Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન
કેવી રીતે પ્રગટે ?
લેખક
ભીખાલાલ ગીરધરલાલ શેઠ
પ્રકાશક
જગદીશચ'દ્ર ભાલચંદ્ર ખેાખાણી ૧૬, કૈલાસ નિવાસ ન. ૨ આર. મી. મહેતા મા ઘાટકોપર (પૂર્વ) સુબઈ-૪૦૦ ૦૭૭
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન
કેવી રીતે પ્રગટે?
ભીખાલાલ જારધરલાલ શેઠ
=
=
==
જગદીશચંદ્ર
ચંદ્ર ખાણું
૧૬, કલાસ નિવાસ નં. ૨ આર. બી. મહેતા માર્ગ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુસ્તક-પ્રાપ્તિસ્થાન
જગદીશચંદ્ર ભાલચંદ્ર ખાણ ૧૬, કૈલાસ નિવાસ નં. ૨, ૩જે માળે, આર. બી. મહેતા રેડ, ઘાટકોપર (પૂર્વ), મુંબઈ-૪૦૦ ૦૭૭ ટેલીફેન નં. ૫૧૨૪૦૭૯
ભીખાલાલ ગીરધરલાલ શેઠ ૪, રતન આબાદ, તુકારામ જાવજી રોડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૭ ટેલીફેન નં. ૩૮ર૯૮૧
સને ૧૯૮૩ વીર સંવત ૨૫૦૯ મૂલ્ય : સ્વાધ્યાય
: મુદ્રક બેલા ટાઈપ સેટિંગ વર્કસ ઘીકાંટા રેડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણ
L:
C
પૂજ્ય પિતાશ્રી સ્વ. શ્રી ભાલચંદ્રભાઈ ડુંગરસીભાઈ ખાણું
જેમણે મારી નાની વયમાં દેહત્યાગ કર્યો હતે પરંતુ અમને સ્નેહ તથા સુશિક્ષણથી સંસ્કારી બનાવ્યા, તથા– પૂજ્ય માતુશ્રી સ્વ. વ્રજકુવરબહેન
જેમણે પોતે ધર્મસંસ્કાર પામીને અમને તે સમયના પૂજ્ય મુનિવર તથા મહાસતીજીએના ઉપદેશામૃતનું પાન કરાવ્યું, તેમ જ કૃપાળુદેવ આત્મજ્ઞાની શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના વચનામૃત પ્રત્યે ભક્તિ અને પ્રેમ પ્રાપ્ત કરાવી જીવનમાં ધાર્મિક સંસ્કારનું સિંચન કરાવ્યું, વીતરાગમાર્ગમાં રુચિ પ્રગટાવી.
તેમની પુણ્ય સ્મૃતિમાં–
શ્રદ્ધાનવંત જગદીશચંદ્ર
:
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકની પ્રસ્તાવના
મુરબ્બી શ્રી ભીખાલાલભાઈ શેઠનું “ગુણસ્થાન પુસ્તક વાંચ્યા પછી તેમને મળવાને અવસર પ્રાપ્ત થયે ત્યારે સમ્યક્ત્વ કેમ પ્રાપ્ત થાય ?–એ મારા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેમના સમજાવટપૂર્વક ઉત્તરથી મને ઘણે આનંદ પ્રાપ્ત થયે.
સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ અને તેને પામવાને ઉપાય જાણવાથી એ આનંદ અન્યને પણ પ્રાપ્ત થાય તે માટે તેમના વિચારોને પુસ્તકરૂપે મૂર્ત કરવા મેં વિન તિ કરી અને પુસ્તકનું ખર્ચ પણ મારે આપવું છે એવી ભાવના દર્શાવી. તેમણે પરિશ્રમ લઈ લખાણ તૈયાર કર્યું, એટલું જ નહિ, પરંતુ મુફ સુધારવાથી માંડી સમસ્ત કાર્ય કરી આપેલ છે તે માટે તેમને હું આભાર માનું છું. | મુરબ્બી શ્રી ભીખાલાલભાઈએ સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ વિશદ અને શાસ્ત્રોક્ત દર્શાવ્યું છે. તે વાંચતાં શ્રી વીતરાગદર્શન પ્રત્યે પરમ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવની વાણ પૂર્વાપરવિરૂદ્ધ-કથનથી રહિત હોય છે, માટે જૈનદર્શન યથાર્થવાદી દર્શન છે.
આ પુસ્તકમાં નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન તેમ જ વ્યવહારસમ્યગ્દર્શનની સ્પષ્ટ સમજણ આપેલી છે, સમ્યગદર્શન પવેની રહિત, સ્ત્રી ઓ ના લણો વગેરેને જાણકારી પ્રાપ્ત થાય છે. સાત ભયનું વર્ણન
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરીને સમ્યક્ત્વથી ઉત્પન્ન થતી નિČયતા દર્શાવી છે, તેના જ્ઞાનથી અને ચિંતનથી આપણે પણ નિર્ભયતા પ્રાપ્ત કરી શકીએ એમ છીએ. તદુપરાંત સમ્યકૃત્નના આઠે અંગ, તેના ૨૫ મળ વગેરે ફરી ફરી વાંચવાયેગ્ય છે તે પણ
આપ્યા છે.
તત્ત્વ સંબ ંધી યથા નિણૅય થતાં, જડ અને ચેતનના વિવેક થાય છે, સ્વ-પરનું ભેદવિજ્ઞાન પ્રકાશે છે, તેથી મુમુક્ષુ પોતાના આત્માને અજર, અમર, અવિનાશી ચૈતન્યસ્વરૂપ અને દેહાદિથી પ્રત્યક્ષ ભિન્ન સમજવા લાગે છે, તેથી નિર્ભય બની જાય છે.
તદુપરાંત મુરખ્ખી શ્રી ભીખાલાલભાઇએ પુસ્તકમાં પરમ ઉપકારી વિશ્વવદ્ય શ્રી તીર્થંકરદેવના પ'ચકલ્યાણકના મહિમા દર્શાવ્યેા છે.
જૈન પારિભાષિક શબ્દો સમજવા કઠીન પડતા હેાવાથી તેમના અર્થ અકારાદ્યાનુક્રમ અનુસારે તેમણે પુસ્તકના અંત ભાગમાં મૂકયા છે, જેથી વાચક સરળતાપૂર્વક ભાવ ગ્રહણ કરી શકે.
મુમુક્ષુ આત્માએ આ પુસ્તકમાંથી પ્રેરણા પ્રાપ્ત કરશે તા લેખકના પરિશ્રમ સાક થશે.
જગદીશચંદ્ર ભાલચંદ્ર ખેાખાણી
મુંબઈ,
તા. ૧૯-૧-૧૯૮૩.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકનું પ્રાકથન
પ્રાણીમાત્રને વિકાસના અને આત્મશ્રેયના અંગેને વેગ મળે અત્યંત દુર્લભ છે. મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થવું, સદ્દગુરુને વેગ મળે તથા સદ્ધર્મનું શ્રવણ કરી, શુદ્ધાત્મતત્વનું સ્વરૂપ સમજી, સમ્યગ્દર્શન પ્રગટાવવું અતિ અતિ દુર્લભ છે. આવું દુર્લભ મનુષ્યત્વ પામ્યા પછી પણ સમ્યગ્દર્શનની સંપ્રાપ્તિ અત્યંત અત્યંત દુર્લભ છે. તેથી જીવ સમ્યકત્વ પ્રગટાવવાને પુરુષાર્થ ન કરે તે સંસારચકમાં પરિભ્રમણ કર્યા કરે અને મનુષ્યપણની કાંઈ સાર્થકતા થાય નહિ. માટે ભવ્ય આત્માએ સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરવાની પ્રેરણા પામે એ અભ્યર્થના છે.
શ્રીકૃત જગદીશભાઈએ પરમ ઉમy9 પિતાના ખર્ચે છપાવ્યું છે તેને માટે ધન્યવાદને પાત્ર છે.
અધ્યાત્મપ્રેમી શ્રીયુત જયંતીલાલભાઈ ધનજીભાઈ દોશી (દાદર-મુંબઈ) તરફથી પુસ્તક સંબંધી ગ્ય સૂચને સંપ્રાપ્ત થયા છે તે માટે આભાર પ્રદર્શિત કરૂં છું.
ભીખાલાલ ગિરધરલાલ શેઠ
મુંબઈ તા. ૧૯-૧-૧૯૮૩.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
વિષયસૂચિ ૧. સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી ભવભ્રમણ મુમુક્ષુનું સર્વપ્રથમ કર્તવ્ય રવરૂપલક્ષે જ સાધના હેવી ટે ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન મોક્ષમાર્ગ રત્નત્રયની વ્યાખ્યા સમ્યગ્દર્શન તે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન છે નવતત્વ જાણવા ભેદવિજ્ઞાન પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને ઉપાય સમ્યગ્દર્શન પૂર્વે શુભેપગ આત્માનુભૂતિ પાંચ લબ્ધિઓ સમ્યક્ત્વના ભેદ સમ્યગ્દર્શન બે પ્રકારે ઊપજે સમ્યક્ત્વના ત્રણ ભેદ ઉપશમ–સમતિ ક્ષપશમ-સમકિત ક્ષાયિક-સમકિત
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વના પાંચ લક્ષણા સમ્યક્ત્વી જીવ નિર્ભીય હાય છે ( સાત ભયનું વર્ણન ) સમ્યગ્દર્શનના આઠ અંગ સમ્યક્ત્વના ૨૫ મળ સમ્યક્ત્વીને આયુબ ધ સમકિતીને ૪૧ કમ પ્રકૃતિને અખધ સકિતીના તત્ત્વસ બધી યથાર્થ નિય
૨. જગપૂજ્ય શ્રી તીર્થંકરદેવ તીર્થંકરનામક ના બધ
ગર્ભ કલ્યાણક
જન્મકલ્યાણક
તપકલ્યાણક
કેવળજ્ઞાનકલ્યાણક
સમવસરણ
ધર્માદેશ
તીર્થંકરદેવ ૧૮ દોષ રહિત છે
સ્વરૂપકથન નિર્વાણુકલ્યાણક
શ્રાવકે કંદમૂળ ખાય ? પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
૬૪
૬૫
0.00
७०
૭૫
७६
७७
७८
૮૩
૮૫
૮
८७
૯૪
609
૯૮
૯૯
१००
૧૦૧
૧૦૩
૧૦૪
.... ૧૦૬
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
5LSUSELE EEUULSUSUSLELUSULELELELELELELELEUCLE
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે?
લેખક ભીખાલાલ ગીરધરલાલ શેઠ
૪, રતન-આબાદ, તુકારામ જાવાજી રે, મુંબઈ-૪૦૭,
SEURUCTUPU
u eue
veutuu
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિરંતર ભાવવાયોગ્ય આમભાવના
હું એક છું, અભેદ છું, અસંગ છું, નિવિકલ્પ છું, - ચૈતન્યમાત્ર એકાંત શુદ્ધ નિમંમત છું. હું સહજ શુદ્ધ | જ્ઞાન અને આનંદ જેને સ્વભાવ છે એ પરિપૂર્ણ છું. | હું ઉદાસીન છું, જ્ઞાતા-દષ્ટા છું. સ્વપર્યાય પરિણમી - સમયાત્મક છું.
હું નિજ નિરંજન શુદ્ધાત્માના સભ્યમ્ શ્રદ્ધાન-જ્ઞાનઅનુષ્ઠાનથી ઉત્પન્ન થતા વીતરાગ-સહજાનંદરૂપ સુખની અનુભૂતિમાત્ર છું. હું સ્વસંવેદન જ્ઞાન વડે સ્વસંવેદ્ય છું, જણાવાયેગ્ય છું, પ્રાપ્ત થવાયેગ્ય છું.
હું અબદ્ધ–સ્કૃષ્ટ, અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત છું. હું જન્મ-જરા-મરણ રહિત છું. હું દેહાદિ | રહિત છું. હું પરભાવથી મુક્ત છું, સ્વભાવમાં રહેલો છું. | હું અનુભવ–સ્વરૂપ, શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર, પરમ સમાધિમય
પરમશાંતરસમય અને નિજઉપગમય છું.
| હું રાગ-દ્વેષ–ડ, કધ-માન-માયા-લોભ, પાંચ | ઇદ્રિના વિષય-વ્યાપાર, મેન-વચન-કાયાનો વ્યાપાર,
ભાવકર્મ-વ્યકર્મ-કર્મ, ખ્યાતિ-પૂજા-લાભની તેમ જ ભેગની આંકાક્ષારૂપ નિદાન, માયા અને મિથ્થારૂપ ત્રણ શલ્ય ઈત્યાદિ સર્વે વિભાવ-પરિણામેથી શૂન્ય છું. ત્રણે કાળે શુદ્ધનિશ્ચયનયથી હું આવું છું.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
સ્વરૂપના અજ્ઞાનથી ભવભ્રમણ
અનાદિ કાળથી આ આત્માએ પેાતાનુ સ્વરૂપ જાણ્યું નહિ, તેથી સ્વ-પરનું યથા શ્રદ્ધાન થયું નહિ, સ્વને પરરૂપે માન્યા અને પરને સ્વ-રૂપે માન્યું, તેથી બાહ્ય પદાર્થોં તરફ તીવ્ર મમત્વબુદ્ધિ થઈ. શરીરાદિ પરદ્રવ્યોને પોતાના માન્યા તથા તેમાં અબુદ્ધિ અને મમત્વબુદ્ધિ કરીને અત્યંત આસક્તિપૂર્વક આ જીવ પ્રત્યેŕ. જીવનું અનાદિકાળનુ આ અગૃહીતમિથ્યાત્વ છે. આ મિથ્યાત્વ જીવને મૂળ નિગોદસ્થાનથી જ ચાલ્યુ. આવે છે.
tic
1
એકેન્દ્રિયથી પચે'દ્રિય-અસ`જ્ઞી સુધી તે જીવને પેાતાનુ હિત શું છે અને અહિત શુ છે તેને વિચાર કર્તાની શક્તિ જ પ્રાપ્ત થઈ નથી.
