશ મહત્સવ કરાવ્યું તથા જે બે જનમાં સાધુને ગ. હોય તો તેમની પાસે જઈને તે પ્રતિક્રમણ કરતો હતો અને એ રીતે જે ચાર એજનમાં ગીતાર્થગુરૂને સંભવ હોય, તે. ત્યાં જઈને તે પાક્ષિક પ્રતિક્રમણ કરતા હતા. અહો ! સાધુઓ પર કે અનુરાગ ?
એકદા પછવાડે રહીને રચનાને નિવેદન કરનાર એવા પુષ્પ આપનાર જન સહિત તે મંત્રી ગૃહબિંબોની પૂજા કરતે, હતા. એવામાં ત્યાં રાજા આવે અને તેની પરીક્ષા કરવાને માટે તે પુષ્પ આપનાર માણસને દૂર કરીને તેના સ્થાને પિતે ગુપ્ત રીતે બેસી ગયે. એવામાં જિનેશ્વરમાં દષ્ટિ સ્થાપીને નિશ્ચલ થયેલ એવા મંત્રીએ પુષ્પ લેવા માટે પછવાડે. પિતાને હાથ પ્રસાચે. એટલે અન્ય અન્ય પુષ્પ આવવાથી તેણે રાજાને ઓળખે અને તમે અહીં ક્યાંથી ?” એમ. સંભ્રાત થઈને જોવામાં તરત ઉઠવા જાય છે તેવામાં રાજાએ કહ્યું કે – હે મંત્રીશ્વર ! ઉતાવળ ન કર, સ્વસ્થ થા; પછી પૂજા સમાપ્ત કરીને રાજાની સાથે તેણે વાતચીત કરી. ત્યાર પછી “હે ભદ્ર ! તુ ધન્ય છે કે જેની જિનપૂજામાં આવી
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩
દૃઢતા છે.' એ પ્રમાણે તેની સ્તુતિ કરીને રાજા સ્વસ્થાને ગયા અને તેણે ભેાજન વિગેરે કર્યુ.
એકદા શ્રી સ્તંભન તી માં શ્રીધર વ્યવહારીએ સમ્યકત્વ અને શીલવ્રતની પ્રતિપત્તિ (સેવા) કરી અને સમ્યકત્વના ઉદ્યાપનમાં તેણે પ્રતિગામે મુક્તિલતાના જાણે સાક્ષાત્ ફળા હાય એવા સુવણ ના ટકા સહિત માદક મેાકલ્યા, તથા ચેાથા વ્રતના ઉદ્યાપનમાં તેવી જ રીતે તેણે પાંચવષ્ણુના રેશમી વસ્ત્રાની સારી પહેરામણી માકલી. તે વખતે તેણે મંત્રીને માટે પેાતાના માણુસા દ્વારાએ પહેરામણી માકલી. તે લઈને ત્યાં આવી તેઓએ મત્રીને કહ્યુ કે:—હે દેવ ! બહાર પધારો અને શ્રીધરે મોકલેલ આ પહેરામણી પહેર.' એટલે મ`ત્રીએ પેાતાની સ્ત્રીને કહ્યું કેઃ—'હે દેવી ! શું કશું ?” તે તેને અનુકૂળ થઇને ખાલી કેઃ—'હે સ્વામિન્ ! તેને ધારણ કરા,' પછી પાતે ખત્રીશ વર્ષોંને છતાં તેણે શ્રી ધર્મ ઘાષ ગુરૂ પાસે શીલવ્રતના ઉચ્ચાર કર્યાં. તે વખતે તેને એક ઝંઝણ નામે પુત્ર હતા. પછી સેાળ હજાર ટકા ખરચી તે મિડ (પહેરામણી ) ( ને પ્રવેશેાત્સવ કરાવીને પાતે તેને ધારણ કરી.
આ પ્રમાણે શ્રી મહાવીર શાસનમાં અનેક સુકૃતદ્વારાએ પેાતાની લક્ષ્મીને વ્યય કરી સવિતા ( સૂ^ )ની જેમ તે અસ્ત થયા અને અનુક્રમે શિવપુરમાં પણ જશે. તથા જેણે વિમલાચલપર છપ્પન ઘડા સુવણૅના વ્યય કરી ઇમાલા ધારણ કરી તથા રાજાઓને માન્ય એવા જેણે કપૂરને માટે દક્ષિણ દેશના કર જોડી દીધેા, એવા તે પેથડશાહના પુત્ર ઞઞણુશાહ તે કયા સજ્જનેને વર્ણનીય ન હોય ? અર્થાત્ સ સ તાને તે પ્રશસ્ય છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
પાંચમે ઉપદેશ
કેટલાક આચાર્ય આ કળિયુગમાં શ્રી જિનશાસનરૂપ ઘરમાં દ્વીપક સમાન થયા. આ સબંધમાં મ્લેચ્છપતિને પ્રતિએધ કરનાર શ્રીજિનપ્રભસૂરિનું ઉદ્દાહરણ જાણવા લાયક છે. શ્રી જિનપ્રભસૂરિનું દૃષ્ટાંત
( ૧૩૩૨ )મા વર્ષે પદ્માવતીથી વરને પામેલા અને રાજાઓને માન્ય એવા શ્રી જિનપ્રભસૂરિ હતા. એકદા તે ચાગિનીપુરમાં ચાતુર્માસ રહ્યા, જ્યાં શ્રીપીરાજ બાદશાહ રાજ્ય કરતા હતા. એકદા નગરમાં ઉપદ્રવ કરનારા મ્લેચ્છેને તે આચાર્ય મહારાજે મરડાયેલી ગ્રીવાને સજ્જ કરવાને ઉપાય બતાવ્યા. એટલે સર્વાંને આશ્ચય કરનાર તે અવદાતથી (સૂરિ) રાજાથી રકપ ́ત જગદ્વિખ્યાત થયા. પછી રાજાએ તેમને ખેલાવ્યા, એટલે દરરોજ ધક્તિ પૂર્ણાંક અવસરોચિત વાકચાથી તે રાજાને પ્રસન્ન કરવા લાગ્યા.
એકદા રાજાએ તેમને વિજ્ય યંત્રને આમ્નાય પૂછ્યા. એટલે આચાય તેવાઓને અગેાચર એવા તે આમ્નાય તેને કહ્યોઃ—હે દેવ ! આ વિયત્ર જેની પાસે હોય, તેને દિવ્ય અસ્ત્ર પણ લાગે નહિ, તથા ક્રોધથી ધમધમતા શત્રુ પણ તેને ખાધા ન કરે !' આ પ્રમાણે પ્રથમ સાંભળીને રાજાએ તે યંત્ર કરાવી પરીક્ષાને માટે એક બકરાના ગળે ખાંધ્યા અને પછી તેના પર તલવાર વિગેરે અસ્રોના પ્રહાર છે।ડયા, પણ જાણે અખરયુક્ત અ ́ગ હોય, તેમ તેના શરીરને તે લાગ્યા નહિ. વળી તે યંત્રને છત્રના દંડમાં બાંધીને તેની નીચે એક ઉંદર રાખીને તે કૌતુકી રાજાએ તેના તરફ ખિલાડી
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
છેાડી, એટલે તેને જોતાંજ ઉત્પન્ન થયેલ વૈરભાવથી તે તેના તરફ દોડી, પણ પાસે ઉભેલા માણસેાએ પ્રેર્યાં છતાં તે તેની છાયામાં આવી ન શકી. આ પ્રમાણે બંને આશ્ચય જોઈને તે યંત્ર એ તામ્રમય કરાવીને તેમાંથી એક તેણે પેાતાની પાસે રાખ્યા અને એક ગુરૂ મહારાજને ભેટ કર્યો. કારણ કે સજ્જના ઉપકારને કદી પણ ભુલી જતા નથી. ત્યારથી તે રાજા સ્થાન, યાન, ગૃહ, ગામ, સભા, વિજન કે વનમાં– કયાંય પણ શ્રી ગુરૂને મુકતા નહિ.
એકદા બાદશાહે ગુજર દેશમાં જવાની ઇચ્છાથી ગામની બહાર એક વટવૃક્ષની નીચે પ્રસ્થાન કર્યું. ત્યાં શીતલ, નિખિડ છાયાવાળા વિશાળ અને મનગમતા એવા તે વૃક્ષને પુનઃ પુનઃ નિહાળતાં તે બાદશાહે ગુરૂને પૂછ્યું કેઃ—હે વિભા ! આ વટવૃક્ષ બહુ સુંદર છે; એટલે તેના મનાભાવને જાણનારા એવા આચાર્ય મેલ્યા કેઃ—જો તમારી ઇચ્છા હાય, તે એ સાથે ચાલે. પછી રાજાએ પેાતાની ઈચ્છા જણાવી અને પ્રયાણ કર્યુ, એટલે સૂર્ના પ્રભાવથી તે વટવૃક્ષ પણ સેવકની જેમ ચાલવા લાગ્યું. તે વટવૃક્ષને ચાલતું જોઇને લેક પેાતાના લેાચનને વિકસ્વર વિકસ્વર કરીને સૂરી ૢ તથા રાજાની પગલે પગલે પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. હવે કેટલાકમા` એળ ગ્યા પછી રાજાએ ગુરૂને કહ્યું કે:—‘આ વટવૃક્ષને હવે વિસર્જન કરો કારણ કે એને બહુ ફેરો થયા.' એટલે સૂરિએ વટને કહ્યું કેઃ—‘હે વટ ! રાજાને નમસ્કાર કીને સ્વસ્થાનકે ચાલ્યા જા. આથી તેણે પણ સુશિષ્યની જેમ તેજ પ્રમાણે કર્યું.... પછી રાજા મારવાડમાં આબ્યા, એટલે ત્યાંના નગર જના દરેક સ્થળે હાથમાં ભેટણા લઈને આવવા લાગ્યા. એવામાં તે લેાકાને સામાન્ય વેષધારી જોઈને રાજાએ ગુરૂને પૂછ્યું:— ‘આ લેાકેા લુંટાયેલાની જેમ આવા કેમ દેખાય છે ?’ ગુરૂ મેલ્યા કેઃ—હે રાજન ! દેશાચારથી અથવા તેા બહુ દ્રવ્યના
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
અભાવથી અહીંના લેકે પ્રાયઃ આવા હશે. બીજું કંઈ કારણ તે જણાતું નથી.” એમ કહીને ગુરૂએ તે પ્રતિ પુરૂષને પાંચ પાંચ દિવ્ય વસ્ત્રો અપાવ્યાં અને પ્રત્યેક સ્ત્રીને સુવર્ણના બે ટકા સહિત સાડી અપાવી.
આ પ્રમાણે મેઘની જેમ લોકોની આશાને પૂરણ કરતાં તે અનુક્રમે પત્તનની પાસે જઘરાલ મહાપુરમાં આવ્યા. ત્યાં પ્રથમથી જ તપાગચ્છના શ્રી સેમપ્રભસૂરિ હતા. તેમને મળવાને તેઓ નગરમાં ગયા. ત્યાં અત્યુત્થાન અને આસન પ્રદાન વિગેરેથી તેઓએ તેમને બહુ સત્કાર કર્યો. એટલે તેમણે કહ્યું કે – હે ગુરે ! તમે આરાધવા લાયક છે કે જેમની આવા પ્રકારની ક્રિયા છે. એટલે સમપ્રભસૂરિ બોલ્યા કે – હે પ્રભો ! અમારી શું પ્રશંસા કરે છે ? ધન્ય તે તમે છો, કે જેના આધારે જિનશાસન જ્યવંત વતે છે. આ પ્રમાણે પ્રીતિપરાયણ થઈને જેટલામાં તે પરસ્પર વાતચીત કરે છે, તેવામાં તે શાળાની અંદર જે કૌતુક થયું તે સાંભળે–એક સાધુની સિદ્ધિકાને કોઈ ઉંદરે વિનાશ કર્યો. એટલે તે મુનિએ ગુરૂની પાસે આવીને પિકાર કર્યો. તે વખતે શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ શાળામાં રહેલા બધા ઉદરોને બે લાવ્યા, એટલે તે હાજર થયા, અને મુખ ઉંચે કરી તથા હાથ જોડીને ભયભીત એવા તે શિક્ષાપાત્રની જેમ વિનીત થઈને ગુરૂની આગળ ઉભા રહ્યા. એટલે આચાર્ય બાલ્યા કે – હે મૂષકે ! સાંભળે, તમારામાં જે અપરાધી હોય, તે રહે અને બીજા બધા ચાલ્યા જાઓ તથા સ્વેચ્છાએ ફરે ! આ પ્રમાણે તેમનું વચન સાંભળીને બધા ઉંદરે ઉતાવળે પગલે કુદકા મારીને ચાલ્યા ગયા અને માત્ર એકજ ચેરની જેમ આગળ ઉભો રહ્યો. એટલે તેને પણ આચાર્યે કહ્યું કે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭
‘તું ભય ન પામ. ધીરજ ધર, કારણ કે અમે સાધુઓ કેઈને પણ દુઃખ દેતા નથી.” એમ કહીને તેને શાળા થકી બહાર કહડા. ઇત્યાદિક કૌતુકોથી તેમણે સાધુઓને ચિરકાલ પ્રસન્ન કર્યા.
પછી સૂરિના ઉપદેશથી સૈન્ય અને સંઘસહિત બાદશાહ શત્રુંજય પર ગયો. ત્યાં પ્રથમ રાજાએ સંઘપતિના કર્તવ્ય બજાવ્યા, અને તે વખતે સૂરિએ તેને માટે રાયણને દૂધથી વરસાવી એ પ્રમાણે રેવતાચલપર પણ ગુરૂની સાથે મહોત્સવ પૂર્વક યાત્રા કરીને બાદશાહ ચેગિનીપુરમાં આવ્યું.
એકદા સભામાં બેસીને બાદશાહ શ્રી સૂરિની સાથે ઈષ્ટાર્થ સાધક કાંઈ પ્રીતિષ્ઠી કરતો હતો. એવામાં તેને કેઈગુરૂ
ત્યાં આવ્યું અને પિતાની વિદ્યાથી તેણે મસ્તક પર રહેલી ટેપીને આકાશમાં અધર રાખી. એટલે ગુરૂએ લાકડીની જેમ રજોહરણથી તેને હણીને જમીન પર પાડી દીધી, આથી તે બિચારો ત્યાં જ બેસી રહ્યો. પછી આચાર્ય બોલ્યા કે – જે તારામાં કોઈ એવી શક્તિ હોય તે આને જમીન પર પાડ, અને નહિ તે મૌનજ પકડી લે.” એટલે ચિરકાલ સુધી પણ તેને નીચે પાડવાને તે સમર્થન થયું. પછી સૂરિએ પિતે તે લઈ લીધું. એટલે તે લજિજત થઈ લોકોમાં હાંસીપાત્ર થ. પછી બીજે દિવસે પણ તેણે પાણીથી પૂરેલો એક ઘડે ગગનમાં અધર રાખે અને અતુલ ગવ' કરવા લાગ્યો. એટલે આચાર્યો તેજ રજોહરણથી ઘડાને આઘાત કરી તેને ખંડશઃ કરી નાખ્યો. પરંતુ તેમાં રહેલા જળને તેમણે ત્યાં જ તંભી દીધું.
આ ચમત્કાર જોઈને કેણુ વિસ્મય ન પામ્યા ? પછી એક ગુરૂ સિવાય સર્વે પોતપોતાના સ્થાને ગયા. ઈત્યાદિક નાના
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ પ્રકારની પ્રવર પ્રભાવનાઓથી જેમણે બાદશાહને પણ પ્રતિબોધ પમાડે, તથા જેમણે બહુ ઉપકારક એવા સાતસે ગ્રંથ રચ્યા.
અશેષ તામસ (અજ્ઞાન) ને દૂર કરનાર તથા શાસનના પ્રભાવક એવા શ્રીજિનપ્રભસૂરિ શ્રી સંઘનું કલ્યાણ કરે.
જતુર્થઃ શ્રીમતરાજા: . પ્રથમ ઉપદેશ
તે ધર્મ સામાન્ય અને વિશેષ–એવા ભેદથી બે પ્રકારે છે. તેમાં પ્રથમ સામાન્ય ધર્માધિકારના ઉદાહરણો આ પ્રમાણે છે :
હે શ્રાવકે ! પ્રાતઃકાળે શય્યાને ત્યાગ કરીને શ્રી પરમેષ્ઠીમંત્રનું સ્મરણ કરે, કે જેથી પૂર્વે શ્રીદેવની જેમ સર્વ ઈષ્ટ યોગ તમને પ્રાપ્ત થાય.
શ્રી દેવની કથા કાંપિલ્ય નામના નગરમાં શ્રીહર્ષ નામે રાજા હતું. તેને સાક્ષાત્ કુબેર જે શ્રીદેવ નામે પુત્ર હતો. એકદા સર્વ રાજાઓને જીતવાની ઈચ્છાથી શ્રીહર્ષ રાજા પિતાનાં સૌન્ય સમૂહથી અચલા (વસુધા) ને પણ ચલાયમાન કરતે તે દિગ્યાત્રાને માટે ચાલ્યું. પરંતુ કામરૂપનગરને સ્વામી રાજા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
દુય હાવાથી તે બ ંનેની વચ્ચે ચિરકાલપંત યુદ્ધ ચાલ્યું. પણ કાઈ ના જય કે પરાજય થયા નહિ. એટલે દેવા એ શ્રીહર્ષને યુદ્ધથી અટકાવ્યા, તેથી તે પેાતાના નગરમાં જઈ પુત્રને રાજ્યપર બેસારી પોતે પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરી. પછી શ્રીદેવ પણ પિતાના ખૈરને સભારી મંત્રીઓએ અટકાવ્યા છતાં હઠ કરીને તે રાજાને જીતવા ચાલ્યેા. ત્યાં ચિરકાલ યુદ્ધ કરતાં પણ જય ન થતાં સૈન્યમાં ભગાણ થયું, એટલે તે એકલા ભાગીને કેાઈ મહા અટવીમાં પહેાંચ્યા, કારણ કે તે વખતે તેનામાં માત્ર સ્વલ્પ ખળ રહ્યું હતું. હવે ત્યાં તૃષાકુલ એવા તેને એક ભીલે પાણી પાયુ. પછી ત્યાં વનમાં ભમતાં તેણે એક મહામુનિને જોયા. એટલે તે મહમુનિએ પણ તેની આગળ ધર્મ ના ઉપદેશ કર્યા, અને વિશેષથી નમસ્કાર મહામત્રના પદા કહી બતાવ્યા. કહ્યુ છે કે :~
" जो गुणइ लरकमेगं पूएइ विहीइ जिणनमुक्का । सो त अभवे सिज्जइ, अहवा सत्तट्ठर्म जम्मे ||
22
જે ભવિક પૂર્ણ વિધિથી એક લાખવાર નમસ્કારમ`ત્રની ગુણના કરે, તે ત્રીજે ભવે સિદ્ધ થાય, અથવા તેા સાતમે કે આઠમે ભવે તે સિદ્ધ થાય.' આ નમસ્કાર મત્રના જે એકાગ્રતાથી લાખવાર સર્વોત્તમ જાપ થાય,’ તેા તી કરપદની પ્રાપ્તિ થાય અને મધ્યમ જાપ થાય, તો ચક્રવતી પ્રમુખ સમ્રાટ પદની પ્રાપ્તિ થાય. અને સામાન્ય જાપ કરતાં પણ પ્રાણીઓને સામ્રાજ્ય-લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય છે. માટે હે ભદ્ર ! તે મંત્રને તું પણ શઠતા રહિત થઈને જાપ કર; આટલું કહીને પુનઃ તે મુનિ શ્રીદેવને કહેવા લાગ્યા કેઃ-‘હે ભદ્ર ! આ સામે પ્રાસાદ જુએ છે! તે નમસ્કાર મંત્રનુ ફળ છે:—
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
હેમપ્રભદેવની કથા. “પ્રથમ દેવલોકમાં હેમપ્રભ નામે દેવ હતો. તેણે એકદા કઈ કેવલી મુનિને પૂછયું કે – હે ભગવન્! મને ધિલાભ થશે કે નહિ ? અને હવે કઈ નિમાં મારો જન્મ થશે. આ બધું મને જણાવે ! એટલે કેવલી ભગવંત બોલ્યા કે- “હે દેવ ! અહીંથી ચવીને તું આજ વનમાં વાનર થઈશ અને તને કષ્ટથી ધર્મપ્રાપ્તિ થશે. આ પ્રમાણે સાંભળીને તે દેવે પોતાના માત્ર પ્રબંધને માટે પ્રત્યેક પ્રસ્તરમાં (શિલાઓ પર) નમસ્કાર પદની આવલી–પંક્તિ કોતરી રાખી. એમ કરી તે દેવ ચવીને વાનર થયે અને તે પદને જોઈને તેને પિતાને દેવભવનું મરણ થયું. એટલે ત્યાં અનશન લઈ મનમાં તે મંત્રનું સ્મરણ કરતાં તે જ વિમાનમાં તે પૂર્વ નામધારી દેવે થયે. પછી તે દેવ પોતાના આગામિ બેધને માટે પણ મનમાં પ્રસન્ન થઈને અહીં શ્રી શાંતિનાથનું આ ઉન્નત ચૈત્ય કરાવ્યું છે.'
આ પ્રમાણે સાંભળીને શ્રીદેવે પણ તે મુનિની પાસે વારંવાર સમ્યફ પાઠ કરીને નમસ્કારને પોતાના નામની જેમ અમ્મલિત કર્યો. અને પછી તેજ રૌત્યમાં શ્રી શાંતિનાથ ભગવંતની પાસે વિધિપૂર્વક તેણે શ્રી નમસ્કાર મંત્રને લાખવાર જાપ કર્યો અને તે જાપની સમાપ્તિ થતાં હેમપ્રભદેવ સંતુષ્ટ થયો. તેથી તે પુણ્યવંતને તેણે અમોઘવિજ્યા નામની શક્તિ આપી, તથા કાંપિલ્ય નગરમાં લઈ જઈને દેવે તેને પિતાના રાજ્ય પર સ્થાપન કર્યો અને તેથી સમસ્ત રાજમંડળમાં તે અગ્ર પદને પામ્યા. વળી કામરૂપ નગરને રાજા પણ તેને દાસ થઈ રહ્યો. અહો ! શ્રી નમસ્કાર મંત્રને મહિમા ખરેખર ! કઈ અનુત્તરજ છે. કહ્યું છે કે –
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
અહા ! જગતમાં પંચ નમસ્કારની કાઈ અજબ ઉદારસ્તા છે, કે જે પોતે આઠ સપાદને ધારણ કરે છે અને સજ્જનાને તે અન ંત સંપદા આપે છે.
પછી શ્રી નમસ્કાર મત્રની ગુણના કરવામાં તત્પર એવા તે રાજા મરણ પામીને માહે દેવલેાકમાં દેવ થયા.
આ પ્રમાણે નમસ્કારના સ્મરણથી થતા ફળને સાંભળીને હે ભવ્ય જના ! તેનેજ અંતરમાં ધારણ કરે અને પરમેષ્ઠિપદ્મ કમળને પ્રેમથી નમસ્કાર કરે.
બીજો ઉપદેશ
કષ એટલે સંસાર અને જીવહિંસા કરતાં જેનાથી તેને લાભ-વૃદ્ધિ થાય-એવી યુક્તિથી થાય શબ્દ નિષ્પન્ન થાય છે. તા ભુજંગની જેમ વૃદ્ધિ પમાડેલા એ કષાયા પ્રાણીઓને કુશળ નિમિત્તે કયાંથી થાય ? તે કષાય સકારણ કે નિષ્કારણ કરવામાં આવે, તે પણ તેથી સ'સારની વૃદ્ધિજ થાય છે, જેમ દ્વિરૂક્તિથી ઉદ્વેગ પામેલા કુંભારે વૃથા અનર્થ સતતિને વધારી હતી.
કુંભકારની કથા.
એક ગામમાં તસ્કરા વસતા હતા અને તે સવે ખેડૂતા છતાં પ્રાય. પરદ્રવ્યના હરણનુંજ કામ કરતાં હતા. તેમાં પ્રથમ એક કેાઈ જેમ ખેલે, તેની પાછળ બીજાએ તેજ પ્રમાણે બાલનારા હતા. તેથી તે તસ્કરા દ્વિરૂક્તિક એવા નામથી અથા પ્રસિદ્ધ થયા.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
એકદા તે ગામમાં લાભ ની વાંછાથી કઈક કુંભકાર ભાંડથી શકટ ભરીને ત્યાં વેચવાને આવ્યું. એવામાં બે બળદથી ચલાવવામાં આવતી તે ગાડીને જોઈને તેમાંથી એક બળદનું હરણ કરવાની ઈચ્છાથી સભા ભરીને બેઠેલા એવા તે તસ્કરે કહેવા લાગ્યા કે – “હે ગ્રામવાસી માણસે ! આ આશ્ચર્ય તે જુઓ કે ભાંડથી ભરેલી ગાડીને પણ એક બળદ ખેંચી જાય છે. એટલે તે સર્વ આ પ્રમાણેજ વાક્ય બલવા લાગ્યા. તે સાંભળીને કુંભકારે પણ મનમાં વિચાર કર્યો કે – એ તસ્કરો આ એક બળદનું હરણ કરી જશે કે જેથી એ દુષ્ટોએ વિદ્યમાન બળદ છતાં, તેને અછત કર્યો.” આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં તે ગામમાં જઈને વ્યગ્રચિત્તયી જેવામાં ભાંડનો વિક્રય કર્યો, તેવામાં તેઓ બળદનું હરણ કરી ગયા. પછી સ્વસ્થ મનથી પાછા જવાને માટે જેવામાં ગાડી જોડવા લાગે, તેવામાં ત્યાં એક બળદન જેવાથી તેણે પિકાર કર્યો. એટલે “શું થયું શું થયું ? એમ બધા ગ્રામ્યજને કહેવા લાગ્યા. ત્યારે કુંભકારે કહ્યું કે - “મારા શ્રેષ્ઠ બળદનું કોઈ હરણ કરી ગયું. પછી તેને કહેવા લાગ્યા કે:-“હે કુલાલ! તું બિલકુલ મૃષા ન બોલ. કારણકે બધાએ એક બળદથી જ આવતી તારી ગાડીને જોઈ હતી. છતાં જે બે બળદ હોય તે કઈ સાક્ષી બતાવ આ પ્રમાણે સાંભળીને તે કુંભકાર જેને જેને બેલાવતો, તે તે બધા એકજ વચન બોલનારા નીકળ્યા. આથી તે નિરાશ થઈ મનમાં મત્સર લાવીને ચાલ્યા ગયે, અને તે ગ્રામ્ય અને તે વાતને પણ વિચારીને સુખે રહેવા લાગ્યા.
હવે તે કુંભકાર તે વનના અગ્નિની જેમ કેપથી જવલંત હતું અને વળી કુટુંબીઓએ તેને ઉત્તેજિત કર્યો કે:
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
હે ભદ્ર! શું ? તારાથી કંઈ શકે તેમ નથી? તે ચોરને શિક્ષા આપતો નથી અને વૃથા રેષને ધારણ કરે છે, જે જે થાય, તેની સામે તેવા થવું' એ કહેવત પણ શું તને યાદ નથી ? આથી તે પાખરેલા સિંહની જેમ કોપ, માન તથા લોભયુક્ત માયાથી તેમના સંબંધી અનર્થ કરવાને તે તૈયાર થયો. એક એક કષાય પણ પ્રાણુઓને અનર્થકર્તા થઈ પડે છે, તે જ્યાં ચારે હોય, ત્યાં અનર્થનું શું કહેવું? પછી તે કુંભકાર તેમના વૈરને લીધે સાત વર્ષ પર્યત તેમના ખળામાં એકઠું કરેલ ધાન્ય રાત્રિએ આવીને તે બાળી નાખતે હતો. પછી સદા પિતાનો ઉપક્રમ (ઉદ્યમ) નિષ્ફળ થવાથી તેઓ વિચારવા લાગ્યા કે - “આપણું ગામપર કઈક કોપાયમાન થયેલ છે, તેથી ખળામાં ધાન્ય બાળી નાખે છે. માટે જે હવે તે જાણવામાં આવે, તે આપણે તેને ખમાવીએ નહિ તે આ કરવામાં આવેલ ખેતી પણ નિષ્ફલ થવાની.” આ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને યક્ષયાત્રાને માટે લોકો એકત્ર થયા, એટલે ત્યાં તેમણે અભયદાનપૂર્વક પટઘોષણા કરાવી કે –
જે અમારૂં ધાન્ય બાળી નાખે છે, તે હવે પ્રગટ થાઓ. કે જેથી અમે યજ્ઞની સાક્ષીએ તરત પોતાને અપરાધ ખમાવીએ.” આ પ્રમાણે સાંબળીને તે કુંભકાર વેષ બદલાવીને વૈરના ઉપશમને માટે ઉંચેથી આ પ્રમાણે શ્લેક બેલ્યોઃ" अयं तां तस्य सेोऽनडावून, कुलालस्य द्विंरुक्तिकाः । नो चेद न्यामसौ सप्तवर्षा धान्यानि धक्ष्यति" ॥ १ ॥
હે પ્રિરૂક્તિકે ! તે કુલાલને તેને બળદ આપી ઘો. નહિ તે હજી પણ તે સાત વર્ષ તમારું ધાન્ય બાળશે.” પછી
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
પુન: ખાળવાની બીકથી તરત પ્રજાપતિને અનુકુળ થઈ તેને બળદ આપીને તરત તેમણે ખમાગ્યે. તે અન્ન લેાકેા છતાં જ્યારે કુલાલના બધા અપરાધ ખમ્યા, તા અહા ! વિવેકીજનાએ પાતાના ધર્મની રક્ષાને માટે તે અપરાધ કેમ સહુન ન કરવા ?
જેમ તે ચારેએ આદર કરી ઘણા કાલના પેાતાના સ્વા ને માટે તે કું ભકારને ખમાવ્યા, તેમ ભવ્ય જનાએ પાતાના પુણ્યની પુષ્ટિને માટે લઘુતમને પગ સ શક્તિથી ખમાવવે.
ત્રીજો ઉપદેશ
તે ચાર ક્રષાયામાં પણ રૂપ દવાનલ પ્રાણીઓના અદ્ભુત પુણ્યરૂપ વનને ખાળી નાખે છે અને જેનું આ સેવન કરતાં આ લેાક અને પરલેાકમાં સ્વ પરને સંતાપકારી થાય છે. આ સંબંધમાં સૂરવિપ્રનુ ઉદાહરણ જાણવા ચાગ્ય છે:સૂર વિપ્રની કથા
શ્રી વસંતપુરમાં કનકપ્રભ નામે રાજા હતા. સર્વ ને ઈષ્ટ તથા સના અધિકારી એવા સુયશા નામના તેના પુરાહિત હતા. તેને અત્યંત ક્રોધી અને કલહપ્રિય એવા સૂર નામના પુષ્ટ હતા. જે દૃષ્ટબુદ્ધિ અગ્નિની જેમ નિર ંતર અન્યાજ કરતા હતા. એકદા તેના પિતા સ્વસ્થ થયા, એટલે રાજાએ તેના ક્રોધી સ્વભાવને લીધે તેને દૂર કરી પુરાહિતપદ પર બીજાને નીમી દ્વીધા. આથી તે દ્વેષ પામીને તેના છિદ્રો જોતા અને તે રાજાને મારવા માટે નાના પ્રકારના ઉપાયા વિચારવા લાગ્યા.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૫ એકદા દેહવા વખતે ગાયે તેને લાત મારી, તેથી તેને મર્મસ્થાનમાં મારી એટલે તે બિચારી મૂચ્છિત થઈ મરી ગઈ. આથી “અહા ! પાપી ! આ શું કર્યું? એ બિચારી ગાયને કેમ મારી નાખી?? ઈત્યાદિ જેમ તેમ બોલતી એવી પિતાની પત્નીને પણ તેણે મારી નાખી. એટલે ત્યાં કોલાહલ થયો અને રાજાને સુભટ આવી તેને બાંધીને રાજા પાસે લઈ ગયા, એટલે રાજાએ તેને મારી નાખવાનો આદેશ કર્યો પછી નાના પ્રકારની વિડંબના પમાડતા તે સુભટો જેટલામાં તેને નગરની બહાર લઈ જાય છે, તેવામાં તેના પુણ્યોને કેઈક તાપસ ત્યાં આવી ચડ. તેણે સુભટોને કહ્યું કે:-“હે ભદ્રો! આ કેણ છે અને તમે એને શા માટે મારે છે ? તેઓ બોલ્યા કે:-“આ કોઈનરરાક્ષસ લાગે છે.” પછી તે
ગીએ દયા લાવી સામયુક્તિપૂર્વક તેમની પાસેથી તેને છોડાવ્યું. એટલે સૂરે તે તાપસની પાસે તાપસ દીક્ષા લઈ લીધી, અને ઘણું તપ તપીને તેજ રાજાને મારવા માટે નિદાન (નિયાણું] કરીને તે મરણ પામી વાયુકુમાર દેવ થયો. પછી વસંતપુરમાં આવીને રાજા પ્રમુખ લોકોને તેણે ધૂળથી દાટી દીધા. અહો ! કપનો ઉપદ્રવ કે ભયંકર હોય છે? ત્યાંથી આવીને તે ચાંડાલ થયે અને ત્યાંથી પ્રથમ નરકે ગમે ત્યાંથી કપરૂપ કિપાક વૃક્ષની છાયાને આશ્રય કરત એ તે દષ્ટિવિષ સર્ષ થયે અને ત્યાંથી દ્વિતીય નરકે ગયે. ત્યાંથી પણ કેપથી વિડંબના પામીને તે અનંત સંસાર ભમે. પછી કેટલાક કાલ ગયે, એટલે તે સૂરને જીવ શ્રીપુરમાં રતનરાજાને ગ્રામોધ્યક્ષ (ગામમુખી) વિપ્રસુત થયે, પણ તેવાજ ક્રોધી સ્વભાવથી એકદા રાજાની સાથે કલહ કરતાં રાજસુભટોએ તેને વનમાં લટકાવી દીધું. તે વખતે ત્યાં કોઈ ૧૦
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ચતુર્કાનધારી મુનિવર આવ્યા, એટલે રાજા તેમને વંદન કરવા આવ્યું અને આ પ્રમાણે તેમની દેશના સાંભળવા લાગ્ય:
હે ભવ્યજને ! આ ભયંકર ભવારણ્યમાં શા માટે બેસી રહ્યા છે ? તરત ભાગતા કેમ નથી ? કારણ કે કૌર બાંધનાર ૌરીઓ તમારી પાછળ ધસ્યા આવે છે. એટલે રાજાએ પૂછયું કે-“હે ભગવાન! બૈરીઓ ક્યા ?” જ્ઞાની પુનઃ બેલ્યા કે- કષાયે એ કટ્ટા શત્રુઓ છે. તેમાં પણ ક્રોધ એ મુખ્ય વૈરી છે. વળી જે આ સામે વૃક્ષ પર લટકેલે પુરૂષ દેખાય છે, તે સર્વ અનર્થના કારણ ભૂત એવા ક્રોધનું ફળ સમજવું. પછી સૂરજન્મથી જ્ઞાની મુનિએ કહેલ તેનું અખિલ ચરિત્ર સાંભળીને રાજા વિગેરે પ્રતિબોધ પામ્યા. તે વખતે કેટલાકેએ તે મુનિની પાસે દીક્ષા અંગીકાર કરી. કેટલાકોએ શ્રાદ્ધધર્મ ગ્રહણ કર્યો અને કેટલાકેએ અભિગ્રહ લઈને પિતપોતાનું કાર્ય સાધ્યું. પછી તે સૂરના જીવને પણ રાજાએ છેડાવ્યું, એટલે તે શાંત થઈ દીક્ષા અંગીકાર કરી સર્વ સુખનું એક ભાજન થયે. સ્ત્રી રૂપ છતાં પણ એક ક્ષમાજ આ ક્રોધરૂપ ધાને જ્ય કરી શકે છે. પરંતુ બીજા ગુણો પુરૂપ (પુરૂષ ૩૫) છતાં તેને જીતવા સમર્થ નથી. વળી મુનિ બાલકથી આક્રોશ પામેલ કે હણાયેલ છતાં સંસારના ભરૂપણાથી તેમની સાથે કલહ ન કરે, અન્યથા તેની સમાન થઈ જાય. આ સંબંધમાં એવી વાત સાંભળવામાં આવે છે કે- “ પૂર્વે એક ઉગ્ર તપસ્વી સાધુના ગુણથી રંજિત થઈને કઈક દેવી આવીને તેની ઉપાસના કરતી હતી: હે સાધે! તમારું ચારિત્ર સદા સુખે પળે છે ? આપનું શરીર નિરાબાધ છે? અન્ય કેઈ ઉપદ્રવ તે નથી? જે કંઈ દેવ કે મનુષ્ય તમને હરક્ત કરે, તે મને કહેવું; આ પ્રમાણે તે દેવી
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
દરરોજ તે મુનિને પૂછતી, એટલે નિઃસ્પૃહ મુનિ બાલતા કે:— મારે કાંઈ દુષ્કર નથી. કારણ કે સતેાષી જનને જે સુખ છે તે ચક્રવતી ને પણ નહિ હાય.
