Book Title: Tattvartha Sutra
Author(s): Umaswati, Umaswami, 
Publisher: Ashapuran Parshwanath Jain Gyanbhandar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034154/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI sudharmAsvAmIne namaH // aho ! zrutam - svAdhyAya saMgraha[ 13 ] tattvArtha sUtra [ gAthA aura artha ] -: prakAzaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra sAbaramatI, ahamadAbAda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI sudharmAsvAmIne namaH / / aho ! zrutam - svAdhyAya saMgraha [13] : tattvArtha sUtra [gAthA aura artha] -: kartA :umAsvAtijI mahArAja -: pUrvasampAdikA : DaoN. nirmalA jaina -: saMkalana :zrutopAsaka -: prakAzaka :zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaNDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAbAda-380005 Mo. 9426585904 email - ahoshrut.bs@gmail.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prathama (2) prakAzaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaNDAra prakAzaka : saMvata 2074 AvRtti : prathama jJAnanidhi meM se pU. saMyamI bhagavaMto aura jJAnabhaNDAra ko bheTa... gRhastha kisI bhI saMgha ke jJAna khAte meM 30 rupaye arpaNa karake mAlikI kara sakate haiN| prAptisthAna : (1) saremala javeracaMda phAInapheba (prA.) lI. 672/11, bombe mArkeTa, relavepurA, ahamadAbAda-380002 phona : 22132543 (mo.) 9426585904 kulIna ke.zAha AdinAtha meDIsIna, Tu-02 zaMkhezvara kompalekSa, kailAzanagara, surata (mo.) 9574696000 (3) zA. ramezakumAra eca. jaina A-901 guMdecA gArDana, lAlabAga, muMbaI-12. (mo.) 9820016941 (4) zrI vinIta jaina jagadguru hIrasUrIzvarajI jaina jJAnabhaNDAra, caMdanabAlA bhavana, 129, zAhukara peTha ke pAsa, mInTa sTrITa, cennAI-1 phona : 044-23463107 (mo.) 9389096009 (5) zA. hasamukhalAla zAntIlAla rAThoDa 7/8 vIrabhArata sosAyaTI, TImbara mArkeTa, bhavAnIpeTha, pUnA. (mo.) 9422315985 mudraka : virati grAphkisa, ahamadAbAda, mo. 8530520629 Email Id: Virtigrafics2893@gmail.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra prathama adhyAya samyagdarzana - jJAna - cAritrANi mokSamArgaH // 1 // artha- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra - ye tInoM milakara mokSa kA mArga hai / tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam // 2 // artha - tattva (vastu svarUpa) kA artha sahita yaha aisA hI hai aise nizcaya pUrvaka zraddhAna karanA samyagdarzana hai / tannisargAdadhigamAdvA // 3 // artha - samyagdarzana nisarga yA adhigama do meM se kisI eka prakAra se utpanna hotA hai / jIvAjIvAstrava-bandha - saMvara- nirjarA- mokSAstattvam // 4 // artha - jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiM / -- nAma-sthApanA- dravya-bhAvatastannayAsaH // 5 // artha - nAma, sthApanA, dravya aura bhAva ke dvArA jIvAdi tattvoM kA nyAsa (nikSepa / loka vyavahAra) hotA hai / pramANanayairadhigamaH // 6 // artha pramANa aura naya se padArthoM kA jJAna hotA hai / nirdezasvAmitva sAdhanAdhikaraNa sthiti vidhAnataH // 7 // artha - nirdeza, svAmitva, sAdhana, adhikaraNa, sthiti aura vidhAna se samyagdarzana Adi viSayoM kA jJAna hotA hai / - -- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra satsaMkhyAkSetrasparzana kAlAntara bhAvAlpa bahutvaizca // 8 // artha- sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva aura alpabahutva se bhI samyagdarzana Adi viSayoM kA jJAna hotA hai| matizrutAvadhi - mana: paryAya kevalAni jJAnam // 9 // artha - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyAyajJAna aura kevalajJAna ye pA~ca jJAna haiM / tat pramANe // 10 // | artha vaha pA~coM prakAra kA jJAna do pramANa rUpa hai Adye parokSam // 11 // artha - prathama do jJAna (mati aura zruta) parokSa pramANa haiM / pratyakSamanyat // 12 // artha - zeSa tIna jJAna ( avadhi, manaHparyAya aura kevala) pratyakSa pramANa rUpa haiM / mati, smRti: saMjJA cintA'bhinibodha ityanarthAntaram // 13 // artha - mati, smRti, saMjJA, cintA, abhinibodha ye saba matijJAna ke paryAyavAcI nAma haiM, inake artha meM koI antara nahIM hai / tadindriyAnindriyanimitam // 14 // artha - vaha (matijJAna) indriya aura anindriya (mana) ke nimitta se hotA hai / avagrahehApAyadhAraNAH // 15 // artha - matijJAna ke avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra ye cAra bheda haiN| bahu-bahuvidha-kSiprA-'nizritA-'saMdigdha-dhruvANAM setarANAm // 16 // artha - bahu, bahuvidha, kSipra, anizrita, asaMdigdha aura dhruva - ye cha: tathA (setarANAmapratipakSa sahita) arthAt inase viparIta, eka, ekavidha, akSipra, nizrita, saMdigdha aura adhruva - ye cha: isa taraha kula bAraha prakAra se avagraha, IhA Adi rUpa matijJAna hotA hai| arthasya // 17 // artha - avagraha, IhA, apAya aura dhAraNa - ina cAroM se artha (vastu kA prakaTa rUpa) grahaNa hotA hai| vyaJjanasyAvagraha // 18 // artha - vyaMjana (aprakaTa rUpa padArtha) kA kevala avagraha hI hotA hai| na cakSuranindriyAbhyAm // 19 // artha - cakSu aura mana se vyaMjanAvagraha nahIM hotA / zrutaM matipUrva dvayaneka-dvAdazabhedam // 20 // artha - zrutajJAna matipUrvaka hotA hai / jisake do, aneka tathA bAraha bheda hote haiM / dvividhovadhiH // 21 // artha - avadhijJAna do prakAra ke haiM / 1. bhavapratyaya aura 2. guNapratyaya yA kSAyopazamika / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tatrabhavapratyayo nAraka devAnAm // 22 // bhavapratyaya avadhijJAna nAraka aura devoM ko artha tattvArtha sUtra hotA hai / yathoktanimittaH SaDvikalpaH zeSANAm // 23 // artha - guNapratyaya ( kSAyopazamika) avadhijJAna cha: prakAra ke haiM aura vaha manuSya aura tiryaMca saMjJI paMcendriya ko hotA hai| RjuvipulamatI manaH paryAyaH // 24 // artha - Rjumati aura vipulamati ye do mana: paryAya jJAna ke bheda haiM / vizuddhayapatipAtAbhyAM tadvizeSaH // 25 // artha - vizuddhi aura apratipAtI kI apekSA se ina donoM meM antara hai / vizuddhi - kSetra- svAmi-viSayebhyo'vadhi-manaHparyAyayoH // 26 // artha - vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya ke dvArA avadhi aura manaHparyAyajJAna meM antara hotA hai / matizrutayornibandhaH sarva dravyeSvasarvaparyAyeSu // 27 // artha - matijJAna aura zrutajJAna kA viSaya sarvadravya hote haiM kintu unakI sarvaparyAya nahIM / rUpiSvavadheH // 28 // artha - avadhijJAna kA viSaya sarvaparyAyarahita kevala rUpI dravya hote haiM / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 7 tadanantabhAge manaHparyAyasya // 29 // artha - manaH paryAyajJAna kA viSaya avadhijJAna kA anaMtavA~ bhAga hotA hai / haiN| sarva dravya - paryAyeSu kevalasya // 30 // artha - sabhI dravya ke sabhI paryAya kevalajJAna ke viSaya ekAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturbhyaH // 31 // artha - eka sAtha eka jIva ko eka se lekara cAra jJAna vikalpa se aniyata rUpa se ho sakate haiM / matizrutAvadhayo viparyayazca // 32 // artha - mati, zruta aura avadhi ye tInoM viparyaya (ajJAna rUpa) bhI haiM / sadasatoravizeSAd yadRcchopalabdherUnmattavat // 33 // artha - sat (vAstavika) aura asat (kAlpanika) padArthoM meM bheda nahIM karane se yadRcchopalabdha (cAhe jaisA mAnane ke kAraNa) mithyAdRSTi kA jJAna unmatta kI taraha ajJAnarUpa hI hotA hai| naigama-saMgraha-vyavahArarjusUtra - zabdA nayAH // 34 // artha - naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ye pA~ca naya haiM / Adya-zabdau dvi-tri bhedau // 35 // artha - Adya arthAt prathama naigama naya ke do aura zabda naya ke tIna bheda haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dvitIya adhyAya aupazamika kSAyikau bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayika pAriNAmikau ca // 1 // artha - aupazamika, kSAyika, mizra ( kSAyopazamika), audayika aura