:
પંચેન્દ્રિય સની થયે!, મનુષ્ય અન્યા, મંદ કષાય અને જ્ઞાનના ઉઘાડ વડે પેાતાનું હિત-અહિત શુ છે તેના વિચાર કરવાયેાગ્ય શક્તિ પ્રાપ્ત થઇ, પરંતુ પછી અત્યુ' શુ? અહી' પણ જીવાત્માએ કુદેવ, ફુગુરૂ, કુધર્મ અને કુશાસ્ત્રને માન્યા તથા તત્ત્વ જે રૂપે અવસ્થિત છે તે રૂપે
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
ન માનતાં વિપરીત રીતે માન્યા. આ ગ્રહીતમિથ્યાત્વ છે. તે અગૃહીતમિથ્યાત્વમાં ભળીને, તેને દૃઢ કર્યું. આ કારણે જીવ અનાદિ કાળથી ધસારચક્રમાં પરિભ્રમણુ કરતા રહ્યો, એક ગતિ પૂર્ણ થતાં ખીજી ગતિમાં ગયા અને અનંત—અનંત દુ:ખ ભગવતા રહ્યો. તેમાં સૌથી વધુ કાળ તા નિગોદમાં જ નિગ મન ક્રર્યાં.
પરમતત્ત્વજ્ઞ, આત્મજ્ઞાનસ'પન્ન શ્રીમદ્ રાજચ દ્રજીએ પ્રખેાધ્યુ છે કે—
p
“ જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના, પામ્યા દુઃખ અનેત. અનત કાળથી પોતાને ાતા વિષેની જ ભ્રાંતિ રહી ગઈ છે.”
—શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
•
જીવાત્માને જે જે ગતિએ ક્રમના નિમિત્તે પ્રાપ્ત થઈ ત્યાં ત્યાં તે પર્યંચાને જ પોતાનુ સ્વરૂપ માન્યું. હું કાણુ છું? મારૂં પદ્મ શું છે? મારૂ રહેઠાણું કયાં છે ? મૈં અને મા રહેઠાણું મળ્યું ? આ બધુ વિચારણાનુ સ્થળ છે, ત્યાં વિચાર કર્યો જ નહિ, તત્ત્વની સંપ્રાપ્તિ થઈ મહિ
સુમુ સ પ્રથમ કથ
મુમુક્ષુએ 'સિદ્ધાંતબાધ તથા તત્ત્વની પ્રાપ્તિ માટે સ પ્રથમ નીતિ, વૈરાગ્ય, ઉપશમાદિમાં પ્રવતવું ઘટે, તે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુમુક્ષુનું સર્વપ્રથમ કર્તવ્ય
સંબંધમાં આત્મજ્ઞાનસંપન્ન પરમતત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી ઉપદેશ છે કે–
જે મુમુક્ષુછવ ગૃહસ્થ વ્યવહારમાં વર્તતા હોય, તેણે તે અખંડ નીતિનું મૂળ પ્રથમ આત્મામાં સ્થાપવું જોઈએ, નહીં તે ઉપદેશાદિનું નિષ્ફળપણું થાય છે.
“વ્યાદિ ઉત્પન્ન કરવા આદિમાં સાંગોપાંગ ન્યાયસંપન્ન રહેવું તેનું નામ નીતિ છે. એ નીતિ મૂતાં પ્રાણ જાય એવી દશા આવે ત્યાગ વૈરાગ્ય ખરા સ્વરૂપમાં પ્રગટે છે અને તે જ જીવને સત્પરુષના વચનનું તથા આજ્ઞાધર્મનું અદૂભુત સામર્થ્ય, માહાસ્ય અને રહસ્ય સમજાય છે અને સર્વ વૃત્તિઓ નિજપણે વર્તવાને માર્ગે સ્પષ્ટ સિદ્ધ થાય છે.
વારંવાર, પળે પળે તથા કાર્યો કાયે સાવચેતીથી નીતિ આદિ ધર્મોમાં વર્તવું ઘટે છે. પ્રત્યક્ષ પુરુષો નિશ્ચય છે, તેને પ્રથમ ભૂમિકામાં એ નીતિ મુખ્ય આધાર છે.
આ વાત પર વારંવાર મુમુક્ષુઓએ લક્ષ કર્તવ્ય છે. કઠણ વાત છે માટે ન બને, એ કલ્પના મુમુક્ષુને અહિતકારી છે અને છેડી દેવા છે.” (પ. ૪૯૬)
દેહને વિષે આત્મબુદ્ધિ અને આત્માને વિષે દેડ બુદ્ધિ એવી જે વિપર્યાસ બુદ્ધિ તેનું બળ કેમ ઘટે તે વિષે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી વહે છે કે – “
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
“તે વિપર્યાસમુદ્ધિનું ખળ ઘટવા, યથાવત્ વસ્તુસ્વરૂપ જાણવાને વિષે પ્રવેશ થતા, જીવને વૈરાગ્ય અને ઉપશમ સાધન કહ્યાં છે.
૧૪
“ જે જીવને વિષે ગાઢ વિપર્યાસમુદ્ધિ છે, તેને તા કઈ રીતે સિદ્ધાંતમેધ વિચારમાં આવી શકે નહી. જેની વિપર્યાસબુદ્ધિ મંદ થઈ છે તેને તે પ્રમાણમાં સિદ્ધાંતનુ અવગાહન થાય; અને જેણે તે વિપર્યાસમુદ્ધિ વિશેષપણે ક્ષીણુ કરી છે એવા જીવને વિશેષપણે સિદ્ધાંતનુ અવગાહન થાય.
-!
ગૃહકુંટુબ પરિશ્ચંદ્ધાદિભાવને વિષે જે અહંતા મમતા છે અને તેની પ્રાપ્તિ અપ્રાપ્તિ પ્રસગમાં જે રાગદ્વેષ કષાય છે, તે જ ‘વિપર્યાસબુદ્ધિ' છે; અને અર્હતા મમતા તથા કષાય જ્યાં વૈરાગ્ય ઉપશમ ઉદ્ભવે છે, ત્યાં મંદ પડે છે, અનુક્રમે નાશ પામવાયેાગ્ય થાય છે. ગૃહકુટુ’બાદિભાવને વિષે અનાસક્ત બુદ્ધિ થવી તે વૈરાગ્ય’ છે; અને તેની પ્રાપ્તિ અપ્રાપ્તિ નિમિત્તે ઉત્પન્ન થતા એવા જે કષાયકલેશ તેનું મંદ થવું તે ‘ ઉપશમ' છે. એટલે તે બે ગુણુ વિપર્યાસબુદ્ધિને પર્યાયાંતર કરી સદ્ગુદ્ધિ કરે છે; અને તે સબુદ્ધિ જીવાજીવાદિ પદાર્થની વ્યવસ્થા જેથી જણાય છે એવા સિદ્ધાંતની વિચારણા કરવાયેાગ્ય થાય છે.”
—શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
આ પ્રમાણે સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ માટે પ્રથમ પાત્રત તૈયાર થવી જોઇએ.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપલક્ષે જ સાધના હોવી ઘટે
૧૫
સ્વરૂપલક્ષે જ સાધના હોવી ઘટે ઉપરોક્ત કથનમાં શ્રીમદ્જીને કહેવાને ભાવ એ છે કે અંતરંગમાં રાગાદિકષાયેને ત્યાગ તથા વૈરાગ્ય એ સાધન છે, પરંતુ એટલેથી જ અટકી ન જતાં, સિદ્ધાંતનું અવગાહન કરીને કે સાંભળીને, જીવાદિ–પદાર્થો જે પ્રકારે રહેલા છે તેવા પ્રકારની વિચારણા કરવામાં આવે અને વિશેષે કરીને આત્મતત્વને તેના મૂળ શુદ્ધ સ્વરૂપે ઓળખવામાં આવે, તેવી જ પ્રતીતિ વર્તે અને તેની પ્રાપ્તિની એકમાત્ર ભાવના કરવામાં આવે તે જ સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશે છે. જે પરમાર્થનું લક્ષ ન હોય, આત્મપ્રાપ્તિની ભાવના ન હોય, ભૂતાર્થ સ્વભાવની સન્મુખ થઈને શુદ્ધાત્મદ્રવ્યનું શ્રદ્ધાન ન કરે, તેને ભાવે નહિ તે આત્માર્થ ચૂકી જવાય છે.
જેને સત્ની રૂચિ છે તેમને તત્વ પામવાની સાચી જિજ્ઞાસા હોય છે.
ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન | શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહ્યું છે કે- સમક્તિ વિના જ્ઞાન ન હય, જ્ઞાન વિના ચારિત્રના ગુણે ન હોય, ચારિત્રના ગુણ વિના કર્મથી મુક્તિ ન હોય અને કર્મમુક્તિ વિના સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ ન હોય,
શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે પ્રરૂપ્યું છે કે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
“સણમૂલ ધો” અર્થ-સમ્યગદર્શન જેનું મૂળ છે તે ધર્મ છે.
જેના હૃદયમાં સમ્યકત્વરૂપી જળને પ્રવાહ નિત્ય વહ્યાં કરે છે તેને પૂર્વબદ્ધ કર્મમળ રેતીની પળની પેઠે જોવાઈ જઈ ક્ષય પામી જાય છે.”
જેમ વૃક્ષ મૂળ સહિત હોય તે તેની શાખા, પ્રશાખા, સ્કંધ વગેરે સમૃદ્ધ બને છે, તે પ્રમાણે રત્નત્રયરૂપ મેક્ષ માર્ગનું મૂળ જિનશાસનમાં સમ્યગ્દર્શનને કહ્યું છે.
એવું જિદ્રકથિત સમ્યગ્દર્શનરૂપ રત્ન તમે ભાવપૂર્વક ધારણ કરે. રત્નત્રયમાં તે સારરૂપ છે અને મેક્ષનું પહેલું પગથિયું છે.”
–શ્રીમત્ કુંદકુંદાચાર્યદેવ. “હે સર્વોત્કૃષ્ટ સુખના હેતુભૂત સમ્યગ્દર્શન ! તને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર હે ! આ અનાદિ અનંત સંસારમાં અનંત અનંત જ તારા આશ્રય વિના અનંત અનંતા દુઃખને અનુભવે છે.
તારે પરમાનુગ્રહથી સ્વરૂપમાં રૂચિ થઈ પરમ વિતરાગ સ્વભાવ પ્રત્યે નિશ્ચય આવ્યો; કૃતકૃત્ય થવાને માર્ગ ગ્રહણ થયે.
“અનત કાળથી જે જ્ઞાન ભવહેતું થતું હતું, તે જ્ઞાનને
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષમાર્ગ
એક સમયમાત્રમાં જાત્યાંતર કરી જેણે ભવનિવૃત્તિરૂપ કર્યું તે કલ્યાણમૂતિ સમ્યગ્દર્શનને નમસ્કાર. “સર્વગુણુ તે સમ્યકત્વ.”
–શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી. મોક્ષમાર્ગ ઉપર કહ્યું તે પ્રમાણે મોક્ષમાર્ગ સમ્યગ્દર્શનથી પ્રારંભ થાય છે, કારણ કે સમ્યગ્દર્શન થતાં જ્ઞાન અને ચારિત્ર પણ સમ્યગું બની જાય છે. છતાં એમ ન સમજવું કે એકલું સમ્યગ્દર્શન મોક્ષનું કારણ છે. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યફચારિત્ર એ ત્રણ સાથે મળીને મેક્ષમાર્ગ બને છે. મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે આ ત્રણે અમૂલ્ય રત્ન છે. તે જ વાત તત્વાર્થસૂત્રમાં કહેવામાં આવી છે.
“સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ગ ”
એટલું અવશ્ય છે કે મોક્ષ માર્ગને પ્રારંભ સમ્યગ્દર્શનથી થાય છે.
રત્નત્રયની વ્યાખ્યા સર્વ અન્ય દ્રવ્યથી ભિન્ન, એકક્ષેત્રાવગાહપણે રહેલા શરીરથી પણ ભિન્ન એવા જ્ઞાનદર્શન ઉપયોગલક્ષણસંપન, ચૈતન્યચમત્કારમાત્ર એવા આત્માનું સદ્ગુરુ ઉપદેશથી જ્ઞાન કરવું, એવા એકત્વવિભક્ત આત્માને યથાસવરૂપે જાણ તેનું નામ જ્ઞાન છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
જે જ્ઞાને કરીને અજર, અમર, ટ'કાકીણુ આત્માને દ્રષ્યાર્થિ કનયથી જાણ્યા, તેની શ'કાદિ રર્હુિત શુદ્ધ, નિર્મળ પ્રતીતિ કરી, શ્રદ્ધા કરી તેને ભગવતે દન કહ્યું છે, જેનુ બીજું નામ સમકિત છે.
૧૮
એ આત્માની પ્રતીતિ–શ્રદ્ધા આવી અને તેને વિશ્વના સમસ્ત પદાર્થાથી ભિન્ન અને કંઈ પણ સંગ—સ્પર્ધા - સ'પર્ક વિનાના અસ'ગ જાણ્યા, તે પ્રમાણે એવા ભિન્ન અસંગ સ્થિર સ્વભાવ ઊપજે અર્થાત્ આત્મા આત્મભાવમાં સ્થિર થાય તેનુ નામ બાહ્યલિગાદિની અપેક્ષા વિનાનુ ભાવચારિત્ર છે, નિશ્ચયચારિત્ર છે.
—મૂળમારગ, ગા. ૬-૭-૮ના આધારે
વસ્તુ અને ગુણ એક જ સત્ત્વ છે. છતાં અહી' ભેદથી સમજાવવામાં આવે છે કે આત્મા જ્ઞાનમય છે, દનમય છે, ચારિત્રમય છે, કારણ કે ગુણ-ગુણીરૂપ ભેદકથન છે તે પણ જ્ઞાન ઊપજાવવાનુ એક નિમિત્ત છે.