.
એકદા પારણાના દિવસે નગરમાં જતાં અમ ગલની બુદ્ધિથી સામે આવેલા કાઈ બ્રાહ્મણે તેમની તના કરી. એટલે ક્રોધ ઉછળવાથી મુનિએ પણ તેને મુષ્ટિપાક આપ્યા. એમ કરતાં તે બન્ને વચ્ચે બહુ વખતસુધી મુદૃામુષ્ટિનું યુદ્ધ ચાલ્યું. પછી ભેાજનાન તર તે દેવીએ તેને કુશલાક્રિક પૂછ્યું. એટલે તે મુનિએ રૂદ્ર્ષ્ટમાન થઇને કહ્યું કેઃ—‘તું ત્યાં ન આવી માટે હવે તારૂ શું પ્રયેાજન છે ? ” દેવી બેલી કેઃ— હે મુને ! હું ત્યાં આવી હતી, તમને ઓળખી શકી નહિ. કારણકે તે વખતે બંનેનુ યુદ્ધ ચાલતુ હાવાથી મને તે અંને વચ્ચે સમાનતા જોવામાં આવી. ક્ષમા અને તપથી યુક્ત હોય તે ક્ષમા શ્રમણ કહેવાય છે. આ બે ગુણુમાંના એક ગુણના પણુ જો નાશ થાય, તે નામની નિરર્થકતા છે. આ પ્રમાણે તેણે પ્રતિબેાધ પમાડેલ તે સાધુ ચારિત્રવંત 'નામાં એક મુગટરૂપ થયા. માટે હે ભવ્ય જના ! જો તમારે ઉચ્ચ પદની સ્પૃહા હૈાય અને આ સંસારના જય કરવા ઇચ્છતા હો, તે તમારે ક્રોધરૂપ સુભટને અવશ્ય જય કરવા.
ચેાથા ઉપદેશ
પ્રાણીએને આઠ પ્રકારે વિડંબના પમાડનાર એવા માનને પણ મનસ્વી પુરુષા કેમ માન્ય રાખે ? “ જેને લીધે ઉજ્જિત નામના રાજપુત્ર પોતાના જીવિત રહિત થઈ ગયા.
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
આઠ પ્રકારના મદનું ફળ આ પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે – રાપભોગમાં તૃષિત થયેલા પ્રાણીઓ વારંવાર તિર્યંચ
નિમાં પતિત થાય છે, જાતિમદથી મસ્ત થયેલા કૃમિજાતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, કુળમદ કરનારા શુગાલપણાને પામે છે, રૂપ મદ કરનારા ઉષ્ટ્રાદિકની નિમાં ઉત્પન થાય છે, બલભદથી પતંગ, બુદ્ધિમદથી બેકડા, ઋદ્ધિમદથી ધાનાદિ, સૌભાગ્ય મદથી સર્ષ અને કાગ વિગેરે અને લાભમદથી બળદ થાય છે. આ પ્રમાણે આઠ દુષ્ટ મળે પ્રાણુઓને આ સંસારમાં સતાવે છે. તેના પર નીચેની કથા વાંચવા લાયક છે :
ઉજિઝત રાજકુમારની કથા નંદિપુરમાં નીતિલતાના વનને સિંચન કરવામાં મેઘ સમાન અને સર્વ પ્રકારના તાપને શાંત કરનાર એ રત્નસાર નામે રાજા હતો. તેનો સાક્ષાત્ પ્રેમની લતા જેવી પ્રેમલતા નામે રાણી હતી. એકદા તેના ગર્ભમાં કઈ જીવ ઉત્પન થયે. તેના પ્રભાવથી તેને રાજાને મારવાના, ચોરી કરવાના પરને છેતરવાના અને ઉંચે લટકવાના અશુભ દેહલા ઉપન થયા પછી જન્મતાંજ તે બાલકને તે રાણીએ ગુપ્ત રીતે બહાર ક્યાંક તનાવી દીધો, પણ આયુષ્ય બળવાન હેવાથી તે બિચારે મરણ ન પામે. ત્યાં તે એક કઈ દયાળુ વણિકના જોવામાં આવ્યું, એટલે તેણે લઈને પિતાની સ્ત્રીને તે સેં. અને તે તેને ઉછેરવા લાગી. પછી તે ઉઝિત (તજી દીધેલ) પ્રાપ્ત થવાથી પિતાએ તેનું ઉક્ઝિત એવું નામ રાખ્યું, અને તે મોટા મનોરથ સાથે પાંચ વર્ષને થયે. એવામાં અહંકારના પૂરથી હુ જ ચાલાક, પ્રાજ્ઞ, ધનવાન, અને બલવાન પણ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
•
જ છું. આ બિચારા માણસે મારી આગળ કિકર જેવા છે. આ પ્રમાણે અહંકારથી ત્રણે જગતને તૃણખલા તુલ્ય માનતા અને શૈલના સ્તભ સમાન એવા તે દિવસેા બ્ય તીત કરવા લાગ્યા. વળી દુવિનીત શિરોમણી એવા તે સદા અકકડબાજ થઇનેજ રહેતા, પણ માબાપ કે દેવ ગુરૂ ને કદી પ્રણામ પણ કરતા નહિ. એકદા પિતાએ તેને કહ્યું કે— હે વત્સ ! પાઠશાળામાં ભણવા જા. ગ્રંથા શીખ, શઠતા મૂક અને પાઠકના વિનય કર; એટલે તે ખેલતા કે મારે એક શેષ કરવાનુ કઈ પ્રત્યેાજન નથી. કારણ કે પ્રથમથી જ હુ પ્રાજ્ઞ છુ તે બિચારા ઉપાધ્યાય માર્` અધિક શું ઉકાળવાના હતા, તે કહે; પણ એ વિષ્ણુકાના આચાર છે! એમ બહુ ચાટુ વચનથી પિતાએ તેને લેખ શાલામાં માકલ્યા અને ત્યાં તે વર્ણાદિક ભણ્યા. એકદા ક ́ઇક અપરાધ થતાં શિક્ષકે તેને માર્યા, એવામાં તે બેલ્ટે કે-અરે ભિક્ષાચર ! તું મને જાણતા નથી ? તારા આ ભણા વવાથી શુ ?' ઇત્યાદિ ખેલતાં રાષથી ઉઠીને શિક્ષકને તરત તેણે એક લપડાક ચાપડાવી દ્વીધી, અને ઉચ્ચાસન પર બેઠેલા તે ઉપાધ્યાયને કેશમાં પકડીને તે દુષ્ટાત્માએ તેને જમીન પર પાડી નાખ્યા. અહા પાપીઓને શું અકૃત્ય ન કરવાનુ હાય? આ વ્યતિકર જાણવામાં આવતાં રાજાએ તેને એલાવીને કહ્યું કે:-- ‘અરે મૂખ!તે પડિતને કેમ માર્યા ? એટલે ભૂક્ષેપ અને અભિમાન સહિત તે દ્રુ તિએ રાજાને કહ્યું કે-- તે તા બિચારા ભિક્ષાચરને મેં' અલ્પ શિક્ષા કરી છે, પણ જો બીજો કેાઈ મારા તિરસ્કાર કરશે તેા તે પણ તેવા જ ફળને પામશે' આ પ્રમાણે નિભ ય થઈને ઉલ્લ' રીતે તે મેલ્યા, એટલે રાજાએ ક્રોધથી તેને ગળે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
પકડી નગરની બહાર હાંકી કહાળ્યો, પણ ખાલહત્યાના ભયથી તે બિચારાને માર્યા નહિ, ‘હે બુધ જના ! આ લેાકમાં પણ અહંકારનું માઢું ફળ જુઓ કે- સ્વજનાથી વિચેાગ, રાજાનું અપમાન અને વનવાસિતા પ્રાપ્ત થઈ. જેમ મનુષ્ચામાં સમ્રાટ અને દેવતાઓમાં ઈંદ્ર, તેમ સર્વ ગુણામાં વિનયગુણ મુખ્ય કહેલ છે.
હવે તે જિઝત કુમાર પણ વિકટ અટવીએમાં ભટકતાં તાપસેાથી સમાકુલ એવા કેાઈ તાપસાશ્રમમાં આવ્યે. અને તેમની આગળ તે શઠ નમસ્કાર કર્યા વિના પલાઠી વાળીને એડો એટલે તેએએ કહ્યુ` કે-- એમ ન બેસ' આથી તે રૂષ્ટમાન થઈ તરત જ તે આશ્રમના ત્યાગ કરી એક મેટા જ‘ગલમાં તે ભમવા લાગ્યા અને ત્યાં તેણે એક સિ‘હને જોયા. એટલે કેસરગ્છટાથી ભયકર ભાસતા અને ક્રોધાયમાન થયેલે એવા તે સિંહ પણ પેાતાના પુચ્છને ઉછાળીને તેની સામે દોડવો એટલે તે માની વિચારવા લાગ્યા કે :–આ બિચારા પશુ કાણુ માત્ર છે, અને આ ગરીબડાથી ભાગવુ શુ ? જો પશુથી પણ ભય પામીશ, તેા લેાકેા પણ મારી મશ્કરી કરશે; આ પ્રમાણે અહકારથી તે ત્યાં જ ઉભા રહ્યો, એટલે સિહે તેને મારી નાખ્યા; કારણ કે શાસ્ત્રમાં પણ એવું સાંભળવામાં આવે છે કે:-- ‘મનુષ્યા કરતાં પણ કાઈ અધિકતર હોય છે; પછી તે મરણ પામીને ગભ થયા. ત્યાંથી ઉટ થયા, ત્યાંથી અશ્વ થયો અને ત્યાર પછા તે જ નગરમાં પુરાહિતને પુત્ર થયો. ત્યાં સર્વ વિદ્યાના તે પારંગત થયો છતાં અહંકારના દોષથી મરણ પામીને તેજ નગરમાં તે ડુબ (અત્યજ) થયા ત્યાં જેમ જેમ પુરાહિત તેને જુએ, તેમ તેમ તેના પર તેના સ્નેહ થતા ગયા.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
કારણ કે પુરાતન સ્નેહ અને બૈર દુસ્યજ છે એકદા નગરમાં કૈવલીજ્ઞાની આવ્યા, તેમની પાસે પુરાહિતે તેની ઉપરના સ્નેહનું કારણ પૂછ્યું, એટલે જ્ઞાનીએ મૂળથી માંડીને અહ’કારના વિપાકથી ઉત્પન્ન થયેલુ. તેનું ખધું ચરિત્ર તેને કહી બતાવ્યું. કારણ કે પડિત છતાં માનથી કાણુ ખડિત થતું નથી ? તે જ્ઞાની ભગવંતે કહેલ ચરિત્ર સાંભળીને ભવથી વિરક્ત થયેલ પુરોહિત દીક્ષા લઈને પ્રાંતે પરમ પદ પામ્યો, અને ઉતિ પણ ગુરુથકી શ્રી આર્હત ધમ પામીને સુગતિ પામ્યો. માટે હે ભવ્ય માનવ ! સંસારના બીજરૂપ આ માનવપક્ષ કોઇ રીતે તમારે માનનીય નથી, એનેા સ થા ત્યાગ કરવા.
પાંચમે ઉપદેશ
માયારૂપ પિશાચણીને પરાધીન થઈ એક સ્વાર્થી માં જ તત્પર થયેલા જે મનુષ્યેા ખીજાને છેતરે છે, તે અધેાતિ પામે છે. તે સંબંધમાં અહી પાપમુદ્ધિનુ દૃષ્ટાંત જુઓ. . પાપબુદ્ધિની કથા
શ્રીતિલકપુરમાં દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવામાં તત્પર એવા ધ બુદ્ધિ અને પાપબુદ્ધિ નામના એ વણિક હતા. તેમાં ધર્મબુદ્ધિ સરલ સ્વભાવી અને પરહિતચિંતક હતા અને બીજો કપટી, માયાવી અને વિશ્વાસુને છેતરનારા હતા. હવે પરસ્પર વેપાર કરતાં તે મનેની મિત્રાઈ થઈ. પણ લેક એમ કહેતા કે : -- કાષ્ઠ અને કરવત જેવા આ ચેાગ છે.’
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
તથાપિ પોતાના ઉત્તમપણાથી ધમ બુદ્ધિએ તેને તજ્ગ્યા નહિ. દૂષણ કરનાર છતાં શુ' ચંદ્રમા કલ`કને તજે છે?
એકદા વેપારને માટે તે બંને બીજા કોઈ નગરમાં ગયા. કારણ કે વ્યવસાય એ નિધન વણિકાને અભીષ્ટદાયક છે. ત્યાં પૃથક્ પૃથક્ હજાર સેાના મહોર કમાવીને પૂર્વીની જેમ વક્ર અને સરલ સ્વભાવી એવા તે બંને પેાતાના નગર તરફ પાછા વળ્યા, અને પેાતાનું નગર નજીક આવ્યું એટલે પાપબુદ્ધિએ તે સરલને કહ્યું કે:—‘ મિત્ર ? આટલું બધું ધન નગરમાં કેમ લઈ જવાય ? માટે કેટલુંક તા અહીં જ દાટી મૂકીએ, પછી અવસરે તે લઈ જશું. કારણ કે ધનને અનેક પ્રકારે રાજા, ભાગીદાર અને ચારથી ભય હાય છે. ' આ પ્રમાણે સાંભળીને સરલ સ્વભાવી એવા તેણે પાંચ સા સાનામહેાર ત્યાંજ દાટી મૂકી અને બીજાએ પણ તેના મનને વિશ્વાસ પમાડવા તેટલી સેાનામહેાર ત્યાં દાટી. પછી તે અને પોતપોતાને ઘેર આવ્યા અને ત્યાં તેમનું વર્ધાપન થયુ. હવે કેટલાક દિવસેા ગયા. પછી અવસર મેળવીને પાપબુદ્ધિએ તેને કહ્યું કેઃ- હું મિત્ર ! ચાલેા, હવે તે ધન આપણે લઈ લઈએ. ' એટલે ત્યાં જતાં તે અને સ્થાનને ખાલી જોઇને પાપમુદ્ધિ એલ્યે કે:- ‘અહા ! આપણા જીવિત સમાન આપણું ધન કાઇક હરણ કરી ગયું. તે પાપીને ધિક્કાર થાઓ. તે દુષ્ટ મરણ પામે, હવે આપણે શું કરશું ?’ આ પ્રમાણે તે સાચા વિલાપ જેવા કૃત્રિમ વિલાપ કરવા લાગ્યા. પછી તે પાપાત્માએ ધાર્મિક એવા ધમ બુદ્ધિને કહ્યું કેઃ-‘રે ધર્માં ! રે દુષ્ટ ! તેં જ આ કામ કર્યું છે.’ એટલે ધ બુદ્ધિ ખેલ્યા કે હે ભ્રાત! આ શું કહે છે ? આવુ કામ મારાથી ન થાય, પરંતુ કેાઈ પાપીએ એ કામ કર્યુ છે.’
2
'
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
એમ કરતાં તે અનેને વિવાદ થયા અને તે રાજસભામાં ગયા. ત્યાં પાપબુદ્ધિએ કહ્યું કેઃ- આ ધમ બુદ્ધિ ચાર છે.' એટલે અધિકારી પુરૂષાએ પૂછ્યું કેઃ– તમારા બંને વચ્ચે કાઇ સાક્ષી છે ?’ એટલે પાપ બુદ્ધિ ખેલ્યા કેઃ—વનદેવતાએ સાક્ષી છે.’ તે વખતે શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા ધર્માંબુદ્ધિ મનમાં વિચારવા લાગ્યા કેઃ- અહો આની ધૃષ્ટતા; અહા ! એની કપટટ્ટુતા ? મારે તે। અહીં શ્રીધમ જ એક મિત્ર છે. ખીજા સહાયકનુ` મારે શું પ્રયેાજન છે?” એવામાં રાજા વિગેરે મેલ્યા કેઃ– પ્રભાતે પરીક્ષા થશે.’હવે પાપમુદ્ધિએ રાત્રે પોતાના પિતાને કહ્યું કે:- હું તાત ! આ બધા મે ફૂટકલહ આદર્યા છે. એટલે પિતાએ કહ્યું કે.- હવે શી રીતે કરીશ ?' તે દુષ્ટ બુદ્ધિ ખેલ્યા કે હે તાત ! તું જંગલમાં જઈ કાઈક વૃક્ષના કેાટર (પેાલ) માં ગુપ્ત રીતે બેસ, અને પ્રભાતે જ્યારે રાજાદિક પૂછે, ત્યારે કહેવું કેઃ—‘ પાપમુદ્ધિ નિષ્કલંક અને ધબુદ્ધિ તસ્કર છે. ’ આ પ્રમાણે તેણે તાતને શિખામણ આપી, એટલે તેણે પણ તેવી જ રીતે કયુ; અને પ્રભાતે લેાકેા એકત્ર થયા એટલે તે સુતશિક્ષા પ્રમાણે જ બાલ્યા. એવામાં લેકે આમતેમ જોવા લાગ્યા. પણ કોઈ જોવામાં ન આવ્યું. આથી બધા આશ્ચય પામીને તરત ઉત્કણું થઈ ગયા તે વખતે તાત્કાલિક બુદ્ધિવાળા એવા ધબુદ્ધિએ રાજાને કહ્યું કે:- હે દેવ ! આ કાટર ખાળી ન ખાવા, કે જેથી દેવ કે મનુષ્ય પ્રત્યક્ષ થાય.’ એમ કહીને તરત ઉડીને જેટલામાં તે કાટર મળે છે, તેવામાં તેને પિતા તરત જેમ કથી પ્રેરાયેલા જીવ જનનીના ઉદરમાંથી બહાર આવે તેમ તે કેટરમાંથી બહાર નીકળ્યા, તે વખતે રાજાએ પૂછ્યુ. કેઃ અરે ! આ શું આશ્ચર્ય ?’ એટલે તેણે
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
પિતાના દુષ્ટ પુત્રની પ્રેરણાને વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો. આથી લોકે તેને અને તેના પુત્રને ધિક્કારવા લાગ્યા કે -અરે ! તમે આ શું કર્યું કે મિત્રપર પણ દ્રોહ આચર્યો પછી પાપબુદ્ધિને મારતા રાજાને પગે પડીને શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા એવા ધર્મબુદ્ધિએ તેને અટકાવ્યું. તે વખતે રાજા વિગેરે ધર્મબુદ્ધિની પ્રશંસા અને પાપબુદ્ધિની નિંદા કરવા લાગ્યા. અહો ! માયા આ ભવમાંજ દુખકારક થાય છે.
એ પ્રમાણે સરલ અને વક ભાવયુક્ત તે મિત્રયુગલ સુખ અને દુઃખના ભાજન થયા. માટે હે ભવ્ય ! તમારા મનને સ્વચ્છ કરી તે ભુજંગીના જેવી માયાને તરત દૂરથી જ ત્યાગ કરે.
છઠ્ઠો ઉપદેશ
જે બારમા ગુણસ્થાન પર્યત પહોંચીને સ્થિત સંવેદને નિષેધ કરે છે, તે લેભરી સાગરની જેમ આ લેક અને પરલોકમાં પણ કોને વિડંબના ન પમાડે ?
- સાગરશ્રેષ્ઠીની કથા
શ્રી મંદિર નગરમાં અટકેટી દ્રવ્યનો સ્વામી, દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવામાં પરાયણ અને ધર્મ વર્જિત એ સાગર નામે શ્રેષ્ઠી હતે. તે શ્રીમાનું છતાં લક્ષ્મી ભગવતે કે આપતું ન હતું અને તેનું દ્વાર પ્રાયઃ સદા બંધ રહેતું હતું. તે સદા ઘરેજ બેસી રહેતે, તેથી તેની દષ્ટિ આગળ કોઈ ભેજન, સ્નાન કે દાનાદિ કરતું ન હતું અને તેથી ત્યાં
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
કાઇ યાચક આવતા ન હતા. તેને કમલા નામે પત્ની અને ધ્રુવિલ નામના પુત્ર હતા. તથા દેવલને વિમલા નામની સ્ત્રી હતી આ સ કુટુંબના માણસા તેનાથી સદા ચકિત (સાશક) થઈને રહેતા હતા. ત્યાં સાસુ અને વહુ મંત્રત ત્રમાં પ્રવીણ હતા અને અનેક કુવિદ્યાથી તે સ્વેચ્છાચારિણી થઈ ગઈ હતી.
એકદા કેાઈ ચેાગિની તેના વિજનગૃહમાં આવી, એટલે તે સાસુ વહુએ તેને આદર અને નમનપૂર્વક પૂછ્યું કે:હું સ્વામિનિ ! આ દ્વાર દ્વીધેલ ઘરમાં તમે શી રીતે આવ્યાં તે બોલી કે:- મારે આધારરૂપ આકાશગામિની વિદ્યા છે. ? પછી અહુ માન કરીને તે ખનેએ ચાગિની પાસેથી વિદ્યા ગૃહણ કરી અને તેના ઘરમાં એક મેટું શુષ્ક લાકડું હતુ', તેના પર આરૂઢ થઇને તેણે આપેલ મ`ત્રશક્તિથી તે બને અધરાત્રે અભીષ્ટસ્થાને ક્રીડા કરવાને જવા લાગી. એક દિવસે અર્ધરાત્રે બધા માસા સુઈ ગયા, તે વખતે કાયચિંતાને માટે ઉઠેલા તેના પુત્રે એકાંતે રહીને કૌતુક જોયુ.. એવા અવસરે તે સાસુ અને વહુ ઉત્સુકતાપૂર્ણાંક ઉઠીને છાની રીતે કદમ ભરી ઉતાવળ કર, ત્વરા કરી.' એમ પરસ્પર મુદિત થઇ કહેવા લાગી. આ સાંભળીને તે જેટલામાં સાવચેત થયા, તેવામાં સાસુ વહુને કહેવા લાગી કે—અરે ! આ કાષ્ઠને તરત તૈયાર કર અને આગળ થા. આપણે આજે દૂર જવું છે, માટે વિલંબ ન કર.' એમ કહીને તે મને મંત્રપૂર્વક તે કાપર આરૂઢ થઇ અને અને વ્યંતરીની જેમ આકાશમાં ઉડી. આ આશ્ચય જોઇને દેવલ વિચારવાં લાગ્યા કેઃ-અહા ! શુ' આ બંને શાકિની છે ? પતિને છેતરીને એ પાષિની કયાં ગઈ હશે અને અહી પાછી તે કારે
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
આવશે ? ’એમ વિચારીને તે જાગતાજ રહ્યો. પછી જેટલામાં તે ત્યાં આવી કે તરત પ્રાતઃકાલના પ્રકાશ પ્રસર્યા. તેમનુ તેવા પ્રકારનુ' ચરિત્ર પણ તેણે કેાઈની આગળ કહ્યું નહિ. કારણકે દૂષણાની જેમ પરને પ્રાયશ્ચિત્ત આપનાર ગુરૂજ હાય છે. પછી બીજે દિવસે અંધકાર વ્યાપ્ત થયાં તે કૌતુકી પેલા શુષિર (પાલા) પ્રૌઢ કાષ્ઠમાં પ્રથમથીજ ભરાઇ બેઠો અને તે અંને પણ તેના પર ચડીને અભીષ્ટસ્થાને ગઈ અને ત્યાં કયાંક જમીન પર તે કાષ્ઠ મૂકીને તે ક્રીડા કરવા લાગી. ત્યાં બીજી પણ ઘણી સ્ત્રીએ એકત્ર થઇ હતી. ત્યાં ચિરકાલ સુધી તેમણે નિઃશંકપણે ક્રીડા કરી. પછી તે કાટમાંથી બહાર નીકળીને કયાંક ભ્રમણ કરતાં સુવર્ણની ઇંટાથી વ્યાપ્ત એવા ઈંટોના પાક તે કુમારના જોવામાં આવ્યા. એટલે નેત્ર વિકસ્વર કરીને તે મનમાં વિચારવા લાગ્યા. કેઃ-ખરેખર ! જે લેાકેાક્તિથી સાંભળવામાં આવે છે. તેજ આ સ્વ દ્વીપ લાગે છે. જેને નિધન જના કરોડો કલેશ કરતાં પણ સ્વપ્નમાં પણ જોઇ શકતા નથી તે વિના પ્રયત્ને મને પ્રાપ્ત થયા છે. એ મારા મહત્ ભાગ્યની વાત છે. આ પ્રમાણે વિચારીને તે સતેષીએ ત્યાંથી બે ત્રણ સારી ઇટો લઈ લીધી.
કારણ કે બહુ લાભ પ્રાપ્ત થતાં પણ મનસ્વી જનને લાભ હોતા નથી. પછી વર્ષાકાલમાં મહામુનિની જેમ સ્વાંગાપાંગને સ'કેા ચીને પૂર્વ ની જેમજ તે કાટરમાં શરીરને સલીન કરીને . (સ કાચી) તે ભરાઈ બેઠા. એવામાં ચિરકાલ ક્રીડા કરીને નિર્ભય એવી તે બને ત્યાં આવી અને પૂર્વની જેમ આકાશમાં ઉડીને અનુક્રમે ઘેર આવી. પછી પ્રાત:કાલે તેમના વૃત્તાંતને જણાવવા પૂર્વક કુમારે પોતાના પિતાને સુવણુ ખતાવ્યુ, એટલે તે વિસ્મય પામીને તેને કહેવા લાગ્યા કે
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
‘અરે ! મૂખ ! આ તેં અલ્પ શા માટે લીધું ? વિના પ્રયત્ને હાથ ચડેલ ધનને કાણુ મૂકી દે? માટે આજે હું ત્યાં જઈશ અને યથેચ્છિત ધન લાવી દારિદ્રયને દૂર કરીશ, કારણ કે તારા જેવા તેવી કાળજી કરતા નથી; એમ કહીને લાભના ક્ષેાભને વશ થયેલા તે શ્રેષ્ઠી ઉઠયા અને ત’દુલમસ્ત્યની જેમ તે દિવસે તેના ધ્યાનમાંજ લીન હ્યો. પછી રાત્રે પૂર્વ પ્રમાણે તે કાષ્ઠમાં પેઠા, અને તે બંનેની સાથે પ્રયાણ કરીને તે પ્રદેશમાં પહોંચ્યા. ત્યાર પછી ત્યાંથી નીકળીને પુત્ર કહેલ નિશાનીને મનમાં સંભારતાં તેણે સાક્ષાત્ સુવર્ણના પર્યંતની જેમ ઈટાના પાક જોયા. તેને જોવાથી શ્રેષ્ઠી દૃષ્ટ થા અને અસ'તુષ્ટ થઈ તે ઇટા એટલી બધી લીધી કે જેથી તે પેાતે ત્યાં મહાકલ્ટે સમાઈ શકયા. પછી વખ્ત થતાં તે સાસુ વહુ પણ પેાતાના નગર તરફ ચાલી અને જેટલામાં સમુદ્ર ઉપર આવી, તેવામાં વહુએ કહ્યું કેઃ—હે માત ! આજ ગમે તે કારણથી આ કાષ્ઠ બહુ ભારે લાગે છે. તેથી તે સત્વર આગળ ચાલી શકતુ નથી ! એટલે સાસુએ કહ્યું કેઃ—અરે ! એને મૂક, અહી જ પડતું અને જે આ તરત દેખાય છે, તે કાષ્ઠ લઇલે, કે જેથી આપણે તરત પોતાના નગરે પહેાચીએ આ પ્રમાણે સાંભળીને ભયભીત થઈ શ્રેષ્ઠી ખેલ્યા કેઃ—મને સમુદ્રમાં નાખી ન દેશે ! પછી અન્યોન્ય ખ‘ભચર કરવા પાષં આવતા કયાંથી ? ' આથી તે અત્યંત કોપાયમાન થઈ અને વિગેાપનના ભયથી કાઇ સહિત તેને ત્યાં ત્યાગ કરીને તે ઘરે આવી. ગ્રંથાંતરમાં પણ કહ્યું છે કે:--
અતિલાભ ન કરવા, તેમ લેાભના ત્યાગ પણ ન કરવા. અતિ લાભમાં લપટાઈને સાગર શેઠ સાગરમાં પડયા.’
પછી અનુક્રમે વૃત્તાંત જાણવામાં આવતાં તે પુત્ર પણ તેમનાથી ભય પામી પ્રવ્રજ્યા લઈને સુખભાજન થયા.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮ આ પ્રમાણે લેભને વિપાક સાંભળીને હેવિબુધ જને! સંતોષામૃતના પૂરથી સર્વદા તમારા આત્માને સિંચન કરે.
સાતમે ઉપદેશ ગુણ જનોની આગળ કહેલ અને આપેલ ધર્મતત્વ બંનેને હિતકર થાય છે અને ગુણહીન જનેને આપેલ ધમેપદેશ કાચા કુંભમાં રહેલ પાણીની જેમ વૃથા જ જાય છે. એક માત્ર લજજાના ગુણથી પણ જ્યારે અશ્વ બહુમાન પામ્ય, તે જેઓ ઘણુ ગુણોથી લોકપ્રિય હોય, તેમનું તે કહેવું જ શું ?