pAriNAmika ye pA~coM hI bhAva jIva ke svatattva hai| dvi-navA-STAdazaikaviMzati - tri bhedA yathAkramam // 2 // artha - aupazamika Adi bhAvoM ke kramazaH do, nau, aTThAraha, ikkIsa tathA tIna, isa taraha kula 53 bheda hote haiM / samyaktva cAritre // 3 // artha aupazamika bhAva ke do bheda hote haiM aupazamika samyaktva aura aupazamika cAritra | jJAna-darzana-dAna - lAbha - bhogopabhoga-vIryANi ca // 4 // artha - jJAna, darzana, dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya ye sAta tathA 'ca' zabda se saMketika pUrva sUtra meM ukta samyaktva aura cAritra ye nau kSAyika bhAva haiM / - jJAna - 'jJAna- darzana, dAnAdi - labdhayazcatustri tripaMca bhedAH yathAkramaM samyaktva - cAritra - saMyamAsaMyamAzca // 5 // artha - kSAyopazamika bhAva ke aThAraha bheda haiM- cAra jJAna, tIna ajJAna, tIna darzana, pA~ca dAnAdi labdhiyA~, samyaktva, cAritra aura saMyamAsaMyama / gati - kaSAya-liMga- mithyAdarzanA - 'jJAnA- saMyatA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 'siddhatva-lezyAzcatuzcatustryekaikaikaikaSabhedAH // 6 // artha - audayika bhAva ke ikkIsa bheda hote haiM - cAra gati, cAra kaSAya, tIna liMga, mithyAtva, ajJAna, asaMyama, asiddhatva aura chaH lezyA / jIva- bhavyA- 'bhavyatvAdIni ca // 7 // artha - jIvatva, bhavyatva aura abhavyatva ye tIna tathA anya bhI pAriNAmika bhAva haiM / upayogo lakSaNam // 8 // artha - jIva kA lakSaNa upayoga hai / sadvividho 'STa- catu- rbhedaH // 9 // artha - vaha upayoga do prakAra kA hai - jJAnopayoga aura darzanopayoga, jJAnopayoga ATha prakAra kA aura darzanopayoga cAra prakAra kA hai / saMsAriNo muktAzca // 10 // artha - jIva ke do bheda hote haiM, saMsArI aura mukta / samanaskA-'manaskAH // 11 // artha - saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM, mana sahita aura mana rahita / saMsAriNastrasa-sthAvarAH // 12 // artha - punaH saMsArI jIvoM ke do bheda haiM, trasa aura sthAvara / pRthivyambu- vanaspatayaH sthAvarAH // 13 // artha - pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya ye tIna -- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 sthAvara jIva haiN| tejo- vAyU dvIndriyAdayazca trasAH // 14 // artha - teukAya, vAyukAya, beindriya, teindriya, caurindriya tathA paMcendriya trasa jIva hote haiM / paMcendriyANi // 15 // artha - indriyA~ pA~ca prakAra kI hotI haiM / tattvArtha sUtra dvividhAni // 16 // artha - ye pA~coM indriyA~ do prakAra kI hotI haiM / nirvRtyupakaraNe dravyendriyam // 17 // artha - dravyendriya ke do prakAra haiM, nirvRtti aura upakaraNa / labdhyupayogI bhAvendriyam // 18 // artha - bhAvendriya ke do prakAra haiM, labdhi aura upayoga upayogaH sparzAdiSu // 19 // artha - upayoga sparzAdi viSayoM meM hotA hai / sparzana- rasana- ghrANa-cakSuH - zrotrANi // 20 // artha - sparzana, rasana, ghrANa, cakSu aura zrotra ye pA~ca indriyA~ haiM / sparza-rasa- gandha-varNa- zabdAsteSAm arthAH // 21 // artha - sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda ye kramazaH ina viSayoM ko grahaNa karatI haiM / zruta-manindriyasya // 22 // artha - zruta mana kA viSaya hai / - Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vAyvantAnAmekam // 23 // artha - vAyukAya paryanta jIvoM kI eka hI indriya hI hotI hai| kRmi-pipIlikA-bhramara-manuSyAdInAmekaikavRddhAni // 24 // artha - kRmi, cIMTI, bhaMvarA aura manuSya Adi kI kramazaH eka-eka indriya adhika hotI hai| saMjJinaH samanaskAH // 25 // artha - mana vAle jIva saMjJI hote haiN| vigrahagatau karma yogaH // 26 // artha - vigrahagati meM kArmaNa yoga rahatA hai| anuzreNi gatiH // 27 // artha - gati, zreNi ke anusAra hotI hai| avigrahA jIvasya // 28 // artha - mukta jIva kI gati vigraharahita hotI hai| vigrahavatI ca saMsAriNaH prAk caturthyaH // 29 // artha - saMsArI jIva kI gati vigraharahita aura vigraha sahita hotI hai| usameM vigrahavAlI gati cAra samaya se pahale arthAt tIna samaya taka hotI hai| eka samayo'vigrahaH // 30 // artha - eka samayavAlI gati vigraharahita hotI hai| ekaM dvau vA-'nAhArakaH // 31 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - vigrahagati meM jIva eka yA do samaya taka anAhArI rahatA hai / 12 sammUrcchana- garbhopapAtA janma // 32 // artha - sammUrcchana, garbha aura upapAta ye janma ke tIna prakAra / sacitta-zIta-saMvRtAH setarA mizrAzcaikazastadyonayaH // 33 // artha - yoniyA~ nau prakAra kI haiM / sacitta, zIta aura saMvRta tathA inakI pratipakSabhUta, acita, uSNa aura vivRta tathA mizra arthAt sacitAcita, zItoSNa aura saMvRtavivRta / jarAkhaNDa - potajAnAM garbhaH // 34 // artha - jarAyuja, aNDaja aura potaja jIvoM kA garbha meM janma hotA hai / nArakadevAnAmupapAtaH // 35 // artha - nArakiyoM aura devoM kA upapAta janma hotA hai| isakA vivecana sUtra 32 meM kiyA gayA hai / zeSANAM sammUrcchanam // 36 // artha - zeSa jIvoM kA sammUrcchana janma hotA hai / audArika- vaikriyA - ''hAraka- taijasa- kArmaNAni zarIrANi // 37 // artha - audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura ye zarIra ke pA~ca prakAra haiM / paraM paraM sUkSmam // 38 // kArmaNa Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - Age-Age kA zarIra sUkSma hai / pradezato-'saMkhyeyaguNaM prAk taijasAt // 39 // artha - pradezoM kI saMkhyA kI dRSTi se taijasa se pUrva ke zarIroM kA parimANa asaMkhyAta guNA hotA hai| ananta guNe pare // 40 // artha - taijasa aura kArmaNa zarIroM ke pradeza kramazaH anaMtaguNA hote haiN| apratighAte // 41 // artha - donoM zarIra abAdhya (bAdhA rahita) hote haiN| anAdi sambandhe ca // 42 // artha - (taijasa aura kArmaNa) ina donoM zarIroM kA AtmA ke sAtha anAdi kAla se sambandha hai| sarvasya // 43 // artha - ye donoM zarIra sabhI saMsArI jIvoM ke hote haiN| tadAdIni bhAjyAni yugapadekasminnAcaturthyaH // 44 // artha - eka sAtha eka jIva ke taijasa aura kArmaNa se lekara cAra zarIra taka vikalpa se hote haiM / nirUpabhoga-mantyam // 45 // artha - aMtima arthAt kArmaNa zarIra upabhoga rahita hotA hai| garbhasammUrcchanaja-mAdyam // 46 // artha - garbhaja aura sarmUcchima jIvoM kA audArika zarIra hotA hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra vaikriya-maupapAtikam // 47 // artha - upapAta janma lene vAle jIvoM kA vaikriya zarIra hotA hai| labdhi-pratyayaM ca // 48 // artha - yaha labdhi rUpa se bhI hotA hai| zubhaM vizuddha-mavyAghAticA''hArakaM caturdazapUrvadharasyaiva // 49 // artha - AhAraka zarIra zubha, vizuddha, bAdhA rahita aura vaha caudaha pUrvadhArI ko hI hotA hai / nAraka-sammUcchino napuMsakAni // 50 // artha - nArakI aura sammUcchima jIva napuMsaka hI hote haiN| na devAH // 51 // artha - deva napuMsaka nahIM hote| aupapAtika-caramadehottama-purUSA-'saMkhyeyavarSAyuSo'napavAyuSaH // 52 // artha - upapAta janmavAle, caramazarIrI, uttamadehavAle aura asaMkhyAta varSa kI AyuvAle jIva anapavartanIya AyuvAle hote haiN| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 15 tRtIya adhyAya ratna-zarkarA-bAlukA-paMka - dhUma - tamo-mahAtamaH prabhA bhUmayo / ghanAmbu- vAtA''kAza-pratiSThAH saptA'dhau -'dhaH pRthutarA // 1 // artha - ratnaprabhA, zarkarAprabhA, bAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaH prabhA aura mahAtamaH prabhA ye sAta bhUmiyA~ haiM, jo ghanAmbu, ghanavAta, tanuvAta aura AkAza ke AdhAra para sthita hai, krama se eka dUsare ke nIce haiM tathA kramazaH eka dUsare se adhika vistAravAlI haiM / tAsu narakAH // 2 // artha - una bhUmiyoM meM naraka (nAka) hai / nityA -'zubhatara- lezyA - pariNAma- deha - vedanAvikriyAH // 3 // artha - nArakI jIva nirantara azubhatara lezyA, pariNAma, deha, vedanA aura vikriyA vAle hote haiM / parasparodIrita duHkhAH // 4 // artha - ve paraspara