આત્મા કેવળજ્ઞાનાદિ ગુણવાળા છે એમ કહેવું તે અનુપચિરત શુદ્ધ સદ્ભૂતવ્યવહારનય છે. ગુણ-ગુણી અભેદ હાવા છતાં પણ અહી સમજાવવા માટે ભેદના ઉપચાર કર્યા છે.
સમ્યગ્દર્શન તે મુદ્દે શ્રદ્ધાન છે
પાર્
સાચા દેવગુરુશાસ્ત્રનુ` શ્રદ્ધાન સમ્યગ્દન છે.
n
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯:
સમ્યગ્દર્શન તે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન છે સભ્યત્વની પ્રાપ્તિ માટે દેવ-ગુરૂ-શાસ્ત્રના સ્વરૂપનું સાચું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન હોવા જોઈએ.
જે વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે તે જ સાચા દેવ છે. અરિહંત અને સિદ્ધભગવાન સાચાદેવ છે.
જેમના રાગ-દ્વેષ–મહાદિ ક્ષય થઈ ગયા છે તે વીત. રાગ છે. લૌકિક સુખની આકાંક્ષાથી પરમાત્માની ઊપાસના કરનાર વસ્તુતઃ વીતરાગ-અરિહંતદેવને ઉપાસક જ નથી. અલકાકાશ સહિત, છ દ્રવ્યના સમુદાયરૂપ સમસ્ત લેકને ભૂત-વર્તમાન-ભવિષ્યના સમસ્ત અનંતાનંત પર્યાયે સહિત યુગપત્ જેઓ જાણે છે તે સર્વજ્ઞ છે.
સમ્યજ્ઞાન-દર્શન-ચારિત્ર દ્વારા જેઓ મહાન થયા છે તેઓ ગુરુ છે. તેઓ પરદ્રવ્યમાં અહંબુદ્ધિ કરતા નથી અને પિતાના જ્ઞાનાદિ-સ્વભાવને જ પોતાને માને છે. તેઓ પદ્રવ્યમાં ઈષ્ટ-અનિષ્ટ બુદ્ધિ કરતા નથી. પરમતત્વજ્ઞ, આત્મ જ્ઞાનસંપન્ન શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ “આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રમાં સદ્દગુરુના લક્ષણ આ પ્રમાણે દર્શાવ્યા છે
“આત્મજ્ઞાન સમદર્શિતા, વિચરે ઉદય પ્રગ; અપૂર્વ વાણી પરમકૃત, સદ્ગુરુ લક્ષણ યોગ્ય !”
–શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર આત્મજ્ઞાન એટલે સમ્યજ્ઞાન, તેમાં પરવસ્તુમાં રાગે, શ્રેષ, ઈચ્છા, મમતાદિ રહિતપણું છે. પિતાની આત્મવસ્તુ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
અને સમસ્ત પદાર્થાને યથાવસ્થિત જાણવા તે છે. સમદર્શિતા એટલે પદાર્થને વિષે ઇષ્ટાનિષ્ટ બુદ્ધિ રહિતપણું, મમત્વ રહિત પશુ, સત્ય-અસત્યના વિવેક કરે, ખાટાને નિષેધ કરે અને જેમ છે તેમ કહે, પરંતુ તેમાં રાગદ્વેષ ન કરે. હિતઅહિત ખરાખર જાણે.
વિચરે ઉદયપ્રયાગ એટલે પૂર્વક્રમના ઉદય અનુસાર ચેાગનુ' વવું તથા સહજ સ્વરૂપસ્થિત દશામાં આત્માનું સ્થિર રહેવુ' તે. જ્ઞાનીની વાણીથી જે જુદી પડે છે, એટલે કે જેમાં પરભાવનું સ્થાપન હેતું નથી તથા અવિરાધ અનેક ન્યાય સહિત સ્યાદ્વાદયુક્ત અને નિર્દોષ જે વાણી છે તે અપૂર્વ વાણી. ષટ્કનના તાપ ને જાણનારા તે પરમ શ્રુત. આ સદ્ગુરુના લક્ષણ કહ્યા.
શાસ્ત્ર- જે મામાના પ્રકાશ કરે તે જ સત્શાસ્ત્ર છે. મેાક્ષમાગ તે એક વીતરાગ ભાવ છે, માટે જે શાસ્ત્રમાં કોઈ પ્રકારે રાગ-દ્વેષ-મોડુભાવાન નિષેધ કરી વીતરાગભાવનું પ્રયાજન પ્રગટ કર્યું હોય તે જ સત્શાસ્ત્ર છે.
હુવે અહી એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે સાચા દેવ, ગુરૂ, શાસ્ત્રના શ્રદ્ધાનથી સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે થાય ?
સમાધાન-સમ્યગ્દર્શનની સ*પ્રાપ્તિ માટે દેવ-ગુરૂશાસ્ત્ર તથા જીવાદિ નવ તત્ત્વનું સાચું જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન કરવુ આવશ્યક છે, તે દર્શાવાય છે
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન તે શુદ્ધ શ્રદ્ધાન છે
૨૧. જેઓ વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ છે તેમને દેવ કહે છે.. શ્રી પ્રવચનસારમાં કહ્યું છે કે
જે ખરેખર અહંતને દ્રવ્યપણે, ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે, તે પિતાના આત્માને પણ જાણે છે અને તેને મેહ અવશ્ય નાશ પામે છે.”
અરિહંત દેવના પ્રગટ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં અને સ્વભાવ-- પરિણતિથી, નિશ્ચયનયથી આપણું આત્મામાં ભિન્નતા નથી. તેથી અરિહંતદેવના દ્રવ્ય-ગુણ પર્યાયને જાણે, તેની શુદ્ધતા મનથી વિચારે. પછી પિતાના દ્રવ્ય-ગુરુ-પર્યાયને ભેદપૂર્વક જાણે, વિચારે. ત્યારબાદ ભેદને વિકલ્પ પણ છેડી દે. અને અંતરંગમાં સ્વસ્વરૂપમાં સ્થિર થાય, નિર્વિકલ્પ થાય એટલે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે.
આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુ પંચપરમેષ્ઠી પદમાં. આવે છે. તેઓ સંવરનિર્જરાયુક્ત બનીને મેક્ષપ્રાપ્તિના પુરુષાથી બનેલા હોય છે. તેઓ સ્વરૂપનું જ્ઞાતા છે. શ્રમણધર્મ અંગીકાર કર્યો છે. શુદ્ધોપગવડે પોતાના આત્માને અનુભવી રહ્યા છે, સ્વસ્વરૂપને વેદે છે. એવા સશુરૂની શ્રદ્ધા થતાં, શ્રદ્ધા કરનાર આત્મા પણ પિતાના ગુણના નિર્મળ પર્યાયે પ્રગટાવવાને અભિલાષી બને છે, તેથી તેને પણ નાશ પામે છે અને સમ્યગદર્શનની સંપ્રાપ્તિ કરે છે.
લાક્ષાત્ કથળી ભગવંતને દિમ્બનિ સહાજીને . તેથી અગમ્ય અર્થને પણ જાણીને લઇનુસાર ચાર શાખા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
ધારક શ્રી ગણુધરદેવ શાસ્ત્રની રચના કરે છે. એવા શાસ્ત્રામાં સભ્યશ્રદ્ધા કરીને, તેનું અવગાડુન કરવાથી પેાતાના આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ જણાય છે અને તેની ભાવના વડે સમ્યગ્દર્શનની સ'પ્રાપ્તિ થાય છે. દેવ-ગુરૂ-શાસ્ત્રને ત્યારે જ એળખ્યા કહેવાય કે જ્યારે શુદ્ધાત્માનુ શ્રદ્ધાન પણ ભેળું હાય.
દેવ-ગુરૂ-શાસ્ત્રની વ્યવહારથી શ્રદ્ધા તા કરે અને કુદેવ-કુગુરુ-કુશાસ્ત્રમાં શ્રદ્ધા ન કરે એમ એકલા વ્યવહારથી કાંઈ માક્ષ માગ ખૂલતા નથી. અતરગમાં પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવને અવલ બીને પેાતાના એકત્વવિભક્ત સ્વભાવની સભ્યક્ પ્રતીતિ થઈ ત્યારે નિશ્ચયસમકિત કહેવાય છે. કેવળ વ્યવહારને મોક્ષમાર્ગ માનવમાં આવ્યો નથી, પરંતુ શુદ્ધામાના શ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન હોય ત્યારે મેક્ષમા માનવામાં આવ્યે છે.
કુદેવ-કુગુરૂ-કુશાસ્ત્રની જેને શ્રદ્ધા હેાય અથવા સંજ્ઞતાને માનતા ન હેાય તેની તે વ્યવહારશ્રદ્ધા પણ વિપરીત છે અને તેને માટે તે શુદ્ધાત્માનુ શ્રદ્ધાન ઘણુ ઘણું દૂર છે.
*
નવતત્ત્વ જાણવા
સમ્યગ્દર્શનની સ`પ્રાપ્તિ માટે જીવ-અયાદિ નવ. તવા તેના ભાવા સાથે જાણવા તથા તેમની યથાસ્વરૂપે પ્રતીતિ કરવી તે પણ આવશ્યક છે. નવતત્ત્વને જાણવાથી માનું સામાન્ય સ્વરૂપ” અર્થાત્ પરમજી, ત્રિકાળી
slotte
יי
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવતાવ જાણવા
૨૩
પ્રવ, એકરૂપ આત્મસ્વરૂપ જે દ્રવ્યદળમાં રહેવું છે તે જાણી શકાય છે. નવતત્વનું શ્રદ્ધાન ત્યારે જ સાચું કહેવાય કે જ્યારે તે જાણીને સ્વસ્વભાવની સન્મુખતા થાય, શુદ્ધાત્માનું નિશ્ચયશ્રદ્ધાન કરવામાં આવે અને તેના અવલંબને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટાવવામાં આવે.
નવતને તેમના યથાર્થ સ્વરૂપે જાણવાથી અને પ્રતીતવાથી મૂળ ભૂલ ટળે છે. તેથી જ્ઞાનમાં પણ જે ભૂલ હતી તે પણ ટળી જાય છે. તેથી આત્માનું અત્યન્ત ભિનપણું અર્થાત્ ભિન્ન આત્માનું એકપણું જે સદાય અંતરંગમાં પ્રકાશમાન છે, એવા પ્રકારનું વર્તમાન પર્યાયમાં પણ પરિણમન થાય છે. તત્વાર્થસૂત્રમાં શ્રી ઉમાસ્વામી ફરમાવે છે કે
“તાર્થ શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શનમ્ ” અર્થા–જવાદિ નવત જે સ્વરૂપે અવસ્થિત છે, તે તોની તેવા જ સ્વરૂપે શ્રદ્ધા કરવી, અન્યથા શ્રદ્ધા ન કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે. તત્વાર્થ-શ્રદ્ધાન સાથે શુદ્ધાત્માનું શ્રદ્ધાન પણ ભેળુ જ હોય. તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન સાથે શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપે જાણીને ભૂતાર્થ સ્વભાવની સન્મુખ થઈ શુદ્ધાત્માનું શ્રદ્ધાન કર્યું તે જ નવતને યથાર્થ સ્વરૂપે જાણ્યા એમ કહી શકાય છે. એકલા વ્યવહારથી આ તો જાણે પરંતુ આત્મામાં પરિણમન કરી શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ નિશ્ચયસમ્યકત્વ ન પ્રગટાવે તે એવા આંત્માને કેવળ વ્યવહાર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
શ્રદ્ધાથી સમ્યગ્દષ્ટિ કહેવાય નહિ. આત્માનુભૂતિ સહિત શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધાનરૂપ જે નિશ્ચયસમ્યક્ત્વ છે, તેમાં અનંતાનુ બંધીના ચાર કષાયે અને દર્શનમેહની પ્રકૃતિના ઊપશમ થાય છે અને પ્રથમાપશમ સમ્યક્ત્વ પ્રગટે છે તે જ શુદ્ધસમ્યક્ત્વ છે.
તત્ર' અને ‘અ' શબ્દોના સયેગથી ‘તત્ત્વા’ સમાસ બન્યા છે, યથા-તત્ત્વન અર્થ: તા:! જેતુ પ્રકરણ છે તેને 'તત્' કહે છે અને તેને જે ભાવ અર્થાં સ્વરૂપ છે તે ‘ તત્ત્વ ’ જાણુવું. · તસ્ય ભાવસ્તત્ત્વ । ' વસ્તુના ભાવતુ નામ તત્ત્વ છે. માટે તત્ત્વ અને તેના ભાવનું એમ બંનેનું શ્રદ્ધાનજ્ઞાન થાય તે જ સાચું શ્રદ્ધાનજ્ઞાન છે.
'
તત્ત્વા જે સ્વરૂપે રહેલા છે અર્થાત્ તેના જે ભાવ છે તેનાથી અન્યથા સ્વરૂપે જાણવા, માનવા, પ્રતીતવા, શ્રદ્ધવા કે એક તત્ત્વનુ` સ્વરૂપ અન્ય તત્ત્વના સ્વરૂપે કહેવુ કે તત્ત્વના સ્વરૂપને અન્યેાન્યમાં ભેળવીને તેમને કહેવા વગેરે સકરદાષ થવા ન જોઇએ.