અકિશરની કથા પૃથ્વીપુરમાં રિપુમર્દન નામે રાજા હતે. અર્થી અને પ્રત્યથી (શત્રુ) ને જે દાન અને ઉછેદજ દેતે હતે. તેને સારા લક્ષણવાળી એક શ્રીમુખી નામની ઘડી હતી. જેના વછેરા પ્રાય: બધા જાત્ય અધ થતા હતા. એકદા સમગ્ર ગુણચુક્ત એવા બાળઅને મેઘમાલ જેમ પોતાના ઉસંગમાં ઉજવલ ચંદ્રમાને ધારણ કરે તેમ તેણે ગર્ભમાં ધારણ કર્યો. હવે એકદા રાજા તે સગર્ભા ઘડી ઉપર ચડીને અધક્રીડાને માટે વેગથી નગર બહાર ગયા. ત્યાં બીજા ઘોડેસ્વારે પણ અહંપૂર્વિકાથી પિતાના અને કોલાહલ કરતા માણસોમાં પ્રેરતા હતા. તે વખતે ભારથી શરીરને ઈજા થતાં મંદ ગતિ કરતી એવી તે ઘોડીને પણ સ્પર્ધાથી રાજાએ તરત ચાબુક માર્યો. હવે વખત જતાં તેણે અસાધારણ અધરત્નને જન્મ આપ્યો. તે બધા ગુણ સહિત હોવા છતાં જમણી આંખે કાણે હતે. છતાં ત્યાંના વસનારા તથા બહારથી આવનારા
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
લેકે તે અશ્વકિશેરને જોઈને પુનઃ પુનઃ જેઈને પ્રશંસા કરતા કે:–“આ જાત્ય અબ્ધ થશે. પરંતુ દેવે એને પણ કાણત્વનું દૂષણ દીધું છે. અહો ! ખરેખર ! વિધાતા રત્નદોષી છે. કારણ કે અન્યત્ર પણ કહે છે કે –“ચંદ્રમામાં કલંક, પદ્મ કમળમાં કાંટા, સમુદ્રમાં ખારૂં જળ, પંડિતમાં નિર્ધનત્વ, ઈટ જનને વિયેગ, સુરૂપમાં દુર્લભતા અને ધનવંતમાં કૃપતા-એ પ્રમાણે સારી વસ્તુમાં દૂષણ દાખલ કરવાથી વિધાતા ખરેખર ૨ષી છે. આ પ્રમાણે લો કે એ કરેલ પ્રશંસા સાંભળીને તે કિશોર પિતાની માતા પાસે આવીને ગદગદ કંઠે કહેવા લાગ્યું કે – હે માત! મને કાણત્વનું દૂષણ શાથી થયું છે? તે કહે.” એ રીતે બહુ આગ્રહ કરતાં તેણે પણ પૂર્વનું સ્વરૂપ યથાર્થ રીતે પિતાની ભાષામાં કહી સંભળાવ્યું કે –“હે વત્સ! જ્યારે તું ગર્ભમાં હતું, તે વખતે રાજાએ મને ચાબુકનો પ્રહાર માર્યો હતો, તે તારા નેત્રના સ્થાને આવ્યે. તેથી તું આંખે કાણે થયો. ભવિતવ્યતા અન્યથા થતી નથી” આ પ્રમાણે સાંભળીને તે તેજસ્વી કિશોર અત્યંત રોષથી રક્ત થઈને બોલ્યા કે —-એ પશુ જે રાજા કોણ માત્ર છે, કે જેણે તારે પણ અપરાધ કર્યા. ખરેખર ! આથી મરણને ઈચ્છતા એવા તેણે સુતા સિંહને જગાડે છે. જે હવે અલ્પ વખતમાં એને ન મારૂં, તો હે માત! હું તારા પુત્રનહિ.' એટલે તે પણ સનેહ તેને કહેવા લાગી કે – હે વત્સ! એમ ન બેલ. કારણકે એ રાજા જગતનું ભરણપોષણ કરનાર છે. આપણે તે પશુ છીએ અને એ નિર્વાહ કરનાર આપણે સ્વામી છે. મારા કઈ પણ પુત્રે સ્વામિદ્રોહ કર્યો નથી. વળી શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે કે – ક્રોધને નિષ્ફલ કરી નાખો” આ પ્રમાણે તેના વચનથી ભસ્મથી આચ્છાદિત થયેલ અગ્નિની જેમ તે કંઈક શાંત થયો, પણ (વીર) પુરૂષના ક્રોધ ઉપશાંત થતો નથી, આ બધે વ્યતિકર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
નજીકમાં રહેલ રાજાએ સાંભળી લીધે. કારણકે તિર્યંચ ભાષા સમજવાને તેને દેવનું વરદાન હતું. પછી રાજાએ વિચાર કર્યો કે – “આ મારે શત્રુ છે તેથી ક્યાંય પણ વિષમ સ્થાનમાં મારો એ ઘાત કરશે, માટે એના પર હું કદી ચડીશજ નહિ.” એમ ધારીને કેટલોક કાળ તેણે સુખે વ્યતીત કર્યો. એવામાં તે કિશોર પણ તે જાત્ય અબ્ધ થઈ ગયે.
એકદા બધા અશ્વો જલપાન માટે ગયા હતા અને ઘરે માત્ર તે એક જ અશ્વ હતો. એવામાં બુબારવ થયે કે – હે બલિષ્ટ સુભટો ! સત્વર દોડો. ઉકત બહારવટિયા (શત્રુ) એ બધી ગાયે હરણ કરી જાય છે. આ પ્રમાણે સાંભળતાં જ વ્યાકુલપણાથી રાજાએ બહાર જવા માટે પોતાના માણસો પાસે તેજ અધ સજજ કરાવ્યો, પછી જતાં જતાં તે અવે પિતાની માતાને કહ્યું કે:-- “હે માત! જે. હવે આજ પુરાતન વેર વાળું છું. એટલે તે પણ સભ્યતા પૂર્વક બેલી કે – “હે વત્સ ! જા તારું કલ્યાણ થાઓ. તારી જાતિ તને અટકાવશે મારા પુત્રની પ્રકૃતિમાં કદી વિકૃતિ થતી નથી.” એવામાં સપરિવાર રાજાએ તરત તે અશ્વ પર પલાણ કર્યું અને બહાર જ્યાં શત્રુઓ હતાં ત્યાં તે પહોંચી ગયે અને રાજાએ હાક મારી એટલે તેઓ યુદ્ધ કરવાને સન્મુખ આવ્યા, ત્યાં પણ તેમની સાથે યુદ્ધક્રીડાના કોસુકનો અનુભવ કરવા લાગ્યા. એવામાં અશ્વ વિચારવા લાગ્યો કે - “આ દુષ્ટ –પાધમને શત્રુઓ પાસેથી મરાવું અથવા તેમના સૈન્યમાં એને લઈ જાઉં, વા જમીન પર પાડીને મારા ચરણોથી એને છુંદી નાખું.' આ પ્રમાણે વિચારતાં કુલીનપણથી પુનઃ તે ચિંતવવા લાગ્યો કે- “અહા ! મારા દુટ ચેષ્ટિતને ધિકકાર થાઓ. કારણ કે આ તે પૃથ્વીપાલ છે અને હું તે પશુ કરતાં પણ ક્ષુદ્ર છું, કે આવા અવસરે
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું એને અનર્થમાં નાખું છું. મારે પોતાનું કાર્ય સાધવામાં પુનઃ ઘણું અવસરે મળી શકશે.” આમ વિચારીને તે યુદ્ધને માટે તૈયાર થયા પછી તેની સહાયતાથી રાજા તે શત્રુગણને જીતી અને ગે ઘન લઈને મહેસવપૂર્વક પિતાના નગરમાં દાખલ થયે. પછી ત્યાં રાજાએ વિચાર કર્યો કે- “આ અશ્વિની સહાયતાથી જ હું શત્રુઓને જીતી શક્યો છું. માટે એજ પટ્ટા થાઓ, બીજાઓથી સયું.' એમ કહીને રાજાએ તેને સુવર્ણના આભરણ પહેરાવ્યાં, એટલે તેવા પ્રકારને આદર જેવાથી તે અવે પણ કુમતિ તજી દીધી.
આ પ્રમાણે તે કાણે અધે પણ જેમ વિનયાદિક ગુણોથી માન્ય થયે. તો હે ભવ્યજને ! કૃપણ જેમ ધનને સંઘરો કરે, તેમ તમે પણ ગુણોનો સંગ્રહ કરે, કે જેથી શિવસંપતિ સન્મુખ આવે.
આઠમે ઉપદેશ
ગુણવંત જનોના ગુણો જોઈને વિવેકી જનેએ તેને મત્સર કરવો ઉચિત નથી. આ સંબંધમાં બ્રાહ્મણનું દૃષ્ટાંત છે,
બ્રાહ્મણની કથા કુમારપાલ પ્રમુખ અનેક રાજાઓને પ્રતિબંધ આપનાર ચિરકાલ પર્વત શ્રી જિન શાસનની પ્રભાવના કરનાર, અનેક નવીન ગ્રંથની રચના કરનાર તથા પિતાની કીર્તિરૂપ કપૂરથી ભૂતલને સુગંધી કરનાર એવા શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ હતા. એકદા ૧૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
તે ચેારાશી વર્ષ પ્રમાણ પોતાનું આયુષ્ય સ’પૂર્ણ કરીને સ્વર્ગે ગયા. કયા મહાત્માઓને પણ દૈવે ગ્રસ્ત નથી કર્યા ? તે વખતે તેવા પુરૂષ રત્નના વિનાશથી રાજા વિગેરેને મનને સતાવનાર (સંતાપકારક) એવા શાક થયા. ‘ અહા ! પ્રથમ તેા અશેષ ગુણાના સ્થાનભૂત અને વસુધાના અલંકારરૂપ પુરૂષ રત્નને પેદા કરે છે, તા પણ તેને ક્ષણભંગુર અનાવી દે છે. અહે। ! વિધાતાની અપ`ડિતતા ખરેખર ! ખેદ ઉપજાવે તેવી છે. પછી તેમનું વિમાન સદેશ ઝ ંપાન (માંડવી પ્રમુખ) અહાર નીકળ્યુ' અને નગર વિશ્રામ કરીને પુનઃ તેને ભાવિક ભચૈાએ ઉપાડયું. તે સ્થાનની ધૂલિ તીભૂત હાવાથી પાટાવાસી જનાએ એવી કોઈ રીતે ગ્રહણ કરી, કે જેથી ત્યાં એક ખાડા પડી ગયા અને તેથી તે હેમખડ એવા નામથી સમસ્ત લેાકમાં પ્રખ્યાત થયા. પરંતુ કેટલાક વિધી બ્રાહ્મણા તેને વિપરીત રીતે સ્થાપન કરવા લાગ્યા —‘અહી હેમચન્દ્રે ગુરૂને પ્રક્ષિપ્ત કર્યા છે તેથી એ હેમખડુ કહેવાય છે' આ પ્રમાણે તે મૂખ અને અધમ બ્રાહ્મણેા પ્રતિપાદન કરતાં હતાં. જેમ તેમ પ્રલાપ કરનારા એવા તેમને યુકિત વિશારદ જનાએ આ પ્રમાણે પ્રત્યુત્તર આપ કેઃ—‘હું બ્રાહ્મણે ! સાંભળે-જ્યારે શ્રી હેમસૂરિનું મરણ થયું, ત્યારે બધા વધે અંતરમાં અધિક આનંદ પામ્યા. કારણ કે ઘુવડને જેમ સૂ, તથા દુર્જનાને જેમ સજ્જન રૂચે નહિ, તેમ તેમના શ્રેષ્ઠ ઉદય તે બ્રાહ્મણાને રૂચતા ન હતા.’ પછી પદ્માવતી દેવીએ તેમના મસ્તકમાં પીડા ઉપજાવી. તેથી અત્ય'ત પીડા પામતા તે અમદ આક્રંદ કરવા લાગ્યા. શેકથી સ ંતપ્ત મનવાળા એવા હજાર બ્રાહ્મણાએ પાત પેાતાની ગેાત્ર દેવી વિગેરેને ભાગાદિક ધર્યા. એટલે દેવીએએ પણ કહ્યું કેઃ—‘અહીં અમારાથી કઈ પ્રતિક્રિયા થઈ શકે તેમ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
નથી, પરં'તુ તમે પદ્માવતી દેવીનું સ્મરણ કરી. એટલે તેમણે તેમ કર્યું. પછી પદ્માવતીએ પ્રત્યક્ષ થઈ ને તેમને કહ્યું કેઃ— હે દુષ્ટો ! આ અસ્થાને તમારે હર્ષ કેવા ? શૈલેાકયને પૂજ્ય એવા એમના પંચત્વથી દેવતાએ પણ શેાકસ તપ્ત થયા અને તમને મૂર્ખાઓને કંઈ ન થયું'.' આ પ્રમાણે તેમની તના કરીને દેવીએ પુનઃ આ પ્રમાણે કહ્યું કેઃ—‘આ સ્થાનની ધૂલિ જો તમે ગ્રહણ કરી, તેા તમને નિરાગતા થાય.’ આથી તેમણે તે પ્રમાણે કર્યું. કારણ કે સ્વકાર્ય માં એક પરાયણ એવા આજના શું શું કરતાં નથી ? પછી તે ધુલિથી તે સની શિરોવ્યથા વિલય પામી અને બીજા પણ કાઢ વિગેરે દુષ્ટ ગા વિના વિલ‘એ વિલય પામ્યા. વળી તે ધુલિના પ્રભાવથી તેમને પુત્ર, પૌત્રાદિક સ ંતતિ તથા લક્ષ્મી, શાંતિ અને માંગલ્ય પ્રમુખ પણ પ્રાપ્ત થયા પછી લાભલુબ્ધ તે બ્રાહ્મણાએ ત્યાંથી ધૂલિ એવી રીતે ગ્રહણ કરી કે, કેટલાક વખત પછી અનુક્રમે ત્યાં એક મેાટો ખાડા થઈ પડયો. એ પ્રમાણે તે હેમખડુ થયા, પણ હું વિષ્ણુ ! તમે વિપરીત શાથી પ્રરૂપે છે ? હૃદયમાં કંઇ વિચાર પણ કેમ કરતાં નથી ? જે ગુરૂના માહાત્મ્યથી અમાવાસ્યા પણ પૂર્ણિ મા થઈ, પ્રભૂત ભાગ્યવત એવા તેમની નિંદા કાણુ કરે? વળી ખાલ્યાવસ્થામાં જેમના હસ્તપમાત્રથી પણ વ્યવહારીના ઘરમાં અ’ગાર (કાલસા)ના ઢગલા એક ક્ષણવારમાં મુવ મય થઈ ગયા. તે વખતે તેમનું હેમચ`દ્ર એવુ પરમ નામ ચિરતા થયુ, અને વ્યવહારિ યાએ તેમનું ઉત્તમ સૂરિપદ કરાવ્યું.
આ પ્રમાણે અંતરમાં વિચાર કરીને ગુણી જનેાની સ્તુતિ કરવી, પણ સ્વહિતને ઇચ્છનારા જનાએ તેમના પર મત્સર કદાપિ ન ધરવે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
નવમે ઉપદેશ
પ્રભૂત ભાગ્યભવનો ઉદય થતાં માણસેને કઈ અસધારણ વચન કળા પ્રાપ્ત થાય છે, જેને લીધે વામી વચનપદુવાચાળ પુરૂષ કુરૂપમાનું છતાં ડામરહૂતની જેમ તે રાજાદિકને માન્ય થયા છે.
ડામરતની કથા પાટણમાં બહુ પરાક્રમી ભીમરાજા રાજ્ય કરતો હતો તેને અત્ય ત કુરૂપવાનું એ ડામર નામે બ્રાહ્મણ દૂત હતે. પરંતુ તે વચસ્વી હોવાથી સર્વત્ર સમયેચિત નિક્ષેપણે જાણો અને બેલતો હતો તેથી તે અંતરમાં ગર્વ રાખત હતું તે વખતે માલવદેશમાં અભંગુર ભાગ્યાવાન, દાતા, ભક્તા, ગુણ, શૂર, પ્રતાપી, વિનયી અને ન્યાયી એ. ભેજ રાજા રાજ્ય કરતો હતે.
એકદા રાજાએ તે દૂતને ભેજરાજાની પાસે મોકલે અને કહ્યું કેહે વિપ્ર ! ત્યાં જઈને તારે એવું એવું બાલવું. આ પ્રમાણે લાંબે વખત તેણે કહેલ વિચાર સાંભળી તેની અવગણના કરીને ત્યાંથી ઉઠતાં તેણે વસના છેડા ખંખેર્યા એટલે રાજાએ કહ્યું કે-આ શું?” તે બોલ્યા કે - તમારું કથન બધું અહીંજ નાખી દીધું.” આથી રાજા અત્યંત રૂષ્ટમાન થયા. “હવે હું એ પ્રચંડ રચું, કે જેથી મારી તરફ પ્રત્યેનીક (વિરેધી) એ આ પાપી ત્યાં જાય કે તરત ત્યાં રાજા એને વિડબને પમાડે.” આ પ્રમાણે કેપને મનમાં ગુપ્ત રાખી રાજાએ રાખને રેશમી વસ્ત્રના બહુ રીતે વર્ણન પૂર્વક બાંધી તેને એક સુવર્ણની ડાબલીમાં નાખી, તેની ઉપર પોતાની મુદ્રા દઈને તે દૂતના હાથમાં
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
આપીને રાજાએ તેને કહ્યું કે--હે દૂત ! મારૂં આ ભેટશું તે રાજાને તારે આપવું. પછી દૂત ત્યાંથી ચાલે અને ક્ષેમપૂર્વક ધારાનગરે પહોંચે ત્યાં ભેજરાજાને મળ્યો, એટલે તેનું રૂપ જોઈને રાજાએ પણ તેને પૂછ્યું કે – હે દ્વિજ ! તારા રાજાની સંધી અને વિગ્રહના સ્થાને હતો કેટલા છે?” તે બોલ્યો કે “હે માલવેશ ! મારા જેવા તો તે ઘણું દૂતો છે; પણ તેમાં તેમની ગ્યતાના ક્રમથી અધમ, મધ્યમ અને ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા–એવા ત્રિવિધ દૂતને મોકલવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે તેના મિતભર્યા ઉત્તરથી ધારા પતિ રંજિત થયે અને અંતરમાં વિરમય પામીને રાજાએ સનેહે તેને બોલાવ્યા એટલે તેણે પણ પોતાના રાજાએ આપેલ પ્રાભૂત તેની આગળ મૂકયું એવામાં સભાસદે બધા ભેગા થઈ તે સુવર્ણ સમુદ્ગક ડાબલી)ને જોઈને “અમાં કંઈક અપૂર્વ ચીજ હશે” એમ ધારી તે જેવાને સમુત્સુક થયા, પછી જેવામાં સેંકડે મનોરથ કરી રાજાએ તેને ઉઘાડયું અને તેમાં રાખ જોઈ તેથી વિલક્ષ (ઝાંખુ) મુખ કર “આ શું ? એમ તે બે એટલે દૂતે વિચાર કર્યો કે તે પાપી રાજાએ ખરેખર મને ઉખેડી નાંખવાનો ઉપાય આરંભ્ય છે તથાપિ મારે અહીં સમયોચિત બેલવું એમ ધારીને તેણે કહ્યું કે –“હે દેવ ! સાંભળ-અમારા સ્વામીએ અવે અને રોગથી પીડાતા માણસની શાંતિ ને માટે લક્ષ હોમયજ્ઞ કર્યો તેની આ ઉત્તમ રાખ છે, સોનામહોર આપતાં પણ તેને લવ માત્ર મળી ન શકે, વળી છ મહિનાનો રેગ એનાથી નાશ પામે અને પુનઃ થાય નહિ. આ રાખને તિલમાત્ર પણ મેળવનારને ભાગ્યવંત સમજ. હે રાજન ! વધારે શું કહું? પણ એના પ્રભાવથી અંતઃપુરને, અને અને નગર જનોને એક ક્ષણવારમાં
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગેટ મા
રાજાએ
પ્રભાવી હતી
રેગે પશાંતિ થાય. અભીટ મિત્રતાથી તે રાજાએ તમને આટલું ભેટાણું મે કહ્યું છે. માટે હે રાજેદ્ર ! તેનું બહુમાન. કરે.” આથી સંતુષ્ટ થયેલ રાજાએ સર્વ સભાસદોને અને સ્ત્રીજનોને તે થોડી થોડી આપી અને તે સપ્રભાવી હોવાથી તેમણે સ્વીકારી. પછી તે દૂતને રાજાએ પાંચસે શ્રેષ્ઠ સેના મહોર અને અશ્વ તથા પટ્ટકુલાદિ તેના માગ્યા પ્રમાણે આપ્યા. તે બધું લઈને પાટણમાં આવ્યું અને તે ભીમ રાજાને બતાવ્યું આથી રાજાએ સંતુષ્ટ થઈને તેને પૂછયું કેઃ -“હે વિપ્ર ! ત્યાં જઈને તેં શું શું કહ્યું. તે અત્યારે કહી સંભળાવ” એટલે તેણે યથાક્ત પોતાને વૃત્તાંત કહી બતાવ્યો. અને તેથી રાજા અત્યંત વિસ્મય પામે.
હવે પુનઃ એકદા તેને ગર્વિષ્ઠ જેઈને રાજાએ કહ્યું કે – હે મૂઢ! મારા પ્રસાદથી જીવીને ગર્વ શું કરે છે?” તેણે કહ્યું કે હે રાજન્ ! હું મારી વચનચાતુરીથીજ જીવું છું, તેમાં તારું શું છે ? આ પ્રમાણે વિવાદ થતાં રાજાએ ફરી પણ તેને ત્યાં મે , અને રાજાએ એક લેખ મુદ્રિત કરીને તેને આપ્યું. એટલે અંનુક્રમે તે દૂત જ્યાં ભેજભૂપ બેઠો હતો, ત્યાં જઈ પહોંચ્યો. તે વખતે નાન પીઠપર બેઠેલ અને જળથી મસ્તકને જેણે આ કરેલ છે એવા રાજાએ તેને બોલાવ્યું કે - “હે દૂત ! તને સ્વાગત છે. ” વળી રાજાએ જરા હાસ્યથી તેને પૂછ્યું કે:-“પાટણમાં રહે નાર તારે સ્વામી ભીમડ નાપિત આજ કાલ શું કરે છે? તેણે કહ્યું કે -તે બહુ રાજાઓનાં મસ્તક મુડે છે. પણ આદ્ર કરેલ આ તમારા મતકનો તો અદ્યાપિ વારે પણ આવતું નથી.” આ વાકયથી દવનિત થયેલ રાજાએ તેને સુવર્ણની જીભ અપાવી, અથવા તે સમયેચિત વચન કોને
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
ન રૂ? પછી તે લેખ ખેલીને એટલામાં તે પિતે વાંચે છે, તેટલામાં ત્યાં “દૂતને મારી નાખજે.” એવી પંક્તિ રાજાના જેવામાં આવી. પછી ક્ષણવાર વિચારીને રાજાએ તે દૂતની આગળ યથાસ્થિત વૃત્તાંત જણાવ્યું. એટલે આકાર ગે પવીને દૂતે પણ રાજાને આ પ્રમાણે કહ્યું કે – હે રાજેન્દ્ર ! સાંભળો મારી જન્મ પત્રિકા મને યાદ આવી. તેમાં હિતૈષી દેવસે એવું લખ્યું છે કે-- “પચાશમે વર્ષે એની એક આવલિકા પણ વિપત્તિ કરનાર છે અને જ્યાં એનું મરણ થશે, ત્યાં બાર વરસનું દુભિક્ષ પડશે. હે પ્રભે ! તે ધુત્તરાજાએ મને અહીં તમારી પાસે મોકલ્યા છે. માટે તેના ગ્રાસના અનુણ પણાને ઈચ્છતા એવા મારૂં મરણ થાઓ આ પ્રમાણે મગરૂરીથી કહીને જેટલામાં તે પિતાના ઉદરમાં છરી મારવા લા, તેવામાં રાજાએ તેને હાથ પકડીને અટકાવ્યો. છતાં “હે દેવ ! હું મરીશ, મને શા માટે અટકાવે છે ? જે સત્વર નાશવંત પ્રાણુ સ્વામીના કાર્ય માટે જતા હોય, તો ભલે જાઓ.’ આ પ્રમાણે બેલતા તેને અટકાવી એક હજાર સેના મહોર અને પાંચસો ઘેડા આપીને પિતાના દેશથી પણ તેને દર રવાના કરી દીધું. પછી મેટા આડંબર પૂર્વક તેણે ભીમ રાજાને પ્રણામ કર્યા અને પિતાને યથા સ્થિત વૃત્તાંત સવિસ્તર કહી બતાવ્યું. ત્યારથી તે પોતાની વચનકળાથી રાજા વિગેરેને માન્ય થઈ પડયે. માટે હે ભવ્યજનો ! તમે પણ તે વાકલામાંજ મનને સ્થિર કરે, કે જેથી સંકટ સાગરના મોજાં તમને સતાવે નહિ અને બંને લોકમાં સુખ સત્વર પ્રાપ્ત થાય,
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
દશમા ઉપદેશ
ન્યાય નીતિ એ માણસાનું પરમ નિધાન છે, ન્યાય નીતિથી વિશ્વ સુખી થાય છે અને નદીએ જેમ સમુદ્રને આશ્રય કરે તેમ લક્ષ્મી ન્યાય સપન્ન પુરૂષના આશ્રય કરે છે. દરરોજ સવારે બધા લેાકેા રામનું નામ સભારે છે, પણ રાવણને કોઈ યાદ કરતું નથી. તે રામે શું આપ્યું છે અને રાવણે શુ લઈ લીધુ છે ? પણ માત્ર અહી' સન્યાય એજ કારણ છે. કહ્યું છે કે:-‘ન્યાય માર્ગે ચાલનારને તિય 'ચા પણ સહાય કરે છે એને વિમાગે જનારને ભાઈ પણ મૂકીદે છે. જે દિવસે દેવતાઓ પણ સેવા કરતા હતા, તેવા પણ રાવણના દિવસે હતા. અને જ્યારે દિવસે ફર્યા ત્યારે પત્થર પાણીમાં તરવા લાગ્યા. હૈ વીર ! જે પત્થરા દુસ્તર સાગરમાં પોતે ડુબી જાય અને બીજાને ડુબાડે, તેજ પત્થરા પોતે તરે છે અને વાનર સુભટાને તારે છે. એ પત્થરના, સમુદ્રના કે વાનરોના ગુણા નિ, શ્રીમાન રામચ જૂના પ્રતાપના તે મનહર મહિમા ચળકતા હતા. વળી જેની આજ્ઞાથી પડતી ભીંતા પણ નિશ્ચલ થાય છે અને જેના નામના કીર્ત્તનથી ભૂતાદિક વશ થાય છે. તેનું સચ્ચરિત્ર તા દૂર રહેા, પણ તેને સેવક યશે!વર્મા રાજા પણ જેવા ન્યાયી હતા, તેવા બીજો ભાગ્યે હશે.
ચોાવમાં નૃપની કથા
કલ્યાણકટ નગરીમાં રામચંદ્રની જેમ નીતિ-લતાને મેઘ સમાન એવા ચશેાવમાં રાજા વિસ્તૃત રાજ્ય કરતા હતા. તેને પેાતાના શરીરના મેલની જેમ
ક્રિષ્ન-દ્વેષી પુત્ર પણ
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૯
ત્યાજ્ય હતા અને પુષ્પની જેમ ગુણવાન પરકીય પણ માન્ય હતા. તેણે પેાતાના રાજ મહેલના મુખ્ય દ્વાર આગળ એક ન્યાય ઘટા બંધાવી હતી. જેને જ્યારે કામ પડે, ત્યારે તે પેલી ઘટા વગાડે. અને રાજા તે વ્યક્તિની પાતાના ધનથી યા પ્રાણથી પણ કાલજી કરતા હતા. એ પ્રમાણે રાજ્ય પાળતાં તે વખત વ્યતીત કરતા હતા.
e.
એકદા તેના ન્યાયની પરીક્ષા કરવા રાજ્યની અધિષ્ઠાય દેવી ગાયનું રૂપ લઈને રાજમામાં એડી અને સૌંદય તથા સુકુમાર પણાથી અનેાહર તથા તરત જન્મેલ એવા એક વાછરડાને વિદ્વી ને તેને પાતાની પાસે બેસાયુ એવામાં તે રાજાના અતિ ઉદ્ધૃત પુત્ર રાજમહેલમાંથી એક શ્રેષ્ઠ વાહિની (ગાડી) પર ચડીને ત્યાં આવતા હતા અને અત્યંત વેગથી તેણે તે વાહિની પેલા વાછરડા પરથીજ ચલાવી તેથી તે બિચારા મરણ પામ્યા; આથી તે ગાય અત્યંત ખરાડા પાડવા લાગી તથા અતિશય આંસુ પાડવા લાગી. આવી તેમની દુર્દશા (થયેલી) જોઈ ને લાકા હાહાકાર કરવા લાગ્યા. એવામાં કોઇએ તે ગાયને કહ્યું કે:- હે ભદ્રે ! રાજમ`દિર આગળ જા અને ત્યાં જે ન્યાય ઘંટા બાંધી છે તે શી ગડાથી વગાડ કે જેથી રાજા આ તારા અન્યાયના પ્રતીકાર (ઇલાજ) કરે. કારણ કે રાજા એ સર્વ સાધારણ પંચમ લેાકપાલ છે' આ પ્રમાણે સાંભળીને તેણે ત્યાં જઇને ઘંટાને જોરથી વગાડી તે વખતે રાજા ભાજન કરવા બેઠા હતા ત્યાં અકાલે ઘટાના નાદ સાંભળીને સસંભ્રમથી રાજાએ પેાતાના સેવકને કહ્યું કે:- અત્યારે ઘ ́ટા કાણે વગાડી ?' એટલે તેમણે પણ ત્યાં જોઇને કહ્યું કે:- અહી ગાય વિના ખીજુ કાઈ નથી. ’ ‘અરે અકાલે અહીં ગાય કયાંથી ? એમ ખેાલતાં રાજા પેાતેજ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
.c
ઉઠયા અને ત્યાં આવીને ખેઢ સહિત રાજાએ તે ગાયને પૂછ્યુ કે:-‘અહા ! કયા પાપીએ તારો પણ પરાભવ કર્યા ? જેણે તારા પરાભવ કર્યા તે અત્યારેજ મને દેખાડ' તે બિચારી માનવભાષામાં ખેલી તેા ન જાણતી, પરંતુ આગળ થઈને પૂઠે લાગેલા રાજાને તેણે પેાતાના જીવિતવ્યની જેમ તે વત્સ દેખાડયા, એટલે રાજાએ હટ્ટાક્રિકપર બેઠેલા મહાજનને પૂછ્યું કે:-આવું ક્રૂર ક કયા પાપીએ કર્યુ છે. તે જણાવા બધા માણસા તે અન્યાય કરનારને જાણતા હતા, પણ તેના પુત્રના અનર્થની શંકાથી કેાઈએ જવાબ ન આપ્યા એટલે રાજાએ વધારે આગ્રહથી પૂછતાં પણ જયારે કોઇએ જવાબ ન આપ્યા, ત્યારે ક્રાધાયમાન થયેલા રાજાએ ભ્રક્ષેપૂર્ણાંક આ પ્રમાણે કહ્યું કે:-‘અહા ! તમે પણ પાપી છે. કે આવુ અનુચિત કૃત્ય જોયા છતાં ખેલતા નથી માટે પક્ષપાતી એવા તેને સ`ધ્યાપ``ત રહેતાં તે દિવસે લાંઘણ થઈ. અહા ન્યાચની પ્રધાનતા ! એવામાં સાંજરે તે રાજાને પુત્ર ઘરે આવ્યા અને પોતે કરેલ અન્યાય જણાવીને કહ્યું કેઃ-‘હે પ્રભા ! મને દડ કરો.’ પોતાના પુત્રે કરેલ અન્યાય સાંભળીને રાજા દુભાય. પણ જેનાથી કચ્છેદ થાય, તેવા સુવણૅ થી પણ શું? પછી પ્રભાતે સભામાં રાજાને નીતિવિશારદોને પૂછ્યું કે:-એ પુત્રને શે! દડ કરવ! ! તે કડા. એટલે તેઓ એલ્યા કે:-હે પ્રભુ! એક લેાચન સદેશ રાજ્યને લાયક આ તમારે એકજ પુત્ર છે. માટે એને શે! દંડાય ?' પછી રાજાએ કહ્યું કે:- મારે ન્યાય જ પ્રધાન છે. અન્યાયી પુત્રથી શું? જો એને શિક્ષા ન અપાય, તેા બીજા પણ એ પ્રમાણે કરે. માટે હું વિચક્ષણે ! એને જે દંડ થાય, તે કહેા. તમારે મારૂ દાક્ષિણ્ય લેશ પણ ન કરવું. કારણ કે તમને હું' અભય આપુ છુ.' એટલે તેઓ ખેલ્યા કે હે દેવ ! મનેાન કે
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭૧
અમનેાજ્ઞ જે જેવુ' કરે, તેને તેવુ કરાય–એવી શાસ્રોક્તિ છે. માટે જેમ એણે વત્સ ઉપરથી વાહિની ચલાવી, તેમ એને પણ તેવા દડ કરાય, પણ એને બીજો કોઈ દંડ ન થઈ શકે. પછી વાહિની અણાવીને અને પુત્રને રસ્તામાં સુવાડીને રાજાએ માણસાને કહ્યું કે:- પ્રજાજને ! આને પુત્રના ઉપરથી ચલાવે.' આવા પ્રકારના તેના આદેશ જ્યારે કાઈ પણ ઉઠાવી શકયા નહિ, ત્યારે રાજા સ` લેાકેાની સમક્ષ આ પ્રમાણે ખેલ્યો કે:-‘આ મારી દુપુત્ર જીવિતથી ભલે વિનષ્ટ થાઓ. જેને ન્યાય વલ્લભ નથી, તેવડ સ્વીયજ નથી પણ શું ?' એમ કહીને સહસા પેાતે ઉઠી તેના પર બેસી દયા રહિત થઈ જેટલામાં તે રાજા પોતે પુત્રની ઉપરથી તે વાહિની ચલાવવા લાગ્યા, તેવામાં ત્યાં ગાય કે વત્સ કાઈ રાજાના જોવામાં ન આવ્યા, પણ દેવી આગળ આવીને તેની આ પ્રમાણે પ્રશંસા કરવા લાગી:-'હે સત્ત્વવ તમાં અગ્રેસર ! હું ન્યાય પરાયણ ! તુ જય પામ. શ્રી રામની જેમ તારા સૌભાગ્યને કાણુ સ્તવી શકે ? તારા પુત્ર આયુષ્માન્ થાએ અને તું સામ્રાજ્યનું પરિપાલન કર. આ તા મે* તારી પરીક્ષા કરી.’ એમ કહીને તે દેવી અંતર્ધાન થઈ ગઈ.
એ પ્રમાણે રાજા વિગેરેએ ન્યાય પાળવા, કે જેથી સર્વ સોંપત્તિએ હસ્તગત થાય. વર્ષાકાલમાં પૂના એ માસના મેઘ વિના શુ ધાન્ય ઉત્પન્ન થાય ?
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
અગિયારમે ઉપદેશ
ધર્મ સદા માણસોને ફળ તો આપે જ છે, પણ પર્વ દિવસે કરેલ ધર્મ વિશેદ થાય છે. વર્ષાકાલનું બધું એ જળ ઈચ્છત આપે છે, છતાં સ્વાતિ નક્ષત્રનું જળ મોતી ઉત્પન્ન કરે છે. “આયુષ્યને બંધ પ્રાયઃ પર્વ દિવસે થાય છે.” એમ જીનેશ્વરે કહે છે, માટે તે પર્વ દિવસે સૂર્યયશા રાજાની જેમ ધર્મમાં વિશેષે દઢતા રાખવી જોઈએ.