eka-dUsare ko duHkha dete rahate haiM / saMkliSTA - 'surodIrita- duHkhAzca prAk caturthyAH // 5 // artha - cauthI naraka bhUmi se pahale yAnI tIsarI naraka bhUmi taka nArakI jIva krUra svabhAvI, paramAdhAmI, devoM ke dvArA diye gaye dukhoM se bhI pIr3ita hote haiM / teSveka - tri-sapta- daza- saptadaza-dvAviMzatitrayastriMzat-sAgaropamAH sattvAnAM parA sthitiH // 6 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - una nAraka jIvoM kI utkRSTa Ayu kramazaH eka, tIna, sAta, dasa, satraha, bAIsa aura taiMtIsa sAgaropama hotI hai| jambUdvIpa-lavaNAdayaHzubhanAmAno dvIpa-samudrAH // 7 // artha - madhyaloka meM jambUdvIpa Adi zubha nAma vAle asaMkhya dvIpa tathA lavaNa samudra Adi zubha nAma vAle asaMkhya samudra haiN| dviDhiviSkambhAH pUrva-pUrva-parikSepiNo valayAkRtayaH // 8 // __ artha - ye sabhI dvIpa aura samudra dugune dugune vistAra vAle haiM, pUrva-pUrva dvIpa samudra ko ghere hue haiM aura cUr3I ke AkAravAle haiN| tanmadhye merUnAbhirvatto yojana - zata-sahastraviSkambho jambUdvIpaH // 9 // artha - una saba (dvIpa-samudroM) ke madhya meM jambU nAmaka golAkAra dvIpa hai, jo eka lAkha yojana caur3A hai aura usake bIcoMbIca merUparvata hai| ataH merU ko jambUdvIpa kI nAbhi kahA jAtA hai| tatra bharata-hemavata-hari-videha-ramyak-hairaNyavatairAvata-varSAH kSetrANi // 10 // artha - jambUdvIpa meM sAta kSetra haiM - bharata, haimavata, hari varSa, mahAvideha, ramyak, hairaNyavata aura airAvata / tadvibhAjinaH pUrva parAyatA himavanmahAhimavanniSadhanIla-rUkmi-zikhariNo varSadhara-parvatAH // 11 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - ina kSetroM kA vibhAjana karanevAle cha: varSadhara parvata haiM - himavAn, mahAhimavAn, niSadha, nIla, rUkmI aura zikharI, jo pUrva se pazcima taka phaile hue haiN| dvi-rdhAtakI khaNDe // 12 // artha - dhAtakI khaNDa meM kSetra aura parvata jambUdvIpa se dugune haiN| puSkarArdhe ca // 13 // artha - puSkaravarArddhadvIpa meM bhI (ghAtakIkhaNDa dvIpa ke samAna) utane hI kSetra aura parvata haiM / prAgmAnuSottarAnmanuSyAH // 14 // artha - mAnuSottara parvata ke pahale taka hI manuSya haiN| AryA mlecchAzca // 15 // artha - manuSya do prakAra ke haiM 1. Arya aura 2. mleccha / bharatairAvata-videhAH karmabhUmayo-'nyatra devakurUttarakurUbhyaH // 16 // artha - devakurU aura uttarakurU ke sivA, bharata, airAvata aura videha ye saba karmabhUmiyA~ hai / nRsthitI parAparetri-palyopamA'ntarmuhUrte // 18 // artha - manuSya kI utkRSTa Ayu tIna palyopama aura jaghanya antarmuhUrta hotI hai| tiryagyonInAM ca // 19 // artha - tiryaMcoM kI bhI Ayu itanI hI hotI hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra caturtha adhyAya devAzcaturnikAyAH // 1 // artha - deva cAra nikAyavAle haiN| tRtIyaH pItalezyaH // 2 // artha - tIsarA nikAya pIta lezyA vAlA hai| dazA-'STa-paMca-dvAdaza-vikalpAH kalpopapannaparyantAH // 3 // artha - kalpopanna devoM taka cAtunikAya devoM ke kramazaH dasa, ATha, pA~ca aura bAraha bheda haiN| indra-sAmAnika-trAyastriMza-pAriSadyA-''tmarakSakalokapAlA-'nIka-prakIrNakA-''bhiyogya-kilbiSikAzcaikazaH // 4 // artha - ukta dasa Adi kalpopanna deva bhedoM meM indra, sAmAnika, trAyastriMza pAriSaya, AtmarakSaka, lokapAla, anIka, prakIrNaka, Abhiyogya aura kilbiSika Adi bhedavAle deva haiN| traaystriNsh-lokpaal-vaa-vyntr-jyotisskaaH||5|| artha - vyaMtara aura jyotiSka devoM meM trAyastriMza aura lokapAla nahIM hote haiN| pUrvayordIndrAH // 6 // artha - prathama do nikAya arthAt bhavanapati aura vyaMtara meM do-do indra hote haiM / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra pItAntalezyAH // 7 // artha prathama do nikAya ke deva pIta paryanta -- lezyAvAle haiM / 19 kAya - pravIcArA A - aizAnAt // 8 // artha - aizAna svarga paryanta taka ke deva kAya pravIcAra arthAt zarIra se viSaya - sukha bhoganevAle hote haiM / zeSAH sparza-rUpa- zabda - mana: pravIcArA dvayordvayoH // 9 // artha - zeSa deva do do kalpo meM kramazaH sparza, rUpa, zabda aura saMkalpa dvArA viSaya sukha bhogate haiM pare'pravIcArAH // 10 // artha - bAkI ke saba deva viSaya rahita hote haiM / bhavanavAsino - 'sura - nAga - vidyutsuparNAgni-vAtastanitodadhi-dvIpa-dikkumArAH // 11 // artha - bhavanapati devoM ke dasa bheda haiM - asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra aura dikkumAra / vyantarAH kinnara - kiMpuruSa - mahoraga - gAndharva-yakSarAkSasa - bhUta-pizAcAH // 12 // artha - vyaMtara devoM ke ATha bheda haiM kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gAndharva, yakSa, rAkSasa, bhUta aura pizAca / jyotiSkAH sUryazcandramaso- graha-nakSatra-prakIrNatArakAzca // 13 // - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - jyotiSka devoM ke pA~ca bheda haiM - sUrya, candra, graha, nakSatra aura prakIrNa taare|| merUpradakSiNA nityagatayo nRloke // 14 // artha - ukta pA~coM jyotiSka deva manuSya loka meM hamezA gatizIla rahate hue merUparvata kI pradakSiNA karate haiN| tatkRtaH kAlavibhAgaH // 15 // artha - una (gatizIla jyotiSkoM) ke dvArA kAla kA vibhAga huA hai| bahi-ravasthitA // 16 // artha-manuSya loka ke bAhara ke jyotiSka deva sthira hote haiN| vaimAnikAH // 17 // artha - vimAnoM meM rahane vAle deva vaimAnika haiN| kalpopannAH kalpAtItAzca // 18 // artha - vaimAnika deva do prakAra ke haiM - 1. kalpopapanna aura 2. kalpAtIta / uparyupari // 19 // artha - samasta vaimAnika deva eka sAtha na rahate hue eka-dUsare ke Upara Upara sthita haiN| saudharmezAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka-lAntakamahAzukra-sahasAreSvAnata-prANatayo-rAraNA-cyutayonavasupraiveyakeSu-vijaya-vaijayanta-jayantA-'parAjiteSu sarvArthasiddhe ca // 20 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 21 artha - saudharma, aizAna, sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, nava graiveyaka, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha inameM vaimAnika deva rahate haiM / sthiti-prabhAva-sukha- dyuti - lezyA - vizuddhIndriyA'vadhi-viSayato'dhikAH // 21 // artha - Ayu, sAmarthya, sukha, dIpti, lezyA - vizuddhi, indriya, viSaya aura avadhijJAna kA bala - ye sAtoM UparaUpara ke devoM meM adhika adhika hote haiM / gati - zarIra-parigrahA - 'bhimAnato hInAH // 22 // artha - gati, zarIra, parimANa, parigraha aura ahaMkAra - ye cAroM Upara-Upara ke devoM meM hInahIna hote haiM / pIta-padma- zukla - lezyA dvi-tri - zeSeSu // 23 // artha - do, tIna aura zeSa devaloka meM kramazaH pIta, padma, zukla lezyA hotI hai / prAg-graiveyakebhyaH kalpAH // 24 // artha - graiveyaka ke pahale-pahale devalokoM meM kalpa kI vyavasthA hotI hai| brahmalokA - S'layA lokAntikAH // 25 // artha - lokAntika devoM kA nivAsa sthAna pA~cavAM brahmaloka hai / sArasvatA-''ditya-vahni - arUNa - gardatoya- tuSitASvyAbAdha - maruto 'riSTAzca // 26 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 tattvArtha sUtra __ artha - lokAntika deva nau prakAra ke hai - 1. sArasvata, 2. Aditya, 3. vahni, 4. arUNa, 5. gardatoya, 6. tuSita, 7. avyAbAdha, 8. marUta aura 9. ariSTa / vijayAdiSu dvicaramAH // 27 // artha - vijayAdi cAra anuttara vimAnoM ke deva dvicarama hote haiN| aupapAtika-manuSyebhyaH zeSAstiryagyonayaH // 28 // artha - aupapAtika aura manuSya ke atirikta sabhI jIva tiryaMca yoni vAle hote haiM / sthitiH // 29 // artha - yahA~ se Ayu kA varNana zurU hotA hai| bhavaneSu dakSiNA'rdhA-'dhipatInAM palyopama-madhyardham // 30 // artha - bhavanapatiyoM meM dakSiNArddha ke indroM kI Ayu Der3ha palyopama hotI hai| zeSANAM pAdone // 31 // artha - zeSa indroM kI Ayu paune do palyopama hotI hai| asurendrayoH sAgaropama-madhikaM ca // 32 // artha - do asurendroM kI Ayu