પ્રશ્ન-નવતત્ત્વાના નામેા તેમ જ તેમના ભાંગા જાણી લીધા, જેમકે જીવના નરકાદિ-ગતિમા ણાથી ચાર ભેદ છે, એકેન્દ્રિયાદિ ઇંદ્રિયમાણાથી પાંચ પ્રકાર છે, સ્ત્રીઆદિ—વેદ માગણાથી ત્રણભેદ છે, ત્રસ-સ્થાવર, ખાદર-સૂક્ષ્મ, પર્યાપ્તઅપર્યાપ્ત, પ્રત્યેક–સાધારણ, ક્રિરૂપ બબ્બે પ્રકાર છે એ પ્રમાણે જીવાના સર્વે ભાંગા જાણી લીધા તે સમ્યગ્દર્શન થયુ' કહેવાય ને ?
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવતત્વ જાણવા
૨૫
સમાધાન-ના, એમ નથી. આવું ઘણ માને છે તે માન્યતા યથાર્થ નથી. તેથી સમક્તિ થયું એમ પણ નથી. ઉપર વર્ણવ્યા એ બધા ભાંગા તે પર્યાયાર્થિકનયરી જીવનું વિશેષસ્વરૂપ છે, વર્તમાન અશુદ્ધ અવસ્થા છે. ઉપર દર્શાવેલા તેમ જ તે સિવાયના ચારેય ગતિમાં જીવની અવસ્થા કઈ રીતે કેમ હોય તેનું સિદ્ધાંત અનુસાર જે નિરૂપણ છે, ભાંગાઓ છે તે જીવની જુદી જુદી અવસ્થાએનું વર્ણન છે. માહિતી છે, શાસ્ત્રજ્ઞાન છે પરંતુ અનુભવજ્ઞાન નથી. અનુભવ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
આત્મા શુદ્ધસ્વરૂપે અભેદ, એકરૂપ, ત્રિકાળી ધ્રુવ છે, જ્ઞાન સ્વભાવી છે, શતરસથી ભરપૂર છે અને સદા અરૂપી છે તથા પરદ્રવ્યથી અત્યંત ભિન્ન છે, એવું જીવનું શુદ્ધસ્વરૂપ જે નિરૂપણ કર્યું છે તે રૂપ પરિણમન પિતાના આત્મામાં થાય તે સમ્યગ્દર્શન છે, સર્વ અન્ય દ્રવ્ય અને અન્ય દ્રવ્યના લાલ
= = = ભાથી આત્માને જુદે દેખ, શ્રદ્ધવે તે નિયમથી સમ્યગ્દર્શન છે.
પ્રશ્ન-તે પછી જીવના ભેદ શાસ્ત્રમાં વર્ણવ્યા છે, તે શા માટે કહ્યાં છે?
સમાધાન-અનાદિ કાળથી જીવે પિતાનું શુદ્ધસ્વરૂપ જાયું નહિ, તેથી શરીરાદિ પરદ્રવ્યમાં આત્મબુદ્ધિ કરી, તેથી અનંતાનંત જન્મ-મરણ થતાં રહ્યા અને તેથી જે જે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
ગતિએ પ્રાપ્ત થતી રહી અને તેને લઈને અનંત દુઃખ જીવાત્માએ અનેક ગતિએમાં ભેગળ્યું તે દર્શાવવા અને આત્મલક્ષ કરાવવા માટે જીવની અશુદ્ધઅવસ્થાએના ભાંગા શાસ્ત્રામાં વર્ણવ્યા છે, પરંતુ તે ભાંગા કાંઈ આશ્રય કરવા માટે વર્ણવ્યા નથી. જીવની અશુદ્ધઅવસ્થા અવલ`બન લેવાયેાગ્ય નથી. આ અવસ્થા વ્યવહારનયથી કહેવામાં આવી છે.
વળી જીવની અશુદ્ધાવસ્થાના ભેદો જાણવાથી, જીવની અવસ્થાએ અને તેના સ્થાનાની જાણકારી થાય છે તેથી તેમની દયા થાય, ત્રિરાધના ન થાય. જો જીત્રના સ્થાને જાણ્યા જ નહિ, તે “સદ્વેષુ મૈત્રી” કેાની કરશે? અનુકપા કોની કરશે ? વિરાધનાથી કેમ ખચી શકાશે?
તે ઉપરાંત પ્રમાણજ્ઞાન દ્વારા જીવનુ સામાન્ય અને વિશેષ સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ. નય તે એક દેશને જાણનાર છે, પટ્ટાના એક ધમ નું મુખ્યતાથી જ્ઞાન કરાવે છે. પ્રમ ણુ જ્ઞાન વસ્તુના બધા અંશેને ગ્રહણ કરે છે. દ્રવ્યાર્થિ ક અને પર્યાયાધિક અને નયેથી આત્મસ્વરૂપ જાણવું જોઇએ. એ જાણીને જે અશુદ્ધ સ્વરૂપ છે તે સ’સારાવસ્થા છે માટે હેય (ત્યાગવાયેાગ્ય) છે અને મારૂ' શુદ્ધસ્વરૂપ છે તે જ ઉપાદેય (અંગીકાર કરવાયાગ્ય) છે, એમ નિશ્ચય કરીને, શુદ્ધવરૂપનું અવલંબન લઈને, તે પ્રગટાવવાને પુરુષાર્થ ઉપાડવા એવા કારણેાથી શાસ્ત્રોમાં જીવનુ' અશુદ્ધ સ્વરૂપ પણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવતત્ત્વ જાણવા
તત્ત્વ તેના સ્વરૂપે જાણતાં, અજીવ તત્ત્વ આત્માથી અત્યંત ભિન્ન તત્ત્વ છે, એ નિશ્ચય થતાં તેના પ્રત્યેના ભ્રમ નાશ પામે છે તેથી સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશે છે.
૨૭
આસ્રવતત્ત્વ હેય છે એમ પ્રતીતિ કરવી. ખધતત્ત્વ આત્માને સ'સારમાં દાખલ કરાવે છે એમ પ્રતીતવુ. આસ્રવ –ખ'ધતત્ત્વાના નાશ કરવા માટે સ`વર-નિર્જરા તત્ત્વામાં પ્રવર્તાવું અને તેમને ઉપાદેય માનવા. મેક્ષતત્ત્વને પરમ ઉપાદેય માનવું.
પુણ્યપાપતત્ત્વ આસવ-મધમાં સમાવેશ પામે છે. મને પુણ્ય થાય, દેવ લેાક મળે, ભૌતિક સુખ પ્રાપ્ત થાય, હું રાજા કે શેઠ શાહુકાર ખનું એ રીતે ઉપયેગને ભમાવવે તેના અર્થ એ થાય છે કે—“તેને સ`સારપ્રાપ્તિની ઇચ્છા છે, માક્ષની ઈચ્છા નથી, લક્ષ નથી, ભાવના નથી” જેને સ`સારના સુખની ઈચ્છા હાય તેને સંસાર મળ્યા જ કરે છે.
કૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચ'દ્રજીએ ઉપદેશ્યુ. કે
*.
વીત્યા કાળ અનંત તે, કમ શુભાશુભ ભાવ; તેહ શુભાશુભ છેદતાં, ' ઊપજે મેક્ષસ્વભાવ,’’ –શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્ર
અર્થાત્—જીવ અનાદિ કાળથી ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે તેનું કારણ શુભ-અશુભ ક છે અને તે કનુ કારણ જીવે પૂર્વે કરેલા શુભ-અશુભ ભાવે છે.
1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે?
તેથી પરિભ્રમણના મૂળ કારણરૂપ શુભ અને અશુભ ભાવેને છેદતાં, તેમને લય કરતાં અને જ્ઞાતા-દષ્ટાપણે માત્ર રહેવાથી જીવને મૂળ શુદ્ધસ્વભાવ પ્રગટે છે અર્થાત મેક્ષઅવસ્થા ઊપજે છે.
આ શુભાશુભ ભાવે મારા અને હું તેને”—એવા બંધભાવમાં રચીને જીવે અનંતકાળ વીતાવ્યું. પોતાનું જ્ઞાતાપણું ભૂલી ગયે, ઉપાધિમાં અટક્યા તેથી ઉપાધિરૂપ થશે. પાધિક ભાવ તે કાંઈ આત્માને નિજ રવભાવ નથી, પરંતુ કર્મપ્રકૃતિના ઉદયનિમિત્તે પરને આશ્રય કરવાથી થયે છે. જે આત્મા શુભાશુભ ભાવથી ભિન્ન પડીને, તે ભાવેને જ્ઞાતાદ્રષ્ટા જ માત્ર રહે તો તેમનાથી નિવૃત્ત થઈમેક્ષસ્વભાવ પ્રગટે. જ્ઞાતાપણામાં ટકી રહેવારૂપ પુરૂષાર્થથી પ્રગટ મેક્ષદશા થઈ શકે . અબંધપરિણામે બંધ-અવસ્થા ટળે છે.
સ્ત્રી, પુત્ર, ઘર, કુટુંબ, વ્યાપારાદિમાં રાગબુદ્ધિ છે, એકત્વ છે, તે અશુભ પરિણામેથી નિવૃત્ત થઈને કેઈ મનુષ્ય સાચા દેવ-ગુરૂ-ધર્મની ભક્તિ કરે, સુપાત્રે દાન દે, વીતરાગ -શાસનની પ્રભાવના કરે, ભક્તિ-વૈયાવૃત્યમાં પ્રવર્તે તે સારું જ છે, કારણ કે પાપક્રાર્યમાંથી અટકીને શુભેપગમાં આવ્યું.
અશુપયોગની અપેક્ષાએ શુભે પગ સારે જ છે. અશુભ પરિણામમાં કષાય તીવ્ર છે ત્યારે શુભ પરિણામોમાં મંકષાય હોય છે, તેથી બંધ હીન પડે છે. માટે શુદ્ધો
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદવિજ્ઞાન પગ ન હોય ત્યારે અશુભથી છૂટી શુભમાં પ્રવર્તવું યોગ્ય છે, પણ શુભને છેડી અશુભમાં પ્રવર્તવું તો યેાગ્ય છે જ નહિ. કેઈએમ માને કે શુભભાવે કરતાં કરતાં મેક્ષ થશે, તે તેવા પ્રકારની માન્યતા મિથ્યા છે. મે તો શુભ-અશુભ એ બંને ભાવે છેદવાથી ઊપજે છે અર્થાત્ શુદ્ધોપગથી જ ઊપજે છે.
વળી જે ધર્માત્મા હોય, જેણે સમ્યફવ પ્રગટાવ્યું હોય, પરંતુ હજુ ચારિત્રની અધૂરાશ હેય, તેથી નિર્વિકલ્પ -દશામાં વધુ ટકી ન શકે ત્યારે પણ એ સાધક શુભ પરિણામોમાં પ્રવર્તે છે. તે દેવ-ગુરુ-ધર્મની ભક્તિ કરે છે, તત્વને ચિંતવે છે, સુપાત્રે દાન આપે છે, વીતરાગ-શાસનની પ્રભાવના થાય એવા કાર્યોમાં પ્રવર્તે છે. પરંતુ તે શુભ પરિણામે સાથે એકવ કરતો સ્થી કે તેનું સ્વામિત કરતો નથી. એક માત્ર શુદ્ધ પગની ભાવનાયુક્ત બનીને શુભ પગમાં પ્રવર્તે છે. તે માને છે કે મારા પુરુષાર્થની એટલી મંદતા છે કે હું શુદ્ધોપાગમાં વધુ સમય સ્થિર રહી શક્તો નથી. શુભેગથી મેલ થશે એવું તો કદી પણ માને નહિ.
ભેદવિજ્ઞાન તત્વચિંતનમાં વિજ્ઞાન અને આત્માનુભૂતિ ગર્ભિત છે.
પૂ. અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે પ્રધ્યું છે કે “અનાદિકાળથી આજ દિવસ પર્યત જ્યાં સુધી જીવે હોદવિજ્ઞાન કર્યું નથી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
ત્યાં સુધી તે કર્મથી બંધાયેલે રહ્યો છે અને બંધાયા કરે છે તથા સંસારમાં રઝળ્યા કરે છે. જે જે આત્મા બંધાયા છે, તે સઘળા ભેદવિજ્ઞાનના અભાવથી જ બંધાયા છે અને જે જે આત્માઓ સિદ્ધ-બુદ્ધ થયા છે, કર્મોથી મુકાયા છે અને પરિનિર્વાણને પ્રાપ્ત થયા છે તે સર્વે ભેદ વિજ્ઞાનથી જ થયા છે.”
-શ્રીમદ્દ અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ પરદ્રવ્યથી અત્યંત ભિન્ન એવા ત્રિકાળી ઇવ અંતસ્ત ત્વને જાણીને તેની તથારૂપ શ્રદ્ધા કરવી, પ્રતીતિ લાવવી તે ભેદ વિજ્ઞાન છે. સ્વરૂપને આવા જ્ઞાન વડે આત્માને સર્વે પદાર્થોના દ્રવ્ય–ગુણ-પર્યાથી અને અન્ય સર્વે ભાવોથી પૃથક ચિંતવ, ભાવ તે ભેદવિજ્ઞાન છે. સ્વપરના શ્રદ્ધા નમાં અને આત્મશ્રદ્ધાનમાં વિપરીત–અભિનિવેશરહિતપણની મુખ્યતા છે. જે ભેદ વિજ્ઞાન કરે છે કે નિજ અંતસ્તત્વને સર્વ પદાર્થથી ભિન્ન અનુભવે છે, તેને વિપરીત અભિનિવેશ હોય જ નહિ. તેથી ભેદવિજ્ઞાની સમ્યગ્દષ્ટિ જ છે. ભેદવિજ્ઞાનથી જ્ઞાયક આત્મા જ્ઞાયકભાવે પ્રકાશે છે. આત્મા આત્મા વડે, આત્મા માટે, આત્મામાં આત્માનું જ જ્ઞાન કરે છે, ત્યારે ઉપગાત્મક આત્માનુભૂતિ પ્રગટે છે, તે વિષે હવે પછી લખશુ. આ બધું ભેદવિજ્ઞાનથી બને છે, તેથી તેને અચિંત્ય મહિમા શાસ્ત્રમાં વર્ણવે છે.