સૂર્યયશા નરેંદ્રની કથા અધ્યા નગરીમાં પ્રથમ ચક્રવર્તીને કુશળ એવો સૂર્યયશા ભૂપ પુત્ર હતો. જેના નામથી આ વસુધાતલ પર અત્યંત વિસ્તૃત એ સૂર્યવંશ પ્રથિત પ્રસિદ્ધ થયે. દશ હજાર રાજાઓ સહિત તે પર્વના દિવસે પૌષધશ્રત કરતો હત, તેની આજ્ઞાથી તે દિવસે બાળકે પણ ભજન કરતાં નહિ, તે આસ્તિક અને તે શેના કરે ?
હવે એકદા તેના ગુણથી રંજિત થઈ મસ્તકને ધુણાવતા એવા ઈદ્રને ઉર્વશી કહેવા લાગી કે --“હે સ્વામિન્ ! નિમિત્ત વિના કેમ આ મસ્તક ધુણાવ્યું ? એટલે ગૌરપૂર્વક તેને કહ્યું કે “અધ્યાપુરીમાં સુશ્રાવક સૂર્યયશા નરેશ્વર વિશાલ રાજ્ય કરે છે. હે કમલાનને ! તેના વ્રતની દઢતા જોઈને મેં શિર હલાવ્યું. (અનુમોદન કર્યું) આ સાંભળીને તે બેલી કે;–“હે નાથ ! એક મનુષ્યમાત્રની આવી વૃથા સ્તુતિ કેમ કરે છે ? કે જે સાત ધાતુથી બંધાયેલ અને અન્નથી પિષાયેલ એવા શરીરને ધારણ કરે છે. જે તે મારી પરીક્ષા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩ *
માંથી પસાર થાય, તો તમારું કથન સત્ય છે, અન્યથા વૃથા છે. આ પ્રમાણે કહીને તેની પરીક્ષા કરવાને ઉત્સુક એવી તે રંભાની સાથે અધ્યા નગરીમાં આવી. ત્યાં શક્રાવતાર નામના જિનમંદિરમાં આવીને પિતાના કરકમળમાં વીણા લઈને તે બંને ગીત, નૃત્યાદિક કરવા લાગી. તે વખતે સમીપના વૃક્ષમાં રહેલા પક્ષીઓ, ભુજગ, ગૌ, અને હરણુદિક પણ તે નાદમાં લીન થઈ, તથા ઈતર જને પણ તેમાં જ એકાગ્ર થઈ જાણે પત્થર પર આલેખ્યા હોય તેવા સ્થિર થઈ રહ્યા. એવામાં તે માર્ગથી જતાં રાજાએ તેમનો મનેહર ગીતનાદ સાંભળે તે સાંભળતાંજ રાજા ખંભિત થઈ ગયે. અથવા તે ગીતનાઢ કેને મેહક ન થાય ? વધારે શું કહેવું, પરંતુ તે વખતે અર્થ અને પદાતિ પ્રમુખ તેની સેના પણ આગળ જવાને અસમર્થ થઈને તન્મય થઈ ગઈ. ત્યાં આવી સ્થિતિ જોઈને આશ્ચર્ય થયું. પછી “મારાં બે કામ થશે એમ ધારી તેમાં મેહિત થઈને રાજાએ ચૈત્યમાં પ્રવેશ કર્યો, અને ત્યાં યુગાદશજિનની સ્તુતિ કરીને તે રંગમંડપમાં બેઠે, અને પોતાના શ્રવણપટથી તેમના વચનરૂપ સુધારસ પીતાં તથા લોચનથી તેમના શરીરના રૂપની શોભા જોતાં તે પોતાના ચિત્તમાં એક તૃતીય પુરૂષુથનેજ શ્રેષ્ઠ સમજવા લાગ્યા. પછી તેમના કુલાદિક જાણવાને રાજાએ અમાત્યને આદેશ કર્યો, એટલે તે પણ તેમની પાસે જઈને પૂછવા લાગ્યો કે: —-“તમે ક્યાંથી આવ્યા છે ? તમારું નામ અને કુળ શું ? તે જણાવે. પછી તેમાંથી એક મંત્રીને કહેવા લાગી કે -- અમે શ્રીમણિચૂડ નામના વિદ્યાધર રાજાની પુત્રીએ છીએ, અને નિરંતર વીણાવિનેદ તથા ગીતાદિકમાં ઉત્સુક અને સજજ રહીએ છીએ. એકદા અમારા પિતાએ “આ કન્યાઓ
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
હવે ક્યા વરને આપવી?” એવી જેટલામાં ચિંતા કરી, તેવામાં પિતાને અભીષ્ટ એવા તથા પ્રકારનાં પતિના અભાવને લીધે તે ચિંતાસાગરથી નિવૃત્ત થયે. અર્થાત્ તેણે ચિંતા મૂકી દીધી. જે પતિ સ્ત્રીઓને વશ થાય. તેજ તેમને સુખ છે, અન્યથા ગાઢ વિડંબના માત્ર છે. ત્યારથી હવે અમે સત્તીર્થ સેવાજ કરીએ છીએ, રોગની જેમ ભાગમાં હવે અમારું મન નથી.” આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાની અનુમતિથી મંત્રીએ પુન: તેમની આગળ આદરપૂર્વક કહ્યું કે --આ રાજા વૃષભસ્વામીના પૌત્ર, ચક્રવર્તીના પુત્ર કલાવાનું બલવાન, અને સદ્દગુણી છે, તથા તમારા વચનને અન્યથા કરતાં હું એને અટકાવીશ. માટે એને તમારો શ્રેષ્ઠ પતિ કરો. જો તમારા મનમાં રૂચિ હોય, તે કઈ ભવાંતરમાં પણ આ પતિ મળવાનો નથી. આ કલકરારમાં શ્રી જિનેશ્વરજ સાક્ષી, કે જે સમક્ષ બિરાજમાન છે. બીજા જનોને વચમાં નાખવાની કાંઈ જરૂર નથી, ઈત્યાદિ ગાઢ આગ્રહથી તેમનું રાજની સાથે સવિસ્તર વિવાહ મંગલ થયું. પછી તે બંનેની સાથે તેમનામાંજ લીન થઈને રાજાએ કેટલાક દિવસો ભેગસુખ ભોગવ્યાં. કારણકે ગંગા (દેવી) ની સાથે ભારતરાજાએ શું હજાર વર્ષ પયંત ભોગે ન્હોતા ભેગવ્યા ?
એવામાં એક દિવસે “હે લેકે ! સાંભળો, કાલે અષ્ટમીપર્વ થશે.” એ પ્રમાણે અમંદ ખેદ ઉપજાવનાર અને સ્કૂટ સ્વરે વાગત એવા પટા તે દેવીઓએ સાંભળે. પછી જાણે જાણતી જ ન હોય તેમ ઉર્વશીએ રાજાને કહ્યું કે:-- હે નાથ ! આ પહ શાને વાગે છે ?” તે બોલે કે --“હે તવંગી ! પર્વને માટે હંમેશા આ પટલ વગાડવામાં આવે છે. ત્રદશી અને સપ્તમીના દિવસે મારી આજ્ઞાથી એ પટડ વગાડવામાં આવે છે. જે એમ કરવામાં ન આવે, તો પ્રમાદી જનોને
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫ પર્વ અને ઈતર દિનની ખબર કેમ પડે ? વળી પર્વ દિવસે અહીં મારી આજ્ઞાથી લોકો પૌષધ, ચતુર્થવ્રત, જ્ઞાન, તપ અને ક્રિયાદિક કરે છે તથા સ્નાન, શિરચું ફન, અને ખંડન (ખાંડવું) વિગેરેનો નિષેધ કરે છે.” આ સાંળળીને રંભા બેલી કે—-“હે નરેદ્ર ! યૌવન, સદભેગને ચોગ અને સુખસંપત્તિ વિગેરે-એ હસ્તગત છતાં પરલેકની આશાથી વૃથા શા માટે હારી બેસે છે?” રાજાએ કહ્યું કે --“હે સુંદરી ! જિનેન્દ્રભાષિત પર્વ વ્રત મહા ફલદાયક થાય છે, એમ તાતનું કથન છે. તે અલપ સુખના માટે હું તે વ્રતને કેમ ત્યાગ કરૂ? જેમનામાં શીલ, તપ, ક્રિયા, વિવેક અને વૈરાગ્ય પ્રમુખ ગુણ નથી, તેમનો જન્મ અહીં પશુઓની જેમ નિષ્ફળ છે અને પરલેકમાં તેમને ઘેર દુર્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે. એટલે ઉર્વશી બેલી કે –-હે ભલા ભૂપતિ ! તે જિનેની સમક્ષ પિતાની જીભથી જે અંગીકાર કર્યું છે કે- તમારું વચન મારે ઓળંગવું નહિ, શું તે પણ તું ભૂલી ગયે ? જેના વચનમાં સ્થિરતા નથી, તેને ધિકકાર થાઓ ! પુરૂમાં તે પણ એક મૂખ શિરોમણિ ગણાય છે. અમે ભત્તરને સ્વાધીન કરવા કુલાદિકનો ત્યાગ કર્યો અને સુખની ઈચ્છાથી તને પતિ કર્યો પણ સુખ પ્રાપ્તિને બદલે અમને ઉભય ભ્રષ્ટતા પ્રાપ્ત થઈ. હે વિભે ! હવે અમારે ક્યાં જઈને પિકાર કરે ? આ એક વખત તારી પરીક્ષા કરી, એટલે તારૂં વચન ગયું. પણ મારૂ શું જવાનું હતું. ? માટે હવે તો અમે બળતી ચિંતામાં પ્રવેશ કરીને મરણને શરણ થશે. માન વિનાના જીવિતથી શું ?” ઈત્યાદિ તત સીસા સમાન તેનું વચન સાંભળીને રાજાએ પુનઃ તેને કહ્યું કે – હે અધમ અંગના ! તું વિદ્યાધરની સુતા નથી, પણ કઈ દુષ્ટ ચંડાળના કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલી લાગે છે. કસ્તુરિકાની ભ્રાંતિથી અંજન અને સુરતરૂના ભ્રમથી
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ મેં ધત્તરાનું ગ્રહણ કર્યું. વળી હે પ્રિયે ! તું ભંડાર લે, અથવા તે વસુધા લઈ લે, યા તો બીજું કાંઈ જે તને ઈષ્ટ હોય, તે કરું, પણ મને પર્વવત ન જાવ જેના લેપથી અવશ્ય દુર્ગતિ જ મળે છે.” એટલે પુનઃ તે બેલી --જેને વચનની પ્રતિષ્ઠા નથી, તે પુરૂષાધમ સમજ. તેને મોટા દાનથી પણ શું ?” વળી પુનઃ તે કપટાં ગના બેલી કે -- જો તારે વ્રતભંગ ન કરવો હોય, તે શક્રાવતાર નામનું આ ઉન્નત આદિનાથનું મંદિર પાડી નાખ! આ સાંભળીને રાજા જાણે વજથી ઘાયલ થયેલ હોય તે થઈ ગયે અને મૂછ ખાઈને તરત જમીન પર પડ્યો. પછી ક્ષણવારમાં સાવધાન થઈને તે બોલ્યો કે - હે પાપિની ! હે દુષ્ટ ! તું નિશ્ચય પ્લેચ્છકુળમાં ઉત્પન્ન થઈ છે, કે જેથી તું આવી દુષ્ટ વાણી બોલે છે. માટે હવે તમે બંને મારી પાસેથી ચાલી જાઓ.” આથી તે સાંત્વનપૂર્વક પુનઃ બેલી કે:-“કે નાથ! તને વારંવાર કહેવું, પણ તે મારું એક વચન પણ ન રાખ્યું. તે હવે તારા પુત્રનું મસ્તક મને આપ ! એમ કહેતાં “મારા વિના મારે પુત્ર ન હોય, માટે મારૂ શિરજ લઈ લે” આ પ્રમાણે બેલતે રાજા તરવારથી પોતાના કંઠને જેટલામાં છેદે છે, તેટલામાં તે બંને પ્રગટ થઈ અને એ રીતે તેની વારંવાર પ્રશંસા કરવા લાગી કેઃ “હે વસુધાપતિ હે સર્વ ઈદ્રિયને શાંત કરનાર! હે ગવર્જિત! ચકીનંદન ! રાજેદ્ર, તું જય પામ” પછી પૂર્વ સંબંધ કહી અને પુષ્પ, સુવર્ણ અને રત્નની વૃષ્ટિ કરીને તે બંને સ્વર્ગમાં ગઈ અને રાજાએ પણ વિશેષ ધર્માચરણપૂર્વક ચિરકાલ પ્રાજ્ય (વિશાલ) સામ્રાજ્ય પાળ્યું, અને પ્રાંતે વાતની જેમ કેવલજ્ઞાન ઉપાર્જન કરીને તે ભરતસુત સૂર્યયશા રાજા પરમપદ પામ્યા.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭
આ પ્રમાણે હે ભવ્યજને ! જે તમારે સમસ્ત સુખ સંપત્તિને સ્વાધિન કરવી હોય, તો ધર્મમાં અતુલ દઢતાને ધારણ કરે.
બારમે ઉપદેશ હઠથી નહિ, પણ વિધિપૂર્વકજ આરાધન કરતાં ધર્મ ફળને આપે છે. વિધિ વિના વ્યય કરતાં પણ કામધેનુએ રાજાને દૂધ આપ્યું નહિ. તામલિ તાપસે સાઠ હજાર વર્ષ પર્યત સ્વરૂચિપૂર્વક તપસ્યા કરી, છતાં વિવેક વિના તે અલ્પ ફળને પામ્યા. માટે બહુ કષ્ટ કે યોગથી શું ? વળી કૂરગડુમુનિ નિત્ય ભજન કરતાં પણ વિવેકની સહાયતાથી કેવલજ્ઞાન પામ્યા અને અન્ય શ્રમણે તપસ્યા કરતાં છતાં પણ તે (જ્ઞાન) મેળવી ન શક્યા. પ્રથમ શ્લોકમાં કહેલ દષ્ટાંત આ પ્રમાણે –
ધનશ્રેઠીની કથા પૃથિવીપુરમાં ધનદ નામે શ્રેષ્ઠી હતું. તેને પ્રાયઃ ગેરસ વધારે પ્રિય હતે. દધિ, દૂધ અને દૂધપાક-તે પિતે જીતે અને બીજા મિત્રોને જમાડતો હતો. તેથી તેનું ગેધન બહુ વધી પડયું. કેઈ દ્રોણુ પ્રમાણ દૂધ આપનારી, કેઈ વંજુલા અને કઈ સુવ્રતા એમ બહુ ધનનો વ્યય કરીને તેણે સેંકડે ગાયેનો સંગ્રહ કર્યો હતો.
હવે એકદા ધનાથી તે શ્રેષ્ઠી પાંચ છ સારી ગાયોને વહાણમાં લઈને અનુક્રમે રત્નદ્વીપમાં ગયા. ત્યાં સમુદ્રતટપર વહાણને બાંધીને પિતાના સાર્થને સુસ્થાને બેસા. પછી સુગંધિ ઘી, સરસ સાકરને ભેગથી શ્રેષ્ઠ એવા દૂધપાકના અનેક થાળ ભરીને તે શ્રેણીઓ શ્રેષ્ઠ છતાં રત્નોને ઢેફાની જેમ
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
તજીને અપૂર્વ પણાથી ત્યાંના રાજાને તેનુ ભેટટુ કર્યું.. એટલે સર ઇન્દ્રિયાને સુખદ એવા તેના ઇચ્છાપૂર્ણાંક કંઠ સુધી આસ્વાદ લઈને ઉદ્ગાર કરી પ્રસન્ન થયેલ રાજાએ તેને કહ્યું કેઃ-હું શેઠ! આ શું કહેવાય ? એની નિષ્પત્તિ કેમ થાય ? અથવા તેા સ્વર્ગ કે પાતાલનું આ પીયૂષ (અમૃત) ભેજન છે ? ’ શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કેઃ-‘હે દેવ ! એ દૂધપાક છે, તે ભાગ્યવિના પ્રાપ્ત ન થાય. પરંતુ પ્રસન્ન થયેલ એક મારી કામધેનું મને દરાજ તે આપે છે.’ આથી સંતુષ્ટ થઈને રાજાએ તે શ્રેષ્ઠીની જકાત માફ કરી અને તેથી ક્રય વિક્રય કરતાં ત્યાં તેને બહુ લાભ થયા. પછી અવસરે પોતાના નગર તરફ જવાની ઇચ્છાથી તેણે રાજાને જણાવ્યુ કેઃ- હે દેવ ! જો આપની આજ્ઞા હોય તેા હું સ્વદેશમાં જાઉં.' રાજાએ કહ્યું કે:-પરમ અન્નને આપનારી તારી પાસે જે કામધેનુ છે, તે મને આપ, કે જેથી આપણા પ્રેમ નિશ્ચલ થાય.' તેણે કહ્યું કે: હે પ્રભો ! આપ પ્રસન્ન રહેા. એમાં કહેવાનુ` શુ` હતુ`? ખુશીથી તે ગૃહણ કરો.’ એમ કહીને તે રાજાને આપી અને પોતે પોતાના નગરે ગયા. હવે રાજાએ તે કામધેનુને એક શ્રેષ્ઠ મકાનમાં રાખી અને આવી આવી રીતે તે તેની આરાધના કરવા લાગ્યા; ભાગના યેાગથી અનેકવાર તેની વિવિધ પૂજા કરવામાં આવતી, તેને ચામરો વીજવામાં આવતા, તેના પર છત્રા ધરવામાં આવતાં અને પાંચસે સેાનામહેાર ખચી ને રાજા તેને ભાગ ધરતા અને ખીજાઆપાસે તે ગીત તથા નૃત્યાદિક ઉત્સવા કરાવતા હતા અને કહેતા કે હું માત મને પરમાન આપેા.' પણ નિખિડ અજ્ઞાનથી પીડિત એવા તે બિચારો તેના ઉપાયને જાણતા ન હતા. પછી કેટલેક દિવસે ચારા, પાણી અને શુશ્રુષાના અભાવથી તે બિચારી મરણ પામી. એટલે રાજા પોતાને પાપી સમજીને નિંદવા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯
લાગે - અહે! આપણું અભાગ્ય, અહો ! આપણું પાપને સમૂહ, કે હાથમાં આવેલ રત્નને પણ દેવે એક ક્ષણવારમાં ઉડાડી દીધું. - હવે એકદા તેજ શ્રેષ્ઠી ત્યાં આવ્યું અને તેવી જ રીતે તેણે રાજાને ભેટશું કર્યું. એટલે રાજાએ તેને કહ્યું કે હે ભદ્ર! અમારા હિતની ઇચ્છાથી તે જે અમને કામધેનુ આપી, તેણે એક વખત સ્વલ્પ પણ પરમાન્ન અમને આપ્યું નહિ. વળી અમે એ તેની અનેક પ્રકારે ભક્તિ કરી, પરંતુ તેણે કઈ વખત પણ અમને કંઈ પ્રત્યુત્તર પણ ન આપે. પરમાન તે દૂર રહ્યો, પરંતુ તેણે તેની વાત પણ ન કરી. તે શું તેમાં અમારૂં અભાગ્ય હશે યા બીજુ કંઈ કારણ છે?” શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું કે – હે રાજેદ્ર! એને શુષ્ક તૃણાદિક અપાય, અને રેજ બે વાર દેહીને દૂધ લેવાય. તે દૂધ ચેખા સાથે રાંધવાથી દૂધપાક થાય–આ તેનો વિધિ છે. ઈતર વ્યય કરવાથી શું ? પછી ઉપાય જાણવાથી રાજા દૂધ પાક તૈયાર કરાવતો અને તેથી તે સુખી થયા. તથા તે વિધિ તેણે બીજાઓને પણ બતાવ્યું.
આ પ્રમાણે વિધિ પૂર્વક આરાધેલ ધર્મ પણ માણસને સુખદાયક થાય છે, અને વિધિ વિના આરાધેલ છતાં તે અ૮૫ ફલપ્રદ થાય છે. કારણ કે- “નિવિવેકી અને વિવેકી જનોએ પૂર્વ ભવમાં ધર્મનું આરાધન કરેલ હશે, પણ વિધિ અવિધિના ભેદથી અવિવેકી શ્રીપત્તિ (લક્ષ્મીને દાસ) અને વિવેકી શ્રીપતિ (લક્ષ્મીને સ્વામી) એમ યથાક્રમે બંને આરાધક છતાં ફળમાં ભેદ જેવામાં આવે છે.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
૧૮૦
આ પ્રમાણે હે ભવ્ય જનેવિધિથી તાત્ત્વિક ધર્મ મૃતનું પાન કરીને માનવ અને દેવાથી સેવિત એવાં સંસાર સુખે ભેળવીને નિર્વિઘ પણે તમે શિવ મંદિરમાં જઈશકશો. પણ જે અંતરમાં વિવેક હોય, તે ઉગ્ર ગરલ સમાન કુદેવ, કુગુરૂ વિગેરેના સેવન રૂપ અતિ ઉગ્ર વિષ તે (સદ્દધર્મ-અમૃત) માં નાંખશે નહીં અર્થાત સમાન સુદેવ-ગુરૂ-ધર્મનું સેવન કરી પછી અન્યથા આચરણ કરશે નહીં.
गृहस्थ धर्माधिकारः पंचमः॥
પ્રથમ ઉપદેશ
શ્રી ધર્મજ સૌખ્ય લક્ષ્મીનું અક્ષય નિદાન અને ભવાંતરમાં પણ તે સ્વપરને હિતકારી છે. આ સંબંધમાં શ્રી ધર્મરાજના ચરિત્રને સમ્યક રીતે સાંભળીને તે ધર્મમાં કોણ મંદ આદર કરે ?
શ્રી ધર્મરાજની કથા આ ભરતક્ષેત્રમાં સવમંગલા નામે નગરી છે. ત્યાં શત્રુએને ત્રાસ આપનાર એ ભદ્રશેખર નામે રાજા હતું. તે રાજા એકદા પરિવાર યુક્ત સભા ભરીને બેઠા હતા. તે વખતે કઈ ત્રિકાલજ્ઞ નિમિત્તિયે ત્યાં આવ્યું. એટલે રાજાએ આપેલ યથોચિત આસન પર તે બેઠે અને હાથ ઉંચો કરીને તેણે સર્વને આશીર્વાદ આપ્યા. પછી રાજાએ પૂછયું કે – હે નિમિત્તજ્ઞ! ભવિષ્ય કેવું છે? તે કહે” એટલે તે બે કે – હે પ્રભો ! ભાવિ સ્વરૂપ હમણાં મને પૂછો નહિં.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
આથી રાજાએ વિશેષ ઉત્સુક થઈને પૂછ્યું કે –“ શું કઈ દેવથી ઉત્પાત થવાનું છે? શું થશે? તેણે કહ્યું કે –“બાર વર્ષનું દુભિક્ષ પડશે! આ પ્રમાણે અકાંડે વજપાત સમાન તેનું વચન સાંભળીને દુઃખિત થઈને રાજા બોલ્યા કે – અરે! જરા વિચારીને બેલ! એટલે સર્વ સભાસદની સમક્ષ પુનઃ નિમિત્તજ્ઞ બોલ્યા કે –“જે મારું કથન અન્યથા થાય, તે મારી જીભ છેદી નાખવી! આવી તેની દઢ પ્રતિજ્ઞા સાંભળીને તેને પોતાના નગરમાંજ સગે, પણ બીજે ક્યાંય જવા દીધું નહિ. તથા સર્વ લોકો પોતપોતાના કુટુંબ પ્રમાણે દેશાંતરમાં જઈને પણ આદરપૂર્વક ધાન્યને સંગ્રહ કરવા લાગ્યા. પોતપોતાની ધનની દરકાર ન કરતાં તે વખતે લોકે ધાન્યજ મેળવવા લાગ્યા, કારણ કે માણસના પ્રાણ અન્નના આધારે રહેલા છે.
હવે ઉષ્ણકાલ અતિક્રાંત થતાં. વર્ષાકાલ આવ્યો અને લો કે બધા ઉચે જોવા લાગ્યા છતાં મેઘ વરસ્યો નહિ. એટલે ભાવિ દુભિક્ષની શંકાથી લોકો બહુ ખેદ પામવા લાગ્યા. કારણ કે ધર્મ કર્મની વ્યવસ્થા સુભિક્ષને અનુસરીને થાય છે. એવામાં શ્રાવણ મહિનામાં કૃષ્ણ દ્વિતીયાના દિવસે ઉત્તર દિશામાં એક વાદળું ચણ્યું, એટલે લોકો તેની સન્મુખ જઈને વાદ્ય વગાડવા લાગ્યા તથા ગીત, નૃત્યાદિક કરવા લાગ્યા તે વખતે જાણે તેમના ભાગ્યથી આકૃષ્ટ થયેલ હોય તેમ મેઘ વરસ્યા એટએ રાજાએ નિમિત્તજ્ઞને કહ્યું કે:-“તારું વચન અન્યથા થયું. માટે જેમ તેમ બોલનાર એવા તારી જીભને. હવે છેદ કરુ.” પછી નિમિત્તજ્ઞ બે કે –“હે દેવ ! જેટલામાં મને કોઈ જ્ઞાની મુનિ મળે, અને તેની પાસે હું શાસ્ત્રાર્થને નિર્ણય કર્યું, ત્યાંસુધી કંઈક રાહ જુએ. પછી
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
ખેડૂતે હર્ષિત થઇને કૃષિ કરવા લાગ્યા અને ધાર્મિક લાક જેમ સુપાત્રે બીજ વાવે તેમ તે ક્ષેત્રમાં બીજ વાવવા લાગ્યા. તે વર્ષે અન્ય વર્ષની નિષ્પત્તિ કરતાં બમણી પેદાશ થઈ એટલે રાજા પણ પૌરજના સહિત બહુ ઋદ્ધિવાળા થઈ ગયા.
એવામાં કાર્તિકમાસ ઉતરતાં હે‘મત સમયમાં એકદા કોઈ કેવલજ્ઞાની આચાય ત્યાં પધાર્યા. એટલે તે દેવજ્ઞ તથા પૌરજના સહિત રાજા તેમને વદન કરવા ગયા, અને તેણે નૈમિત્તિકની ઉક્તિ અન્યથા થવાનુ કારણ તેમને પૂછ્યુ આચાય માલ્યા કેઃ—‘હે રાજન્ ! આજ તારા નગરમાં ધનદ્રત શ્રેષ્ઠી અને ધનેશ્વરી તેની ભાર્યા છે. તેમને એકદા સર્વને સુખકારી એવા પુત્ર ઉસન્ન થયા. જેના પ્રભાવથી તમારા જેવાઓના હને માટે મેઘ વસ્યા. એ પૂર્વભવમાં એક ભિક્ષાચર રક હતા. એકદા કાઇક મુનિને જોઈને તેણે હ થી વંદના કરી. એટલે તે મુનિએ તેને કહ્યું કે--‘ હે ભદ્ર ! કંઇક નિયમ લે. નહિ તે પણ અત્યારે તારી પાસે કઈ તેવી સપત્તિ નથી' પછી તેણે તેમની પાસે દેવવંદન વિગેરે નિયમા લીધા, અને અનુક્રમે ભાગ્યચાગે તે પણ મહદ્ધિક થયા, એટલે પેાતાની પૂર્વાવસ્થા સબારીને તેણે પગલે અન્ન, પાના દ્વિકની સત્રશાળાએ મ’ડાવી અને તે વખતે તેણે ૨ કથી માંડીને રાજા પ ત એક લાખ મનુષ્યાને તથા હજારો સાધુઆને પણ સ તાષ પમાડયા. પછી પેાતાના જીવિત પ ત તેણે અખંડ દાન પુણ્ય કર્યુ. અને તેથી આ ભવમાં સ પ્રાણીઓના આધારભૂત થયાં. જો એ બાળક જન્મ્યા ન હાત, તા દુષ્કાળ થાત. કારણ કે અન્ય દેશેામાં અલ્પજ વરસાદ થયેા છે. માટે આ નૈમિત્તિક યથાર્થ વાદી
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
છે, એની અવહીલના કરીશ નહિ.” આ પ્રમાણે સાંભળી વિમિત થયેલો રાજા સૂરિમહારાજને નમસ્કાર કરીને ઘરે ગયે અને ત્યાં રાજાએ પેલા બાળકને અણાવીને તેને જ રાજા બનાવ્યા. ઔચિત્યાચરણમાં શું સજજને કદાપિ પ્રમાદ કરે ? વળી સ્મૃતિમાં પણ એવું કહ્યું છે કે જેના આધારે પ્રજા સૌખ્ય અને સમૃદ્ધિ પૂર્વક પ્રવર્તે, તેજ રાજા કહેવાય છે. પછી રાજા પ્રમુખ જનેએ તેનું ધર્મરાજ એવું નામ રાખ્યું અને તે બાળરાજા તેજમાં બાળસૂર્યની જેમ દીપવા લાગ્યું. તેની આજ્ઞા જે દેશમાં ફરતી, ત્યાં દુભિક્ષ થતું નહિ, વળી અન્ય દેશોમાં ધાન્ય વેચીને તેણે ધન મેળવ્યું. આ પ્રમાણે ધર્મકુશળ એવા તેણે ચિરકાલ પર્યત શ્રીજિનશાસનની પ્રભાવના કરી અને પ્રાંતે પ્રવજ્યા આદરી ઉત્કટ તપ તપી તે રાજા શિવસંપત્તિને પામ્યા
બીજે ઉપદેશ
વધારે શું કહેવું, પણ જીવદયામાં ત૫ર મનવાળા મનુષ્ય ભવભવ, સામ્રાજ્ય, આરોગ્ય, પ્રધાનરૂપ શુભ અને લાંબુ આયુષ્ય તથા અનેક સંપત્તિઓને પામે છે. વેદ, સ્મૃતિ અને પુરાણમાં પણ અનેક પંડિત પુરૂષે જેની પ્રધાનતા સ્વીકારે છે અને શ્રેષ્ઠતર એવા જિનાગમમાં જેનું વિશેષ રીતે પ્રતિપાદન છે, તે જીવદયાને કણ ન માને ? વળી એમ પણ સાંભળવામાં આવે છે કે –કપતે પિતાના મંદિરમાં આવેલ શત્રુને પણ દયાયુક્ત ચિત્તથી પોતાનું માંસ અર્પણ કરીને નિયંત્રિત કર્યો હતો.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
કપાતની કથા
મનેાહર વૃક્ષાવાળા કાઇ જ ગલમાં અન્યાન્ય અત્યંત અનુરાગી એવા કાઈ કપાતનૢંપતી વસતા હતા. એકદા તે વનમાં કોઈ જ્ઞાની સાધુ આવ્યા અને લાભ જાણીને તે ૪ પતિની પાસે તેમણે ધર્મદેશના આપી, તે મુનિનુ વચન સાંભળીને તે વખતે તે કપાત યુગલ યથાચિત ધમ આચરતાં સમય ગાળવા લાગ્યું.
એકદા માઘ મહિનામાં યમ સમાન, ક્રૂરાત્મા અને હાથમાં પાશ તથા પજર લઈને કેાઈ શીકારી ત્યાં આવ્યેા. તે પાપી, સ્થાને સ્થાને પક્ષીઓને બંધન કરતા જ્યાં પેલા કપાત દંપતી આનંદે રહે છે, ત્યાં આવ્યા. તે વખતે ખારાક લેતી કપાતીને તે પાપીએ બાંધીને પાંજરામાં નાખી દીધી. અહા ! પાપીઓને શું અકૃત્ય હેાય ? એવામાં હિમ સ‘સિક્ત અને પવનના ઝપાટાપૂર્વક થયેલ જળ વૃષ્ટિથી ક‘પતા શરીરે સાંજે તે પારધીએ પેલા વૃક્ષને આશ્રય લીધેા. અસહ્ય અને અતિશય શીતથી શરીર વ્યાપ્ત થઈ જતાં અનુક્રમે તે તદ્દન મૂર્છા પામ્યા. અહા ! પાપનુ ફળ કેવું ભયંકર હાય છે ? એવામાં પજરમાં રહેલ કપાતીએ વૃક્ષની પેાલમાં રહેલ પોતાના પતિ કપાતતે કહ્યું કે--“હે સ્વામિન ! તું મારૂ વચન સાંભળ–આ શિકારી તારા આવાસના આશ્રય લઈ ને સુતા છે અને શીતાત્ત તથા ક્ષુધાત્ત છે. માટે એવુ કઈક હિત કર. ‘મારી પ્રિયાને એણે બધનમાં નાંખી છે.’ એમ ધારીને એના પર વૃથા રેષ ન કર. કારણ કે હું તે સ્વકૃતપૂના કમથીજ 'ધન પામી છું. કહ્યું છે કે--દારિદ્રય, રાગ, દુ:ખ, ખંધન અને વ્યસન-એ આત્માના અપરાધરૂપજ કળા પ્રાણીઓને મળે છે.' માટે મારા બધન નિમિત્તના
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
દ્વેષને ત્યાગ કરીને અને ધર્મમાં મનને સ્થિર રાખી તું એને જીવાડ અને ભેજન કરાવ.” પછી તે અગ્નિના સ્થાન આગળ જઈને બળતા કાષ્ટ અને તૃણાદિકને પિતાની શકત્વનુસાર ચંચથી લઈને જ્યાં લુબ્ધક શીતથી મૂરિજીત થઈ પડ્યો હતો, ત્યાં તરત આવ્યા અને શુષ્ક પાંદડામાં તેણે તે અગ્નિ સત્વર જગાડડ્યો તથા તે લુબ્ધકને તેણે કહ્યું કે–અહીં નિરાંતે તારૂં અંગ તપાવ.” અહે ! પક્ષીઓમાં પણ કેવી લકત્તર ઉપકારબુદ્ધિ હોય છે ! પછી તે કંઈક સાવધાન થયે, એટલે પોતે તેને કહ્યું કે--મારી પાસે કંઈ સાધન નથી, કે જેથી તારી ક્ષુધાને હું દૂર કરૂં. આ જગતમાં કેટલાક હજારનું પોષણ કરે છે કેટલાક લાખનું પોષણ કરે છે અને મારા જેવા દુર્ભાગી ક્ષુદ્રને પિતાનું પિષણ કરવું પણ ભારે થઈ પડે છે, જે એક અતિથિને ભેજન આપવા પણ સમથ નથી, તે બહુ કલેશવાળા તેના ઘરમાં રહેવાથી ફળ શું? માટે દુઃખના જીવિતરૂપ આ શરીરને એવી રીતે સાધુ કે જેથી યાચકને સમાગમ થતાં “કંઈ નથી” એ શબ્દ બલવાને ફરીવાર વખત ન આવે. માટે હે ભદ્ર ! મારૂં સેકાઈ ગયેલું માંસ તારે લઈ લેવું.' એમ કહીને તે અગ્નિમાં પડયે અને ક્ષણવારમાં ભસ્મીભૂત થઈ ગયા. આ જોઈને લુબ્ધકે વિચાર કર્યો કે --
અહે ! આ કપત કઈ મહા દયાલુ લાગે છે, કે જેણે મારા માટે પોતાનું શરીર અગ્નિને સ્વાધીન કર્યું. જે મનુષ્ય પાપ કરે છે, તેને આત્મા ખરેખર તેને પ્રિય નથી. કારણ કે પોતે કરેલા પાપ પિતાને જ ભોગવવું પડે છે. અહો ! એ કપેત મહાત્માએ પોતાનું માંસ આપતાં ક્રૂર એવા મને એક પ્રકારને પ્રતિબંધ આવે છે. માટે ખરેખર નું નિષ્કરૂણ (નિર્દય) જનોમાં અગ્રેસર અને એ કપાત દયાલુ જનોમાં
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
અગ્રેસર થયેા. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેણે પાપના મદિરરૂપ એવા તે પજરને ભાંગી નાખ્યુ, અને તે બિચારી કપાતીને મુક્ત કરીને લુબ્ધકે પોતાના ઘરે આવી કુટુ‘બનેા ત્યાગ કરીને તાપસવ્રત અંગીકાર કર્યુ`', અને તીવ્ર તપ તપતાં એકદા વનમાં દાવાનલ લાગતાં નિભ ય થઈને ધ્યાનમાં રહેલ એવા તે ધ્રુવથી દગ્ધ થઇને મરણ પામ્યા. તથા કપાતી પણ કપાતથી વિયોગ પામતાં સ’સારથી વિરક્ત થઈ યાધમ માં આસક્ત રહીને આયુ પૂર્ણ થતાં મરણ પામી. એ પ્રમાણે દયાધર્મ માં તત્પર એવા તે ત્રણે જીવા સ્વર્ગમાં દેવ થયા. અહા ! દયા નું ફળ તા જુઓ !