kramazaH eka sAgaropama aura eka sAgaropama se kucha adhika hotI hai| saudharmAdiSu yathAkramam // 33 // Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 tattvArtha sUtra artha - saudharma Adi devaloka meM devoM kI Ayu kramazaH hotI hai| sAgaropame // 34 // __artha - saudharma devaloka meM do sAgaropama kI Ayu hotI hai| adhike ca // 35 // artha - IzAna devaloka meM do sAgaropama se kucha adhika hotI hai| sapta sAnatkumAre // 36 // artha - sAnatkumAra meM sAta sAgaropama kI Ayu hotI hai| vizeSa-tri-sapta-dazaikAdaza-trayodaza-paMcadazabhiradhikAni ca // 37 // artha - mAhendra devaloka se AraNa-acyuta taka kramazaH kucha adhika sAta sAgaropama Ayu hotI hai / ___ AraNA-'cyutAdUrdhva-mekaikena navasupraiveyakeSu vijayAdiSu sarvArthasiddhe ca // 38 // artha - AraNa-acyuta ke Upara nau graiveyaka, cAra vijayAdi aura sarvArthasiddha kI sthiti anukrama se eka-eka sAgaropama adhika hai| aparA palyopama-madhikaM ca // 39 // artha - saudharma aura IzAna meM jaghanya Ayu kramazaH eka palyopama aura adhika eka palyopama hotI hai| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tattvArtha sUtra sAgaropame // 40 // artha - sAnatkumAra kI Ayu do sAgaropama hotI hai| adhike ca // 41 // artha - mAhendra meM kucha adhika do sAgaropama hotI hai| parataH parataH pUrvA-pUrvA-'nantarAH // 42 // artha - mAhendra ke bAda ke devalokoM meM apane-apane se pahale ke devaloka kI utkRSTa Ayu hI apanI rUpa jaghanya Ayu hotI hai| nArakANAM ca dvitIyAdiSu // 43 // artha - dUsarI se sAtavIM nAraka taka pahale-pahale ke nAraka kI utkRSTa Ayu bAda-bAda ke naraka kI jaghanya Ayu hotI hai| dazavarSa-sahastrANi prathamAyAm // 44 // artha - prathama naraka meM jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| bhavaneSu ca // 45 // artha - bhavanapati devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| ya'ntarANAM ca // 46 // artha - vyantara devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hotI hai| parApalyopamam // 47 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 25 artha - vyantara devoM kI utkRSTa Ayu 1 palyopama hotI hai / jyotiSkANA-madhikam // 48 // artha - jyotiSka (sUrya, candra) kI utkRSTa Ayu kucha adhika eka palyopama hai / grahANA-mekam // 49 // artha - grahoM kI utkRSTa Ayu eka palyopama hotI hai / nakSatrANA - mardham // 50 // artha - nakSatroM kI Ayu AdhA palyopama (1/2) hotI hai / tArakANAM caturbhAgaH // 51 // artha - tAroM kI utkRSTa Ayu cauthA bhAga ( 1/4) palyopama hotI hai| jaghanya tvaSTabhAgaH // 52 // artha - tAroM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavA~ bhAga (1/8) hotI hai / caturbhAgaH zeSANAm // 53 // artha - zeSa jyotiSka devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA cautha bhAga (1/4) hotI hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra paMcama adhyAya ajIvakAyA dharmA-'dharmA-''kAza-pudgalAH // 1 // artha - dharma, adharma, AkAza aura pudgala - ye cAra ajIvakAya haiN| dravyANi jIvAzcaH // 2 // artha - dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, pudgalAstikAya aura jIvAstikAya - ye pA~coM dravya hai| nityA-'vasthitAnyarUpANi ca // 3 // artha - ukta dravya nitya hai, avasthita hai aura arUpI hai| rUpiNaH pudgalAH // 4 // artha - pudgala dravya rUpI haiM / A AkAzAdeka dravyANi // 5 // artha - AkAza taka eka-eka dravya hai| niSkriyANi ca // 6 // artha - tathA niSkriya haiN| asaMkhyeyAH pradezA dharmA-'dharmayoH // 7 // artha - dharma aura adharma-dravyoM ke asaMkhyAta pradeza haiN| jIvasya ca // 8 // artha - eka-eka jIva dravya ke bhI asaMkhyAta pradeza haiN| AkAzasyA-'nantAH // 9 // artha - AkAza ke anaMta pradeza haiN| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra saMkhyeyA- 'saMkhyeyAzca pudgalAnAm // 10 // artha - pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta tathA anaMta pradeza bhI haiM / nANoH // 11 // artha - aNu (paramANu) ke pradeza nahIM hote haiM I lokA -''kAze 'vagAhaH // 12 // artha - sabhI dravya lokAkAza meM rahate haiM / dharma'dharmayoH kRtsne // 13 // artha dharma aura adharma dravya sampUrNa lokAkAza meM vyApta haiM / -- 27 eka pradezA''diSu bhAjya: pudgalAnAm // 14 // artha - pudgala dravya eka pradeza se lekara sampUrNa lokAkAza parimANa hone yogya hai / asaMkhyeya-bhAgA''diSu jIvAnAm // 15 // artha jIvadravya kA avagAha lokAkAza ke - asaMkhyAta bhAga se lekara samasta lokAkAza meM hai / pradezasaMhAra - visargAbhyAM pradIpavat // 16 // artha kyoMki dIpaka kI taraha unake pradezoM kA saMkoca aura vistAra hotA hai / gati - sthityupagrahau - dharmA - 'dharmayo- rUpakAraH // 17 // artha - gati aura sthiti meM nimitta bananA kramazaH dharma aura adharma dravyoM kA kArya hai / -- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tattvArtha sUtra AkAzasyA-'vagAhaH // 18 // artha - sthAna pradAna karanA AkAza dravya kA kArya hai| zarIra-vAGmanaH-prANA-'pAnA:pudgalAnAm // 19 // artha - zarIra, vANI, mana, zvAsozvAsa, ye pudgala dravyoM ke upakAra haiN| sukha-dukha-jIvita-maraNopagrahAzca // 20 // artha - sukha-dukha, janma-maraNa bhI pudgala dravyoM ke upakAra haiN| parasparopagraho jIvAnAm // 21 // artha - paraspara ke kArya meM nimitta honA jIvoM kA upakAra hai| vartanA pariNAmaH kriyA paratvA-'paratve ca kAlasya // 22 // artha - vartanA, pariNAma, kriyA, paratva aura aparatvaye kAla dravya ke upakAra haiM / sparza-rasa-gandha-varNavantaH pudgalAH // 23 // artha - sparza, rasa, gaMdha aura varNavAle pudgala hote haiN| zabda-bandha-saukSmya-sthaulya-saMsthAna-bhedatamazchAyA-''tapodyotavantazca // 24 // __ artha - tathA ve zabda, bandha, sUkSmatva, sthUlatva, saMsthAna, bheda, andhakAra, chAyA, Atapa aura udyota vAle bhI hote haiN| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 tattvArtha sUtra saMghAta-bhedebhya utpadyante // 26 // artha - saMghAta (jur3ane), bheda (pRthak-pRthak) aura saMghAta bheda (jur3ane aura pRthak hone) ina tInoM meM se kisI bhI eka kAraNa se skandha kI utpatti hotI haiM / bhedAdaNuH // 27 // artha - skandhoM kA bheda hone para aNu kI utpatti hotI hai| bheda-saMghAtAbhyAM cAkSuSAH // 28 // artha - bheda aura saMghAta se cAkSuSa skandha banate haiN| utpAda-vyaya-dhrauvya-yuktaM sat // 29 // artha - jo utpAda (utpatti), vyaya (vinAza) aura dhrauvya (sthiratA) se yukta hai, vaha sat hai| tadbhAvAvyayaM nityam // 30 // artha - jo apane bhAva se (jAti se) cyuta na ho vahI nitya hai| arpitA-'narpita-siddheH // 31 // artha - pradhAnatA aura gauNatA ke dvArA vastu kI siddhi hotI hai| snigdha-rUkSatvAd bandhaH // 32 // artha - snigdhatva (cikanepana) aura rUkSatva (rUkhepana) se pudgaloM kA paraspara bandha hotA hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 na jaghanya - guNAnAm // 33 // artha - jaghanya guNoM vAle pudgaloM kA paraspara baMdha nahIM hotA hai| tattvArtha sUtra guNa-sAmye sadRzAnAm // 34 // artha- guNoM kI samAnatA hone para sadRza pudgaloM kA pArasparika baMdha nahIM hotA hai / dvayadhikA''di-guNAnAM tu // 35 // artha - do yA do se adhika aMzoM meM guNoM kI bhinnatA hone para pudgaloM kA pArasparika baMdha hotA hai / bandhe samA'dhikau pAriNAmikau // 36 // artha - bandha ke samaya, sama aura adhika guNa kramazaH sama aura hIna guNa ko apane rUpa meM pariNamana karAnevAle hote haiM / guNa- paryAyavad dravyam // 37 // artha - dravya guNa aura paryAya vAlA hotA hai / kAlazcetyeke // 38 // artha - kucha AcArya kAla ko bhI dravya rUpa mAnate haiM / so - 'nantasamayaH // 39 // artha - vaha (kAla) ananta samaya vAlA hai / dravyAzrayA nirguNA guNAH // 40 // artha - jo dravya meM sadA raheM aura svayaM guNoM se rahita hoM, ve guNa kahalAte haiM / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra tadbhAvaH pariNAmaH // 41 // artha - usakA bhAva (pariNamana) pariNAma hai arthAt svarUpa meM rahate hue utpanna tathA naSTa honA pariNAma hai| anAdi-rAdimAMzca // 42 // artha - pariNAma ke do prakAra hote haiM - anAdi aura AdimAna / rUpiSvAdimAn // 43 // artha - rUpI dravyoM meM AdimAn pariNAma hotA hai| yogopayogau jIveSu // 44 // artha - jIva meM yoga aura upayoga - ye do pariNAma AdimAn hote haiN| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 chaThA adhyAya kAya - vAGmanaH karma yogaH // 1 // artha - kAyA, vacana aura mana kI kriyA yoga hai / sa AsravaH // 2 // artha - vaha (yoga hI) Asrava hai / tattvArtha sUtra zubhaH puNyasya // 3 // artha - zubha yoga puNya karma kA Asrava hai / - azubhaH pApasya // 4 // artha - azubha yoga pApa karma kA Asrava hai / sakaSAyA- kaSAyayoH sAmparAyikeryApathayoH // 5 // artha - kaSAya sahita AtmA kA yoga sAmparAyika Asrava tathA kaSAya rahita AtmA kA yoga IryApatha Asrava hotA hai / avrata-kaSAyendriya-kriyA: paMca- catuH- paMca paMcaviMzati saMkhyA pUrvasya bhedAH // 6 // artha - pUrva ke arthAt sAmparAyika Asrava ke avrata, kaSAya, indriya, aura kriyA ye (cAra) bheda haiM tathA kramAnusAra inakI saMkhyA pA~ca, cAra, pA~ca aura paccIsa hai / tIvra - manda - jJAtA - 'jJAta bhAva - vIryA'dhikaraNa vizeSebhyastadvizeSaH // 7 // - artha - tIvrabhAva, mandabhAva, jJAtabhAva, ajJAtabhAva, vIrya vizeSa aura adhikaraNa vizeSa ke bheda se usakI (Asrava kI) vizeSatA hotI hai / Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 33 adhikaraNaM jIvA'jIvAH // 8 // artha - adhikaraNa ke do bheda haiM- jIva aura ajIva / AdyaM saMrambha-samArambhA -''rambha-yoga-kRta- kAritA'numata-kaSAya vizeSaistristristrizcatuHzcaikazaH // 9 // artha - Adya arthAt jIva adhikaraNa ke saMrambha, samArambha, Arambha, yoga, kRta, kArita, anumata aura kaSAya ye bheda haiN| ina (bhedoM) ke anukrama se tIna, tIna, tIna aura cAra bheda haiM / nirvartanA-nikSepa-saMyoga- nisargAdvi-caturdvitribhedAH param // 10 // artha - parama arthAt ajIva - adhikaraNa ke cAra prakAra haiM - nirvartanA, nikSepa, saMyoga aura nisarga / inake kramazaH do, cAra, do aura tIna upabheda haiM / tatpradoSa-nihnava-mAtsaryA -'ntarAyA -''sAdanopaghAtA jJAna- darzanA - ''varaNayoH // 11 // artha - 1. pradoSa, 2. nihnava, 3. mAtsarya, 4 . antarAya, 5. AsAdana aura 6. upaghAta ye jJAnAvaraNIya tathA darzanAvaraNIya karma ke baMdha hetu haiM / duHkha-zoka-tApA - ''krandana-vadha- paridevanAnyAtmaparobhayasthAnyasadvedyasya // 12 // artha - svayaM, anya yA donoM ke viSaya meM du:kha, zoka, tApa, Akrandana, vadha aura paridevana se asAtA - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tattvArtha sUtra vedanIya karma kA Asrava hotA hai| bhUta-vratyanukampA dAnaM sarAgasaMyamA''di-yogaH kSAntiH zauca-miti sadvedyasya // 13 // artha - prANI-anukampA, vratI-anukampA, dAna, sarAgasaMyama Adi yoga, kSamA aura zauca se sAtAvedanIya karma kA Asrava hotA hai| kevalI-zruta-saMgha-dharma-devA-'varNavAdo darzanamohasya // 14 // artha - kevalI, jinAgama, saMgha, dharma aura devoM para mithyAdoSAropaNa karane se darzana mohanIya karma kA Asrava hotA hai| __ kaSAyodayAt tIvrA-''tma-pariNAmazcAritra mohasya // 15 // artha - kaSAya ke udaya se hone vAle AtmA ke tIvra pariNAma cAritra mohanIya ke Asrava hote haiN| bahvAraMbha parigrahatvaM ca narakAsyA''yuSaH // 16 // artha - bahuta Arambha aura bahuta parigraha ke bhAva narakAyu ke Asrava ke kAraNa haiN| mAyA tairyagyonasya // 17 // artha - mAyA se tiryaMcAyu kA baMdha hotA hai / alpA-''rambha-parigrahatvaM svabhAva-mArdavA-''rjavaM ca mAnuSasya // 18 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - alpa- AraMbha, alpa- parigraha, svabhAva meM aura saralatA se manuSyAyu kA baMdha hotA hai / niHzIla-vratatvaM ca sarveSAm // 19 // 35 mRdutA artha - zIla rahitatA aura vratarahitatA pUrvokta sabhI AyuoM ke bandha hetu haiM / sarAgasaMyama-saMyamAsaMyama - 'kAmanirjarA-bAlatapAMsi daivasya // 20 // artha - sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa se devAyu kA baMdha hotA hai / yogavakratA visaMvAdanaM cA- zubhasya nAmnaH // 21 // artha - yoga kI vakratA aura visaMvAda azubha nAma karma ke bandha hetu hai / tadviparItaM zubhasya // 22 // artha - viparIta arthAt yoga kI avakratA aura avisaMvAda zubha nAma karma ke bandha hetu haiM / darzanavizuddhi - vinaya saMpannatA zIlavrateSvanaticAro'bhIkSNaM jJAnopayoga - saMvegau zaktitastyAga-tapasI, saMgha - sAdhu-samAdhi-vaiyAvRtyakaraNa - marhadA - cArya - bahuzrutapravacana - bhakti- rAvazyakA - 'parihANi mArga prabhAvanA pravacana vatsalatva-miti tIrthakRttavasya // 23 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra artha - darzavizuddhi, vinaya sampannatA, zIla aura vratoM meM anaticAra, jJAnopayoga, saMvega kI niraMtaratA, yathAzakti tyAga aura tapa, saMgha evaM sAdhuoM kI samAdhi evaM sevA zuzruSA, arihaMta AcArya, upAdhyAya (bahuzruta) evaM zAstra kI bhakti, Avazyaka meM ahAni, mokSamArga kI prabhAvanA evaM sAdharmikoM ke prati vAtsalya ye saba tIrthaMkara nAma karma ke baMdha hetu haiM / parA''tma-niMdA - prazaMse sadasad guNA - ''cchAdanod bhAvane ca nIcairgotrasya // 24 // artha - paranindA, svaprazaMsA, paraguNa-AcchAdana evaM asadaguNoM kA udbhAvana karane se nIca gotra karma kA Asrava hotA hai / 36 tadviparyayo nI - vRrtyanutseka cottarasya // 25 // artha isake viparIta svanindA, paraprazaMsA, svaguNAcchAdana, svadoSAbhivyakti, vinamratA aura abhimAna rahitatA se ucca gotrakarma kA Asrava hotA hai / vighnakaraNa-mantarAyasya // 26 // artha - dAnAdi meM vighna upasthita karane se aMtarAya karma kA Asrava hotA hai | Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 37 sAtavA~ adhyAya hiMsA - 'nRta- steyA- brahma - parigrahebhyo virati - vratam // 1 // artha - hiMsA, asatya, corI, maithuna aura parigraha ina pA~ca pApoM se virakta honA vrata hai / deza- sarvato'Nu-mahatI // 2 // 44 artha - hiMsAdi pApoM se AMzika rUpa se virakta honA " aNuvrata" aura sampUrNa rUpa se virakta honA "mahAvrata" kahalAtA hai / tatsthairyArthaM bhAvanA: paMca paMca // 3 // artha - ina vratoM kI sthiratA ke lie pratyeka vrata kI pA~ca-pA~ca bhAvanAe~ haiM / hiMsAdiSvihA - 'mutracA pAyA - 'vadyadarzanam // 4 // artha - hiMsAdi (pA~coM pApoM) se isa loka meM apAya ( anartha) kI paramparA hotI hai Ara paraloka meM pApoM ke vipAkoM ko bhugatanA par3atA hai aisA cintana karanA / duHkha - meva vA // 5 // artha - athavA ye pApa dukha rUpa hI haiM, aisA vicAra krnaa| maitrI- pramoda-kArUNya - mAdhyasthyAni satva-guNA'dhika-klizyamAnA'vinayeSu // 6 // artha - prANimAtra ke prati maitrIbhAva, guNijanoM ke prati pramoda bhAva, duHkhI janoM ke prati karuNA bhAva aura Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra avinayI yA ayogya ke prati mAdhyasthya bhAva rakhanA ( cintana karanA) / 38 jagatkAya svabhAvau ca saMvega - vairAgyArtham // 7 // artha - saMvega aura vairAgya kI puSTi ke lie jagat (saMsAra) aura zarIra ke yathArtha svarUpa kA vicAra karanA / pramattayogAt prANa- vyaparopaNaM hiMsA // 8 // artha - pramAdapUrvaka jIvoM ke prANoM kA ghAta karanA hiMsA hai| asadabhidhAna-manRtam // 9 // artha - asat bolanA anRta (asatya) hai| adattAdAnaM steyaM // 10 // artha - svAmI dvArA binA diye hue kisI vastu ko lenA corI hai / maithunamabrahma // 11 // artha - maithuna sevana karanA abrahma hai I mUrcchA parigrahaH // 12 // artha - vastuoM meM mamatva bhAva (mUrcchA) rakhanA parigraha hai / niH zalyovratI // 13 // artha - jo zalya rahita hai vaha vratI hai / agAryanagArazca // 14 // artha - vratI ke agArI aura anagAra