સ્વને સ્વ-રૂપે જાણતાં એ પણ જાણવું જોઈએ કે આત્મામાં ઉત્પન્ન થતા રાગાદિ-વિભાવ ભાવો જે આસવબંધ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરે રૂપ છે તે પણ ત્રિકાળી શુદ્ધસ્વરૂપથી ભિન્ન છે. અશુદ્ધનિશ્ચયનયથી એ ભાવો વર્તમાન પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થતા હોવા છતાં પણ તે ભાવો આત્માને શુદ્ધસ્વરૂપમાં સમાતા નથી, નિમિત્તકારણે ઉત્પન્ન થાય છે અને પછી લય પામે છે. તેથી આમા સાથે તેમને અવિનાભાવી સંબંધ નથી.
આ પ્રમાણે ભેદવિજ્ઞાન વડે પિતાના આત્માને અનુભવ કરે તે જ ક્ષાર્થે પ્રયોજનભૂત કાર્ય છે, જેથી સ્વભાવ. સન્મુખતાની એકતા થાય છે અને પરસન્ખતા ચાલી જાય. છે. એ રીતે આત્માનુભવ થાય છે.
પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરે
તેથી સમ્યગ્દષ્ટિ પ્રાપ્ત કરાવવા માટે પૂજ્ય અમૃત– ચંદ્રાચાર્યદેવ કોમળ સંબોધનથી કહે છે કે- “હે ભાઈ ! તું કેઈ પણ રીતે મહાકષ્ટ ભેગવીને પણ અથવા મરીને પણ એટલે કે મૃત્યુ જેવા કષ્ટને ભેગવીને પણ તું તારા આત્મતત્વને કૌનૂડલી થા, આત્માને અનુભવ કર. સંગથી પ્રાપ્ત અને આત્મપ્રદેશે સાથે એક ક્ષેત્રા વગાહરૂપ રહેલું આ શરીર તે તારૂં સ્વરૂપ નથી, તે તારાથી અત્યંત ભિન્ન છે. તે બે ઘડી તેને પડેલી થઈ તારા આત્મવિલાસને અનુભવ કર ! તેથી શરીરાદિ પરપુગલ સાથેના એકત્વને તારે મેહ તું શીધ્ર છોડી દઈશ અર્થાત્ તું સમ્યગ્દષ્ટિ સંપ્રાપ્ત કરીશ.”
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? કરુણાના સાગર શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવને આ ઘણું મહત્વને કળશ છે. તેને અર્થ એ છે કે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરવા માટે યુગના યુગ નથી જતાં. જે જીવાત્મા પુરૂષાર્થ ઉપાડે તે બે ઘડીમાં જ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરી લે છે અને જન્મ-મરણના ફેરાને અંત કરી શકે છે. પરંતુ તેમાં જે પુરુષાર્થ કરવાને છે તે મહાન છે. ગમે તેવા પરિષહો કે ઉપસર્ગો આવે, મૃત્યુ જેવા ભયંકર કષ્ટો આવે તે પણ તેમને ભેગવી લઈને, તું આત્માનુભૂતિ કરવાને, ચૈતન્ય ભગવાનને અનુભવ કરવાને કૌતુકકી થા. બસ! જે આ પ્રમાણે તે કર્યું તે ફક્ત બે ઘડીમાં જ સમ્યગ્દષ્ટિ બની જઈશ અને ભવભ્રમને છેડે લાવી દઈશ. કેટલું કમળ આ સંબંધન છે!
તદુપરાંત આચાર્યદેવે શરીરને પાડોશી તરીકે વર્ણવ્યું છે, એટલે કે શરીર તે તારી વસ્તુ નથી, આપણા ઘરની પાસે બીજા કેઈ પાડેથી રહેતા હોય, તે તેમના ઘરમાં શું થઈ રહ્યું છે, તે ઘર સુંદર છે કે નહિ વગેરેને વિચાર કરવાનું કે તે સંબંધી જાણવાનું આપણને શું પ્રયોજન છે? કશું જ નહિ. તે જ પ્રમાણે શરીર સંગસંબંધે આત્મપ્રદેશે સાથે એકક્ષેત્રે રહ્યું છે તેથી તે આપણું પાડેશી છે. તે પાડોશીના ઘરમાં શું થઈ રહ્યું છે તેને વિચાર બે ઘડી માટે છે ભાઈ ! તું છેડી દે અને તને આત્માનુભવ પ્રાપ્ત થશે!
કૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી પણ સાધે છે કે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને અનુભવ કરે
૩૩
“અનંતકાળમાં કાં તે સત્પાત્રતા થઈ નથી અને કાં તે પુરૂષ (જેમાં સદ્દગુરૂત્વ, સત્સંગ અને સત્કથા એ રહ્યાં છે) મળ્યા નથી, નહીં તે નિશ્ચય છે કે મેક્ષ હથેળીમાં છે.”
–શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
અહીં સત્પાત્રતા થઈ નથી તેને પણ એ જ અર્થ છે કે મુમુક્ષુ બનીને, કષ્ટ ભેગવીને પણ આત્મતત્વને કૌતુડલી થ નથી, નહિ તે નિશ્ચય છે કે આત્માનુભૂતિ અને સમ્યગ્દર્શન તથા મેક્ષ હથેળીમાં છે અર્થાત્ તારી સન્મુખ જ છે, તું જ મેલસ્વરૂપ છે. માટે આત્માને કૌતૂહલી થા. સત મળ્યા નથી એટલે કે આત્મજ્ઞાની ગુરુ વગેરે કે સન્શાસ્ત્ર મળ્યા નથી, તેમનામાં સાચી શ્રદ્ધા થઈ નથી.
વળી પત્રક ૫૩૭માં કહ્યું છે કે
જીવ દિશામૂઢ રહેવા ઈચ્છે છે ત્યાં ઉપાય પ્રવર્તી શકે નહીં. ફરી ફરી ઠોકી ઠોકીને કહ્યું છે કે એક આજીવ સમજે તે સહજ મિક્ષ છે, નહીં તે અનંત ઉપાયે પણ નથી.”
–શ્રીમદ રાજચંદ્રજી
જીવ દિશામૂઢ અર્થત માર્ગનો અજાણ, આત્મતત્વનો અજ્ઞાની, મિથ્યાત્વી રહેવા ઈચ્છતે જ હોય અથવા આત્મતત્ત્વને કૌનૂડલી થઈ આત્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા ન ઈચ્છતે
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
હાય અને પેાતાનુ આત્મહિત ન સમજે તે અન ંત ઉષાયે માક્ષ નથી, પર ંતુ જો એ જીવ આત્મહિત સમજીને આત્મ જ્ઞાન પ્રગટાવવાના પુરુષામાં પ્રવતે તો સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થતાં સહજ માક્ષ પણ થાય છે.
તેથી બધાય સત્પુરુષોએ આત્મજ્ઞાન પ્રગટાવવાના ઉપ દેશ આપ્યા છે. માટે એમ ચિતવવુ કે હું મારા સાન્નિધ્યમાં રહેલા સર્વે પદાથી જુદો છું. મન-વાણી-કાયાના બાહ્ય નાટકોના પણુ હું જ્ઞાતાદષ્ટા અને સાક્ષીભૂત છુ. આચાર્ય શ્રી કહે છે કે એ ઘડી તારા ભગવાન આત્મામાં લીનતા કર, તને સ્વરૂપને અનુભવ થશે.
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિના ઉપાય
સ`પ્રથમ કહેવાઈ ગયું છે તે પ્રમાણે સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્તિના અભિલાષી મુમુક્ષુએ પાત્રતા તૈયાર કરવી જોઇએ, તેને માટે વ્યવહારમાં નીતિ, વૈરાગ્ય અને ઉપશમાદમાં પ્રવવુ ઘટે.
આચાર્યાએ અને સર્વ સત્પુરુષોએ કહ્યુ છે કે જો તુ સુખના અભિલાષી હા, હે ભાઈ ! તારે સાચું સહેજ અતી’દ્રિય સુખ જોઈતુ હાય તા સર્વપ્રથમ તે સુખ કયાં છે અને તે કેવી રીતે પ્રગટાવી શકાય તેના સાચા નિહઁય કર. અત્યાર સુધી કરેલે નિર્ણય સાથેા નહાતા, તેથી સુખને બદલે દુ:ખ જ પ્રાપ્ત થયું.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને ઉપાય
સુખ આત્મામાં જ છે અને સુખને સ્રોત આત્મામાંથી જ પ્રવહે છે. શરીર, ઇન્દ્રિયે કે બાહ્ય અન્ય પદાર્થોમાંથી સુખ પ્રાપ્ત થશે એવું માનવું છે તે ભ્રાંતિ છે. આ પ્રમાણે સદ્દગુરુઓને ઉપદેશ છે.
અનાદિ કાળથી નિજવરૂપને ઓળખ્યું નહિ તે જ અગ્રહીત મિથ્યાત્વ અને અજ્ઞાનદશા છે. હવે સ્વરૂપની જાણકારી કરવી એટલે પિતાના આત્માને સર્વે પદાર્થોથી ભિન્ન ચિંતવ, તે મિથ્યાત્વ તેડવાને ઉપાય છે. ઘણા એમ. કહે છે કે અમે તે આત્માને સર્વે પરદ્રવ્યથી ભિન્ન માનીએ છીએ, પરંતુ જે તે પ્રમાણે આત્માનું પરિણમન ન હોય તે તે વાત સાચી કહેવાય નહિ.
જેણે આત્માને શરીરથી અને અન્ય સર્વે પરથી ભિન્ન માન્ય, તે પરદ્રવ્યથી મને લાભ થશે કે નુકશાન થશે. એવું માને નહિ, પરદ્રવ્યનું હું કાર્ય કરી શકું એમ માને નહિ, શરીરનું કાર્ય હું કરું અને શરીર મારું છે, હું જેમ ચલાવું તેમ ચાલે છે એવી માન્યતા હોય નહિ.
આ સંબંધમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે“જડ ને ચૈતન્ય બન્ને દ્રવ્યને સ્વભાવ ભિન્ન, સુપ્રતીતપણે બને જેને સમજાય છે સ્વરૂપ ચેતન નિજ, જડ છે સંબંધ માત્ર, અથવા તે ગેય પણ પરદ્રવ્યમાંય છે. '
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? એટલે કે-શરીરરૂપ પુદુગળ-જડ પદાર્થ અને પરમ- તિસ્વરૂપ ચૈતન્ય-આત્મા એ બંને ને સ્વભાવ .
છે એવું જેને સુપ્રતીતપણે સમજાય છે તથા સ્વપરપ્રકાશક આત્મા તે જ પોતાનું સ્વરૂપ છે તથા શરીરાદિ જડ તે માત્ર સગાસંબંધરૂપ છે અથવા જડ તે યરૂપ પર દ્રવ્ય છે, મારાથી અત્યંત ભિન્ન છે, હું તે તે રેયને જ્ઞાતાદણા જ છું એવો અનુભવને પ્રકાશ જેને ઉલ્લસિત થયે છે, તેને શરીરાદિ જડથી ઉદાસીનતા થઈને આત્મામાં પ્રવર્તાવારૂપ આત્મવૃત્તિ થાય છે.
એ જ વાત શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રમાં પણ પ્રકાશી છે કે
“જડ ચેતનને ભિન્ન છે, કેવળ પ્રગટ સ્વભાવ; એકપણું પામે નહીં, ત્રણે કાળ દ્રયભાવ.”
અર્થ-જેને જાણવાને સ્વભાવ નથી તે જડ અને સદાય જ્ઞાન કરવાના સ્વભાવવાળે આત્મા, તે બંનેને કેવળ ભિન્ન સ્વભાવ છે. તે બને કદી પણ એકપણું પામે નહિ, એ દ્વિતભાવ પ્રસિદ્ધ જ અનુભવાય છે.
વળી કહ્યું છે કે“પદ્રવ્યને જીવ જે કરે તે જરૂર તન્મય તે બને, પણ તે નથી તન્મય અરે! તેથી નહીં કર્તા ઠરે.”
અથ-આત્મા જે ખરેખર શરીરની ક્રિયા કરે, તે અવશય તે પરદ્રવ્ય સાથે તન્મય (એકરૂપ) થઈ જાય તે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને ઉપાય
૩૭"
આત્મા જડસ્વરૂપ બની જાય. એમ થતાં તે આત્માની સત્તાને જ નાશ થઈ જાય એ દેશ આવે. પરંતુ આત્મા પર દ્રવ્યમાં તન્મય થતું નથી, પરરૂપ બનતું નથી, માટે આત્માને શરીરાદિ-પરદ્રવ્યને કર્તા કહેવા અનુચિત અને મિથ્યા કથન છે. ચેતન અને જડ સર્વે દ્રવ્યો તિપિતાનું કાર્ય સ્વતંત્ર પણ કરે છે, એક દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યનું કાંઈ પણ કાર્ય કરે નહિ એ વસ્તુસ્વાતંત્ર્યને ધ્રુવ સિદ્ધાંત છે. કર્તાકર્મ પણું અથવા પરિણામ-પરિણામીપણું એક દ્રવ્યમાં જ હેય, ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યમાં ન હોય.
પરમતત્વજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે
જીવની ઉત્પત્તિ અને રેગ, શેક, દુખ, મૃત્યુ દેહને સ્વભાવ, જીવ–પદમાં જણાય છે.”