દયાના સમધમાં આ પુરાણુ સંબંધી સંબંધ લખવામાં આવ્યા છે. માટે સવ ભવ્યોએ સર્વ જતુ પર અનુ પા રાખવી.
ત્રીજો ઉપદેશ
જેમની ધર્મ પર દઢતા હોય, તેમના બ્યતરાદિક પણ પરાભવ કરી શકતા નથી. પેાતાની શુદ્ધ બુદ્ધિથી તે મહા શ્રેષ્ઠીએ શુ દેવી અને દેવને ન્હાતા છેતર્યા ?
શ્રેષ્ઠીરાજની કથા
દેવપુરમાં કુળને આનંદ આપનાર, કુળમાં ઉત્તમ, જિનધર્મોમાં દૃઢ અને દેવતાઓથી પણ અક્ષાભ્ય એવા એક કાટિધ્વજ શેઠ હતા. પરંતુ પુત્રના અભાવથી કંઇક ચિંતાતુર થયેલા એવા તેને લેાકેા કહેવા લાગ્યા કે--‘નગરની અધિષ્ઠાયક
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૮૭
દેવી સાચા પરચાવાળી છે, તેની પાસે માનતા કેમ નથી માનતો ? આ બહુ ધનથી શું ? ઈત્યાદિ લોકોના કહેવાથી શેઠ તેમને જવાબ આપતા કે – હે મૂખ જ ! યક્ષાદિકની જે એકવાર ભક્તિ કરવામાં આવે તો તે વસ્તુ મેળવવાની ઈચ્છાથી તેમની વારંવાર માનતા કરવા જતાં આત્માને તેથી શું સુખ મળે ? કારણ કે --વેષને વંદન કરનારા એવા બ્રાહ્મણોના વિગેરેના તથા યક્ષ, રાક્ષસો ભયસ્થાન એવા ભકતો વિરત જનોથી દૂર ભાગતા ફરે છે. ઈત્યાદિ તત્વ વાર્તાથી પિતાના મનને દઢ કરે તે શ્રેષ્ઠી બહુજનો એ કહ્યા છતાં સમ્યકત્વનાં દઢજ રહ્યો, પણ તેની પત્ની મુગ્ધ સ્વભાવની હેવાથી લોકકથન સાંભળીને તે દેવીના ભવનમાં આવીને ભક્તિપૂર્વક આ પ્રમાણે કહેવા લાગી:- હે માત ! જે તમારા પ્રસાદથી મને પુત્રપ્રાપ્તિ થશે, તે હું ત્રણ લક્ષની તારી પૂજા કરીશ, પછી અનુક્રમે તેને પુત્ર થયો, તેણે પોતાની માનતા ભરીરને જણાવી અને તેના કદાગ્રહથી તેણે પણ તેનું વચન માન્ય રાખ્યું. પછી શ્રેષ્ઠીએ ત્રણ લાખના રતનજડિત સુવર્ણના ત્રણ પુષ્પ કરાવીને પિતાના કુટુંબ તથા પૌર જને સહિત દેવીના ભવનમાં આવીને સવિસ્તર પૂજા પૂર્વક તેના ભાલ તથા બે ભુજપર ત્રણ પુષ્પ રાખીને તેની પૂજા કરી, અને પછી શેષાને માટે તે ત્રણે પુષ્પ લઈ પોતાની પત્ની તથા પુત્રને આપીને દઢ સમ્યકત્વી એ તે પિતાના ઘરે આવ્યે આ તેનું શઠ ચરિત્ર જોઈને વિલક્ષ થયેલી વ્યંતરીએ એકાંતમાં પોતાના મિત્ર સીહડને પિતાનું દુઃખ જણા
વ્યું કેઃ- શું કરું? આ શઠ શ્રેષ્ઠીએ પુપોની પૂજા કરી અને તે યુક્તિપૂર્વક લઈ લેવાથી મને છેતરી.” આ સાંભળીને દુખિત એવી તેને સીહડ કહેવા લાગ્યું કે તું તે સારી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
રીતે છુટી ગઈ પણ મારી જે એણે કદના કરી, હું મૂર્ખ ! તે ચરિત્ર તા સંભાળ–
પૂર્વ એકદા એના વહાણા ગત પ્રાય થઈ ગયા તેની બહુ તપાસ કર્યા છતાં કયાંય પત્તો નજ મળ્યા. એટલે તેના બંધુએ છાની રીતે મારી માનતા કરી કે:-‘જો વહાણા સહી સલામત ઘરે આવશે તેા તને એક મહિષ (પાડા) આપીશ પછી મે' પણ પેાતાની શક્તિ સમુદ્રનું મથન કરીને તે વહાણા લાવી આપ્યા, એટલે બધાના મનમાં હ થયા વળી તેમાં રહેલ વસ્તુઓના ક્રય વિક્રય કરતાં જે માટા લાભ થયા તે પણ મારાજ પ્રતાપ સમજવા પછી અવસરે એના ભ્રાતાએ પણ પેાતાની માનતા શેઠની આગળ કહી એટલે તે તે તેને કહ્યું કે-માનેલું હું કરીશ.’ એમ કહી એક તરૂણ મહિષ મારા મ`દિરમાં લાવીને તે ખેલ્યા કેઃ- હે યક્ષ ! મારા ભાઈ એ જે તારી માનતા કરી છે, તે આ તારૂ ભક્ષ્ય ગ્રહણ કર.'
આ પ્રમાણે કહેતાં તે દુરાશયે તેના કઉંડમાં રહેલ દોરડી નિબિડ ગાંઠ દઈને મારા ગળામાં બાંધી દીધી, અને ભક્તિના મિષથી વિવિધ રીતે પૂજાર્દિક કરાવી તથા તેણે મારી આગળ લેરી પ્રમુખ વાદ્યો વગડાવ્યા, એટલે તેનાજ અવાજ સાંભળતાંજ ત્રાસ પામતા તે મહિષે મારી એવી કથના કરી કે જેથી મારૂં સર્વાંગ ખરડાઈ ગયુ. એક બાજુ પાપી પાડા મને ઢેફાની જેમ ખેચવા લાગ્યા અને બીજી બાજુ કૌતુકી લાકે તાળીએ દઇ ને હસવા લાગ્યા. એવા અવસરમાં હાહાકાર કરતાં સેંકડો બ્રાહ્મણા દોડયા અને ખેલ્યા કેઃ-હુ શ્રેષ્ઠિરાજ! અમારા દેવની શામાટે કદના કરા છે ? હવે તરત એને મૂકી દ્યો, વિલંબ અમારાથી સહન થઈ શકે તેમ નથી.’ઇત્યાદિ બ્રાહ્મણાનાં બહુ કહેવા ઉપરથી તે શ્રેષ્ઠી ખેલ્યા
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯ કે – હે લેકે ! અમૃતનું ભજન કરનારા દેવતાએ અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરતાં નથી. આવી જીવ હિંસા કરાવવી એ તેમની ક્રીડામાત્ર છે.” આ પ્રમાણે કહીને લોકો અને બ્રાહ્મણના કદાગ્રહથી તેણે યમમુખના જેવા તે મહિષથી મને છોડાવ્યો અને પછી કેટલાક ઉત્તમ બ્રાહ્મણેએ પ્રાસાદમાં મારી મૂર્તિ સ્થાપના કરી. એ પ્રમાણે આ દુરાત્માએ મારે બધો મહિમા ધ્વસ્ત કરી દીધો. માટે કંઈ ખેદ કરીશ નહિ, પણ મૌનજ પકડી બેસ. કારણ કે મનુષ્ય જ્યારે નિઃશક અને નિર્દય થાય, ત્યારે તેની આગળ દેવતાઓ પણ નિબળ બની જાય છે.
આ પ્રમાણે કહીને સીહડ વ્યંતર તથા તે દેવી સ્વસ્થાન ગયા, અને તેના કુટુંબને દૂરથીજ ત્યાગ કરીને તે અન્યત્ર પિતાની ઇચ્છાનુસાર રહેવા લાગ્યા.
એ રીતે ચિરકાલ સમ્યકત્વનું પાલન કરતાં, ભદ્રક જીને પ્રતિબોધ આપતાં અહંત શાસનની પ્રભાવના કરતાં અનુક્રમે તે શ્રેષ્ઠી બંને લોકોના અદ્દભુત સૌખ્યનું ભાજન થ .
ચોથે ઉપદેશ
તે ધર્મમાં પણ વિચક્ષણ પુરૂષોએ યતનાને પ્રધાન કહી છે, પરંતુ તે ગૃહને દુર્લભ છે. તથાપિ તે યતનામાં પ્રયત્ન કરતાં આસ્તિક ભવ્ય મૃગસુંદરીની જેમ સુખભાજન થાય છે.
મૃગસુંદરીની કથા શ્રીપુરમાં રામચંદ્ર જે જનવત્સલ એ શ્રીષેણ નામે રાજા હતો. તેને જાણે બીજે ઈદ્રજ હોય તે દેવરાજ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
નામના પુત્ર હતેા. જન્મથી તેના અંગમાં દુષ્ટ કાઢરેગ થયા હતા, તેના અનેક પ્રતિકાર કર્યા, પણ તે બધા વિફુલ ગયા એમ કરતાં સાત વર્ષ થઈ ગયા, એટલે એક દિવસે રાજાએ નગરમાં બધા લોકોને પટહ ઘાષણાથી જાહેર કર્યુ” કેઃપડિત કે અપડિત-જે કોઇ મારા પુત્રને રોગ દૂર કરશે, તેને અ રાજ્ય આપવામાં આવશે.
હવે તે નગરમાં યશાદત્ત વ્યવહા૨ીની લક્ષ્મીવતી નામે સુતા હતી. તે ધર્માંમાં તથા વિશેષ રીતે શીલમાં બહુ તપર હતી. તેણે પેાતાના શીલની પરિક્ષા કરવા પટહુને અટકાવીને પેાતાના હસ્તસ્પર્શ માત્રથી કુમારને સ્વસ્થ કર્યાં. પછી હાથી, અશ્વ અને સ્થના દાન પૂર્વક કુમારની સાથે તેના વિવાહમહાત્સવ થયા, અને અવસરે તે કુમારને રાજ્યાસન પર એસારીને રાજાએ પ્રત્રજયા અંગીકાર કરી. કારણ કે ઉત્તમ જનેા અવસરને જાણનારા હૈાય છે. પછી સ્વર્ગના રાજ્ય સમાન સામ્રાજ્ય ભાગવતાં દેવરાજે એકદા ત્યાં પધારેલા પુઢ઼િલાચા ને વંદન કરીને પૂછ્યું કેઃ- હે પ્રભો ! મને સાત વર્ષ વ્યાધિ શાથી થયા અને તે એ રાણીના માત્ર કર સ્પર્શ થી શી રીતે નાશ પામ્યા,' એટલે ગુરૂ ખેલ્યા કેઃ
‘હે રાજન્ ! પૂર્વ ભવમાં તું દેવદત્ત નામે શ્રેષ્ઠ હિતે. તેને ગેાપા, દેપા, સિવા અને શૂરા એવા નામના તથા મિથ્યાત્વથી વાસિત એવા ચાર પુત્ર હતા, તેમાં કપટી શ્રાવક થયેલ એવા ચેથા પુત્રને તે મૃગસુંદરી નામની શ્રાવકસુતા પરણાવો. તે મૃગસુંદરીને ખાલ્ય વયથી એવા અભિગ્રહ હતા કે:જિનેશ્વર દેવને પૂજીને અને સચતાને પ્રતિલાભીને એક (વખત) ભાજન કરવું, અને રાત્રે કદાપિ ન જમવું.’
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
એકદા તે બધા એકત્ર થઈને કેધથી તે નવેઢાને કહેવા લાગ્યા કે –“અરે ! પાખંડને છોડીને ગૃહાચાર પ્રમાણે ચાલ. જિનની તારે પૂજા ન કરવી, સાધુઓને દાન ન દેવું અને રાત્રે તારે ભજન કરવું, જે એમ ન કરે, તો અમારા ઘરમાંથી ચાલી જા.” આમ કહ્યા છતાં તે. પરમ શ્રાવિકા તેવું મનથી પણ કદી ઈછતી ન હતી. એમ કરતાં તેને ત્રણ ઉપવાસ થયા, એટલે તેણે શ્રીગુરૂને પૂછયું કે –“હે વિભે ! હું શું કરું? એમનાથી હું ધર્મ (સાધના ) કરી શકતી નથી. આથી શ્રીસિદ્ધાંતમાં જેઈને શ્રીગુરૂએ તેને કહ્યું કે –હે ભદ્ર! પાંચ તીર્થ અને પાંચ સાધુઓને વંદન તથા પ્રતિલાભતાં જેટલું પુણ્ય થાય, તેટલું પુણ્ય ચુલા પર છિદ્રરહિત વિશાલ વસ્ત્રને ચંદરે બાંધવાથી પ્રાપ્ત થાય થાય છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને તે ઘરે ગઈ અને તે જ પ્રમાણે કરવા લાગી.
એવામાં એકદા તે ચંદરવો જોઈને સસરાએ તે મૃગસુંદ રીને કહ્યું કે –“હે પાપે ! પિતાને કુળનો નાશ કરવા આ શું કાર્માણ માંડયું છે ?” તે બોલી કે – જીવદયા પાળવાનોજ . આ પ્રયત્ન છે. પણ તેનું વચન ન માનતાં તેના પતિએ તે ચંદર બાળી નાખ્યો. એટલે પુનઃ તેણે તે બાંધ્યો અને તેણે તેવીજ રીતે બાળી નાખ્યા. એમ સાત વાર તેણે બાંધ્યા અને તે દુરાત્માએ તેવીજ રીતે તે બાળી નાખ્યા. પછી ક્રોધ લાવીને સસરાએ તેને કહ્યું કે:-“તું તારા પિતાને ઘેર જા.” એટલે તે બોલી કે –“હું તમારે ઘેર કુટુંબની સાથે આવી છું, માટે તેવીજ રીતે જે મને મોકલો, તે હું જાઉં. અન્યથા હું શી રીતે જાઉં?” આથી તેને મોકલવા માટે બધા તૈયાર થયા. અને માર્ગમાં એક પિતાના સંબંધીએ તેમને જમવાને નેતર્યા. પણ રાત્રે વહુના ન જમવાથી સાસરે વિગેરે પણ
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯ર ન જમ્યા. એટલે તૈયાર થયેલ રઈ તેનાજ કુંટુંબે વાપરી, અને તે વિષમિશ્રિત આહાર હોવાથી તે સમસ્ત કુટુંબ મરણ પામ્યું. પછી પ્રાતઃકાલે સસરે વિગેરે સસંભ્રમ થઈને જેટલામાં જુએ છે, તેટલામાં તેમાં પતિત થઈ મરણ પામેલ સર્પ તેમના જેવામાં આવ્યું. આથી તેમણે નિશ્ચય કર્યો કે -ખરેખર! ઉંચે ભ્રમણ કરતાં એ ધૂમાડાથી વ્યાકુલ થઈને ધાન્યની થાળીમાં પડ હશે. અહા ! ચંદ્રવાના અભાવથી આ મોટો અનર્થ થયે. માટે આ વહુના પ્રસાદથી જ આપણે નવો અવતાર પામ્યાં. આ પ્રમાણે ભક્તિથી નગ્ન થઈને વધુને એક દેવી સમાન માની અને તેને સત્કાર કરી પિતાના ઘરે તેને લઈ ગયા. અને તે બધાએ શ્રાવકપણું અંગીકાર કર્યું. એટલે મૃગસુંદરીએ તેમને શિખામણ આપી કે - “હે ભદ્રે ! પાંચ સો. વ્યાધ જેટલું પાપ કરે તેટલું પાપ અંદર ન બાંધવાથી ગૃહસ્થને લાગે છે. એમ જ્ઞાનીઓ કહી ગયા છે, ઈત્યાદિ તેની શિક્ષા (પાળવા)માં તે ચિરકાલ સાવધાન રહ્યા.
હવે મૃગસુંદરીને જે પતિ હતે. તે તું અહીં રાજા થયો છે. અને મૃગસુંદરીને જીવ હતા, તે આ તારી પત્ની. થઈ છે, જેના પ્રભાવથી તારો સાત વર્ષનો વ્યાધિ ચાલ્યું ગયો. સાતવાર ચંદ્ર બાળવાથી તેને સાત વર્ષ કેદ્ર રોગ રહ્યો. કારણ કે પૂર્વે જે કર્મ કર્યું હોય, તે અન્યથા ન થાય, - આ પ્રમાણે સાંભળીને તે દંપતી જાતિ મરણ પામ્યા અને પિતાના પુત્રને રાજ્યપર બેસારી દીક્ષા લઈ અનુક્રમે સદગતિના ભાજન થયા. | હે બુધજને ! આ પ્રમાણે જીવદયાનું ફળ પિતાના અંતરમાં અવધારીને જે તમારે શિવસુખની ઈચ્છા હોય તે. તમે સરલ થઈ તેમાંજ મનને જોડી દ્યો.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
પાંચમો ઉપદેશ
સજજન પુરૂએ હિતકર અને જરૂર પડતું વચન પણ વિચારીને જ બોલવું, કર્કશ વાકય તે કદાપિ બોલવું જ નહિ. માત્ર એકવાર કઠોર વચન બોલવાથી પણ માતા અને પુત્રની કેવી માઠી દશા થઈ? “ તારા હાથ પગ છેદી નાખ્યું અને લોચન કહાડી લઉં. અરે ! તું મરતે કેમ નથી ? ઈત્યાદિ વાકયે દુર્ગતિના માર્ગમાં લઈ જનારાં છે, માટે તે ત્યાજ્ય છે.
માતા અને પુત્રીની કથા - તામ્રમય કિલ્લાથી સુશોભિત એવી તામ્રલિપ્તી નગરીમાં રતિસાર નામે શેઠ હતો, તેની બંધુલા નામે પત્ની હતી. તેમને સ્વભાવે ઉદ્દભટ વેષ–રાખનારી અને સર્વ સુવર્ણના આભરણ પહેરનારી એવી બંધુમતી નામની સુતા હતી, તે શેઠને અત્યંત વલ્લભ હતી. એકદા શ્રેષ્ઠીએ તેને કહ્યું કે –
હે વત્સ ! ઉભટ વેષ ન રાખ. આપણું વણિકને તેવો વેષ શોભે નહિં.' આમ કહ્યા છતાં તે માનતી ન હતી.
એકદા ભૃગુપુરથી ત્યાં વ્યાપાર કરવા આવેલ બંધુદત્ત મોટા ઉત્સવપૂર્વક તેને પરણ્યા અને વધારે લાભને માટે તેને ત્યાંજ મૂકીને વહાણુપર બેસીને તેણે રત્નદ્વીપ તરફ સમુદ્રમાં પ્રયાણ કર્યું. પછી કેટલાક માગ અતિક્રાંત કરતાં કલેલથી આઘાત પામી તેનું વહાણ એક ક્ષણવારમાં ભાંગી ગયું. એવામાં બંધુદત્તના હાથમાં એક ફલક (પાટીયું) આવી જવાથી તે સમુદ્ર તરવા લાગ્યો અને વાયુથી પ્રેરાઈને તટપર પહોંચ્યા. અને ત્યાં ઉદ્દબ્રાંત લેચનથી જેટલામાં દિશાઓને જુએ છે, તેટલામાં તે જ નગરના ઉદ્યાનમાં પિતાને પ્રાપ્ત
લાગ્યા અને પાય,
જુએ છે. અને ત્યાં
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪ થયેલ છે. અને વિચારવા લાગ્યો કે - અડે! દેવની ગતિ કેવી વિચિત્ર છે? જ્યાં માણસે લજજા પામે, તે શ્વસુર ભવનમાં આવી સ્થિતિથી હું કેમ જઈ શકીશ?
અહે! પ્રાણીઓ પર અણધાર્યા સુખ અને દુ:ખ આવી પડે છે. માટે કલેશના હેતુભૂત આવી ચિંતા કરવાથી સર્ચઆ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે એક દેવકુલમાં રહ્યો અને કઈ માણસ દ્વારા પિતાના સસરાને ઘેર આગમનના ખબર જણાવ્યા. મનને સંતાપ કરનારી પિતાના જમાઈની તેવી વાત સાંભળીને “અહા ! એ શું ?” એમ ઉંચા અવાજે બેલતે શ્રેષ્ઠી તરત ઉઠ્યો અને જોવામાં તેની પાસે જવા ચાલે, તેવામાં સૂર્ય અસ્ત થયે, એટલે અસુર થઈ જવાથી કુટુંબીઓએ જતાં અટકાવ્યો, તેથી પિતાના ઘરે જ રહ્યો. પછી બ્રાહ્મમુહૂર્ત થતાં અવસરને ઉચિત વસ્ત્ર, આભરણાદિક લઈને તે પિતાના જમાઈને મળવા ચાલ્યા; અને સુવર્ણ કંકણના સમૂહથી ભુજલતાને સુશોભિત કરી પોતાના પતિને જેવાને બંધુમતી પણ તેની સાથે નીકળી. તે વખતે શ્રેષ્ઠીની પાછળ જતી હોવાથી કેઈ લુધ્ધ ચેરે તેના બંને હાથ કાપી નાખ્યા. પૂર્વકૃત કર્મ અન્યથા થતું નથી. એવામાં ત્યાં કોલાહલ થયે, એટલે કેટવાલ વિગેરે આવ્યા અને ખબર મેળવીને તેઓ ચેરની પાછળ દક્યા. પછી શ્રેષ્ઠી ત્યાંથી જ પાછા ઘેર ગયે, ત્યાં લોકે એકત્ર થયા અને “કમની દશા ન્યારી છે' એવી શેક કથા કરવા લાગ્યા.
હવે ચાર પણ રાજપુરૂષને પાસે આવેલા જોઈને હાવો બની જ્યાં પ્રથમથી જ પેલો શેઠનો જમાઈ સુતે છે તે દેવકુલમાં આવ્યું. ત્યાં દાગીને તેની પાસે મુકીને મુઠી વાળીને નાઠે. એવામાં તે વસ્તુઓ જેવાથી સુભટોએ જાણ્યું
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫
કે- આજ ચેર છે.' એમ ધારીને વિલંબ અને વિચાર કર્યા વગર તેઓએ તેને શૂળી પર ચડાવી દીધું. અહા ! કર્મથી
ક્યા જતુઓ વિડંબના નથી પામતા? પછી શ્રેષ્ઠી પુત્રીને શોક કરીને જોવામાં તેની પાસે આવ્યો, તેવામાં જેમ પિલા. ખલોએ તેને મૂકી દીધે, તેમ પ્રાણો એ પણ તેને મૂકી દીધું. તેને તેવી અવસ્થામાં જોઈને શ્રેષ્ઠીએ દુખિત થઈ રાજપુરૂષને કહ્યું કે - અરે ! તમે આ શું કર્યું? મારા જમાઈને જ તમે મારી નાખે. પછી તેનું સ્વરૂપ જાણવામાં આવતાં તેના દુ:ખથી દુઃખિત થતા અને ભાવસ્થિતિનો વિચાર કરતા તેઓ સર્વે પોતપોતાના ઘરે ગયા. ત્યારથી પોતાની પુત્રી અને જમાઈની તેવી કમ વિચિત્રતા (વિષમતા) જોઈને રતિસાર શ્રેષ્ઠી ધર્મપરાયણ થયા.
એકદા ત્યાં સુયશા નામના ચતુર્ગાની પધાર્યા. તેમની દેશના સાંભળીને શ્રેષ્ઠીએ તે બનેને પૂર્વભવ પૂછયે. એટલે જ્ઞાની બેલ્યા કે –
પૂર્વે શાલિગ્રામમાં કુટુંબાદિકથી ૨હિત કઈ દરિદ્ર સ્ત્રી પિતાના પુત્ર સાથે રહેતી હતી. તે સ્ત્રી કોઈ શ્રેષ્ઠીના ઘરે ઉદર નિર્વાહને માટે ઘરકામ કરતી અને તેને પુત્ર વાછરડાં ચારતો હતો. એકદા તે પુત્ર વાછરડાં ચારીને ઘરે આવ્યા, તે વખતે તેની માતા ક્યાંક કાવ્યગ્ર હોવાથી ઘરે આવી ન શકી. એવામાં બહુ વાર થઈ અને તે બાલક બહુ સુધિત હતો. તેથી તે ઘેર આવી કે તરત તે આવેશમાં આવીને કહેવા લાગ્યું કે–અરે ! રંડા ! શું આટલે બધે વખત તું શૂળી પર ચડી હતી? હે મૂર્ખ ! સુધા પીડિત મને શું તું જાણતી ન હતી. એટલે તેજ પ્રમાણે તે પણ સામે કહેવા લાગી કે.-- “શું તારા બને
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
હાથ કપાઈ ગયા હતા? કે અહીં સીકાપર તારા માટે તૈયાર કરીને રાખેલ ભાજન પણ તું લઈ ન શકયો. હું ભૂખ! એમાં પરવશપણામાં રહેલી એવા મારા શે દોષ છે? આ પ્રમાણે તે વખતે તે ખનેએ માટો કલહ મચાવી મૂકયો. તે પાપકને આલેાવ્યા વિના તે માતા અને પુત્ર મૃત્યુ પામી, તારી પુત્રી અને જમાઈ થયા. એ બધું સંસારનું નાટક છે. જે જેવું વચન મેલે તે તેવુ ફળ ભાગવે છે, માટે હે શ્રેષ્ઠિમ્ ! કહેવાના સાર એ છે કે— વચનના સ`વર કરવા. વગર વિચાર્યું· સહસા ખેાલી નહીં નાંખવું.
આ પ્રમાણે સાંભળીને તે સાધુની પાસે વ્રત લઈ રતિસાર શ્રેષ્ઠી સુખભાજન થયા અને તે ખને અનંત સંસાર ભમ્યા એમ સમજીને મધુર અને પરિમિત વચન પણ વિચારીને ખેલવુ.
છઠ્ઠા ઉપદેશ
જે ત્રિકાલ પૂજા અને બેવાર પ્રતિક્રમણ એમ દરરોજ પાંચ વેળાને લગ્નની જેમ ચિરતા (સાર્થક) કરે છે તે ઉત્તમ પ્રાણી જગતસિ’હની જેમ બુધ જનાને પ્રશંસનીય થાય છે. જગતસિંહુ શ્રેષ્ઠીની કથા
ચાગિનીપુરમાં શ્રી પીરાજ પાદશાહની સભાના શ’ગાર રૂપ એવા જગતસિંહ નામે શ્રેષ્ઠી હતા. સમસ્ત નગરમાં સત્યવાદીઓમાં તે એક જ પ્રખ્યાત હતા. કારણ કે અસત્ય વાદી પ્રાય: પ્રતિષ્ઠા પામતા નથી. ક્દાચ અગ્નિ શીતલ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૭
(
થાય અને પત્રનમાં સ્થિરતા આવે, તથાપિ તેમાં અસત્યવાદિતા કદાપિ સંભવે નહિ. આવી તેની ખ્યાતિ સાંભળીને પરીક્ષા કરવાના ઈરાદાથી રાજાએ તેના મને જાણનારા દુનાને એકાંતમાં પૂછ્યું કેઃ-~ અરે ! કહા, એ શ્રેષ્ઠી પાસે કેટલુ ધન છે.’ એટલે દ્રોહ તત્પર એવા તેએ ખેલ્યા કેઃ— ‘સિત્તેર લક્ષ છે.' હવે કેટલાક દિવસ પછી રાજાએ તેને પૂછ્યું કે— તારી પાસે કેટલુ ધન છે ? એટલે તે મેલ્યા કે— વિચાર કરીને જવાબઆપીશ, પછી બીજે દિવસે ઘરવખરી સંભાળીને તેણે કહ્યુ* કેઃ— “હે રાજન્ ! મારે ચેારાશી લક્ષ પ્રમાણ ધન છે. પૂર્વોક્ત સખ્યાથી અધિક કહેતાં તે સત્યવાદીજ ઠર્યાં. કારણ કે પેાતાના દ્રવ્યની સંખ્યામાં સ્તાક શબ્દ સત્ય સૂચક થાય છે પછી સંતુષ્ટ થયેલ રાજાએ સાળ લક્ષ ધન આપીને તે શ્રેષ્ઠીને કોટીધ્વજ અનાવ્યા. અડા ! સત્યનુ કેટલું બધું ફળ ?
એકદા રાજાએ પેાતાના ભંડારમાંથી મગાવીને સૂર્ય સમાન ચળકતું એક રત્ન તેને બતાવ્યું. અને કહ્યું કેઃ-આ રત્ન જેવું બીજું રત્ન શુ' પૃથ્વી પર હશે ?' એટલે તે આલ્યા કેઃ-શુ' વસુધા ઉપર બે પાદશાહ હાય ?' આવા તેના વચનથી રજિત થઈને તે ઉત્તમ રત્ન તેને થાપણને માટે આપ્યું. કારણ કે જ્યાં બંનેની પ્રીતિ સ્થિર હોય ત્યાં ભેદ ન હેાય. આ પ્રમાણે પ્રીતિપૂર્વક તે બંનેના કેટલાક કાળ ગયે, એવામાં એકડા કોઇક કારણથી રાજા તેના પર રૂદ્ર્ષ્ટમાન થયા. કારણ કે સ'પત્તિ અને આપત્તિ મહતજનેાને હાય છે. પણ ચંદ્ર અને ગુરૂના દૃષ્ટાંતથી નીચ જના સદા તેવીજ સ્થિતિમાં હોય છે. મસ્તક પર પુષ્પાભરણ અને મુડન પણ કરવામાં આવે છે, પરતુ ભ્રકુટીના કેશમાં કદી ચય કે
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
અપચય થતું નથી; પછી રાજાએ તે શ્રેષ્ઠીને કેદખાનામાં રાખે અને તેની રક્ષા કરવા પિતાને એક સેવક ત્યાં નીચે તે વખતે શ્રેષ્ઠીને પાંચ વેળા ધર્મને વ્યતિક્રમ થાય એજ દુભાવા જેવું હતું, પણ રાજાના નિગ્રહની પરતંત્રતાથી તેને કંઈ ખેદ ન હતું. પછી તે સેવકને એકાંતમાં સુવર્ણ ને ટકે અપાવીને તે પોતાની ધર્મવેળા સાધતું હતું. કારણ કે ભવની વૃદ્ધિ કરનાર લક્ષ્મી તે ભવોભવ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ જેનાથી સંસારને ક્ષય થાય એવી ધર્મસામગ્રી મળવી દુલભ છે. એ પમાણે એકવીસ દિવસ સુવર્ણના ટકા અપાવીને તેણે પોતાની ધર્મસાધના કરી. કારણ કે ધર્મને આદર એ ખરેખર લોકોત્તર હોય છે. પછી બાદશાહ પ્રસન્ન થયે એટલે પિતાના અંગના વિભૂષણે અને પંચ વર્ણના વસ્ત્રો તેને પાંચ વાર પહેરાવ્યા. પછી વિવિધ વાઘો અને ઘણું લેકે સહિત શ્રેષ્ઠી અથી જનોને ઈછત દાન આપતે પિતાના ઘરે આવ્યા પછી અનુક્રમે ત્યાં કારાગૃહમાં શૂન્યતા થઈ, એટલે તે રક્ષક પણ રાજા વિગેરેથી ભય પામીને સુવર્ણ ટકા “આ લ્યો એમ કહીને આપવા લાગ્યા. એટલે શ્રેષ્ઠીએ તેને કહ્યું કે – “હે ભદ્ર! એ તને મેં સમર્પણ કર્યા છે માટે યથેચ્છ તેનું દાન કર, ભેગવ અને સુખી થા. કારણ કે તારા પ્રસાદથી મેં ધર્માનુષ્ઠાન કર્યું. કોટી સુવર્ણ આપતાં પણ ધર્મ સંબંધી એક ક્ષણ પણ દુર્લભ છે વળી તેમાં પણ મેં એક ટક આપતાં પાંચ વેલા કૃતાર્થ કરી, તેથી તેને અધિક દ્રવ્ય આપવું જોઈએ, પણ લેવાય કેમ ?” એમ કહી પુનઃ દાનપૂર્વક તેને વિસર્જન કર્યો, સજજને શું ઉચિતાચારમાં કદી પ્રમાદ કરે ?