ye do bheda haiM / aNuvrato - SgArI // 15 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 39 artha - aNuvratoM ko dhAraNa karanevAlA agArI (gRhastha) vratI hai| digdezA-'narthadaNDavirati-sAmAyika-pauSadhopavAsopabhoga paribhogaparimANA-'tithisaMvibhAga-vrata saMpannazca // 16 // artha - vaha agArI digvrata, dezavrata, anarthadaNDa viramaNa vrata, sAmAyika vrata, pauSadhopAvasa vrata, upabhoga paribhoga parimANa vrata aura atithi saMvibhAga vrata ina sAta vratoM se bhI sampanna hotA hai| mAraNAntikI saMlekhanAM joSitA // 17 // artha - vaha mAraNAntika saMlekhanA kA bhI ArAdhaka hotA hai| zaGkA-kAGkSA-vicikitsA-'nyadRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTe-raticArAH // 18 // artha - samyagdarzana ke pA~ca aticAra hote haiM - zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, anyadRSTi prazaMsA aura anyadRSTi saMstava / vrata-zIleSu paMca paMca yathAkramam // 19 // artha - pA~ca vratoM aura sAta zIloM (tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata) ke pA~ca pA~ca aticAra hote haiM, ye kramazaH isa prakAra haiN| bandha-vadha-chavicchedA-'tibhArAropaNA-'nnapAna nirodhAH // 20 // artha - bandha, vadha, chaviccheda, atibhArAropaNa aura Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tattvArtha sUtra annapAna nirodha-ye ahiMsANuvrata ke pA~ca aticAra haiM / mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyAnyAsApahAra sAkAramantrabhedAH // 21 // artha - satyavrata ke pA~ca aticAra haiM - mithyA-upadeza, rahasya-abhyAkhyAna, kUTalekhakriyA nyAsa-apahAra aura sAkAramaMtrabheda / stenaprayoga-tadAhRtAdAna-viruddharAjyAtikramahInAdhika-mAnonmAna-pratirUpaka- vyavahArAH // 22 // artha - ste na- pra yoga, tadAhRtAdAna, viruddharAjyAtikrama, hInAdhikamAnonmAna aura pratirUpaka vyavahAra - ye pA~ca tIsare asteya aNuvrata ke aticAra haiN| paravivAha karaNetvara parigrahItA-'parigrahItAgamanA'naGgakrIDA tIvrakAmAbhinivezAH // 23 // artha - parivivAhakaraNa, itvaraparigrahItAgamana, aparigrahItAgamana, anaMgakrIDA aura tIvrakAmAbhiniveza - ye pA~ca brahmacaryANuvrata ke aticAra hai| kSetra-vAstu-hiraNya-suvarNa-dhana-dhAnya-dAsI-dAsakupya-pramANA-'tikramAH // 24 // artha - kSetra-vAstu, hiraNya-svarNa, dhana-dhAnya, dAsadAsI aura kupya-ina pA~coM ke nizcita parimANa se adhika vastu lenA parigraha parimANa vrata ke aticAra haiM / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 nata tattvArtha sUtra ___ UrdhvAdhastiryagvyatikrama-kSetravRddhi-smRtyantardhAnAni // 25 // artha - Urdhvavyatikrama, adhovyatikrama, tiryagvyati-krama, kSetravRddhi aura smRtyantarAdhAna-yedigvrata ke pA~ca AticAra haiN| Anayana-preSyaprayoga-zabda-rUpA-'nupAta-pudgalakSepAH // 26 // artha - Anayanaprayoga, preSyaprayoga, zabdAnupAta, rUpAnupAta aura pudgalakSepa - ye pA~ca aticAra dezAvakAzika vrata ke haiM - kandarpa-kautkucya-maukharyA-'samIkSyA-'dhikaraNopabhogA-'dhikatvAni // 27 // artha - kandarpa, kautkucya, maukharya, asamIkSyAdhikaraNa aura upabhogAdhikatva ye pA~ca anarthadaMDa viramaNavrata ke aticAra haiN| yoga-dRSpraNidhAnA-'nAdara-smRtyanupasthApanAni // 28 // artha - manoduSpraNidhAna, vacanaduSpraNidhAna, kAyaduSpraNidhAna, anAdara tathA smRtianupasthApana ye pA~ca sAmAyika vrata ke aticAra haiN| apratyavekSitA-'pramArjitotsargA-''dAna-nikSepasaMstAropakramaNA-'nAdara-smRtyanupasthApanAni // 29 // artha - apratyavekSita-apramArjita-utsarga, apratya-vekSitaapramArjita AdAnAnikSepa, apratyavekSita-apramArjita Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra saMstAropakramaNa, anAdara aura smRtyanupasthApana - ye pA~ca pauSadhopavAsa vrata ke aticAra haiN| sacita-saMbaddha-saMmizrA-'bhiSava-duSpakvA-''hArAH // 30 // artha - sacita AhAra, sacita saMbaddha AhAra, sacita saMmizra AhAra, abhiSava aura duSpakva AhAra - ye pA~ca upabhoga paribhoga vrata ke aticAra haiM - sacittanikSepa-pidhAna-paravyapadeza-mAtsaryakAlA'tikramAH // 31 // artha - sacitta nikSepa, sacitta-pidhAna, paravyapadeza, mAtsarya aura kAlAtikrama-atithi saMvibhAga vrata ke ye pA~ca aticAra haiN| jIvita-maraNAzaMsA-mitrAnurAga-sukhA-'nubandhanidAnakaraNAni // 32 // artha - jIvita-AzaMsA, maraNa-AzaMsA, mitraanurAga, sukha-anubaMdha aura nidAnakaraNa - ye pA~ca aticAra saMlekhanAvrata ke haiN| anugrahArthaM svasyA-tisargodAnam // 33 // artha - anugraha ke hetu apanI kisI bhI vastu kA tyAga karanA dAna kahalAtA hai| vidhi-dravya-dAtR-pAtravizeSAcca taddhizeSaH // 34 // artha - vidhi, dravya, dAtA aura pAtra inakI vizeSatA se dAna dharma ke phala meM vizeSatA hotI hai| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 43 AThavA~ adhyAya mithyAdarzanA-'virati-pramAda-kaSAya-yogAbandhahetavaH // 1 // artha - mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga - ye pA~ca karmabaMdha ke hetu haiN| sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAn pudgalAnAdatte // 2 // artha - jIva kaSAya sahita hone se karma ke yogya kArmaNa vargaNArUpa pudgaloM ko grahaNa karatA hai| sa bandhaH // 3 // artha - vaha baMdha kahalAtA hai| prakRti-sthityanubhAva-pradezAstadvidhayaH // 4 // artha - prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza - ye baMdha ke cAra prakAra haiN| AdyojJAna-darzanAvaraNa-vedanIya-mohanIyA-''yuSkanAma-gotrA-''ntarAyAH // 5 // artha - prathama prakRti bandha ATha prakAra ke haiM - jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra tathA antarAya / paMca-nava-dvayaSTAviMzati-catu-dvicatvAriMzad-dvipaMcabhedAH yathAkramam // 6 // artha - jJAnAvaraNAdi ATha prakRtiyoM ke kramazaH pA~ca, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tattvArtha sUtra nava, do, aTThAvIsa, cAra, bayAlIsa, do aura pA~ca bheda haiM / matyAdInAm // 7 // artha - mati Adi pA~ca jJAnoM kA AvaraNa karane vAle karma pA~ca jJAnAvaraNa haiN| cakSu-racakSu-ravadhi-kevalAnAM-nidrA-nidrAnidrApracalA-pracalApracalA-styAnaddhi-vedanIyAni ca // 8 // artha - cakSu, acakSu, avadhi aura kevala - ye cAra AvaraNa rUpa tathA nidrA, nidrA-nidrA pracalA, pracalA-pracalA aura styAnaddhi ina pA~coM kA vedanaH isa prakAra darzanAvaraNIya karma ke nau bheda haiN| sadasadvedye // 9 // artha - sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya - ye vedanIya karma ke do bheda haiN| darzana-cAritramohanIya-kaSAya-nokaSAya-vedanIyAkhyAstri-dvi-SoDaza-navabhedAH samyaktva-mithyAtvatadubhayAni, kaSAya-nokaSAyAvanantAnubandhya-pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNa-saMjvalana-vikalpAzcaikazaH krodha-mAnamAyA-lobhA-hAsya-ratyarati-zoka-bhaya-jugupsA-strI-puMnapuMsakavedAH // 10 // artha - mohanIya karma ke uttarabheda darzanamohanIya, cAritramohanIya, kaSAyamohanIya aura nokaSAyamohanIya ke krama se tIna, do, solaha aura nau bheda haiN| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 tattvArtha sUtra jaise samyaktva, mithyAtva, tadubhaya (mizra) darzana mohanIya ke ye tIna bheda haiM / cAritra mohanIya ke kaSAya aura nokaSAya ye do bheda haiM / kaSAya mohanIya ke krodha, mAna, mAyA, lobha ye cAra tathA inake pratyeka ke anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI aura saMjvalana ye cAra-cAra prakAra hone se solaha bheda haiM / - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, purUSaveda aura napuMsakaveda ye nau nokaSAya ke bheda haiM / nAraka- tairyagyona - mAnuSa - daivAni // 11 // artha - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu- ye cAra AyuSya karma ke bheda haiM / gati-jAti-zarIrA-'GgopAGga-nirmANa- bandhanasaMghAta - saMsthAna - saMhanana - sparza- rasa- gandha-varNA''nupUrvyaguruladhUpaghAta - parAghAtA ''tapodyotocchavAsavihAyogatayaH pratyekazarIra - trasa - subhaga- susvara - zubhasUkSma-paryApta-sthirA -''deya - yazAMsi setarANi tIrthakRttvaM ca // 12 // artha - gati, jAti, zarIra, aMgopAMga, nirmANa, bandhana, saMghAta, saMsthAna, saMhanana, sparza, rasa, gaMdha, varNa, AnupUrvI, agurUlaghu, upaghAta, parAghAta, Atapa, udyota, ucchvAsa, vihAyogati ye ikkIsa (21) aura pratipakSa sahita bIsa jaise- pratyeka, sAdhAraNa, trasa, sthAvara, subhaga, durbhaga, susvara, - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 46 dusvara, zubha, azubha, sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta, sthira, asthira, Adeya, anAdeya, yaza aura apayaza tathA tIrthaMkara nAma ye nAma karma ke 42 bheda haiM / uccai-rnIcaizca // 13 // artha - uccagotra aura nIcagotra - ye do gotrakarma ke bheda haiM / dAnAdInAm // 14 // artha - dAna Adi ( antarAya karma ke bheda ) haiM / AditastisRNA-mantarAyasya ca triMzatsAgaropama koTIkoTayaH parA sthitiH // 15 // saptati - mahanIyasya // 16 // nAmagotrayo- rviMzatiH // 17 // trayastriMzatsAgaropamANyA -''yuSkasya // 18 // aparAdvAdaza- muhUrtA vedanIyasya // 19 // nAmagotrayo - raSTau // 20 // zeSANA - mantarmuhUrtam // 21 // artha - Adi arthAt prathama ke tIna jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya aura aMtarAya ina cAra karmoM kI utkRSTa sthiti tIsa koTAkoTi sAgaropama hai / mohanIya karma kI utkRSTa sthiti sattara koTAkoTi sAgaropama hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 47 nAma aura gotra karma kI utkRSTa sthiti bIsa koTAkoTi sAgaropama hai / Ayu karma kI utkRSTa sthiti taiMtIsa sAgaropama hai / vedanIya karma kI jaghanya sthiti bAraha muhUrta hai / nAma aura gotra kI jaghanya sthiti ATha muhUrta hai / zeSa pA~ca karmoM kI (jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya, AyuSya aura aMtarAya ) jaghanya sthiti aMtarmuhUrta hai / vipAko - 'nubhAvaH // 22 // artha - vipAka arthAt vividha prakAra ke phala dene kI zakti ko hI anubhAva (rasa) kahate haiM / sa yathAnAma // 23 // artha - vaha anubhAva una-una prakRtiyoM ke nAma ke anusAra hI hotA hai / tatazca nirjarA // 24 // artha - vipAka ho jAne ke bAda una karmoM kI nirjarA ho jAtI hai| nAma-pratyayAH sarvato yogavizeSAt sUkSmaika kSetrA'vagADha-sthitAH sarvAtmapradezeSva nantAnanta-pradezAH // 25 // artha - nAma arthAt karmaprakRtiyoM ke kAraNa aura sabhI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tattvArtha sUtra ora se yogoM kI kriyA dvArA sUkSma eka kSetra meM sthita sthira anantAnanta pradezavAle (karma) pudgalaskaMdha AtmA ke sabhI pradezoM meM dRr3hatApUrvaka baMdha jAte haiM, vaha pradeza baMdha hai| sadvedya, samyaktva-hAsya-rati-purUSaveda-zubhAyurnAma-gotrANi puNyam // 26 // artha - sAtAvedanIya, samyaktva mohanIya, hAsya, rati, purUSaveda, zubha Ayu, zubhanAma aura zubha gotra ye ATha puNya prakRtiyA~ haiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 tattvArtha sUtra nauvA~ adhyAya Asrava-nirodhaH saMvaraH // 1 // artha - Asrava kA nirodha hI saMvara hai / sa gupti-samiti-dharmA'nuprekSA-parISahajaya-cAritraiH // 2 // artha - vaha saMvara gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritra se hotA hai / tapasA nirjarA ca // 3 // artha - tapa se saMvara aura nirjarA donoM hote haiN| samyag yoga nigraho guptiH // 4 // artha - yogoM kA samyag nigraha karanA gupti hai / IryA-bhASaiSaNA-''dAnanikSepotsargAH samitayaH // 5 // artha - IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa aura utsarga - ye pA~ca samitiyA~ hai|| uttamaH kSamA-mArdavA-''rjava-zauca-satya-saMyamatapastyAgA-''kiJcanya-brahmacaryANi dharmaH // 6 // artha - kSamA, mArdava, Arjava, zauca, satya, saMyama, tapa, tyAga, aMkicanya aura brahmacarya ye dasa prakAra ke uttama dharma haiN| anityA-'zaraNa-saMsAraikatvA-'nyatvA-'zucitvA''strava-saMvara-nirjarA-loka-bodhidurlabha-dharmasvAkhyAtatvAnucintanamanuprekSAH // 7 // artha - anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha aura dharmasvAkhyAtattva-inakA anucitana karanA hI anuprekSA (bhAvanA) hai| __ mArgA-'cyavana-nirjarArthaM-parisoDhavyAH parISahAH // 8 // artha - mokSa mArga se cyuta na hone ke lie tathA karmoM kI nirjarA ke lie jo sahana karane yogya hai, unheM parISaha kahate haiN| kSut-pipAsA-zItoSNa-daMzamazaka-nAgnyA-'ratistrI-caryA- niSadyA-zayyA-''kroza-vadha-yAcanA'lAbha-roga-tRNasparza- mala-satkAra puraskAra-prajJA'jJAnA-'darzanAni // 9 // artha - kSudhA, pipAsA, zIta, uSNa, daMzamazaka, nagnatA, arati, strI, caryA, niSadhA, zayyA, Akroza, vadha, yAcanA, alAbha, roga, tRNasparza, mala, satkAra-puraskAra, prajJA, ajJAna aura adarzana - ye parISaha ke bAIsa prakAra haiN| sUkSmasaMparAya-chadmastha-vItarAgayo-zcaturdaza // 10 // artha - sUkSmasaMparAya, upazAMtamoha aura kSINamoha guNasthAno meM caudaha parISaha hote haiM / ekAdaza jine // 11 // artha - jinendra bhagavAna ko arthAt 13veM guNasthAna meM gyAraha parISaha ho sakate haiN| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra bAdara saMparAye sarve // 12 // artha - bAdara samparAya taka sabhI ( bAIsa) parISaha hote haiM / 51 jJAnAvaraNe prajJA - 'jJAne // 13 // artha prajJA aura ajJAna ye do parISaha jJAnA varaNIya karma se saMbaMdhita haiM / darzanamohA - 'ntarAyayo - radarzanA - lAbhau // 14 // artha - darzana moha ke udaya se adarzana aura aMtarAya karma ke udaya se alAbha parISaha hotA hai / cAritramohe nAgnyA - 'rati - strI - niSadyA - ''krozayAcanA - satkAra - puraskArAH // 15 // artha - cAritra mohanIya karma ke udaya se nagnatA, arati, strI, niSadyA, Akroza, yAcanA, satkAra - puraskAra ye sAta parISaha hote haiM / vedanIye zeSAH // 16 // artha - zeSa parISaha vedanIya karma ke udaya se hote haiM / ekAdayo bhAjyA yugapadekonaviMzateH // 17 // artha - eka jIva ko eka sAtha eka se unnIsa parISaha taka ho sakate haiN| sAmAyika - chedopasthApya parihAravizuddhisUkSmasaMparAya-yathAkhyAtAni cAritram // 18 // artha sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, -- - Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tattvArtha sUtra sUkSmasaMparAya aura yathAkhyAta - ye cAritra ke pA~ca prakAra haiN| anazana-'vamaudarya-vRttiparisaMkhyAna-rasaparityAgaviviktazayyAsana- kAyaklezA bAhyaM tapaH // 19 // artha - anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga viviktazayyAsana aura kAyakleza - ye bAhya tapa ke cha: prakAra haiN| prAyazcitta-vinaya-vaiyAvRttya-svAdhyAya-vyutsargadhyAnAnyuttaram // 20 // _artha - prAyazcita, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna ye abhyaMtara tapa ke cha: prakAra haiM / nava-caturdaza-paMca-dvibhedaM yathAkramaM prAgdhyAnAd // 21 // artha - dhyAna se pahale ke AbhyaMtara tapoM ke kramazaH nau, cAra, dasa, pA~ca aura do (uttara) bheda haiM / Alocana-pratikramaNa-tadubhaya-viveka-vyutsargatapazcheda-parihAropasthApanAni // 22 // artha - AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya (AlocanA aura pratikramaNa) viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra evaM upasthApanA ye prAyazcita ke nau bheda haiN| jJAna-darzana-cAritropacArAH // 23 // artha - jJAna, darzana, cAritra aura upacAra ye vinaya ke cAra bheda haiN| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 tattvArtha sUtra AcAryopAdhyAya-tapasvi-zaikSaka-glAna-gaNa-kulasaMgha-sAdhu- samanojJAnAm // 24 // ___artha - AcArya, upAdhyAya, tapasvI, zaikSaka, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu evaM samanojJa (sAdharmika) inakI sevAzuzruSA karanA vaiyAvRtya tapa hai| vAcanA-pRcchanA-'nuprekSA-''mnAya-dharmopadezAH // 25 // artha - vAcanA, pRcchanA, anuprekSA, AmnAya evaM dharmopadeza - ye pA~ca prakAra ke svAdhyAya haiM / bAhyA-''bhyantaropadhyoH // 26 // artha - bAhya aura AbhyaMtara upadhi kA tyAga - ye do bheda vyutsarga tapa ke haiN| uttamasaMhananasyaikAgracintA-nirodho dhyAnam // 27 // artha - uttama saMhanana vAloM kA eka viSaya meM cittavRtti ko rokanA dhyAna hai| AmuhUrtAt // 28 // artha - yaha aMtarmuhUrta paryanta rahatA hai| Arta-raudra-dharma-zuklAni // 29 // artha - dhyAna ke cAra bheda haiM - Arta, raudra, dharma aura zukla / pare mokSahetu // 30 // artha - pare arthAt aMta ke do dhyAna mokSa ke kAraNa haiN| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 tattvArtha sUtra Artta-mamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAya smRtisamanvAhAraH // 31 // artha - aniSTa padArtha / vyakti kA saMyoga hone para use dUra karane ke lie satat cintA karanA prathama ArttadhyAna hai / vedanAyAzca // 32 // artha - vedanA hone para use dUra karane ke lie satat cintA karanA dvitIya ArtadhyAna hai| viparItaM manojJAnAm // 33 // artha - iSTa padArtha kA viyoga hone para usakI prApti ke lie satat cintA karanA tIsarA ArtadhyAna hai| nidAnaM ca // 34 // artha - dharmArAdhanA ke phalasvarUpa sAMsArika vastu kI prApti ke lie satat ciMtana karanA caturtha ArttadhyAna hai| tadavirata-dezavirata-pramattasaMyatAnAm // 35 // artha - yaha ArttadhyAna avirata, dezavirata aura pramatta saMyata taka hotA hai| hiMsA-'nRta-steya-viSayasaMrakSaNebhyo-raudramaviratadezaviratayoH // 36 // __ artha - hiMsA, asatya, corI aura viSaya saMrakSaNa - ina cAra kA satat cintana karanA raudradhyAna hai, jo avirata aura dezavirata jIvoM ko hotA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 55 AjJA-'pAya-vipAka-saMsthAna-vicayAyadharma mapramatta saMyatasya // 37 // artha - AjJA, apAya, vipAka aura saMsthAna inakA vicAra karane ke lie citta ko ekAgra karanA dharmadhyAna hai jo apramattasaMyata ko hotA hai / upazAMta-kSINakaSAyayozca // 38 // artha - upazAMta kaSAya aura kSINakaSAya guNasthAna vAle jIvoM ko bhI dharmadhyAna sambhava hai / -- zukle cAdye pUrvavidaH // 39 // artha - prArambha ke do zukla dhyAna upazAMta moha aura kSINamoha guNasthAnoM meM hote haiN| ye donoM zukla dhyAna pUrvadhara ko hote haiM / pare kevalinaH // 40 // artha - agale do zukladhyAna kevaliyoM ko hote haiM / pRthaktvaikatvavitarka-sUkSmakriyA - 'pratipAtivyuparata kriyA'nivRttIni // 41 // artha- zukladhyAna ke cAra bheda haiM- pRthaktvavitarka (savicAra), ekatva vitarka (avicAra), sUkSmakriyA apratipAti aura vyuparata kriyA - anivRtti / tattryeka-kAyayogA- yogAnAm // 42 // - artha- zukladhyAna ke cAra bheda kramazaH tIna yogavAle ko, eka yogavAle ko, kAya yogavAle ko aura yogarahita ko hote haiM / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra ekA-''zraye savitarke pUrve // 43 // artha - pahale ke do zukladhyAna ekAzrita aura savitarka arthAt pUrvagata zruta kA Alambana lene vAle hote haiN| avicAraM dvitIyaM // 44 // artha - dUsarA dhyAna avicAra hai / vitarkaHzrutam // 45 // artha - vitarka kA artha zrutajJAna hai / vicAro'rtha-vyaJjana-yogasaMkrAntiH // 46 // artha - artha, vyaMjana (zabda) aura yoga kI saMkrAnti (parivartana) ko vicAra kahate haiM / samyagdRSTi-zrAvaka-viratA-'nantaviyojakadarzanamoha kSapakopazamakopazAntamoha-kSapaka-kSINamohajinAH kramazo-'saMkhyeyaguNanirjarAH // 47 // ___artha - samyagdRSTi, zrAvaka, virata (sAdhu), anaMtAnubaMdhIviyojaka, darzanamohakSapaka, mohaupazamaka, upazAntamoha, mohakSapaka, kSINamoha evaM jina - ye dasa sthAna anukrama se pUrva pUrva kI apekSA asaMkhyAta guNA nirjarA vAle hote haiN| pulAka-bakuza-kuzIla-nirgrantha-snAtakA nirgranthAH // 48 // artha - prastuta sUtra meM nirgranthoM ke pA~ca prakAra batAye haiN| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 'nirgrantha' zabda kA artha hotA hai - granthi se rahita / AdhyAtmika kSetra meM granthi arthAt gAMTha hotI hai - rAga kI, dveSa kI, moha kI, parigraha Adi kI / ataH aise sAdhaka jisameM rAga-dveSa kI gAMTha na ho unheM nirgrantha kahate haiM / 57 saMyama- zruta- pratisevanA - tIrtha-liMga-lezyopapAtasthAna - vikalpataH sAdhyAH // 49 // artha - saMyama, zruta, pratisevanA, tIrtha, liMga, lezyA, upapAta aura sthAna ina ATha dvAroM se pulAkAdi nirgranthoM kA svarUpa jAnanA cAhie / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra dazavA~ adhyAya mohakSayAd jJAna-darzanAvaraNA-'ntarAya-kSayAcca kevalam // 1 // artha - mohanIya tathA jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya aura aMtarAya ke kSaya se kevalajJAna prakaTa hotA hai / bandhahetvabhAva-nirjarAbhyAm // 2 // artha - baMdha hetuoM ke abhAva se aura pUrva saMcita karmoM kI nirjarA se karmoM kA Atyantika kSaya hotA hai| kRtsna-karma-kSayo mokSaH // 3 // artha - sampUrNa karmoM kA kSaya hI mokSa hai| aupazamikAdi-bhavyatvA-'bhAvAccA-'nyatrakevala-samyaktva-jJAna- darzana siddhatvebhyaH // 4 // artha - kSAyika samyaktva, kevalajJAna, kevaladarzana aura siddhatva ko chor3akara zeSa aupazamika Adi bhAvoM ke tathA bhavyatva ke abhAva se mokSa prakaTa hotA hai| tadanantara-mUrdhvaM gacchatyAlokAntAda // 5 // artha - samasta karmoM kA kSaya hone para AtmA Upara lokAMta taka jAtI hai| pUrvaprayogA-dasaGgatvAd-bandha-vicchedAttathAgatipariNAmAcca tadgatiH // 6 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra 59 artha - pUrva prayoga, saMga- abhAva, bandha-viccheda tathA gati-pariNAma ina cAra hetuoM se AtmA Urdhva gati karatI hai| kSetra - kAla - gati - liGga-tIrtha - cAritra - pratyekabuddhabodhita - jJAnA-vagAhanA - 'ntara - saMkhyA - 'lpabahutvataH sAdhyAH // 7 // artha kSetra, kAla, gati, liMga, tIrtha, cAritra, pratyekabuddhabodhita, jJAna, avagAhanA, aMtara, saMkhyA, alpa bahutva - ina bAraha dvAroM se siddha jIvoM kA svarUpa samajhanA cAhie / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvArtha sUtra (2) zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaNDAra paricaya zA. saremala javeracaMdajI beDAvAlA parivAra dvArA svadravya se saMvat 2063 meM nirmita... gurubhagavaMto ke abhyAsa ke liye 2500 pratAkAra graMtha va 21000 se jyAdA pustako ke saMgraha meM se 33000 se jyAdA pustake isyu kI hai... zrutarakSA ke lie 45 hastaprata bhaMDAro ko DijiTAIjezana ke dvArA surakSita kiyA hai aura usa meM saMgrahita 80000 hastaprato meM se 1800 se jyAdA hastaprato kI jherokSa vidvAna gurubhagavaMto ko saMzodhana saMpAdana ke liye bhejI hai... (4) jIrNa aura prAyaH aprApya 222 mudrita graMtho ko DijiTAIjezana karake maryAdita nakale punaH prakAzita karake zrutarakSa va jJAnabhaMDAro ko samRddha banAyA hai... aho ! zrutajJAnam cAturmAsika patrikA ke 46 aMka zrutabhakti ke liye svadravya se prakAzita kiye hai... I-lAyabrerI ke aMtargata 9000 se jyAdA pustako kA DijiTala saMgraha pIDIepha upalabdha hai, jisameM se gurubhagavaMto kI jaruriyAta ke mutAbika mudrita prinTa nakala bhejate hai... hara sAla pUjya sAdhvIjI ma.sA. ke liye prAcIna lipi (lipyaMtaraNa) zIkhane kA Ayojana... baccoM ke liye aMgrejI meM sacitra kathAoM ko prakAzita karane kA Ayojana... aho ! zrutam I paripatra ke dvArA adyAvadhi aprakAzita ATha kRtioM ko prakAzita kI hai... (10) nezanala buka phera meM jaina sAhitya kI viziSTa prastuti evaM pracAra prasAra / paMcama samiti ke vivekapUrNa pAlana ke liye ucita jJAna kA prasAra evaM prAyogika upAya kA Ayojana / (12) caturvidha saMgha upayogI priyam ke 60 pustako kA DijiTala prinTa dvArA prakAzana va gurubhagavaMta va jJAnabhaMDAro ke bheTa / (11) Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : jJAna dravya se lAbhArthI : zrI munisuvratasvAmI zvetAmbara mUrti pUjaka jaina saMgha 210/212, kokarana besina roDa, vidyAsAgara osavAla gArDana, kurUkkupeTa, cennaI 600021 OFFSET BALARAM +91-9898034899