અર્થાત-આત્મા સદા શાશ્વત હેવાથી અનુત્પન્ન છે, પરંતુ જ્યારે તે આત્મા ન દેડ ધારણ કરે છે ત્યારે તે દેહની ઉત્પત્તિ થઈ તેને જીવની ઉત્પત્તિ માને છે. રૂપી ઈદ્રિયવાળા વિજાતીય નર-નરકાદિ વિભાવ વ્યંજનપર્યાયને નાશ થાય છે. અર્થાત્ શરીરને નાશ થયે તેને પિતાનું મૃત્યુ માને છે. તે પ્રમાણે શરીરમાં રેગાદિ થાય
છે તેમને આત્મામાં થયાં માને છે. આ અનાદિનું અગ્રહીતમિથ્યાત્વ ચાલ્યું આવે છે. એ મિથ્યાત્વભાવ જ્યાં સુધી રહ્યો છે ત્યાં સુધી સ્વરૂપને ઓળખું કહેવાય નહિ
સ્વરૂપને સમજ્યા વિના અનંત-અનંત જન્મ-મરણ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
૩૮
કરીને અનંત દુઃખ ભોગવ્યું. જન્મ અને મરણનું અન’ત દુઃખ જ્ઞાનીઓએ કહ્યું છે. આવા જન્મ-મરણ એક લપર્યાપ્તક જીવનિર'તર કરે તે એક અંત હત સમયમાં ઉત્કૃષ્ટ (વધુમાં વધુ) ૬૬૩૩૬ જન્મ અને મરણુ થઈ શકે છે! અ'તર્મુહૂત એટલે એ ઘડી (૪૮ મિનિટ) થી કાંઇક ઓછો સમય થાય છે.
માટે હે ભવ્ય! તુ તારા સ્વરૂપને ઓળખીને સભ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના નિર'તર કર. આવી ભાવના સદ્ગુરુ અને સત્શાસ્ત્રની સાચી શ્રદ્ધાથી ઉદ્ભવે છે. માટે સદેવ, સદ્ગુરુ અને સત્શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા કરવી. મેાક્ષમા માં વિદ્મ કરનારા કુદેવ, કુગુરુ અને કુશાસ્ત્રની માન્યતા છેડવી, જેથી ગ્રહીતમિથ્યાત્વના અભાવ થાય, ત્યારદ જ અગૃહીતમિથ્યાત્વ છૂટ છે.
વળી નવતત્ત્વના વિચાર કરવા. તે તત્ત્વાના ભાવાને ગ્રહણ કરવા, જેથી તત્ત્વા શ્રદ્ધાનની પ્રાપ્તિ થાય, નવતત્ત્વને તેના યથા ભાવ સાથે ચિતવતાં સ્વસ્વરૂપના નિશ્ચય થાય છે, સ્વપરનુ ભિન્ન પણું ભાસે છે. સ્વમાં જ સ્વપણું દૃઢ કરવા માટે સ્વરૂપને વિચાર કરવા, તેનું અત્યંત ભિન્નપણુ વારવાર ચિંતવવુ', કારણ કે સ્વરૂપના અભ્યાસથી આત્માનુભવ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. તે સ્વરૂપ ચિ'તન આ પ્રમાણે છે
“હું એક છું, અભેદ છું, અસંગ છું, પરમ શુદ્ધ ચિધાતુ છું', હું સહજ શુદ્ધ જ્ઞાન અને આનઢ જેને
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિના ઉપાય
૩૯
સ્વભાવ છે એવા છુ. હું નિવિકલ્પ છુ, ઉદાસીન છું. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે, જ્ઞાતાદા છું.
હું નિજ નિર ંજન શુદ્ધાત્માના સભ્યશ્રદ્ધાનજ્ઞાનઅનુષ્ઠાનથી ઉત્પન્ન થતા વીતરાગ–સહજાનંદરૂપ સુખની અનુભૂતિમાત્ર છું. હું સ્વસંવેદન જ્ઞાન વડે સ્વસંવેદ્ય છુ, જણાવાયાગ્ય છું, પ્રાપ્ત થવાયેાગ્ય છું.
“હું અમદ્રુપૃષ્ટ અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત છું. હું જન્મ-જા-મરણ રહિત છુ', હુ દેહાદિ ર્હુિત છું. હું પરભાવથી મુક્ત છું, સ્વભાવમાં રહેલા છું હું. પરમ સમાધિમય, પરમ શાંતરસમય અને નિજ ઉપયાગમય છે.
“હું રાગ-દ્વેષ-મેહ, ક્રાધ-માન-માયા-લાભ, પાંચ ઈન્દ્રિયાના વિષય વ્યાપાર, મન-વચન-કાયાના વ્યાપાર, ભાવક દ્રવ્યકમ નાક, ખ્યાતિ પૂજા—લાભની તેમ જ ભાગાની આંકાક્ષારૂપ નિદાન, માયા અને મિથ્યારૂપ ત્રણુ શલ્ય ઈત્યાદિ સવે વિભાવ-પરિણામથી શૂન્ય છે. ત્રણે કાળે શુદ્ધનિશ્ચયનયથી હું આવા છું.” ઈત્યાદિ
આ પ્રમાણે ઉપયોગને અખંડ સ્થિર કરી આત્મભાવના નિર'તર ચિતવવી જોઈ એ.
આ રીતે આત્માના અભ્યાસ કરતાં અને આત્માને ચિતવતાં દનમેાહના અનુભાગ મદ પડતા જાય છે અને તેથી સત્ય સમ્યગ્દર્શનની સંપ્રાપ્તિ થાય છે. તેમાં જીવને કોઈ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે? પ્રબળ વિપરીત કારણ આવી જાય તે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ ન થાય, પરંતુ મુખ્યતઃ ઘણા અને તે એ જ અનુક્રમથી કાર્યસિદ્ધિ થાય છે. માટે એ ક્રમ અંગીકાર કરે અને તેમાં શિથિલતાને પ્રવેશવા દેવી નહિ.
સવ-ગુરુ-ધર્મમાં શ્રદ્ધાન કરવું અને તેમને જ માનવા તથા અન્ય કુદેવાદિને ન માનવા એ કરવું તે આવશ્યક છે જ પરંતુ એટલા માત્રથી સમ્યગ્દર્શન નથી. તેમ કરતાં જીવને બંધ–ક્ષના કારણ-કાર્યનું સ્વરુપ ભાસે નહિ તો મેક્ષમાર્ગરૂપ પ્રજનની સિદ્ધિ થાય નહિ વપરની જાણકારીમાં આસવાદિનું સ્વરૂપ પણ ભાસવું જોઈએ, તો જ મોક્ષમાર્ગરૂપ પ્રયજન સિદ્ધ થાય.
તત્વોને યથાર્થ સ્વરૂપે જાણ્યા તેથી શુદ્ધાત્માને નિશ્ચય થયું. તેથી શરીરાદિ પરદ્રવ્યમાં એકવશ્રદ્ધાનરૂપ બ્રાંતિ અને અજ્ઞાનભાવને અભાવ થાય. - જીવ-અછવાદિનું તથા આસવાદિનું યથાર્થ શ્રદ્ધાન થતાં અને તે સર્વેનું સ્વરૂપ બરાબર ભાસતાં મોક્ષમાર્ગરૂપ પ્રયજન સિદ્ધ થાય છે. વળી આ પ્રમાણે સમ્યક શ્રદ્ધાન થતાં, તેથી સમ્યગ્દર્શનની સંપ્રાપ્તિ થાય ત્યારબાદ પણ રાગાદિ છોડી મિક્ષને ઉપાય રાખ.
પરવસ્તુને ભેગવવાની ઈચ્છાને અભાવ કરવા માટે, વસ્તુનું સ્વરૂપ અને તેનું સ્વતંત્ર પરિણમન લક્ષગત કરવું ત્યાં એવો વિચાર કરવો કે શરીરાદિ પર મારાથ.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન પૂર્વે પગ અત્યંત ભિન્ન છે. મારી ઈચ્છાનુસાર તેમનું પરિણમન થતું નથી, પરંતુ દરેક દ્રવ્યનું પિતાની સ્વતંત્રતાથી તથા તે સમયની યોગ્યતાથી પરિણમન દ્રવ્યમાં પિતામાં થાય છે, દ્રવ્યની બહાર થતું નથી. દરેક દ્રવ્યનું પરિણમન સ્વદ્રવ્યની અંદર જ થાય છે, બડાર થઈ શકતું જ નથી, તેથી પરદ્રવ્યને ભેગવવાને પ્રશ્ન જ રહેતું નથી.
આવી રીતે તત્વને વિચાર કરવાથી તથા તેને નિર્ણય કરવાથી, પરવસ્તુ ગ્રડવાની, ભેગવવાની કે પોતાની બનાવવાની વગેરે પ્રકારની ઈચ્છાઓ વિલય પામે છે, તેથી વર્તમાન પર્યાયનું સ્વરૂપમાં પરિણમન કરવા પ્રત્યે લક્ષ કેન્દ્રિત થાય છે. જે સુખ શાંતિ અને નિરાકુળતાની અભિલાષા હોય તે આત્મપરિણામી થવું આવશ્યક છે. તે સિવાય. અન્ય કઈ માર્ગ નથી.
સમ્યગ્દર્શન પૂર્વે શુભેપગ સમ્યગ્દર્શનની સંપ્રાપ્તિ પૂર્વે શુભપગ જ પ્ર. તતે હોય છે. અશુભ પગ તે નથી. વિશુદ્ધ પરિણામે પશ્ચાત્ જ સમ્યગ્દર્શન હોય છે. તેનું મનન, શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના ચિંતનાદિરૂપ વિશુદ્ધ પરિણામ અને સમ્યકત્વપ્રાપ્તિની ભાવના અને એ જ એકમાત્ર લક્ષ તે સમ્યકત્વના હેતુ બને છે, માટે સમ્યકત પ્રાપ્તિના અભિલાષીએ સંકલેશ પરિણામે ટાળવા જોઈએ.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
| .
આત્માનુભૂતિ સમ્યકત્વની સંપ્રાપ્તિ માટે અંતસ્તત્સુખી સ્થિતિ થવી આવશ્યક છે. સમ્યગ્દર્શન સ્વાશ્રયથી જ ઉદ્ભવેલા નિર્મળ પરિણમે છે. અસંખ્યાત પ્રદેશી આત્મા અનંત ગુણે યુક્ત છે અને એકેક ગુણમાં અનંત સામર્થ્ય ભરેલું છે એવા અદ્દભુત વૈભવવાળા આત્માને મહિમા આવે ત્યારે પરિણતિ સ્વાશ્રય તરફ ઝૂકે. ત્રિકાળી પ્રવની સન્મુખતાથી અર્થાત જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા સાથે સંધિ કરતાં, આત્મસન્મુખ થતાં, જ્ઞાનને પર્યાય એક અખંડ, ધ્રુવ ચૈતન્ય નિજ દ્રવ્યમાં જ જ્ઞાનને એકાગ્ર કરે છે.
હવે આ જ્ઞાનની ધ્રુવ ચૈતન્ય સાથે સંધિ થયા પહેલા તે સાધક–આત્મા સ્વાનુભવમાં જવા ઈચ્છે છે ત્યારે શુદ્ધ નયને આશ્રય કરીને દઢ સંકલપ કરે છે કે, “હું ભૂત, ભાવિ, વર્તમાનના સમસ્ત કર્મોથી ભિન્ન છું, મેહરહિત છું અને નિર્વિકલ્પ ચૈતન્ય માત્ર આત્માના શરણે જાઉં છું. હું જ્ઞાયક શુદ્ધસ્વભાવી છું, અબદ્ધ છું, એક છું, નિચળ છું, અભેદ-સામાન્ય છું “આ પ્રમાણે સવિકલપ ભાવના ભાવે છે.
એ પ્રમાણે ભાવના કરતાં સ્વરૂપમાં જામી જાય છે, રમણ કરે છે અને લીનતા કરે છે. સમસ્ત વિકલપો અસ્ત પામી જાય છે. આત્મા પિતામાં, પિતા વડે, પિતાના માટે પિતાને ધ્યાવે છે, ત્યારે સ્વાનુભૂતિ પ્રગટ કરી લે છે. સ્વભાવ સન્મુખ થવાથી અને તેમાં એકાગ્રતા કરવાથી એક
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનુભૂતિ
૪૩
સાથે અનંત ગુણ્ણાનું નિળ પરિણમન શરૂ થાય છે, તેથી જ કૃપાળુદેવ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું કે-“સર્વ ગુણાંશ તે સમ્યક્ત્વ ” આવા સ્વસ'વેદનવડે આત્માને અગ્નિ'ત્ય વૈભવ ખૂલી જાય છે. પર્યાયને અંતરે ત્સુખી કરીને જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવને ભેટતાં જે આનના અશ પ્રગટયા, તેમાં આકુળતાના અભાવ હાય છે. તે આનંદાંશના પ્રાગટયની સાથે જ સંપૂર્ણ આનંદ પ્રગટાવવાના બીજ વવાઈ ગયાં. જ્ઞાન— આનંદરૂપ ખીજના ચંદ્રમા ઊગ્યા તે વધીને કેવળજ્ઞાન અને અનંત આન ંદરૂપ પૂર્ણિમા થવાની છે તે નિશ્ચિત થઇ ગયું.
જેમ દહીં વલેાવવાથી માખણુ કયારેક કયારેક નીકળે છે તેમ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપની ભાત્રના કરતાં સ્વાનુભૂતિ કયારેક થડી ક્ષણ માટે થાય છે. સ્વાનુભવ સમયે શુદ્ધનયનુ અવલંબન પણ છૂટી જાય છે. આ સ્વાનુભૂતિની સાથે જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે. સ્વાનુભૂતિ વિના શુદ્ધ અર્થાત્ નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન હેાતું જ નથી, જ્યારે ઉપયાગ આત્મામાં સ્થિરતા પામે છે, ત્યારે ન તે ઇંદ્રિયાના વિષયાનુ ધ્યાન હાય છે કે ન મનની અંદર સકલ્પ–વિકલ્પ હાય છે.