હવે એકદા સેવાને માટે આવેલ સપાદલક્ષ રાજાએ બાદશાહની આગળ ચંદનને કટકે અને બે નિર્મલ મેતી
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
આ બે વસ્તુ ભેટ મૂકીઃ—તે સ્વલ્પ જોઇને રાજા ક્ષણભર રૂષ્ટમાન જેવા થઈ ગયા. તે વખતે સભાસદો પણ બધા જોવા લાગ્યા પણ કાઈ પરીક્ષા કરનાર ન હતા, એટલે સપાદલક્ષ પણ વિચારવા લાગ્યા કેઃ— અહા ! આ લાક ભૂખ લાગે છે.’ એવામાં જગતસિંહ ખેલ્યા કે—આ અને વસ્તુ અમૂલ્ય છે. તેમાં પ્રથમ આ ચંદનના કટકાનુ માહા
મ્ય સાંભળેા-અગ્નિમાં તપાવતાં એ સામના પ્રમાણ જેટલુ થાય છે તથા એના મધ્યસ્થ ખંડમાં પણ હિમકણુ જેવુ' તેલ છે. વળી છ માસના જ્વરથી પીડાતા માણસને આ ખંડ ઘસીને પીવરાવવામાં આવે તે તે પ્રાણી નિરોગી થાય છે. હે દેવ ! હવે આ બે મેાતીનુ પણ કૌતુક સાંભળેા એ અનેમાંથી ગમે તે એક વેચીને બીજાને ગાંઠમાં માંધેલ હાય, તેા ઉત્સુક મિત્રની જેમ તે સંધ્યા થતાં અવશ્ય આવીને ભેગા મળે છે.' આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ વિસ્મય પામીને પરીક્ષા કરી. પછી શ્રેષ્ઠીને તેણે પૂછ્યુ કે —આ બધું તેં શી રીતે જાણ્યુ ?” તેણે કહ્યું કે— બાલ્ય વયથી વસ્તુ પરીક્ષાને મેં અભ્યાસ કર્યા છે. આ પ્રમાણે પુણ્યના વિષયમાં પણ સજ્જનેાએ પરીક્ષા કરવી ઉચિત છે. બાહ્ય વસ્તુની પરીક્ષામાં મારૂ મન પ્રસન્ન થતું નથી.' આવી તેની ઉક્તિથી પ્રસન્ન થયેલ રાજા સપાદલક્ષીય ભૂપ પર અત્યંત પ્રસન્ન થયા.
એ રીતે યાવજ્જીવ ધર્મની પાંચ વેલા આરાધતાં સત્ય ભાષા ખેલતાં જગતસિહ શ્રેષ્ઠીએ ચિરકાલ પત શ્રી જિનશાસનને ઉદ્યોત કર્યાં.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
સાતમે ઉપદેશ
જગતસિંહના પુત્ર ધન્ય, કે જેને શ્રેષ્ઠીએ અટકાવ્યાં છતાં જેણે પેાતાના પિતાના શપથ (સમ) ન ખાધા. કારણુ કે મહત્કાર્ય માં પણ શ્રી દેવ, ગુરૂ, રાજા અને માતા પિતા વિગેરેના શપથ ન લેવા જોઈએ.
મદનિસંહની કથા
જગતસિંહના ચતુર એવા મદનસિ ંહ નામે પુત્ર હતા, તે પણ લેાકમાં તેવીજ ખ્યાતિ પામ્યા હતા. ખરસાણની સભામાં રહેનાર કોઈ ધનદ નામના વસ્તુપતિની સાથે તેના પિતાની મિત્રાઈ હતી. તે એકદા જગતસિંહ સ્વગે` ગયા પછી ચાગિનીપુર (દિલ્હી) માં વ્યવસાયને માટે આવ્યા અને તેના ઘરે પણ ગયા. ત્યાં કુટુંબના ક્ષેમ, નિર્વાહ અને વ્યવસયાદિ પૂછતાં તેની જેમ તેના પુત્રની સાથે પણ તેવે વ્યવહાર (મિત્રાઈ ) કરવાની તેની ઇચ્છા થઇ. પરંતુ તેની પરીક્ષા કરવા તેણે આવા ઉપાય કર્યાં. કારણ કે ઐહિક અને આમ્રુધ્મિક કાર્યમાં સજ્જનોને પરીક્ષા કરવી ઘટિત છે
ઇત્યાદિ વિચાર કરી માયાથી કૃત્રિમ આદર બતાવીને તેણે મસિ'ને કહ્યું કેઃ—‘મારૂ' તારા પિતા પાસે જે લેણું છે તે આપ, કારણ કે તારા પિતા સાથે મેં ઘણા વરસ સુધી વ્યવહાર ચલાવ્યા, તેથી લેણદેણુ પણ બહુ થતી હતી. તેમાં સેા ઘેાડા આપીને પહેલાં લેણુ' તેણે વાળ્યુ એટલે હું આનદથી સ્વસ્થાને ગયા. પરંતુ શેષ લેણુ અહીં રહી ગયુ છે.' આ સાંભળીને તે ખેલ્યા કે—કેટલુ'ક લેણુ છે? એટલે તે ખેલ્યા કે ‘જુના નાણાંનું ખત્રીશ હજારનું
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧ લેણું રહ્યું છે. જે યોગ્ય લાગે તે આપ, તે પુત્ર બોલ્યો કે“પિતાનું દેવું અ૫ કે બહુ વહીમાં જોઈને મેં તેમનાં નામ પ્રમાણે બધાને ચૂકવી દીધું છે. પરંતુ ત્યાં તમારું નામ ક્યાંય પણ મારા જોવામાં ન આવ્યું. તે લિખિત મળ્યા વિના મારે તમારૂં લેણું પણ શી રીતે દેવું ?” એટલે પુનઃ શ્રેષ્ઠી અંતરમાં પ્રસન્ન છતાં રૂષ્ટમાન થઈને બે કે– “અરે ! પિતાનું લેણુ પુત્ર આપે, તેમાં વિચાર શું કરવાનું હતું ?” તેણે કહ્યું કે – હે શ્રેષ્ઠી ! તમે આ વૃથા પ્રયાસ શાને કરે છે ? સાક્ષી કે લિખિત વિના લેણું મળશે નહિ.” એટલે શ્રેષ્ઠી પાદશાહની સભામાં ગયો અને પાદશાહ પાસે તેણે અરજ કરી કે – “હે દેવ ! જે અહીં એકાંત થાય તે, કંઈક વિજ્ઞપ્તિ કરવાની છે. પછી રાજાએ સહુને દૂર કર્યા, એટલે તે બેલ્યો કે–: “મદનસિંહની પરીક્ષા કરવા મેં તેની સાથે કૃત્રિમ કલહ મચાવ્યું છે. માટે જેમ તેમ બેલતાં મને તમારે દેષ ન દે.” આ પ્રમાણે ખાનગી કહીને પછી તે સર્વ સમક્ષ
ત્યે કે– “હે રાજનું! જગતસિંહની પાસે મારૂં પ્રથમ કંઈક લેણું રહી ગયું છે, તે આ તેને પુત્ર આપતું નથી. માટે શું કરવું? તે ફરમાવે.” એટલે રાજાએ બોલાવેલ મદનસિંહે સભામાં આવી પિતાનું સ્વરૂપ નિવેદન કર્યું, અને શ્રેષ્ઠીએ પણ પોતાનું સ્વરૂપ નિવેદન કર્યું, એટલે બંનેને વિવાદ ચાલ્યું. પછી ધનદ નામના વસ્તુપતિએ કહ્યું કે- જો તારા પિતાની પાસે મારું લેણું ન હોય તો બધાને દેખતાં તું શપથ લે. આથી તે દૌર્ય પૂર્વક બે કે– પિતાના શપથ હું લેવાનું નથી. ભલે તમે તમારું લેણું યા મારું સર્વસ્વ લઈ લ્યો. બત્રીસ હજારમાં હું મારા પિતાને કેમ વેચું ? કે જે કોટી ઉપકારથી પણ દુરુપ્રતિકાર્ય (બદલે ન વાળી શકે તેવા) છે. કેટલાક મુજને
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
પેાતાના પિતાનાં ગળા અને રૂધિરના શપથ લે છે, તેમનો ગતિ કેવળી જાણે, કહ્યું છે કે-
જે મુઢ પ્રાણી ચૈત્યના સાચા કે ખાટા શપથ કરે છે તે પેાતાના સભ્યને હણીને અનંત સ’સારી થાય છે.’
આ પ્રમાણે તેનું કથન સાંભળીને સર્વ સભાસદો વિસ્મય પામીને તેની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા. અને તે વસ્તુ પતિ પણ ખેલ્યા કે--હે વત્સ ! તું ભાગ્યવતમાં મુગટ સમાન છે જેનું આવું તે સાહસ છે. મારું લેણું કાંઈપણ નથી માત્ર મારે પરીક્ષા કરવી હતી, કારણ કે સિંહનું બચ્ચું કે સિંહ જેવું જ થાય. સૂર્ય થકી અંધકારની વૃષ્ટિ ન થાય. ચંદ્ર થકી અંગારાની વૃષ્ટિ ન થાય.' આ પ્રમાણે તેની પ્રશંસા કરીને તેને જગતસિ હના શ્રેષ્ઠ સ્થાને સ્થાપીને તેની સાથે પણ પૂર્વ મિત્રની જેમ વ્યવહાર ચલાવવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે મદનસિંહ પણ રાજા વિગેરેને વલ્લભ થઈ પડવો. કારણ કે જ્યાં જ્યાં ગુણાદર છે, ત્યાં ત્યાં પ્રતિષ્ઠા વધે છે.
એકદા ભેદપાટથી આવેલ કાઈ પેાલાક નામના મહાવૈદ્ય ખિન્ન થયેલ પાદશાહને સ્વસ્થ કર્યાં, ત્યારથી રસાંગ વેદી, શાસ્ત્રજ્ઞ અને વિવિધ ઔષધેાના યાગને જાણનાર એવા તે બૈદ્ય રાજા વિગેરેને માન્ય થઇ પડ્યે. તે અલિષ્ઠ નવ શ્રીફ્ળને એકી સાથે ભાંગતા અને સાપારીને તેની અંદર તે પેાતાના અંગુઠા વતી દાખી દેતા હતા. તેજ પ્રમાણે જાનુ (ઢીંચણુ)ના મધ્યમાં સાપારી રાખી તથા બે ખભા પર તે રાખીને ચિબુક (દાઢી)ના ભાગથી દુખાવીને તેને ચુણ કરી નાખતા હતા. એકદા તે મહાજનની સાથે શાળામાં ગયા. ત્યાં કોઈ બ્રહ્મચારીનું વ્યાખ્યાન ચાલતુ હતુ, એટલે તે બેઠા. તે અધિ
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
કારમાં ક્યાંક તેણે તપાગચ્છની અવહીલના કરી અને પિતાની
સ્તુતિ કરી એવીમાં પલાક બે કે – “અરે! બોકડા ! શું બોલે છે? આ મહાજનને જેતે નથી?” એમ કહી તરત ઉડીને તેને એક લપડાક ચેપડાવી દીધી. એટલે તે વેષધારી રેષરક્ત થઈને પાદશાહની સભામાં ગયે અને વૈદ્ય પણ
ત્યાં પહોંચ્યા તથા બંનેએ પિતપતાને વૃત્તાંત નિવેદન કર્યો. હવે તે બંને માન્ય હોવાથી જેટલામાં રાજા વિચાર કરતું હતું, તેવામાં મદનસિંહ બેત્યે કે – હે દેવ! અહીં વિચાર શું કરવાનું છે? કારણ કે એકે પોતાની જીભ વાપરી અને બીજાએ પિતાને હાથ વાપર્યો, માટે એકને દંડ કરતાં બીજાને પણ થશે, તેથી બંનેની સમાનતા હેવાથી કોઈને પણ દંડ ન થાય.” આ પ્રમાણે સાંભળીને અંતરમાં હાસ્ય કરતાં રાજાએ તે બંનેને કમળ વચનથી શાંત કરી પોતપિતાના સ્થાને મોકલ્યા.
આ પ્રમાણે જેમ તે મદનસિંહ શ્રેષ્ઠીએ પ્રાણ સંકટમાં પણ પિતાના પિતાના શપથ ન કર્યા (સે ગન ન ખાધા), તેમ અન્ય ભવ્ય જનોએ અડી દેવાદિક સંબંધમાં સત્ય કે, અસત્ય શપથ ન કરવા.
આઠમે ઉપદેશ
સુજ્ઞ જેને “પ્રાણને વિયેગ કરવામાં તેને હિંસા કહે છે, અને દ્રવ્ય એ પ્રાણીઓના બાહ્ય પ્રાણુ છે. તેથી જેણે પદ્રવ્યનું હરણ કર્યું, તે તેણે તેના પ્રાણ હણ્યા સમજવા. આ સંબંધમાં સૂતારની સ્ત્રીને પ્રબંધ સાંભળવા લાયક છે.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
સૂત્રધાર-પત્નીની કથા તામલિસ નગરમાં સૂદા, સૂરા, સૂટા અને સોના-એવા નામના અને મહિમાવંત એવા ચાર ચતુર શ્રેષ્ઠીઓ હતા. તે બહોળા કુટુંબવાળા, ધનવંત, પરસ્પર પ્રીતિવાળા, સમાન વયના અને રાજસભાના એક શૃંગારરૂપ હતા. તે બધા સરલ સ્વભાવી અને ધર્મ-કર્મમાં પ્રેમાળ હતા. એકદા એકાંતમાં સાથે મળીને તેમણે પરસ્પર વિચાર કર્યો કે:-“આપણે ધન મેળવ્યું, ભેગ ભોગવ્યા, પુત્ર વિગેરે થયા અને રાજા વિગેરેથી પણ સમાન પામ્યા, પરંતુ આપણે આત્મસાધન કંઈ કર્યું નથી. કહ્યું છે કે જ્યાં સુધી આ શરીર સ્વસ્થાવસ્થામાં હોય, ત્યાં સુધી ચતુર જનેએ ધર્મ સાધી લેવો. કારણ કે ઘર સળગે ત્યારે કુ કેણ દે?” આ પ્રમાણે વિચાર કરી પિતાના પુત્રને ઘરની ચિંતા ભળાવીને સંન્યાસી થઈને તેઓ તીર્થયાત્રા કરવા ચાલ્યા. તે વખતે જુદા જુદા લક્ષ મૂલ્યના રત્નને પિતાની ઝોળીમાં નાખી તેને ખભે લટકાવીને તેઓ શનૈઃ શનૈઃ માર્ગ કાપવા લાગ્યા. એવામાં કઈ નગરમાં પહોંચ્યા, ત્યાં એક સૂત્રધારના ઘરે ભેજન કરી અને તેની પત્નીને તે ઝોળીઓ ભળાવીને તેઓ ચતુષ્પથ (ચૌટા) માં ગયા. ત્યાં રાજાની આગળ કુશળ નાટકીયા નાટક કરતા હતા, તે તેમણે જોયું. તે વખતે એકાંત સમજીને સૂત્રધારની સ્ત્રીએ સૂરની ઝોળીમાંથી તેના જીવિત જેવું કિંમતી રત્ન કહાડી લીધું, પછી ત્યાં નાટકમાં દિવસ ગાળીને તેઓ પણ સાંજે ઘરે આવ્યા અને રાતભર ત્યાં રહ્યા. અને પ્રભાતે ઉડી પોતપોતાની ઝોળી સંભાળ્યા સિવાય તેને ખભે લટકાવીને આગળ ચાલ્યા તથા અનુક્રમે તેઓ ગંગા નદી આગળ આવી પહોંચ્યા. ત્યાં સ્નાનાદિ પુણ્યકર્મ કરીને શ્રાદ્ધ કરવા ની
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
ઈચ્છાથી પોતપોતાનું રત્ન વાપરવાને તે ઝેળીમાંથી કહાડવા લાગ્યા. એવામાં પોતાના રત્નને ન જેવાથી સૂર તેમને કહેવા લાગે કે – હે બંધુઓ! કોઈ પાપીએ મારા તે રત્નનું હરણ કયું લાગે છે. આ ઝોળીઓને પ્રાયઃ સર્વદા આપણે આપણી પાસે જ રાખતા આવ્યા છીએ, માટે અહી કેના પર હેમ લાવ ?” પછી પરસ્પર વિચાર કરતાં તેમાંથી એક બે કે:-“સાંભળે, જ્યારે આપણે આ ઝોળીઓ સૂત્રધારના ઘરે મૂકીને ત્યાં નાટકમાં વ્યગ્ર થઈ ગયા, તે વખતે તે સૂત્રધારના ઘરે તેની સ્ત્રીજ એકલી હતી, તેથી તેણે જ આ કામ કર્યું લાગે છે. પછી તે ત્રણે બોલ્યા કે “એ વાત સાચી છે.' એવામાં સૂર બે કે-“અહો ! પાતક કરવાની તેની ચતુરાઈ કેવી? હા નિષ્કારણ વૈરિણું એવી તેણે મને કેટલે બધે ઉદ્વેગ ઉપજાવ્યા.” આ પ્રમાણે તેણે છાતીને તપ્ત કરનાર બહુ બહુ વિલાપ કર્યો. પુનઃ તે સખેદ બોલ્યો કે – હવે મારે શ્રાદ્ધવિધાન કેમ કરવું? અને ત્યાગ (દાન), યાગાદિક કેમ કરવા? બીજાં પુણ્ય કર્મો. પણ ધન વિના શી રીતે કરી શકાય? પુનઃ તે મનમાં વિચારવા લાગ્યું કે – જે તેણે મને આવું દુઃખ ઉપજાવ્યું, તો હું પણ એને પ્રચંડ દુઃખ આપીશ.” આ પ્રમાણે વિચારીને સૂર તેમને કહેવા લાગ્યું કે હું બંધુઓ ! સાંભળે હું અહીં કરવત મૂકાવીને મરીશ. અને નિદાન (નિયાણું) કરી સુરૂપધારી તેને પુત્ર થઈશ. તે ભવમાં પણ બાર વરસને થઈને મરીશ એમ કરતાં તેને મેટું દુઃખ થશે. અન્યથા ઉપાય નથી. શાસ્ત્રમાં પણ એવું કહ્યું છે કે-જે જેવું કરે, તેની સામે તે પ્રતીકાર કરવો. પરંતુ તે સમયે હે બાંધો ! તમારે પણ ત્યાં આવીને એ વ્યતિકર તેને સવિસ્તર સંભળાવ, તેની પાસેથી તે રન લઈને અહીં
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
આવી તમારે તેને વ્યય કર. આ સંબંધમાં તમે મને જમણે હાથનો મેલ આપો.” પછી તેના કહેવા પ્રમાણે કરવાનો સ્વીકાર કરીને તે ત્રણે પોતાને ઘેર ગયા અને તે વખતે સૂરે પણ ત્યાં તેવી રીતે મરણ સાધ્યું, એટલે તેને જીવ તે સ્ત્રીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે અવતર્યો. કરેલ કષ્ટના અનુમાનથી નિદાન વૃથા થતું નથી. વખત થતાં તે જન્મ પામે. તેનું માણિકય એવું નામ રાખવામાં આવ્યું. લાલન પાલન કરી તેને ઉછેરી મોટો કર્યો અને જણાવ્યું. પછી તેને પ્રૌઢ કુળમાં જન્મ પામેલી એવી રૂપવતી કન્યા પરણાવી અને અનુક્રમે કુટુંબને ભાર ઉપાડી શકે છે તે બાર વરસની અવસ્થાને થયે.
હવે પૂર્વના સંકેત પ્રમાણે તે ત્રણે વ્યવહારીયા પ્રથમની જેમ યાત્રા કરવા નીકળીને તે નગરમાં આવ્યા. અને તે સૂત્રધારના ઘરે તે કુમારને જોઈને તેજ આ’ એમ પરસ્પર કહીને હસવા લાગ્યા. એવામાં તે બાળકને દારૂણ જ્વર ચડયે, એટલે ઘણું નૈદ્યો બોલાવ્યા અને ઘણા ઉપાયે કર્યા. તથાપિ તે બાળક મરણ પામ્યો. કારણ કે કરેલ નિદાન શું અન્યથા થાય? એટલે બધાને ઉદ્વેગ છે અને તેની માતાને વિશેષ રીતે ખેદ થયે. તે અવસરે તેમણે તેને કહ્યું કે હે ભદ્ર! પોતે કરેલ કર્મનું ફળ તને આ ભવમાં જ પ્રાપ્ત થયું એટલે તે બોલી કે- શું કર્યું? તેઓ બેલ્યા કેઅમુક વર્ષે તારા ઘરે કેટલાક યાત્રાળુઓ આવ્યા હતાં, તેમાં એકનું રત્ન તે ચેર્યું હતું કે નહિ ? પછી તેમનાથી ભય પામીને તેણે યથાર્થ વાત કહી, એટલે તેઓ બોલ્યા કે – તેને દુઃખ આપવાથી તેના જીવે તને દુઃખ આપ્યું છે.” આથી પશ્ચાત્તાપ પરાયણ એવી તેણે તેમને તે રત્ન
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
આપી દીધુ'. એટલે તેમણે પણ તેના કલ્યાણની ઈચ્છાથી તીમાં જઇને તે રત્નના વ્યય કર્યો.
પછી અનુક્રમે તેમને પણ પેાતાના ગેહ અને દેહના તાવિધાનથી ત્યાગ કરી આ સ`સારને અલ્પ કર્યાં (અલ્પ સંસારી થયા.) માટે હે ભવ્ય જા ! બીજાને પ્રિય એવા પરધનનું તમે હરણુ ન કરી, પણ સાષ રૂપ સૌધ (મહેલ)માં રહી આત્માને આનંદ રસના રસિક મનાવે.
આ વાર્તા પુરાણુ સંબંધી છે અને તે મિથ્યાષ્ટિ જનાને ચિત છે. કારણ કે તત્ત્વજ્ઞ જના તા પરથી થયેલ અપરાધમાં પણ અવિકારી (મધ્યસ્થ) રહે છે. (પેાતે વેર લેવા પ્રયત્ન કરતા નથી.)
નવમે ઉપદેશ
વિષયરૂપ આમિષમાં લંપટ થયેલ માણસ આ ભવમાંજ વિડ બના પામે છે. યજમાનથી અવગણના પામેલા તાપસ જેમ લઘુતા પામ્યા હતા.
તાપસની કથા
પૂર્વે ચ'પકપુરમાં શ્રેષ્ઠ ગુણુસ યુક્ત અને ચકારના જેવા ચતુર એવા ચકાર નામે શ્રેષ્ઠી હતા. તે ધનૃત્યમાં તત્પર છતાં તાપસાના સદા અત્યાદર કરતા હતા. ખરેખર ધર્મ પરીક્ષા દુર્લભ છે. એકદા તેણે કાઇ તાપસને ઘેર ભાજનને માટે નાતરીને તેને જમાડયા. માત્ર પેાતાનું જ ઉદર ભરનાર એવા તે દુરાત્માએ જમતાં જમતાં ગૌરવણુ વાળી અને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
લાંબા કર્ણવાળી એવી શ્રેષ્ઠીની બે સુતા જોઈ. પગથી મસ્તક પર્યત તેમનું રમ્ય રૂપ જોતાં તેને કામવાસના જાગ્રત થઈ, કારણ કે તેવાઓને વિવેક હેતું નથી. ભજન કર્યા પછી પિતાના શિષ્યોથી છાની રીતે અને લજાને દૂર કરીને તે તાપસે યજમાનની આગળ કહ્યું કે:-“આ કન્યાઓ કોની છે?” તે બે કે– હે ભગવન! તે મારી છે.” એટલે તેણે કહ્યું કે –“એ મને આપ. કારણ કે તું ગુરૂભક્ત છે. વળી જે વસ્તુ પિતાને વલલભ હોય, તેનો મનમાં વિચાર કર્યા વિના અક્ષય સુખને ઈચ્છનારા યજમાને એકાંતે ગુરૂનેજ આપવી. આ સાંભળીને શ્રેષ્ઠી બોલ્યા કે – હે ભગવન્! તમારે આ વિચાર કરો પણ ઉચિત નથી, તે મુખથી એવું કેમ બેલાય ?” એટલે તે રષ્ટમાન થઈને બોલ્યા કે – અરે ! મારી પણ તું અવગણના કરે છે. જે મારું વચન નહિ માને, તે તારે બૂરું પરિણામ ભોગવવું પડશે.” પછી અંતરમાં ક્રોધ છતાં બહારથી કંઈક સામપૂર્વક પુનઃ શ્રેષ્ઠી આ પ્રમાણે બોલ્યા:–“હે ભગવન્! આપના જેવાઓને તે વિશેષ કરીને મારે અદેય (ન દેવાય એવું) કંઈ છે જ નહિ, પરંતુ પ્રકટ રીતે જે એ કન્યાઓ તમને આપે તે તમારે અને મારે પણ ભવિષ્યમાં લજજાસ્પદ છે. માટે તમે હમણાં જાઓ. પછીથી હે પ્રભે! અહીં જે નદી છે. તેમાં પિટીના ઉપાયથી આ બે કન્યાએ તમને ભેટ કરીશ, આ સંબંધમાં તમે સંશય કરશે નહિ.” આ પ્રમાણે સાંભળીને બુઠી મતીવાળે તે તાપસ પિતાના મઠમાં ગમે તે અને તે દુરાત્માએ તેજ વિચારમાં ને વિચારમાં તે રાત્રિ ગાળી. પછી તે યજમાને વનમાંથી બે વાંદરી મંગાવીને પિટીમાં નાખીને તે નદીમાં વહેતી મૂકી દીધી. એવામાં તાપસ પિતાના શિષ્યોને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા કે –
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯
આજ રાત્રે કોઈ દેવ મારાપર તુષ્ટમાન થઈને આ પ્રમાણે મેલ્યા કે: પ્રભાતે નદીમાં વહેતી જે પેટી આવે તે તારે મઠમાં લઈ જવી અને તેમાં રહેલ સાર તારે હિતકર હાવાથી તે લઇ લેવું.' આ પ્રમાણે સાંભળીને શિષ્યા ખુશ થઈ ગુરૂની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા:-અહા ! તમે ધન્ય છે, કે જેને દેવે પણ આ પ્રમાણે વશવત્તી છે.' પછી પ્રભાતે તે મંજૂષા મઠ પાસે આવી, એટલે તેને શિષ્યા પાસે લેવરાવીને તેણે મઠમાં રખાવી અને તાપસે તે શિષ્યાને એકાંતમાં શિક્ષા આપી કેઃ— ‘અરે ! આમાં કઈક રહસ્ય હશે, માટે તમે મારૂ વચન સાંભળેઃ- એને મઠમાં કપાટ બંધ કરી અને સ્થિર ધ્યાન ધરીને વિધિપૂર્વક ઉઘાડવી પડશે. માટે મારા કહ્યા વિના હું શિષ્યા ! તમારે કપાટ ઉઘાડવા નિહ. કારણ કે અવિવિધ યાગીઓને પણ અન કારી થઇ પડે છે, ’ આ પ્રમાણેનું તેનુ વચન શિષ્યાએ કબૂલ રાખ્યુ. એટલે તાપસ મઠમાં ગયા અને મેાટા મનેરથથી તેણે તે પેટી ઉઘાડી. એવામાં અત્યંત સુધિત અને ચંચલ થયેલ અને ક્રુર નખવાળી એવી તે બન્ને મટી તરત છલાંગ મારી બહાર નીકળીને તેની સન્મુખ આવી અને તેની સરલ તથા ઉન્નત નાસિકાને પ્રથમ તેએએ કરડી ખાધી પછી બંને વિપુલ ગાલ છેદી નાખ્યા અને ભાલને ભેદી નાંખ્યું. વળી પરના અન્નથી પીવર થયેલ તેના ઉદરને પણ તરત ચીરી નાખ્યુ. એટલે તે પેાકારવા લાગ્યા કે:— હે શિખ્યા ! હું ભક્ષિત થઇ ગયા, હુ ભક્ષિત થઈ ગયા.’ તે વખતે કષ્ટને સહન કરનાર તે ખિચારા એક હતા, અને તે ખ'ને વાંદરી અત્યંત શ્રુષિત હતી, તથા શિષ્યએ કપાટ ન ઉઘાડવા.
૧૪
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
તે દુઃખને પાર કેમ આવે ! એવામાં બહાર રહેલા તે શિષ્ય તે વિચારવા લાગ્યા કે:-“ખરેખર ! આ કઈ પણ દેવ ગુરૂને નિશ્ચય ઉપસર્ગ કરે છે. છેવટે બહુ વખત પછી દ્વાર ઉઘાડતાં ઝરતા રક્તના પ્રવાહથી સાક્ષાત્ રક્તગિરિ જે તે તાપસ પેલી બંને મર્કટી સાથે બહાર નીકળે, એટલે શિષ્યએ પૂછયું કે:-“હે ભગવાન! પૂજ્ય એવા તમને પણ આ શું થયું ? આથી તેણે પોતાનો યથાર્થ વૃત્તાંત કહી સંભળા, પછી ઉપહાસ કારૂણ્ય અને દૈન્ય સહિત શિષ્યો બેલ્યા કે-જમાને ગુરૂને અનુરૂપ ભક્તિ કરી, પિતાના આચારને મૂકતા એવા પ્રત્યે એને આવું કરવું ઉચિત જ છે. કારણ કે રૂદ્રની ભસ્મથી જ પૂજા થાય. પણ ચંદનથી તે ન થાય. પછી બહુ વખત જતાં તે સ્વસ્થ થયે, એટલે યજમાને તેને બેધ આપે કે – હે ભગવાન! આવું કર્મ તાપસ જનેને ઉચિત ન હોય! આ પ્રમાણે તેને શિખામણ આપીને યજમાન પિતાના ઘરે ગયે અને તાપસે પણ ચિરકાલ પર્યત તાપસી દીક્ષાનું પરિપાલન કર્યું.
હે ભવ્ય જ ! જે તમારે સંસારનો ત્યાગ કરવાની અને શિવનગરમાં જવાની ઈચ્છા હોય, તે કિપાકને ફલ સદેશ આ વિષમ વિષયેનો ત્યાગ કરે.
દશમે ઉપદેશ
પરિગ્રહરૂપ ભારે શિલાનું અવલંબન કરનારા માણસ સંસારરૂપ મહાસાગરમાં પતન પામે છે, પણ વિદ્યાપતિની
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
જેમ બુદ્ધિમાને સંતોષરૂપ વાથી તેને ભેઢીને સંસારને તરી જાય છે.
વિદ્યાપતિ શ્રેઠિની કથા
પિતનપુરમાં પરાક્રમથી શુરવીર એ શુર નામે રાજા હતું. ત્યાં વિદ્યાપતિ શ્રેષ્ઠિ અને તેની શંગાર સુંદરી નામે ભાર્યા હતી એકદા લક્ષ્મીએ સ્વપ્નમાં તેને કહ્યું કે – હે વત્સ! હું દસમે દિવસે ચાલી જઈશ. માટે ચિરકાળથી તું છુટ થઈશ.” પછી તે શ્રેષ્ઠિએ જાગૃત થઈને તે વૃત્તાંત પિતાની સ્ત્રીને નિવેદન કર્યો અને હવે લક્ષ્મીને નાશ થતાં શું થશે? એવી તે ચિંતા કરવા લાગ્યા. એવામાં વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળી એવી તે શેઠને કહેવા લાગી કે –“હે સ્વામિન્ ! જો એમ હોય તે તે બધી સુપાત્ર દાનમાં વાપરી નાખે, કારણ કે નહિ તે પણ જવાની જ છે. પછી તે શ્રેષ્ઠિ બધું ધન વાપરવા લાગે. તથાપિ કુવાના જળની જેમ તે પ્રતિદિન વધવા લાગ્યું જેમ જેમ તે વ્યય કરતે ગમે તેમ તેમ તેના ઘરમાં વૃદ્ધિ થતી ગઈ. શું ભારતીને ભંડાર વાપરતા કદી ક્ષીણ થાય ? પછી જીનમંદિરમાં જિનેશ્વરની આગળ તે દંપતિએ પરિગ્રહ પરિમાણવ્રતમાં પરસ્પર આ પ્રમાણે પ્રમાણ કરી લીધું કે --ત્રિકાલ જિન પૂજા, બે વાર પ્રતિક્રમણ, દાનપૂર્વક ભજન, બે બે જોડી વસ્ત્રો, એક શંગાર સુંદરી જ પતિન, મહિનામાં વિશ દિવસો આપણે ઉત્તમ શીલ પાળવું, એક કલું ભેજન પરંતુ તે બંને કચ્ચેલા સુવર્ણના હોય, દિવસમાં એક વાર ભેજન, પર્વ દિવસે ચાર પ્રકારના આહારનો ત્યાગ અને પૌષધ, રાત્રીએ આહારનો સર્વથા ત્યાગ, જુના નાણું ના એકસો ટકા, ઘરમાં એક માસ ચાલે
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
તેટલું જ ધાન્ય, દ્વિપદાદિકામાં નિયમ, એક સચિત્તને મૂકીને અન્ય સચિત્તને આપણે નિયમ, પરંતુ આપણને પૂજાના ઉપકરણમાં સર્વ સચિત્તની છૂટ–આ પ્રમાણે સમ્યકત્વમૂલ બાર વ્રતને સ્વીકાર કરીને ઘરે જઈ તે દંપતિ પિતાની સમસ્ત લક્ષ્મીને વ્યય કરવા લાગ્યા. પછી દશમે દિવસે બધું ધન વાપરીને શ્રેષ્ઠિ નિશ્ચિત થઈને સુતો એવામાં રાત્રે લક્ષ્મીએ આવીને તેને કહ્યું કે --“હે વત્સ ! હું તારે ઘરે રહી છું. તારાં પુણ્યરૂપ દામ (દેરી)થી બંધાએલી હું હવે
ક્યાંય પણ જવાને સમર્થ નથી તને વિધ્ર પ્રાપ્ત થયા છતાં પુણ્યને પ્રભાવથી તેનો વિલય થઈ ગયો. પુણ્ય એ ખરેખર! શંખલા (સાંકળ) સમાન છે અને લક્ષમી એ મર્કટી સમાન છે. તે સાંકળથી બંધાએલ ચંચલ છતાં ક્યાં જઈ શકે તેમ છે?