સ્વાનુભવમાં આત્મા એવા સ્થિર થઇ જાય છે કે સાધક –સાધ્યના, ધ્યાતા-ધ્યેયના, જ્ઞાતા જ્ઞેયના સઘળા દ્વૈતભાવ સ્વાનુભવમાં લય પામી જાય છે, કે જે દશા વચન અને મનથી અગાચર છે. ત્યારે આત્મા સ્વય અનુભવના રસાસ્વાદને પ્રત્યક્ષ રૂપે વેઠે છે, સ્વાનુભવ કે આત્માનુભૂતિ પ્રત્યક્ષ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
જ્ઞાન છે, એટલે કે વેદ્યવેદ્યકભાવપણે આસ્વાદરૂપ છે. તેને પ્રત્યક્ષ કહેવાનું કારણ એ જ છે કે શાસ્ત્રપ્રમાણુ, અનુમાનપ્રમાણ આદિ પરાક્ષ–પ્રમાણુ વડે કાંઈ આત્માના અનુભવને રસાસ્વાદ વેઢી શકાતા નથી.
સ્વાનુભવ તે આત્માનું વિશેષજ્ઞાન છે, જેમાં આત્મા પેાતાના સ્વરૂપના આનંદને અંશે વેદે છે. સપૂર્ણ આનંદનુ વેદન તા સવજ્ઞાને જ હાય છે.
આત્માના સ્વરૂપની ભાવના કરતાં કરતાં આત્મામાં જ્ઞાન સ્થિરતા પામો જાય ત્યારે તેને જ આત્મિકભાવ, સ્વાનુભૂતિ, આત્માનુભૂતિ, નિવિકલ્પદશા વગેરે નામથી કહેવાય છે.
ભગવાન જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં ઢળીને જે જ્ઞાનના પર્યાય પ્રગટ થયા તે જ આત્માનુભૂતિ છે. તેમાં શુદ્ધાત્માનુ સ્વસવેદ્ય પ્રત્યક્ષ અને છે. તેની સાથે શ્રદ્ધાળુને જે નિર્દેળ પર્યાય પ્રગટે છે તે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન છે.
“હું શુદ્ધ છુ”-એવા એવા પર્યાયમાં જે વિકલ્પે ઊઠે છે તે વિકલ્પાના સમયે આત્માનુભૂતિ હોતી નથી. નિવિકલ્પ દશામાં જ આત્માનુભૂતિ અને સમ્યક્ત્વ પ્રગટે છે.
પૂજ્ય અમૃતચંદ્રાચાર્ય દેવ આ સમધમાં વધે છે કેશુદ્ધનયના વિષયભૂત ચૈતન્ય—ચમત્કારમાત્ર તેજપુંજ આત્માને અનુભવ થતાં નયેાની લક્ષ્મીં ઉદ્ભય પામતી નથી.”
આત્મવસ્તુ વિકલ્પના વિષયરહિત સૂક્ષ્મ અવ્યક્તવ્ય છે. ગાયક—આત્મા નિવિ કલ્પ ધ્યાનના વિષય છે, નિવિ કલ્પતા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
જય
આત્માનુભૂતિ એ ધ્યાન છે અને તેને વિષય “અખંડ આત્મવસ્તુ છે. આ અવ્યક્ત જ્ઞાનાનંદમૂર્તિ ભગવાન-આત્મા સમ્યગ્દર્શનને વિષય છે. !
તત્વને ચિંતક મુમુક્ષુ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને અધિકારી બને છે?
આ પ્રમાણે સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રકાશે છે તે સંક્ષેપમાં આપણે જોયું.
' ' આપણે એ પણ જાણ્યું કે આત્માનુભૂતિ સાથે સમ્યગ દર્શન પ્રકાશે છે. પરંતુ આ નિર્વિકલ્પદશા અર્થાત્ ઉપયેગા
મક આત્માનુભૂતિ રહે જ એ નિયમ નથી. તેથી સમ્યગ્દર્શન ચાલુ રહેલું હોય છે ત્યારે ઉપગાત્મક સ્વાનુભૂતિ ન પણ હોય, એટલે કે પુન: સવિકલ્પદ પ્રાપ્ત થાય છે, કારણ કે છદ્મસ્થ-અવસ્થામાં ઉપયેગાત્મક જ્ઞાન નિત્ય નથી એટલે કે જે ઉપગ આત્મામાં સ્થિર થયે હતા તે પલટાઈને અન્યત્ર ન જાય એ કેઈ નિયમ નથી. માત્ર સર્વજ્ઞ ભગ વંતેનું ઉપગાત્મક જ્ઞાન નિત્ય છે. આ
તેથી જે સમ્યકત્વ પ્રકાણ્યું તે ચાલુ રહેલું હોય છતાં પણ ઉપયેગાત્મક સ્વાનુભૂતિ ન પણ હોય, પરંતુ એટલું નિશ્ચિત છે કે જ્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશી રહ્યું છે ત્યાં સુધી લધ્યાત્મક, સ્વાનુભૂતિ અવશ્ય રહ્યા કરે છે. છઘસ્થ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માને ઉપગાત્મક અનુભૂતિ કવચિત હેય
,
,
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? અને કવચિત્ ન પણ હોય. છતાં સમ્યગ્દષ્ટિને સ્વરૂપઆચરણ અવશ્યમેવ હોય છે.
અનાદિનું મિથ્યાત્વ ટળ્યું અને જે સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયું તે “પ્રથમ પશમ સમ્યકત્વ હોય છે એટલે કે સર્વપ્રથમ “ઉપશમસમંતિ” જ પ્રગટે છે.
શુદ્ધાત્મતત્વમાં જેમની પ્રવૃત્તિ અને રૂચિ છે એવી વિધિ વડે પ્રવર્તતા આત્માઓ સમ્યકત્વને પામ્યા છે. આ પ્રમાણે જ મોક્ષમાર્ગને તેમને પ્રારંભ થયો હતો. આ પ્રમાણે મેક્ષમાર્ગની આરાધના કરીને તીર્થકરે, જિને, શ્રમણે વગેરે સિદ્ધ થયા છે. તે સર્વેને આપણું ત્રિકાળ નમસ્કાર હે ! - આ સ્વાનુભવ સમયમાં મશ્રિતજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ હોય છે. પરપદાર્થને જાણવામાં તે તે પરોક્ષ જ છે, છતાં આત્મા નુભૂતિ સમયે પ્રત્યક્ષ છે. છદ્મસ્થને બાકીના બે જ્ઞાન–અવવિજ્ઞાન અને મન:પર્યવજ્ઞાન દેશપ્રત્યક્ષ છે, ત્યારે સર્વજ્ઞનું કેવળજ્ઞાન સકળપ્રત્યક્ષ છે.
પાંચ લબ્ધિઓ તત્વવિચાર કરનારા સુમુક્ષુ આત્મા સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિને અધિકારી બને છે. તેમાં પણું શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ વિશેષ કરીને અભિપ્રેત અને રેય છે. તરવને ભાવસહિત યથાસ્વરૂપે જાણનારને સમ્યગ્દર્શની પ્રાપ્તિ હોય છે. હવે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
પાંચ લબ્ધિઓ આ સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશે છે, તેની પૂર્વે પાંચ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તે લબ્ધિઓ આ પ્રમાણે છે :
૧. ક્ષપશમલબ્ધિ ૪. પ્રાગ્યલબ્ધિ ૨. વિશુદ્ધિલબ્ધિ ૫. કરણલબ્ધિ છે ૩. દેશનાલબ્ધિ
આમાંની પહેલી ચાર સાધારણ લબ્ધિ છે, એટલે કે ભવ્ય અને અભવ્ય બંને જીવને હોય છે.
પાંચમી કરણલબ્ધિ” મંદ કષાયરૂપ વિશુદ્ધપણના ધારક અને સમ્યકત્વ તરફ ઝૂકેલા એવા નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય કે દેવ એ ચારેય ગતિના સંસી, પર્યાપ્ત, અનાદિ કે સાદિ મિથ્યાષ્ટિ ભવ્ય જીવને જ હોય છે. જેને પૂર્વે ચાર લબ્ધિ થઈ હોય અને જેને અંતર્મુહૂર્તમાં સમક્તિ થવાનું હોય તેને જ આ પાંચમી કરણલબ્ધિ હોય છે. “કરણલબ્ધિ થતાં તે લબ્ધિના “અનિવૃત્તિકરણ ભાગના અંત સમયમાં પ્રથમ પશમ–સમ્યક્ત્વ થાય છે. ૧. ક્ષયે પશમલબ્ધિ
જેથી તત્વને વિચાર થઈ શકે એ આત્માને ક્ષપશમભાવ પેદા થશે તે ઉપાદાનકારણ હોય અને તેમાં કર્મની ગ્ય સ્થિતિ પેદા થવી અર્થાત્ તથા પ્રકારને કર્મોને ક્ષપશમ થવો તે નિમિત્ત હોય, તે એ રીતે કે-કર્મોના મેલરૂપ અશુભ જ્ઞાનાવરણાદિ સમૂહને અનુભાગ (રસ) જે કાળમાં સમયે-સમયે અનંતગુણ - ક્રમથી ઘટતે જઈને
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
ઉડ્ડયને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલે કે ઉયકાળને પ્રાપ્ત સઘાતી સ્પર્ધકોના નિષેકના ઉદયને અભાવ તે ક્ષય તથા ભાવિકાળમાં ઉદય આવવાયેાગ્ય કનુ' સત્તારૂપ રહેવુ' તે ઉપશમ, એવી દેશધાતી સ્પર્ધકોના ઉદયસહિત કર્માંની અવસ્થા થવી તેનુ નામ યાપશમ છે. તેની પ્રાપ્તિ જે કાળમાં થાય તે યાપશમલબ્ધિ' છે.
૨. વિશુદ્ધિલબ્ધિ—પહેલી ક્ષયાપશમલબ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલા જીવના શુભ પરિણામની પ્રાપ્તિ તે વિશુદ્ધિલબ્ધિ છે. તેમાં ઉપાદાનકારણ સંકલેશ–પરિણામેાની હાનિ અને વિશુદ્ધતાની વૃદ્ધિ અર્થાત્ મંદ કષાય રૂપ ભાવ હોય છે અને તથાપ્રકારે કની સ્થિતિ થતી અર્થાત્ મેહકના મદ્ય ઉદય થવા તે નિમિત્ત હાય છે. તેથી તત્ત્વવિચાર થઈ શકે છે. શુભ પિરણામ તે સાતાવેદનીય વગેરે શુભ પ્રકૃતિએ'ના ખંધનું કારણ છે, તે શુભ પરિણામની પ્રાપ્તિ થવી તે વિશુદ્ધિલબ્ધિ છે.
૩. દેશનાલધિ ઉપદેશિત નવ પદાર્થા, છ દ્રવ્યા આદિની ધારણાની પ્રાપ્તિ થવી તે ઉપાદાનકારણુ હોય છે અને તથાપ્રકારે કની સ્થિતિ થવી તેમ જ નવપદાના ઉપદેશક આચાર્યાદિકને લાભ થવા તે નિમિત્તકારણ છે. નરકાદિ ગતિમાં જ્યાં ઉપદેશ આપનારા નથી ત્યાં પૂ ભવમાં ધારણ કરેલા તાના સંસ્કારખળથી સમ્યગ્દર્શનની સ’પ્રાપ્તિ જાણવી.
૪. પ્રાયેગ્યુલાધિ—ઉપરોક્ત
ત્રણલબ્ધિપ્રાપ્ત
-
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ લબ્ધિઓ :
૪૯ જીવ પ્રત્યેક સમયે વિશુદ્ધતાની વૃદ્ધિ કરે અને કર્મની સ્થિતિ અંત:કોડાકોડી સાગરોપમ કાળમાત્ર રહેવાયેગ્ય આત્માના પરિણામની પ્રાપ્તિ કરે તે ઉપાદાનકારણ હોય છે તથા નિમિત્ત-નમિત્તક-ભાવથી આયુકર્મ છોડીને સાત કમેની સ્થિતિ ઘટીને અંતઃકેડાકોડી સાગરોપમમાત્ર થઈ જાય તથા તે કર્મોની ફળ દેવાની શક્તિ કમજોર બની જાય તથા ન કર્મબંધ આયુકર્મ છોડીને અંત:કોડાકડી સાગરોપમપ્રમાણ સંખ્યાતમા ભાગમાત્ર થાય અને તે પણ આ લબ્ધિકાળથી માંડીને કમથી ઘટતે જ જાય અને કેટલીક પાપપ્રકુતિએને બંધ કમથી મટતે જાય, એવું કાર્ય બને તે નિમિત્તકારણ હોય છે.
આવા જે આત્માના પરિણામે થવાની યેગ્યતા પ્રાપ્ત થાય છે તે “પ્રાગ્યલબ્ધિ છે.
આટલે સુધી સામાન્ય રીતે ભવ્ય જીવ અને અભવ્ય જીવ બનેને હોઈ શકે છે.
૫. કરણલબ્ધિ–જેને અંતર્મુહૂર્તમાં સમ્યકત્વ થવાનું હોય તેને જ આ “કરણલબ્ધિ” હોય છે.
કરણ” એટલે આત્માના પરિણામે આત્મામાં સમ્યક્ત્વપ્રાપ્તિ ગ્ય પરિણામની વિશેષ શુદ્ધિ થવી તે ઉપાદાનકારણ છે. તથા નિમિત્તકરણ કર્મોની તે સમયની તેવી
ગ્યતા થવી તે છે. - આ કરણલબ્ધિ પ્રાપ્ત થવામાં જીવને ઉદ્યમ એ પ્રકારે હોય છે કે
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? તે મુમુક્ષુ તત્વવિચારમાં ઉપગને તદ્રુપ થઈને લગાડે છે, તેથી સમયે સમયે તેના આત્મપરિણામે નિર્મળ થતા જાય છે. તેને તપદેશને વિચાર એવો નિર્મળ થવા લાગે કે જેથી તેને તેનું શીધ્ર શ્રદ્ધાનું થઈ જાય. આ કરણલબ્ધિના ત્રણ ભેદ છે, તે
૧. અધઃકરણ ૨. અપૂર્વકરણ ૩. અનિવૃત્તિકરણ
ત્રણે કરણની દરેકની સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત સુધીની છે. છતાં અનિવૃત્તિકરણને કાળ સૌથી થડે હોય છે. તેનાથી અપૂર્વકરણને કાળ સંખ્યાતગુણ હોય છે. તેનાથી અધ– કરણને કાળ સંખ્યાતગુણ હોય છે. (લબ્ધિસાર. ગા. ૩૪)
ત્રિકાળવતી સર્વે કરણલબ્ધિવાળા જેના પરિ ણામેની અપેક્ષાએ જ આ અધઃકરણ આદિ ત્રણ નામ આપવામાં આવ્યાં છે, તેમાં કરણને અર્થ “પરિણામ” છે.