એકદા તે લક્ષમીને પણ સુપાત્રે વાપરી, ઘરને ત્યાગ કરી અને જ્ઞાતિવર્ગથી મુક્ત થઈ મસ્તક પર જિનપૂજાને ખુમચે લઈને ધાર્મિક અને સાક્ષાત્ પુણ્યના સમૂહ સમાન તે શ્રેષ્ઠિ નગરની બહાર નિકળ્યો અને જેટલામાં નગરના મુખ્ય દ્વાર આગળ આવ્યા તેટલામાં તે નગરના અપુત્રીયા રાજાનું અકસ્માત્ મરણ થયું એટલે અધિકારી જનોએ પાંચ દિવ્ય તૈયાર કર્યા અને તે પાંચ દિવ્યએ પણ તેજ શ્રેષ્ઠિને સામ્રાજ્ય આપ્યું એટલે તે બોલ્યા કે –-રાજ્યને લાયક નથી અને મારે અભિષેકથી સયું. એવામાં દિવ્ય વાણું થઈ કે --“હે ! તારું ભાગ્ય મેટું છે. માટે તેને પ્રતિષેધ (ન કાર) ન કર, કારણ કે ભવિતવ્યતા અન્યથા થવાની નથી એટલે શ્રેષ્ટિએ કહ્યું કે--જે એમ હોય તે મારું વચન સાંભળે --પ્રથમ શ્રી જિનબિંબને અભિષેક
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ અને પછીથી મારે અભિષેક કરે. આથી હર્ષપૂરિત એવા તેઓએ પણ એ પ્રમાણે કર્યું. આ પ્રમાણે સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત કરીને નગરની સ્ત્રીઓના મંગલપૂર્વક તે શ્રેષ્ટિ પરિવાર સહીત રાજમહેલમાં આવ્યું ત્યાં મુખ્ય સિંહાસન પર જિનેંદ્ર પ્રતિમાને થાપીને અને પોતે તેની પાદપીઠ પર બેસીને રાજકાર્યો સાધવા લાગ્યો. તે વખતે સમ્યગ્દષ્ટિ દેએ રત્ન વૃષ્ટિ કરી અને તે શ્રેષ્ઠિ જિનનું જ એક છત્ર રાજ્ય કરવા લાગે. ધર્મકર્મમાં તત્પર એવા લોકોને તેણે કરમુક્ત કર્યા અને સર્વત્ર જિનાજ્ઞા પ્રવર્તાવી કારણ કે “યથા રાજા તથા પ્રજા એવું નીતિવાક્ય છે. તેણે પાંચ સે જિન ચૈત્ય કરાવ્યા અને તેમાં સુવર્ણ રત્નની પ્રતિમાઓ સ્થાપન કરાવી. પિતાના નિયમને અખંડિત રાખી જિનાજ્ઞાને અખંડ રીતે પાળતાં તેણે જિનનિશ્રાથી ચિરકાલ પર્યત અખંડ રાજ્ય
ભેગવ્યું.
આ પ્રમાણે પરિગ્રહ સાગરને નિયમિત કરીને તે રાજા જેમ અક્ષય પદને પામ્ય, તેમ હે ભવ્ય જને ! જો તમે પણ તેવા સુખને ઈચ્છતા હો તે સત્વર પરિયડને સંક્ષેપ કરો.
અગિયારમો ઉપદેશ
અંત્ય (નીચ) જનેને ઉચિત, સ્વપર શાસ્ત્રવચનથી વિવજિત, અલ્પ ગુણકર અને બહુ દોષથી પરિપૂર્ણ એવા રાત્રિ ભેજનનો જિનમત રસિક શ્રાવકે ત્યાગ કરે છે. યોગ
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
શાસ્ત્રમાં કહેલ રાત્રિ ભોજનના દેશે સાંભળીને ક તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષ રાત્રે ભજન કરે ? રાત્રિ ભેજનના નિયમની આરાધના અને વિરાધનાના સંબંધમાં ત્રણ મિત્રોને પ્રબંધ સાંભળવા લાયક છે.
ત્રણ મિત્રોની કથા કઈક ગામમાં પૂર્વે ત્રણ વણિક મિત્ર હતા. તે અનુક્રમે શ્રાવક, ભદ્રક અને મિથ્યાદષ્ટિ હતા. એકદા તેઓ જૈનાચાર્ય પાસે ગયા એટલે ગુરૂ મહારાજે તેમની આગળ સુશ્રાવકોને ઉચિત એવી ધર્મદેશના આપી. તે સાંભળી શ્રાવકકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તેમાંના શ્રાવકે કંદમૂળ રાત્રિ ભોજન વિગેરેના નિયમ તરત હર્ષ પૂર્વક લીધા, અને ભદ્રકને તે બહુ કહેવામાં આવતાં પણ અન્ય નિયમ સિવાય માત્ર રાત્રિભેજનને જ તેણે એક નિયમ લીધે તથા મિથ્યાદષ્ટિએ કંઈ નિયમ ન આદર્યો. આથી શ્રાવક અને ભદ્રકનું કુટુંબ પણ ધાર્મિક થયું. કારણ કે ગૃહવ્યવસ્થા બધી ગૃહસ્વામીને અનુસરતી હોય છે. પછી અનુક્રમે પ્રમાદની બહુલતાથી અને તેવા પ્રકારના કાર્યમાં વ્યગ્ર હોવાથી શ્રાવક પેતાના નિયમમાં શિથિલ આદરવાળે થઈ ગયે. તેથી તે ત્યાજય બે ઘડીની અંદર તથા કઈવાર સૂર્ય અસ્ત થતાં પણ ભેજન કરી લેતે હતે સવાર સાંજને જાણતાં છતાં તે અજાણ્યા જે, થઈ ગયે, આમ કરતાં તેનું કુટુંબ પણ શિથિલ થઈ ગયું. અને ભદ્રક પિતાના નિયમને સમ્યક પ્રકારે આરાધવા લાગ્યા.
એકદા રાજકાર્યમાં વ્યગ્ર થવાથી ભદ્રક અને શ્રાવક બહુ અસુરા ઘેર આવ્યા, તે વખતે સૂર્યાસ્ત થઈ જવાથી
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
ભદ્રકે ભેજન ન કર્યું અને કુટુંબની પ્રેરણાના વશથી શ્રાવકે તે જમી લીધું. તે વખતે ભેજન કરતાં શ્રાવકના ભાણામાં પિતાના મસ્તક પરથી એક જૂ પડી અને તે અજાણતાં ભેજન સાથે ખાઈ ગયે. આથી જલોદરના રેગથી તે અત્યંત બાધિત અને વ્યાકુળ થઈ ગયે. આવી રીતે નિયમની વિરાધના કરી મરણ પામીને તે બિલાડે થયે, તે ભવમાં પણ દુષ્ટ ધાનથી કદર્થના પામી મરણ પામીને તે પ્રથમ નરકમાં ગયો અને ત્યાં બહુ દુઃખ પામ્યા. હવે પેલે મિથ્યાત્વી પણ રાત્રિ ભેજનમાં આસક્ત થઈ કેઈવાર વિષ મિશ્ર આહાર જમવાથી શનૈઃ શ; તેના આંતરડા તૂટવા લાગ્યા અને તે નિબિડ પીડાથી ચિરકાલ પછી મરણ પામીને તે બિલાડે છે અને ત્યાંથી પૂર્વ મિત્રની જેમ પ્રથમ નરકમાં નારક થયે. અને ભદ્રક તે પોતાના નિયમને પાળીને સૌધર્મ દેવલોકમાં પ્રૌઢ દેવ થયે. અહે! તેમને કેવું ભિન્ન ભિન્ન ફળ મળ્યું. પછી શ્રાવકને જીવ ત્યાંથી કોઈ એક દરિદ્ર બ્રાહ્મણને શ્રીપુંજ નામે પુત્ર થયે અને મિથ્યાત્વને જીવ તેને લઘુ બંધુ થયે. તે કુળમાં પણ રાત્રિ ભોજન વિગેરે કર્મમાં આસક્ત હેવાથી તેઓ જૈન ધર્મનાં લેશ મને પણ જાણી શક્યા નહિ.
હવે એકદા ભદ્રક દેવે ઉપગ દઈને એકાંતમાં તેમને પિતપોતાના પૂર્વભવ અને સ્વરૂપ નિવેદન કર્યા. આથી પ્રતિબંધ પામીને પૂર્વ પ્રમાણે તેમને રાત્રિ ભેજનને નિયમ લીધે એટલે તે મિત્ર દેવતાએ તેમને વધારે દઢ કર્યા. અને કહ્યું છે કે –
જે પાપથી અટકાવે છે, હિતમાં જોડે છે, ગુપ્ત વાત
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
છાની રાખે છે, ગુણોને પ્રગટ કરે છે, આપત્તિમાં દૂર જતે નથી અને અવસરે સહાય આપે છે–આ સન્મિત્રનાં લક્ષણે છે–એમ ધીર પુરૂષો કહે છે. પછી પોતાના વ્રતમાં દઢ થયેલા એવા તેમને જનક વિગેરેએ બહુ કહ્યું છતાં રાત્રિભજન ન કરતાં ત્રણ લાંઘણુ થઈ હવે તેમના નિયમના માહાતમ્યને વધારવા તે દેવતાએ ત્યાંના રાજાના જઠરમાં મેટી પીડા ઉત્પન્ન કરી અને જેમ જેમ પ્રતીકાર કરવામાં આવે, તેમ તેમ ઘીથી અગ્નિ વાળાની જેમ તેને વ્યાધિ અધિક અધિક વધતું જાય. એટલે સમસ્ત રાજવર્ગ કિંકર્ત. વ્યતાથી મઢ થઈ ગયે એવામાં આ પ્રમાણે દિવ્ય વાણી થઈ કે- “હે લો કે ! સાંભળે - “પિતાના નિયમમાં એકાગ્ર એવા શ્રીપુંજ બ્રાહ્મણના માત્ર હસ્તસ્પર્શથી જ એ રાજાને વ્યાધિ જશે અન્યથા નહિ જાય. “એ શ્રીપું જ કેણુ?” એમ બધા સ્તબ્ધ થઈને બેલ્યા, એટલે તેમાં એક બોલ્યો કે - “એક દરિદ્ર બ્રાહ્મણને દઢ નિયમવાળે એક પુંજ નામે પુત્ર છે. જે કુટું. બના કલહથી ત્રણ લાંઘણ થતા પણ પોતાના સદ્દવ્રતમાં અક્ષુબ્ધ (નિશ્ચળ) છે. ખરેખર તેજ પુંજ હવે જોઈએ.” એમ સંભાવના માત્ર થતાં અતિશય બહુમાનથી સચિવાદિકે એ શ્રીપું ને બેલાવ્યો એટલે તે પણ તરત ત્યાં આવ્યો, અને બે કે ‘જે રાત્રિ ભોજનને મારે નિયમ દઢ હોય, તે અત્યારે જ રાજાની ઉદર વ્યથા શાંત થાઓ.” એ એમ બોલવાપૂર્વક પિતાના માત્ર હસ્તસ્પર્શથી એક ક્ષણવારમાં સર્વ નગરજનની સમક્ષ તેણે રાજાને સ્વસ્થ કર્યો. આથી સંતુષ્ટ થઈને રાજાએ તેને પાંચસે ગામ આપ્યા અને તેણે પણ રાજા વિગેરેને જૈનધમી બનાવ્યા.
આ પ્રમાણે શ્રીપુંજ વિપ્ર તથા તે મિથ્યાત્વીને જીવ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
તેને લઘુબંધુ રાજા વિગેરેને માન્ય થઈ પડયા, અને અનેક પ્રકારે ધર્મ સાધનાર તથા જિનમતમાં તત્પર એવા તે બંને અને તે દેવ તે ત્રણે) પણ અવસરે આવીને અનુપમ સુકૃતથી સિદ્ધિ સુખને પામ્યા. માટે હે ભવ્યજનો ! જો તમારે ભવને ભસ્મ કરવાની ઈચ્છા હોય તે રાત્રિભેજનને ત્યાગ કરે.
બારમે ઉપદેશ
હે ભવ્યજને ! જે સમતા રહિત સામાયિક કરવામાં આવે તો તે નિરર્થક છે. માટે કેસરીની જેમ તમે સામાયિકની આરાધના કરે કે જેથી સમસ્ત સુખ પ્રાપ્ત થાય. સમભાવથી બે ઘડી વાર સામાયિક કરતાં શ્રાવક પણ (૯૨૫૯૨૫૯૨૫) એટલા પલ્યોપમ પ્રમાણ દેવતાનું આયુ બાંધે. વળી સમતા રહિત જે સામાયિક આચરે, તે મૂઢબુદ્ધિ પરમાનમાં ક્ષારક્ષેપ જેવું કરે છે.
કેસરીની કથા શ્રી નિવાસપુરમાં રિપુમદન નામે રાજા હતા. ત્યાં ધર્મ કર્મમાં તત્પર એવે સમરસિંહ નામે એક શ્રેષ્ઠી રહે તે હતો. તેને કેસરી નામે પુત્ર હતું. તે સ્વભાવે ઈર્ષાલુ, ઉદ્ધત, વ્યસની, દુર્વિનીત અને કુલાંગાર જેવો હતો. તેથી તેને પિતાએ સર્વ જનની સમક્ષ તેને ઘરથી બહાર કહીડી મૂકો. એટલે તે નિરંકુશ થઈને બધાના ઘરમાં ચોરી કરવા લાગ્યો. એ પ્રમાણે તે ચેરી કરતો હતો, એવામાં એકદા રાજાએ
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
સભામાં સવાલ કર્યાં કે- એ કાણુ છે ? અને કાના પુત્ર છે ? તે વખતે તેના પિતા ત્યાં બેઠા હતા, તે અંજલિ જોડીને ઓલ્યા કેઃ- હે સ્વામિન્! એ મારો કુપુત્ર છે અને ઘરથકી એને મે' કહાડી મૂકયો છે. વળી ચારી કર્યા વિના મારે જમવુ નહિ.' એવા એને અભિગ્રહ છે અને હે નાથ ! વળી એના આ વિશેષ સંબંધ સાંભળેા:- એકદા સરોવરના કાંઠે બેસીને જેટલામાં એ દુષ્ટ બુદ્ધિ વિચાર કરતા હતા, તેવામાં આકાશમાર્ગે પગમાં બે પાદુકાને ધારણ કરતા કાઈક ચાગી ત્યાં આવ્યા અને તે પાદુકા ત્યાં મૂકીને જેવામાં તે સ્નાનાદિક કરે છે, તેવામાં તે પાદુકા લઈને એ આકાશમાં ઉડી ગયા. તે પાદુકાના પ્રભાવથી એ પોતે એક છતાં અનેક તસ્કરનું કામ કરે છે અને હે વિભા ! દુષ્ટ રાગની જેમ નગરને એ અસાધ્ય થઈ પડયો છે. વળી તે નગરની અધિષ્ઠાયક દેવી આગળ આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરે છે કે... હે દેવી ! ચારીમાંથી અધ ભાગ તને ભાગ આપીશ અને અર્ધ ભાગ હું વાપરીશ, પણ જો તારા પ્રસાદથી તે ચારી મને સફૂલ થશે, તેા આ મારા નિયમ હું પાળીશ એટલે તે દેવીએ તેને અનુજ્ઞા આપી, ત્યારથી એ સિદ્ધચાર થયા ' પછી તેના મને સમજી સારા સુભટ લઇને રાજા દેવીના ભવનમાં આવીને ત્યાં કયાંક છુપાઇ રહ્યો. એવામાં તે તસ્કર કેાઈના વિશ્વાસ ન કરતાં પાદુકાને હાથમાં લઈને માતાની જેમ તે દેવીને પૂજવા આવ્યા. એટલે રાજા જેટલામાં પ્રગટ થઈ તેને આકાશ કરે છે, તેવામાં પાદુકા પહેરીને પક્ષીની જેમ તે ઉડી ગયા. ‘ અરે !
.
આ ચાર જાય છે, જાય છે, એમ રાજાથી પ્રેરિત થયેલા સર્વ સુભટો કોલાહલ કરીને તેની પાછળ દોડવા લાગ્યા.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯
એવામાં તે ચેર વિચારવા લાગ્યો કે –“આજે ખરેખર મારા અભિગ્રહનો ભંગ થશે. કારણ કે આજને મારે દિવસ ચોરી વિના જાય છે.” ઈત્યાદિ ચિંતવતાં તે ચેર આગળ ચાલ્યો જતો હતો, તેવામાં નીચે પૃથ્વી પર પર્ષદામાં આ પ્રમાણે બેલતા કોઈ જ્ઞાનીને તેણે જોયા -“હે ભવ્ય જને ! નખાણની જેમ મનુષ્ય જન્મ પામીને કોટી દ્રવ્યથી પણ દુર્લભ એવા એક રત્નને સ્થિર કરવું” આ સાંભળીને સ્તબ્ધ થઈને તેણે વિચાર્યું કે - “એવું રત્ન મેં અદ્યાપિ ચાર્યું નથી, તો કયું શું ? “એમ વિચારે છે, એવામાં પુનઃ મુનિ બોલ્યા કે –“દેવતાઓને પણ દુર્લભ એવા એક સામાવિક રનનું રાગ, દ્વેષાદિક ચેરેથી પ્રયત્ન પૂર્વક રક્ષણ કરવું. અંતમુહૂર્ત પર્યત ચિત્તની સમતા, તે સામાયિક કહેવાય છે, કે જેમાં કષાયે તદ્દન દુર કરવાના હોય છે. અને જેમાં દાનાદિક પુણ્યની જેમ બાહ્ય આડંબર કરવાની જરૂર નથી. માટે શ્રાવકોએ અહો રાત્રમાં યથાવસરે તે કરવું જોઈએ આ પ્રમાણે સાંભળીને તે સામાયિકમાં પૃહા કરતા એવા તે કેસરી ચારે પિતાના મનની સાક્ષીએ સામાયિકત્રત લઈ લીધું અને દ્વેષરહિત શુદ્ધ ભાવથી અને રાજાદિકથી પણ નિર્ભય થઈને મુનિના કહ્યા પ્રમાણે તે અનુષ્ઠાન કરવા લાગ્યો. કારણ કે-વ્યાપારમાં જિનેશ્વરેએ મને વ્યાપાર સર્વોત્કૃષ્ટ કહેલ છે. જે સાતમા નરકે અથવા તે મોક્ષે પણ લઈ જાયે,”
હવે લઘુકમપણથી તે વખતે તે ચારને કેવળજ્ઞાન ઉપન થયું અને ઈંદ્રોએ તેનો મહિમા કર્યો. પછી દેવતાએ આપેલ વેષ ધારણ કરીને હજાર પત્ર વાળા સુવર્ણ કમળ પર બેસીને તે કેવલી ભગવંત ત્યાં દેશના દેવા લાગ્યા. એવામાં રાજા ત્યાં આવ્યો અને તેમનું તેવું વર્તન જોઈને
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
તે અત્યંત વિસ્મય પામ્યો. અહે! કમની કેવી વિચિત્રતા છે? પછી કેવલી બેલ્યા કે:-“હે રાજેન્દ્ર! સામાયિકવ્રત જે, કે જેનાથી મને એક ક્ષણવારમાં પણ લોકોત્તર ફળ પ્રાપ્ત થયું.” આ પ્રમાણે રાજા વિગેરેને પ્રતિબંધી અને ચેરીને માલ બધે બતાવીને લકેપર ઉપકાર કરવા તેમણે વસુધાતલપર વિહાર કર્યો.
એ રીતે ચિરકાલ લોકોને પ્રતિબંધીને અખિલ કર્મ જાળને ક્ષય કરી તે કેસરી મુનિ પરમપદ પામ્યા. માટે છે સજજને ! આવા સામાયિકવતના ફળને વિચાર કરી તેમાં પરમ આદર કરે.
તેરમો ઉપદેશ
ભવ્ય જનોએ આ પ્રતિક્રમણનો આદર કરે. કે જેને જિનવરે એ જગતના હિતાર્થે પાંચ પ્રકારે કહેલ છે. અને પાપથી નિવૃત્તિ તથા સુકૃતમાં વારંવાર પ્રવૃત્તિ-આ પ્રમાણે બુધ જનોએ જેનો અભિધાર્થ કહ્યો છે. કહ્યું છે કે - મિથ્યાત્વથી પાછા હઠવું, તથા અસંયમથી કષાયથી અને અપ્રશસ્ત ગોથી પાછા હઠવું એમ આનુપૂવથી ચાર પ્રકારે સંસારનું પ્રતિક્રમણ થાય છે અને અનાગત કાલમાં તેને પ્રતિરોધ કરવામાં આવે છે.” વળી “સ્વસ્થાન (ગુણ)થી પ્રમાદના વશે પરસ્થાને (અતિચારમાં) જવાયું, તો પુનઃ ત્યાં જ આવવું-તે પ્રતિક્રમણ કહેવાય છે. એક પ્રતિક્રમણમાં પણ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
જે પાંપાદિકથી ઉપયોગ પૂર્વક નિવર્તવાના આ પ્રકાર હોય, તો તે ભાવ પ્રતિક્રમણ કહેવાય છે. જે ભવ્ય જને દિવસે દિવસે આવું પ્રતિક્રમણ કરે છે, તેમને સજજનની જેમ આ લોક અને પરલોકમાં પણ સુખ પ્રાપ્ત થાય છે.
સજજનની કથા
- શ્રી પાટણ નગરમાં (૧૨૩૫) મા વર્ષે ભાગ્યવંત ભીમદેવ નામે' ગ્રથિલ (ઘેલ- ભેળ) રાજા હતા. તેણે સહસ્ત્રકલા નામની એક વેશ્યાને પોતાની અંતેઊરી (રાણી) બનાવી હતી અને તેથી સમ્યકત્વપૂર્વક બાર વ્રતથી વિભૂષિત અને રાજ્યમાં અધિકારી એ શ્રીમાલજ્ઞાતિનો સજજન નામે દંડનાયક જ રાજાની જેમ રાજ્યની અને દેશ વિગેરેની કાલ રાખતું હતું “જિનેશ્વરને પૂજીને જમવું અને પ્રતિક્રમણ કરીને સુવું.” આ બે તેને દઢ નિયમ હતા.
- એકદા પાટણપર યવનની સેના ચડી આવી તેથી આ બાલવૃદ્ધ સર્વ લેકે ભયાકુલ થઈ ગયા એટલે સૈન્યને લઈને સજજનની સાથે દેવી સન્મુખ ગઈ અને રણક્ષેત્રની ભૂમિકા તરત તૈયાર કરી તે વખતે ચોવીશ હજાર અ, બત્રીશ હજાર માણસે અને અઢારસે હાથીએ તૈયાર થઈ ગયા તથા સુભટને ગજ, અશ્વશાસ્ત્ર અને બખ્તર ભિન્ન ભિન્ન આપીને દેવીએ સજજનને સેનાપતિના સ્થાને સ્થાપ્યો પછી બ્રહ્મ મુહૂર્તમાં સજજન પતે હાથી પર આરૂઢ થયે અને સમસ્ત સૈનિકોને તેણે યુદ્ધને માટે સજજ કર્યા અને હાથીના કુંભથલ પર બેસીને જ અક્ષમાલિકા નકારવાળી
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
સ્થાપનાચાર્ય તરીકે સ્થાપિને તેણે પ્રતિક્રમણ કરી લીધું, કારણ કે તેવા પુરૂષ સમયજ્ઞ હોય છે એવામાં પાસે રહેનારા આ પ્રમાણે ચિંતવવા લાગ્યા કે –“આ સ્વામી શું યુદ્ધ કરશે? કારણકે આ તો ધાર્મિક છે અને યુદ્ધ તે નિર્દય મનવાળા માણસે કરી શકે પછી બેઘડી થતા સમાધિપૂર્વક પ્રતિક્રમણ કરી અને સામાયિક પારીને તેણેબધું સૈન્ય ચલાવ્યું. તે વખતે હાથી પર રહીને પણ યતનાપૂર્વક પ્રતિક્રમણ કર્યું તે પણ પોતાના રીન્યને એકત્ર થવા માટે જ અન્ય થા શિથિલ થઈ જાય અથવા પ્રતિક્રમણ વેલાને વ્યતિક્રમ થાય-એ હેતુ પણ સંભવે છે, કારણ કે અવસરે કરવામાં આવેલ બધું કાર્ય ઉપયોગી થાય છે.
પછી બંને રીન્ય વચ્ચે મહાયુદ્ધ શરૂ થયું અને હાથી અશ્વ. રથ અને પદાતી (પાળા) વિગેરે બધા યથાકમે હાજર થયા એટલે તે વખતે સજજને એવી રીતે યુદ્ધ કર્યું કે જેથી યવનનું સૈન્ય એક ક્ષણવારમાં કાકપક્ષીની જેમ ભાંગી ગયું પણ તે વખતે સજજનના શરીરમાં દશ ઘા વાગ્યા તેથી તેને ઉપાડીને સૈનિકે દેવી પાસે લઈ ગયા અને તે પણ તેને પ્રતિકાર કરવા લાગી. પિતાના દુકુલના છેડાથી તેને પવન નાખવા લાગી અને મોટા વૈદ્યોને તેણે બોલાવ્યા એટલે તેઓએ પણ પ્રતિક્રિયાઓ કરી એવામાં સુભટોએ દેવીની આગળ કહ્યું કે - હે સ્વામિની ! એ રાત્રે વિવા પરિણા' ઈત્યાદિ બેલતે અને પ્રભાતે એવું યુદ્ધ કર્યું કે જેવું કંઈ પણ ન કરે એ શું કહેવાય ? એટલે દેવીએ સજજનને કહ્યું કે- “આ શુ તમે વિરુદ્ધ કર્યું ? તે બે. કે- “હે સ્વામિની ! રાત્રે મેં પોતાનું કાર્ય કર્યું અને પ્રભાતે તમારું કાર્ય કર્યું, કારણકે આ મારું શરીર તમારે આધીન
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૩
છે વળી, મન મારે સ્વાધીન છે તેથી મેં મારું કાર્ય કર્યું. આ પ્રમાણે સાંભળી તેઓ તેની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા કે – “અહો ! એની ધર્મમાં દઢતા કેટલી છે? પછી દેવી પાટણ ગઈ અને સજજનને પણ પ્રૌદ્યોએ અનુક્રમે સાજો કર્યો. એટલે તે રાજકાર્ય અને ધર્મકાર્ય કરવા લાગ્યો.
આ પ્રમાણે સંકટમાં પણ જેઓ પોતાના નિયમને છોડતા નથી, મોક્ષસુખ તેમના હાથમાં જ છે. વળી બીજી રીતે બુધજને દિવસનું, રાત્રિનું, પક્ષનું, ચાતુર્માસનું અને સંવત્સરનું –એમ પ્રતિક્રમણને પાંચ પ્રકારે કહે છે. કહ્યું છે કે - પ્રથમ અને અંતિમ તીર્થંકરના સાધુઓને અવશ્ય પ્રતિક્રમણ કરવાને આચાર છે અને મધ્યમ જિનેના સાધુએ કારણવશાત્ પ્રતિક્રમણ કરે છે. પ્રથમ અને છેલ્લા તીર્થકરોના સાધુઓ અને શ્રાવકોને અવશ્ય કરવાનું હોવાથી તેનું આવશ્યક એવું નામ છે.
આ પ્રમાણે લેશ માત્ર પ્રમાદને પણ ત્યાગ કરીને હે ભવ્ય જ ! તમે પ્રતિક્રમણ કરે. જે પ્રતિક્રમણ કરવાથી પ્રાણી સંસારના ભારથી રહિત થઈ ભારમુક્ત ભારવહુમજૂરની જેમ હળવો થાય છે.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
ચૌદમા ઉપદેશ
જે દાનાદિક ધર્મના વિશેષ પાષણને ધારણ કરે છે, માટે મહાજના તેને પૌષધ કહે છે. મુદત્ત વ્યવહારીની જેમ કાઈ ભાગ્યવંત જનાજ તે પૌષધને આરાધી શકે છે કહ્યું છે કે :- પૌષધ અને સામાયિકમાં રહેલા જીવનના જે કાલ જાય છે, તે સફ્ળ છે, અને શેષ કાલ સંસારના ફાના હેતુ છે.’
સુદત્ત વ્યવહારીની કથા
કુસુમપુરમાં સૂ યથા નામે રાજા હતા. તેના જિનધમ થી વાસિત એવા મિત્રાન'ઢ નામે મત્રી હતા. એકદા સભામાં રાજા અને મંત્રીના વિવાદ થયા. તેમાં રાજાએ કહ્યું કેઃ— ‘અહી. વ્યવસાયજ પ્રમાણ કરવા લાયક છે. પુણ્યાથી શુ? વ્યવસાયીને બધુ... ફલદાયક થાય છે. કારણ કે સુતેલાના મુખમાં કાંચ લાર્દિક આવીને પડતા નથી,' એટલે મ`ત્રી ખેલ્યા કે પુણ્યજ પ્રમાણ કરવા લાયક છે, અધક્રિયાની જેમ અફલ એવા વ્યવસાયથી શુ ? વળી શાસ્રમાં પણ સાંભળવામાં આવે છે કેઃ
એમ
કુળ, શીલ, આકૃતિ વિદ્યા અને યત્નથી કરવામાં આવેલ સેવા પણ ફળતી નથી. પરંતુ પૂર્વ તપથી સ'ચિત કરેલ ભાગ્યેજ પુરૂષને અવસરે વૃક્ષની જેમ ફળે છે' એટલે રાજા મેલ્યા કે–જો એમ હોય તેા તું વ્યાપારને તજીને
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫
હમણાજ કયાંક ચાલ્યા જા, ઘરે પણ તારે જવું નહિ.” આથી પુણ્યનું પ્રમાણ કરનાર મંત્રી સર્વ પરિજનને મૂકીને તેજ વખતે અને તેજ પગલે નગરની બહાર નીકળે પછી આગળ જતાં ક્યાંક સરેવરમાં સ્નાન કરીને વિશ્રાંત થઈ જવામાં ક્ષણભર વૃક્ષની નીચે બેઠે, તેવામાં એક દિવ્ય પુરૂષને તેણે
એટલે તે દિવ્ય પુરૂષ બેન્ચે કે-હે મંત્રિન્ ! તું પ્રસન્ન થઈને વાંછિતસિદ્ધિને આપનાર આ ચિંતામણિને ગૃહણ કર અને મારા પર અનુગ્રહ કર” એમ કહી તે ચિન્તામણિ તેને સોંપીને પિતાનું સ્વરૂપ કહ્યા વિના જ તે અદશ્ય થઈ ગયે. આથી અમાત્ય અત્યંત હર્ષિત થઈ “રાજાને હવે પુણ્યપ્રભાવ દર્શાવું” એમ ચિંતવતાં તે મણિની ચર્ચા કરીને તેણે તેની પાસે ચતુરંગ સૈન્ય માગ્યું. એટલે તેના પ્રભાવથી ચતુરંગ સેના સમન્વિત થયેલ મંત્રીએ હાથમાં લેખ આપીને દૂતને પિતાના નગરમાં રાજાની પાસે મોકલ્યો. અને તે તે ત્યાં જઈને રાજાને કહ્યું કે – હે રાજન્ ! પુણ્યથી સૌન્યને પ્રાપ્ત કરી મંત્રી આવ્યો છે. માટે જે પરાક્રમ હોય તો તેની સાથે યુદ્ધ કરવા બહાર આવ.” આ પ્રમાણે તે જણાવેલ તેવા પ્રકારના સૈન્યના અને સાંભળીને રાજાએ સમસ્ત સભાસદની સમક્ષ આ પ્રમાણે કહ્યું કે:-હે સભ્યજનો ! આ જગતમાં પુણ્ય જ કેટલું શ્રેષ્ઠ છે, તે જુઓ. એ મંત્રી એકાકી નીકળ્યું હતું છતાં અત્યારે આવી સંપત્તિને પામ્યા. પછી રાજાએ સમુખ જઈ માન મૂકીને તેને આલિંગન કર્યો અને પ્રદ તથા વિસ્મયથી વિકસ્વર થઈને તેને નગરમાં પ્રવેશ કરાવ્યો. પછી તે બંનેએ લોકોને ધર્મમાં દૃઢ કર્યા. એવામાં એકદા ચતુર્દાનધર એક આચાર્ય ત્યાં પધાર્યા એટલે રાજા
૧૫
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર૬
અને પ્રધાન પરિવાર સહિત તેમને વંદન કરવા ગયા અને સાવધાન થઈને તેમણે ધર્મદેશના ત્યાં સાંભળી પછી અવસરે રાજાએ પૂછયું કે હે ભગવન્! આ મંત્રીને જેણે ચિંતામણિરત્ન આપ્યું તે કેણ? એ જણાવો.” એટલે ગુરૂ બોલ્યા કે:
પૂર્વે પદ્માપુરીમાં સમ્યકત્વ અને બાર વ્રતથી વિભૂષિત એ સુદત નામે પરમ શ્રાવક શ્રેણી હતો. એક દિવસે તેણે અહોરાત્રનું પૌષધ વ્રત લીધું અને વિધિપૂર્વકગ નિદ્રાકરતો. રાત્રે તે સુતે એવામાં તે વખતે તેના ઘરમાં કેઈર નિર્ભય થઈને ઘરમાં પેઠે. ઘરનું સર્વસ્વ ચેરીને પાણીના પૂરની જેમ ચાલ્યા ગયે. શ્રેષ્ઠી તે વખતે જાગતો જ હતો અને તેને જાણતાં છતાં પાપભીરૂ અને વતાતિચારની શંકાથી તે ધર્માત્માએ તે ચેરને પકડવા કોઈને પ્રેરણા પણ ન કરી, પછી પ્રભાતે તેણે પૌષધ પારીને પારણું કર્યું પણ તે વૃત્તાંત તે તે ગંભીરે પિતાના પુત્રાદિકને પણ જણાવ્યું નહિ. એવામાં એક દિવસે તેજ ચેર હા૨ લઈને સુદત્તના કેઈ હાટે વેચવા આવે, એટલે તેના પુત્રે તે જે. અને તે હાર પિતાને સમજીને તે ચોરને રાજપુરોને હવાલે કર્યો, એટલે તેઓ સર્વની સમક્ષ તે ચારને વધભૂમિ તરફ લઈ ગયા. એવામાં શ્રેષ્ઠીએ તેને તેવી અવસ્થામાં આવેલ જેઈને દયાની લાગણીથી તે રાજપુરૂષોને કહ્યું કે- અરે ! એને છેડી મુકે. મેં જ એને હાર આપ્યું હતું, તે પુત્ર વિગેરે જાણતા નથી? આથી શ્રેષ્ઠી મિથ્યાવાદી નથી” એમ ધારીને તેમણે ચેરને મુક્ત કર્યો. પછી શ્રેષ્ઠીએ એકાંતમાં ચેરને શિખામણ આપી કે –“હે ભદ્ર! અકાર્યમાં તારે મતિ ન કરવી. કારણ કે આ મનુષ્યભવ દુર્લભ છે.” આ પ્રમાણે તેની સુજનતા અને ઉપકારને સ્મરણમાં લાવતે તે તસ્કર દિક્ષા અને અનશન લઈને
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
સૌધર્મદેવલોકમાં દેવ થયે. અને ચિરકાલ નિરતિચારપણે પૌષધવ્રત પાલવાથી તે શ્રેષ્ઠી ધર્મવાનું અને ભાગ્યવંત આ સચિવ થયે છે. દેવતાએ અવધિજ્ઞાનથી પૂર્વ ભવના ઉપકારને જાણીને તારા સંકટમાં પડેલા અને તે વખતે તરત ચિંતામણું રત્ન આપ્યું.” એવા અવસરમાં તે દેવ પણ ત્યાં આવીને તે મંત્રીને કહેવા લાગ્યા કે.- હે ભદ્ર ! તારૂં શું ઈષ્ટ કરું ?” તે બોલ્યો કે–સર્વત્ર યાત્રા કરાવ. પછી તે દેવની સાથે નંદીશ્વરાદિક તીર્થોની યાત્રા કરીને પાછા વળતાં લવણસમુદ્રપર આવતાં કમ ક્ષય થવાથી તેને ઉજવલ કેવલજ્ઞાન ઉત્પન થયું અને તરત આયુ ક્ષય થતાં મુક્તિ પ્રાપ્ત થઈ
આ પ્રમાણે પૌષધવત પર પણ પ્રગટતે દષ્ટાંત કહેવામાં આવ્યું. માટે હે ભવ્ય ભવિકે! તે વ્રતમાં કેમ આદર કરતા નથી ?
પંદરમે ઉપદેશ
હે ભવ્ય જનો ! તમારે સંસારની વાસના ન હોય, તે સુપાત્રે વિત્ત વાપરે. કારણ કે અસાર સંપત્તિનું દાન સિવાય બીજું તેવું અક્ષણ ફળ જેવામાં આવતું નથી.
ભદ્રક છેઠીની કથા
પૂર્વ અવનિપુરમાં નામ અને પ્રકૃતિથી સમાન એ ભદ્રક નામે રાજમાન્ય શ્રેષ્ઠી હતો. તેને સ્ત્રી પણ તેના સદશ
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
ગુણવાળીજ હતી. એકદા ગુરૂના મુખથી ધમ સાંભળીને તે દ'પતીએ તેમની પાસે કેટલાક અકૃત્રિમ અભિગ્રહ લીધા– ત્રિકાલ જિન પૂજા, એવાર પ્રતિક્રમણ, એકાંતરે ભાજન, સુપાત્રે દાન, અને સચિત્તને ત્યાગ એ વિગેરે નિયમા શ્રેષ્ઠી એ લીધા અને સ્ત્રીએ પણ તે બધા નિયમા લીધા. પછી ગુરૂમહારાજને નમસ્કાર કરીને તે અને ઘરે ગયા અને કેટલાક કાલપત તેમણે ધર્મની આરાધના કરી,
હવે એકદા પૂર્વ કર્માંના ચેાગે તેનું ધન ક્ષીણ થઈ ગયું. એટલે તેને કાઈ વાનર જેવા પણુ ગણતા ન હતા. તેથી સ્ત્રીએ તેને કહ્યુ` કે ઃ- ‘તમે માતા પિતાના ઘરે જાઓ, ત્યાં મારા ભાઈએ ધનાઢય છે, માટે તે તમને કંઈક દ્રવ્ય આપશે. હું પ્રભા ! તે દ્રવ્યથી વ્યવસાય કરીને તમે સ્વસ્થ થાઓ.” આમ કહેતાં પણ ત્યાં જવાના તેને લેશ પણ ઉત્સાહ ન વધ્યા. ખરેખર! સસરાને ઘેર જવુ એ માણસાને લજજાસ્પદ છે. પછી તેણે અતિ પ્રેરણા કરી એટલે તે સાથવાનુ જ ભાતું સાથે લઈને ચાલ્યા. બીજે દિવસે કાઈ પ્રદેશમાં શ્રી જિનપૂજન કરીને પારણાની ઇચ્છાથી તે સાથવાને ઝરણાના જળથી પલાન્યા. તે વખતે તેના ભાગ્ય ચેાગે પ્રેરાયેલા કાઈ સયત ત્યાં આવ્યા, તેમને તે આપીને શેષ પાતે જન્મ્યા. પછી તે પાત્રદાનથી પ્રમાદ પામતા તે ચાથે દિવસે કઈક લજ્જિત થઈ સસરાને ઘેર ગયા. પરંતુ તેમણે સ્વાગતાદિ પણ કર્યું નહિ અને તેને ધન રહિત જોઈને તેઓ તેને અત્યંત અનાદર કરવા લાગ્યા. તથાપિ પાતાના નિર્વાહને ચેાગ્ય તેણે કઈક યાચના કરી એટલે તે સસરા વગેરે પણ તેને એમ કહેવા લાગ્યા કે :– હે શ્રેષ્ઠિમ્ ! તમારા જેવાને
.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
ર.
:
અદેય શું છે? પણ હાલ તેવા વ્યાજ કે વેપાર ચાલતા ન હાવાથી તેવા યાગ નથી, છતાં પણ જો કુળદેવી કહેશે, તા તેટલુ ધન તમને આપીશું', કારણ કે તે અમારે કામધેનુ સમાન છે.' પછી તેમણે કુળદેવીને પૂછ્યું એટલે તે ખેાલી કે :- અત્યારે રસ્તામાં એણે જે દાનપુણ્ય કર્યુ છે, તેના ઠ્ઠો ભાગ જો એ તમને આપે, તેા છ લક્ષ સોનામહાર એને આપે.' આ પ્રમાણે દેવીનુ વચન સાંભળીને તેમણે તેની આગળ તે નિવેદન કર્યુ. એટલે તે ખેલ્યા કે - 'હું મારા પુણ્યને લેશ પણ તમને આપવાનેા નથી. તમારા અધા દ્રવ્યની કિંમત, મારા દાનના કાટીમા ભાગમાં પણ થઈ શકે તેમ નથી.” પછી તે સત્ત્વને અવલખીને પેાતાના નગર તરફ ચાલ્યું અને અનુક્રમે પેાતાના નગરની પાસે આવેલ નદી પર આવીને તે વિચારવા લાગ્યા કે :-અહા! જૈનધર્મની પ્રાપ્તિથી સદા સંતુષ્ટ રહેનાર મારે ધનથી શું ? પરંતુ શું કરૂ' કે મારી સ્ત્રી ખેદ કરે છે. જેણે માટા મનેરથ કરી મને ત્યાં માકલ્યા, અને હવે આવી સ્થિતિમાં મને જોઈ ને તે મૃત તુલ્ય થઈ જશે. માટે આ ઉજ્વલ અને ગેાળ નદીના કાંકરાની પણ ગાંસડી આંધીને ઘરે જાઉં કે જેથી તે પ્રસન્ન થાય.’ એમ વિચારી તેને એક મેટા પાટલેા સાથે લઈને શ્રેષ્ઠી ઘરે આવ્યા, એટલે તે પણ સન્મુખ આવી અને ‘અહા, મારા ભત્ત્તર બહુ ધન લઈને આવેલ છે.’ એમ સુખને વિકસિત કરતી એવી તેણે તેના મસ્તકપરથી ગાંસડી ઉતારીને કયાંક ખુણામાં રાખી એવામાં પૂજા અને સત્પાત્રદાનાદિ ધર્મના માહાત્મ્યથી તે કાંકરા બધા જાત્યરત્ન થઈ ગયા. પછી ખીજે દિવસે તેમાંના એક રત્નમાંથી પેાતાના ભર્તારને માટે સારી સારી વસ્તુઓ મેળવીને તેણે શ્રેષ્ઠ ભેાજન
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦
તૈયાર કર્યું' અને ભેજનાવરે પતિને રત્નનું સ્વરૂપ પૂછ્યું, એટલે ‘અરે! આ શું?” એમ સંભ્રાંત થઈને તેણે પણ પેાતાના વૃત્તાંત નિવેદન કર્યા. પછી આ ખરેખર આપણા ધર્મનાજ પ્રભાવ છે.' એમ ધારીને તે દંપતી ધર્મ માં અધિકતર નિશ્ચલ થયા.
આ પ્રમાણે પુનઃ અદ્દભુત સંપત્તિની પ્રાપ્તિથી તે રાજા વિગેરેમાં માનનીય થયા. માટે હુંભવ્યજનો ! સુપાત્રદાન અને જિતપૂજત વિગેરે પુણ્યજ કરો. કે જેથી શિવપુ’કરી તમારા
પર પ્રસન્ન થાય.
સાળમા ઉપદેશ
ગુણવંત જનામાં ગુણાનુરાગ કરતા સાધર્મ બંધુઓનું શ્રી કડવીની જેમ શ્રાવકોએ પ્રફુલ્લિત મનથી વાત્સલ્ય કરવું ઉચિત છે.
શ્રી દંડવીની કથા
શ્રી ભરતના વ‘શમાં અયેાધ્યામાં તેજ અને યશના નિધાનરૂપ ફ્રેંડવીચ નામે આઠમા રાજા થયા, ત્રણ ખ'ડ વસુધાના મ ́ડનરૂપ એવા તે શ્રાદ્ધભાજન રૂપ ભરતનાં આચારને સારી રીતે સાચવતા હતા. એકદા અત્યંત ભક્ત એવા સાળ હજાર રાજાઓની હાજરીમાં તે રાજસભામાં શ્રેષ્ઠ સિ`હાસન પર બેઠેા હતા. એવામાં ભરતેશ્વર પછી છ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેટી પૂર્વ ગયા ત્યારે સૌધર્મેદ્ર સભામાં બેસીને ભગવંતના ગુણેનું સ્મરણ કરતો હતો અને તેમના સેંકડે શાખાયુક્ત વંશમાં તેવા પ્રકારના પુરૂષરત્નની સ્તુતિ કરતાં સભામાં બેઠેલા સૌધર્મે પિતાના જ્ઞાનચક્ષુથી જગતના આલંબન રૂપ, બલિષ્ઠ અને આહંતુ ધર્મને આદર (પ્રભાવ)કરતાં એવા દંડવીર્યને જે. પછી દેવેંદ્ર શ્રાવકને વેષ લઈને અયોધ્યામાં આવ્યો અને હાથ ઉંચો કરીને રાજાને તેણે આશીર્વાદ આપ્યું એટલે ભારત રાજાએ બનાવેલ ચાર વેદને બે લતા, દષ્ટિથી જોઈને જમીન પર ચરણ મૂકતા બ્રહ્મચારી, બાર વ્રત ધારણ કરેલ હોવાથી તેટલાજ તિલકને ધારણ કરતા અને હૃદયમાં પહેરેલ સુવર્ણની જનેઈથી સુશોભિત એવા તેને જોઈને દંડવીર્ય તેના પર પ્રસન્ન (રાગી થયે કારણકે ક્રિયાના આડંબર પ્રમાણે જ કાદર હોય છે. પછી રાજાએ પૂછયું કે – “હે ભદ્ર! આપ કયાંથી આવ્યા ? અને ક્યાં જવા ધારે છે?” એટલે તે માયાથી બે કે – “હે નરાધિપ શ્રાવક વેષધારી એવો હું અમરાવતી નગરીથી તીર્થયાત્રા કરતાં આજે અહીં આવ્યો છું. અહીં શક્રાવતાર નામના ચૈત્યમાં શ્રી ઋષભ પ્રભુને સ્તવીને અને આપને જોઈને મેં મારા આત્માને પવિત્ર કર્યો. પછી તેના ભેજનને માટે રાજાએ રસોઈયાઓને આજ્ઞા કરી. એટલે તે બેલ્યા કે : આજ તીર્થોપવાસ કરવાની ઈચ્છા છે. પરંતુ રાજા વિગેરેએ ઉપવાસ કરતાં અટકાવ્યું, એટલે તે દષ્ટિપૂર્વક ચાલતા દાન શાળામાં આવ્યા. ત્યાં કેટલાક ઉદ્યમ કરી વેદાદિક શાસ્ત્ર ભણતા, કેટલાક ધ્યાન કરતા, કેટલાક આચા૨ શીખવતા, ત્રિશુદ્ધિથી ત્રિકાલ દેવપૂજાને માટે સ્નાન કરતા એવા શ્રાવકોને અનુક્રમે જોઈને તે પરમ હર્ષ પામ્યા. એવા માં “હે શ્રાદ્ધ !
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ર
તમને નમસ્કાર છે એમ ઉભા થઈને બોલતા એવા તેમની સાથે તે પાવન જળથી આચમન કરીને ગૃહમાં ગયા. ત્યાં કોટી શ્રાવકેને માટે તૈયાર કરેલ રસોઈ તે કપટ શ્રાવક દિવ્ય પ્રભાવથી એક ક્ષણવારમાં ઉઠાવી ગયે અને બેલ્ય કે – “અરે! ક્ષુધાથી વ્યાકુળ થયેલા મને ભોજન પિરસે. હે સૂપકા ! દંડવીર્યને શા માટે લજજાપાત્ર કરે છે ?' આ સ્વરૂપ ચરપુરૂષોએ રાજાને જણાવ્યું એટલે તેણે પોતે આવીને માપવાસીની જેમ તેને ક્ષીણકુક્ષિવાળે જે પછી તે માયાવી શ્રાવક પણ શ્રદ્ધાસંયુક્ત તે રાજેદ્રને જોઈને દીનભાવને પ્રકાશમાં કઠિન ભાષામાં બે કે – હે રાજન! તેં શ્રાવકોને ઠગવા માટે આ રસોઈયા રાખ્યા છે. કારણ કે બુભુક્ષિત ભૂખ્યા એવા મને એકને પણ એ સંતેષ પમાડી શકતા નથી.” આ પ્રમાણે સાંભળીને કંઈક કુપિત થઈને રાજાએ પોતાની નજર આગળ રસેઈયાઓ પાસે સે મૂડ અન્ન રંધાવ્યું એટલે રાજાના દેખતા ઈધનસંચયને જેમ અગ્નિ ભક્ષણ કરે, તેમ તે પોતાની માયાથી તે અનને એક ક્ષણવારમાં જમી ગયે. અને તે માયાશ્રવાક પુનઃ બાલ્યા કે – “જે પૂર્વજોના કુળ, કીત્તિ અને પુણ્યને અધિકતા ન પમાડે તેવા પુત્રથી પણ શું? હે ભૂપ! શ્રાવકને ભે જન આપવા રૂપ માયાને મૂકી દે, લજજાને તજી દે. ભોજન શાળાના આડંબરને ધારણ કરી તું માણસને શા માટે છેતરે છે ?” આવી તેની નિષ્ફર વાણી સાંભળીને પણ તે કે પાયમાન ન થયે, પણ પિતાના પુણ્યની અપૂર્ણતાને સમજી ઉલટ તે પિતાને જ નિંદવા લાગે. એવામાં રાજાના ભાવને જાણીને મંત્રી પવિત્ર ભાષામાં બે કે – કહે સ્વામીન ! શ્રાદ્ધરૂપ કરી છળ કરનાર એ કેઈક દેવ લાગે છે. માટે જે શ્રાવક વેષ પર તમારે ભક્તિભાવ હોય, તે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩ .
હે નૃપ ! તે ચંદન, અગરૂ, કપૂર અને કસ્તુરી પ્રમુખથી પૂર્ણ કરે. આ પ્રમાણે સાંભળીને રાજાએ તેની આગળ ભક્તિપૂર્વક ચંદનાગમિશ્રિત ધૂપ કર્યો અને કોમળ વચનથી કહ્યું કે – “દેવ ! શ્રાવકવેષ થી અહીં મને પાવન કરવા આવનાર તમે કેણ છે ? તે કહો અને મારા પર કૃપા કરી પ્રગટ થાઓ.” આથી ઈદ્ર પિતાનું રૂપ પ્રગટ કરીને કહ્યું કે – “હે રાજન ! તું જ ધન્ય છે, કે જેની સાધર્મિક બંધુ પર આવી ભક્તિ છે. જગતમાં પિતાના ઉદરને ભરનારા કેટીજને હશે, પરંતુ એક સાધમિકનું પણ વાત્સલ્ય કરનારા વિરલા હશે.” આ પ્રમાણે નિષ્કપટભાવથી ઈદ્ર તેની પ્રશંસા કરીને કોટી રત્નની વૃષ્ટિ કરી દિવ્ય ધનુષ્ય આપીને પોતાની રાજધાનીમાં ચાલ્યા ગયે. અને શ્રીદંડવીય ભૂપાલ પણ શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરી શ્રીસંઘપતિના પદને પામી અને આત્માના આદર્શરૂપ કેવલલક્ષ્મીને ઉપાર્જન કરીને અનુક્રમે મેક્ષનગરમાં પધાર્યા.
સત્તર ઉપદેશ આસ્તિક શ્રાવકોએ શ્રી જ્ઞાનદ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્યને પિતાની ઈચ્છા પ્રમાણે નહિ, પણ સંઘની અનુમતિ પ્રમાણે વાપરવું. આ સંબંધમાં પણ શ્રીજિન આગમમાં કહેલ બે શ્રાવકનું ઉદાહરણ અહીં આપવામાં આવે છે.
બે શ્રાવકની કથા ભેગપુર નગરમાં કેટી કનકને સ્વામી ધનાવહ નામે શેઠ હતું. તેની ધનવતી નામની પત્ની હતી. તેમને કર્મસાર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
પુણ્યસાર નામના સાથે જમેલા બે પુત્રો હતા. એકદા પિતાએ એક નૈમિત્તિકને પૂછયું કે આ કેવા થશે ?” તેણે કહ્યું કેકર્મસાર સ્વભાવે જડ, અત્યંત બુદ્ધિ રહિત, વિપરીત બુદ્ધિપણાથી બહુ પ્રયત્ન કરતાં પણ પૂર્વને દ્રવ્યને ગુમાવનાર અને નવીન દ્રવ્યને ઉપાર્જન કરવાના અભાવથી બહુ કાલ દરિદ્રતાદિકથી દુઃખી થશે. અને પુણ્યસાર પણ પૂર્વ દ્રવ્ય અને નવીન ઉપાર્જિત દ્રવ્યની વારંવાર હાની થવાથી તે જ પ્રમાણે દુઃખી થશે, પરંતુ બંને વેપારકળામાં કુશળ થશે, બંનેને વૃદ્ધપણુ માં ધન, સુખ અને સંતતિ વિગેરે થશે.” પછી અનુક્રમે તે બંનેને ભણાવવા ઉપાધ્યાયને સોંપ્યા. એટલે પુણ્યસાર સુખપૂર્વક (અનાયાસે) બધી વિદ્યાઓ શીખ્યો. અને કમસારને તે એક અક્ષર પણ આવડ્યો નહિ. તે પશુ જે વાંચન કે લેખનાદિક પણ કરી શકો ન હતો એટલે પાઠકે તેને ભણાવવાનું મૂકી દીધું. પછી તે બને યૌવનસ્થ થયા એટલે માતપિતાએ તેમને ઉત્સવપૂર્વક મેટા શેઠની કન્યાઓ પરણાવી. “આ બંનેમાં પરસ્પર કલહ ન થાય' એમ ધારોને પિતાએ તેમને બાર બાર કોટી સુવણ આપીને અલગ રાખ્યા. અને પિતે (માબા૫) દીક્ષા લઈને સ્વર્ગસ્થ થયા.
હવે પિતાની સેવા પ્રકારની કુબુદ્ધિથી સ્વજનાદિક અટકાવે, છતાં જ્યાં વેપાર કરે. ત્યાં નુકશાની જ આવી પડવાથી કર્મસારે બારે કનકકોટી ગુમાવી. અને પુણ્યસાર પણ સજા, ભાગીદાર, તસ્કર અને અગ્નિ વિગેરેના ઉપદ્રવને લીધે થોડા વખતમાં જ બધું સુવર્ણ ગુમાવી બેઠે. એટલે તે બંને દરિદ્ર થઈ ગયા, તેથી સ્વજનાદિકોએ તેમને ત્યાગ કર્યો અને સ્ત્રીઓ પણ સુધાની મારી પિતૃગૃહે ચાલી ગઈ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
કારણકે –“ધનવંતના ખોટા સ્વજનપણાને પણ લકે હાય છે અને ધનહીન પિતાના નજીકના બાંધવથી પણ લજજા પામે છે. ધનહીન ગુણવંતને પણ તેના પરિજને ખરેખર નિગુણી ગણે છે અને સધન બેટા દાક્ષિણ્યાદિ ગુણોથી પણ આદરપાત્ર થાય છે. પછી “આ નિબુદ્ધિ અને નિર્ભાગી છે.” એમ લોકોએ તેમનું નવીન નામ સ્થાપન કર્યું. આથી તેઓ પગલે પગલે અપમાન પામતા હોવાથી લજિજત થઈને દેશાંતર ચાલ્યા ગયા. ત્યાં અન્ય ઉપાયના અભાવથી ભિન્ન ભિન્ન સ્થાને કોઈ શ્રેષ્ઠીના ઘરે નોકરી રહ્યા. હવે જેને ઘેર કર્મસાર નોકર હતો, તે લુચ્ચાઈથી વ્યવહાર ચલાવતો અને કૃપણ હતો. તેથી કહ્યાં છતાં પગા૨ ન આપતા તથા “અમુક દિવસે આપીશ.' એમ કહીને તેને તે છેતરતે હતો. તેથી બહુ દિવસ જતાં પણ તે કાંઈ કમાઈ ન શકે. અને બીજાએ કંઈક કમાવ્યું અને કંઈક પ્રયત્નથી ગેપડ્યું છતાં તે કઈ ધૂર્ત ચોરી ગયો. એ પ્રમાણે અન્ય અન્ય સ્થાનોમાં નોકરી, ધાતુર્વાદ, સત્યવાદ, સિદ્ધપુરૂષ, રસાયન, રેહણાચલમાં ગમન, મંત્રસાધન અને રૂદતી વિગેરે એષધિને ગ્રહણાદિકથી અગીયાર વાર કમાવેલ ધન પણ કુબુદ્ધિ, પ્રમાદ અને અભાગ્યને વશથી તેમણે ગુમાવ્યું. પછી ઉગ પામી વહાણમાં બેસીને રત્નાદ્વીપમાં ગયા, અને ત્યાં દ્વીપની અધિછાયક દેવી આગળ મરણને અંગીકાર કરીને પણ બેઠા, એટલે આઠમે દિવસે દેવીએ કહ્યું કે-“તમારા ભાગ્યમાં નથી.” તેથી કર્મસાર ઉઠી ગયે અને પુણ્યસારને એકવીશ ઉપવાસ થયા. ત્યારે દેવીએ ચિંતામણિરત્ન આપ્યું. એટલે પશ્ચાત્તાપ કરતા કર્મસારને પુયસારે કહ્યું કેઃ “હે બંધ! ખેદ ન કર. આ ચિંતા મણિરતનથી આપણે બંને સુખી થઈશું.' એમ વિચારી
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
હર્ષમાં પાછા ફરી વહાણુમાં બેઠા. એવામાં પૂર્ણિમાની રાત્રે ચંદ્રમાને ઉદય થતાં મોટા બંધુએ કહ્યું કે:-“હે ભ્રાતા ! ચિંતામણિરત્નને પ્રગટ કર, આપણે જોઈએ કે ચંદ્રમા અને રત્ન-બંનેમાં કોનું તેજ અધિક છે. એટલે દુર્દેવથી પ્રેરાયેલા લઘુ બંધુ પણ પોતાના કિનારા પર બેસી હાથમાં રન રાખીને ક્ષણવાર રતનમાં અને ક્ષણવાર ચંદ્રમાં દષ્ટિ નાખી જેતે હતું, તેવામાં કલ્ફલાદિકમાં વ્યગ્ર ચિત્ત હોવાથી તેના હાથમાંથી રત્ન સમુદ્રમાં પડી ગયું. પછી બંને સમાન દુિઃખ પામતા પિતાના નગરમાં આવી દુ:ખે સમય ગાળવા લાગ્યા.
હવે એકદા તે નગરમાં કઈ કેવલી પધાર્યા. એટલે ત્યાં આવી તેમને નમસ્કાર કરીને તેમની આગળ તે બંનેએ પૂછયું કે –“હે ભગવન્! ક્યા કર્મથી અમારા પર આવું દુઃખ આવી પડયું, કે સેંકડો વર્ષો જતાં પણ જેના વર્ણનનો પાર ન આવે એટલે જ્ઞાની બાલ્યા કે
પૂર્વે ચદ્રનગરમાં પરમદ્ધિક અને પરમ શ્રાવક એવા જિનદત્ત અને જિનદાસ નામે બે શ્રેષ્ઠી હતા. એકદા આસ્તિક શ્રાવકોએ મળીને સુસ્થાનપણથી રક્ષણ કરવા જ્ઞાન દ્રવ્ય અને સાધારણ દ્રવ્ય તેમને જ આપ્યું. અને અનુક્રમે જિનશાસનમાં વિજ્ઞ એવા તે બંનેએ પોતાના જીવિત અને ધન કરતાં અધિક ચિરકાલ તે દ્રવ્યની સંભાળ કરવા કાળજી રાખી. એકદા જિનદત્ત પોતાની પ્રતીમાં, લેખક પાસે આકુટીથી જોવામાં આવેલ કંઈક લખાવ્યું અને વિચાર કર્યો કે- આ પણ જ્ઞાનસ્થાન જ છે.” એમ ધારી પોતાની પાસે બીજા દ્રવ્યના અભાવથી તે વખતે લખનારને તરત વિચાર વિના
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
પિતાની ઈરછા પ્રમાણે તે જ્ઞાન દ્રવ્યમાંથી તેણે બાર દ્રમે આપ્યા અને સાધારણ દ્રવ્ય સંઘને ઉચિત હોય એમ જાણવા છતાં હું પણ તે સંઘમાં જ છું એમ મનમાં ધારીને જિનદાસે પણ મુગ્ધપણુથી પોતાની પાસે રહેલા સાધારણવ્યમાંથી બારદ્રમે પિતાના પ્રજનમાં વાપર્યા. તે બંને શાસ્ત્રજ્ઞ છતાં આ પ્રમાણે વિવેક વિધિથી વર્જિત હોવાથી તે પાપઆલોવ્યા વિના મરણ પામીને પ્રથમ નરકમાં ગયા. આસંબંધમાં વેદાંતી એ પણ કહ્યું છે કે પ્રાણ કઠે આવેલા હોય, પણ જ્ઞાનદ્રવ્યમાં મતિ ન કરવી. કારણ કે અગ્નિથી દગ્ધ થયેલા હજી સાજા થાય (ઉદય પામે) પણ જ્ઞાનદ્રવ્યથી દગ્ધ થયેલા ઉદય ન પામે. જ્ઞાન દ્રવ્ય, બ્રહ્મ હત્યા, દેવદ્રવ્ય, દરિદ્રનું ધન, અને ગુરૂપત્ની-એ સ્વર્ગમાં રહેલા પ્રાણુને પણ નીચો પાડે છે. પછી તે સર્ષ થયા, અને ત્યાંથી વચમાં મર્યાદિક નિમાં ભ કરીને સમગ્ર નરકમાં અને સર્વ તિર્યંચજાતિમાં તે કર્મથી તેઓ ભમ્યા તથા અંગછેદાદિક કદના તેમણે સહન કરી. એ પ્રમાણે બાર હજાર ભાવ પૂરણ કરીને યથાપ્રવૃત્તકરણથી શુભ કર્મોદયની સન્મુખ થવાથી એ વ્યવહારીકુળમાં તમે બંને સહોદર થયા છે. આ દુલઅધ્ય ભવિતવ્યતા કેને વિડંબના પમાડતી નથી? પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે બાર બાર દ્રમ્મોને વાપરવાથી ઉપાર્જન કરેલ કર્મના
ગે બાર હજાર ભ સુધી તમને આવાં દુઃખે સહન કરવાં પડયાં. વળી આ ભવમાં પિતાએ દરેકને આપેલ
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાર કેટી કનકને નાશ થયે અને પગલે પગલે અપમાન સહન કરવું પડયું. અને વળી નવા ધનની અપ્રાપ્તિ અને પ્રાપ્ત થયેલને નાશ-એ તે જ દુષ્કર્મરૂપ વિષવૃક્ષનું કહુફળ છે. વળી કર્મસારને આ ભવમાં જે જડતા વિગેરે છે, તે પૂર્વ જન્મમાં કરેલ જ્ઞાનદ્રવ્યના વ્યાપારનું ફળ છે. કારણ કે જ્ઞાન દ્રવ્ય દેવદ્રવ્યના જેવું હોવાથી તે અકય છે, અને સાધારણ દ્રવ્ય પણ સંઘની સંમતિથી કલ્પ, શ્રીસંઘે પણ જીજ્ઞાસા પ્રમાણે તે દ્રવ્યને સાત ક્ષેત્રોમાં વ્યય કરવો. પણ યાચકે વિગેરેને જેમ તેમ તે આપી ન દેવું. કહ્યું છે કે –“દેવદ્રવ્ય એકજ સ્થાને, જ્ઞાનદ્રવ્ય બે સ્થાને જ અને સાધારણદ્રવ્ય સાત ક્ષેત્રમાં વાપરવું–એમ જૈન સિદ્ધતમાં કહેલ છે, કદાચ જ્ઞાન વિગેરેના દ્રવ્યને ઉપભોગ થઈ જાય, તે તેના સ્થાને પિતાનું ધન બેગણું આપવું.” આ પ્રમાણે સાંભળીને શ્રાવકધર્મની પ્રતિપત્તિપૂર્વક પ્રાયશ્ચિત્તના સ્થાને તેમણે એ નિયમ લીધે કે-વેપાર કરતાં જે ઓછો કે વધુ લાભ થાય, તે સર્વજ્ઞાન અને સાધારણ દ્રવ્યના સ્થાને અર્પણ થાઓ, કે જેથી હે મુને ! તે બાર દ્રમે હજાર ગણું થાય.” આ પ્રમાણે નિયમ લઈ તે મુનિને નમસ્કાર કરીને તે બંને સ્વસ્થાને ગયા. પછી કેટલેક વખત જતાં પ્રાયશ્ચિત્તના સ્થાને સમસ્ત દ્રવ્ય અર્પણ કરવાથી અશુભ કર્મ ક્ષીણ થઈ જતા પૂર્વની જેમ તેમને બાર બાર કોટી સુવર્ણની પ્રાપ્તિ થઈ અને તેથી તેઓ સમસ્ત વ્યવહારીઓમાં મુખ્ય થયા,
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
અને જ્ઞાન તથા સાધારણ દ્રવ્યને વધારે કરવામાં તત્પર એવા તે બંનેએ પિતાના જીવનપર્યત જિનાજ્ઞાનું આરાધન કર્યું અને પ્રાંતે પ્રોઢ ઉત્સવપૂર્વક દીક્ષા લઈ અને ચિરકાલ તે ચારિત્ર આરાધીને અનુક્રમે સદ્ગતિના ભાજન થયા.
એ પ્રમાણે દેવદ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય અને સાધારણદ્રવ્ય તત્વજ્ઞ શ્રાવકે એ અચ્છી યુક્તિપૂર્વક વ્યક્ત રીતે સ્થાપન કરવું અને સુયુક્તિથી તેને વ્યય કરે. તથા કાળજી પણ એવી રાખવી કે જેથી કઈ પણ પ્રકારને દેષ ન લાગે એટલે સાચવવામાં, વધારવામાં અને વાપરવામાં અછી રીતે વિવેક રાખ.
સમાત
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ શું પં'. ધમ અશાક ગ્રન્થ માળા તરફથી છપાયેલા પુસ્તકોની યાદી અપ્રાપ્ય શ્રી મલય સુંદરી ચરિત્ર શ્રી અશોક ગીત મંજરી શ્રી પંચપ્રતિક્રમણ સૂત્ર શ્રી વિધિસહીત પધ વિધિ શ્રી તપોરત્ન મહાદાંધે ધમ જીવનજયોત શ્રી ધમ અશક સ્વાધ્યાય ચિંતામણી શ્રી નૂતન સ્તવનાવલિ શ્રી પૂજા સંગ્રહ શ્રી કલ્પસૂત્ર ખીમશાહી પ્રતાકારે શ્રી પ્રદ્યુમ્ન ચરિત્ર શ્રી ઉપદેશ સપ્તિકા ગ્રંથ યાને દેવગુરૂ ધમ વિવેચન પ્રી પ્રાપ્તિસ્થાન માસ્તર રમણીકલાલ ત્રીકમલાલ ઝવેરીવાડ, જિ. મહેસાણા, (ઉ. ગુ.) પાટણ. ************ *********