હવે પહેલાં અંતર્મુહૂર્ત કાળપર્યત અધકરણ થાય છે, ત્યાં જીવના પરિણામેના નિમિત્તે શું કાર્ય બને છે તે કહેવાય છે. તેમાં ચાર આવશ્યક થાય છે, તે
૧. સમયે સમયે અનંતગુણી વિશુદ્ધતા થાય,
૨. નવીન કમબંધની સ્થિતિ એક એક અંતર્મુહૂર્તથી ઘટતી જાય, તે સ્થિતિબંધાપસરણ છે.
૩. સમયે સમયે પ્રશસ્ત પ્રકૃતિને અનુભાગ અનંતગુણ વધે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચ લબ્ધિએ
૫૧
૪. સમયે સમયે અપ્રશસ્ત પ્રકૃતિને અનુભાગ
અધ ઘટીને અનંતમા ભાગે થાય.
ત્યાર બાદ અપૂવકરણ થાય છે, તેમાં નિમ્ન પ્રકાર આવશ્યક થાય છે :
૧ સત્તાભૂત પૂર્ણાંક ની સ્થિતિને એકેક અત હ થી ઘટાડે એવા સ્થિતિકાંડકઘાત થાય.
૨. તેનાથી અલ્પ એકેક અંતર્મુહૂતથી પૂર્ણાંકના અનુભાગને ઘટાડે એવા અનુભાગકાંડકઘાત થાય.
૩. ગુણશ્રેણિના કાળમાં ક્રમથી અસ`ખ્યાતગુણા પ્રમાણસહિત કર્મ નિરવાયેાગ્ય કરે તેવી ગુણશ્રેણિ નિર્જરા થાય. ગુણશ્રેણિ નિરામાં અસખ્યાત સમય પ્રબદ્ધોની નિર્જરા એક જ સમયમાં થઈ જાય છે.
ત્યાર બાદ અનિવૃત્તિકરણ થાય છે. તેમાં આત્માના પ્રશસ્ત પરિણામેનું નિમિત્ત પામીને શુ` કા` અને છે તે કહેવાય છે.
સહિત, કેટલાક આત્માના પરિ-
કાળ પછી ઉદ્દય
આમાં પૂર્વ દર્શાવ્યા તે આવશ્યક કાળ ગયા પછી અંતરકરણ થાય છે, ણામના નિમિત્તથી, જે અનિવૃત્તિકરણના આવવાયેગ્ય એવા મિથ્યાત્વકના મુહૂત માત્ર નિષેક, તેના અભાવ કરે છે અને તે પરમાણુને અન્ય સ્થિતિરૂપ પરિણુમાવે છે, તેને 'તરકરણ કહે છે,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
તે અંતરકરણ પછી ઉપશમકરણ થાય છે. તેમાં અંતર કરણ વડે અભાવરૂપ કરેલા નિષેકેના ઉપરના જે મિથ્યાત્વના નિષેક છે તેને ઉદય આવવાને અગ્ય કરે છે, વગેરે ક્રિયા વડે અનિવૃત્તિકરણના અંત સમયના અનંતર જે નિષેકને અભાવ થયે હતું તેને ઉદયકાળ આવતાં તે કાળે નિષેકે વિના ઉદય કોને આવે? તેથી મિથ્યાત્વને ઉદય ન હોવાથી પ્રથમ પશમ સમ્યત્વની સંપ્રાપ્તિ થાય છે.
અનાદિ મિથ્યાષ્ટિને સમ્યકત્વમોહનીય અને મિશ્ર મેહનીયની સત્તા નથી તેથી તે જીવ એક મિથ્યાત્વમેહનીયને જ ઉપશમ કરીને, ઉપશમસમ્યગ્દષ્ટિ થાય છે.
ચારેય ગતિમાં સમ્યફ થઈ શકે છે. નરકમાં પણ નારકીને ત્યાં ગયા બાદ નવું સમ્યકત્વ પ્રગટ થઈ શકે છે. ચારેય ગતિમાં કઈ પણ અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ જીવ પ્રથમ વાર નિર્વિકલ્પ આત્માનુભવ કરે તે ઉપશમસમકિત સહિત જ હોય છે.
સાદિ મિાદષ્ટિને સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિમાં પૂર્વે કહી તે પાંચેય લબ્ધિઓ થાય છે. તેમાં કોઈ જીવને દર્શનમેહનીયની ત્રણેય પ્રકૃતિની સત્તા હોય છે, તે ત્રણેયને ઉપશમ કરીને પ્રથમે પશમસમકિત પ્રગટાવે છે અથવા કેઈને સમ્યકત્વમેહનીને ઉદય આવે છે અને અન્ય બે પ્રકૃતિને ઉદય થતો નથી તે ક્ષપશમ-સમ્યફતવ પ્રગટાવે છે.
પશમિક સમ્યકત્વ અનાદિ મિથ્યાષ્ટિને કુલ પાંચ પ્રકૃતિએના ઉપશમથી થાય છે અને સાદિ મિથ્યાષ્ટિને સાત
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકત્વના ભેદ
૫૩.
પ્રકૃતિના ઉપશમથી થાય છે. સાદિ મિથ્યાદષ્ટિને કાળ મધ્યમ અંતર્મુહૂર્તમાત્ર તથા ઉત્કૃષ્ટ કિંચિત જૂન અર્ધ પુદ્ગલપરાવર્તન જેટલે જાણો. આ બધી જેના પરિણામની વિચિત્રતા છે.
સમ્યક્ત્વના ભેદ સમ્યકત્વના બે ભેદ છે, તે નિશ્ચય અને વ્યવહાર સમકિત.
તેમાં સત્યાર્થ સમ્યકત્વ છે તે જ સાચું સમ્યકત્વ છે, નિશ્ચયસમ્યકત્વ છે. તેમાં વિપરીત અભિનિવેશરહિત શ્રદ્ધાનરૂપ આત્માના પરિણામ હોય છે. તેમાં સમ્યફની વિધી પાંચ અથવા સાત પ્રકૃતિને ઉપશમ, ક્ષયે પશમ કે ક્ષય હોય છે.
આ વિપરીતાભિનિવેશરહિત શ્રદ્ધાનને કારણભૂત જે શ્રદ્ધાન હેય છે તેને વ્યવહારસમ્યકત્વ કહે છે. અહીં કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કર્યો છે. આ ઉપચારનું નામ વ્યવહાર છે. દેવ-ગુરુ-ધર્મનું શ્રદ્ધાને તે વ્યવહારસમકિત છે. તે સાચું સમ્યક્ત્વ નથી. અર્થાત્ નિશ્ચયસમ્યકત્વ નથી.
સમ્યગ્દર્શન બે પ્રકારે ઊપજે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન બે પ્રકારે ઊપજે છે, તે– ૧. નિસર્ગજ સમ્યગ્દર્શન અને ૨. અધિગમજ-સમ્યગ્દર્શન.
૧. નિસર્ગજ-સમ્યગ્દર્શન-વર્તમાનમાં ઉપદેશાદિ પ્રત્યક્ષ બાહ્યનિમિત્ત વિના પ્રગટ થાય છે તે નિસર્ગજ'.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૫૪
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે? અથવા સ્વાભાવિક સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. નિસર્ગજને અર્થ એ થાય છે કે જે આત્માને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે તેને તે સમયે બાહ્યનિમિત્ત પ્રત્યક્ષપણે ન હોવા છતાં પણ પૂર્વના સંસ્કારબળે પ્રગટે છે.
પૂર્વે આત્મજ્ઞાની આચાર્યાદિ સરુને લાભ મળ્યો હિોય, તેમના ઉપદેશની સંપ્રાપ્તિ થઈ હોય અને ઉપદેશેલા તત્વાર્થને ધારણ કરેલા હોય – એ રીતે “દેશનાલબ્ધિ” પ્રાપ્ત થયેલી હોય તે તે જીવને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવાના સમયે સદ્દગુર્નાદિકના ઉપદેશનું પ્રત્યક્ષ બાહ્ય નિમિત્ત ન હોવા છતાં વર્તમાનમાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટી શકે છે. છતાં પૂર્વે તે આત્મજ્ઞાનીના ઉપદેશનું નિમિત્ત તે હતું જ અને તેમના ઉપદેશેલા તત્વાર્થને ધારણ કરેલા હતા જ, તેથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટયું. તે સમ્યગ્દર્શન કાંઈ અજ્ઞાનીના - ઉપદેશથી પ્રગટયું નથી.
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે તે જીવના પિતાને જ વિશુદ્ધ પરિણામે વડે પ્રગટે છે. ગુર્નાદિકને ઉપદેશ તે તેમાં નિમિત્તકરણ હેય છે. પરિણામેને નિર્મળ કરવાને પુરુષાર્થ આત્માને પિતાને જ હેય છે. સદ્ગુરુએ તે મેક્ષમાર્ગ દર્શાવ્યું. તે માર્ગ ગ્રહણ કરે તથા તેના ઉપર ચાલવું તે તે જીવે પિતાએ જ કરવાનું છે અને તે કાર્ય પિતાના જ ઉપાદાનથી અને પોતાના જ દ્રવ્યમાં, પોતાના જ પુરુષાર્થથી થાય છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
સમ્યગ્દર્શન બે પ્રકારે ઊપજે :
સમ્યગ્દર્શન સ્વદ્રવ્યના આશ્રયથી જ પ્રગટે છે. તેથી જ્યારે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટી રહ્યું હોય ત્યારે પ્રગટાવનાર આત્માને પરને કેઈ આશ્રય હોતું નથી, પરના આશ્રયને વિકલ્પ પણ હેતે નથી, એટલું જ નહિ, પરંતુ “હું શુદ્ધ છું” એવા પિતાના શુદ્ધસ્વરૂપને વિકલ્પ પણ અસ્ત થઈ જાય છે અને નિર્વિકલ્પદશામાં જ આત્માનું તે સમયે પ્રવર્તન હોય છે. તે સમયે આત્મા પરિણામને નિજસ્વરૂપમાં તલ્લીન કરીને, એકાગ્ર કરીને સ્વાનુભવના રસાસ્વાદને પ્રત્યક્ષપણે વેદે છે. આત્મા પોતે પોતામાં વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણે પ્રવર્તે છે.
૨. અધિગામજ-સમ્યગ્દર્શન–પ્રત્યક્ષ ઉપદેશાદિક બાહ્યનિમિત્તપૂર્વક પ્રગટ થાય તે અધિગમજ અથવા નૈમિત્તિકસમ્યગ્યદર્શન કહેવાય છે. તેમાં આત્મજ્ઞાની ગુર્નાદિકના ‘ઉપદેશનું વર્તમાનમાં પ્રત્યક્ષ નિમિત્ત હોય છે..
કઈ ભવ્ય-આત્મા આત્મજ્ઞાની પુરુષને ઉપદેશ સાંભળે ત્યારે જે શીધ્ર સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે, તે અધિગમજસમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે. અહીં પણ એ સમજવું કે અજ્ઞાની અર્થાત્ આત્માના જ્ઞાનથી અજાણ એવા ગુરુના ઉપદેશથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટતું નથી. માટે મુમુક્ષુ આત્માએ જેમની પાસેથી ઉપદેશ મેળવે છે તેમને સર્વપ્રથમ ઓળખવા જોઈએ. સદ્દગુરુના લક્ષણથી સદ્ગુરુને આળસ ” શાની પાત્રતા કેળવવી જોઈએ.'
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
જેમણે લોકોત્તર માત્ર જોયેા નથી, જાણ્યા નથી, તેનું લક્ષ પણ કર્યું. નથી એવા માના અજાણ છે તેએ બીજાને આવા લોકોત્તર માર્ગ કેવી રીતે ખતાવી શકે? કી. પણ મતાવી ન શકે. દીવાથી દીવેા પ્રગટે.
પ૬
સદ્ગુરુના બધા ગુણેામાં સૌથી પ્રથમ અને અગત્યને ગુણુ આત્મજ્ઞાન છે. પછી ભલે શ્રુતના અભ્યાસી થાડા હોય કે વધુ હાય, પરંતુ તેમને આત્મજ્ઞાન છે, લેાકેાત્તર મા તેમણે જાણ્યા છે અને તે માર્ગે ચાલી રહ્યા છે. તેમને આત્માની સહુજ આનંદદશા-સ્વરૂપસ્થિતિ વર્તે છે અને 'તરંગ જ્ઞાનની રમણતા છે.
આત્મજ્ઞ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પણુ સદ્દગુરુના લક્ષણમાં સવપ્રથમ “આત્મજ્ઞાન” દર્શાવ્યુ છે, જુઓ—
“આત્મજ્ઞાન સમદર્શિતા, વિચરે ઉદયપ્રયોગ; અપૂર્વ વાણી પરમશ્રુત, સદ્ગુરુ લક્ષણ યાગ્ય.” —શ્રી આત્મસિદ્ધિશાસ અર્થાત્-આત્મજ્ઞાનને વિષે જેમની સ્થિતિ છે, પરભાવની ઈચ્છાથી જેએ રહિત થયા છે તથા શત્રુ, મિત્ર, હુ શાકા િકે નમસ્કાર-તિરસ્કારાદ્વિ ભાવ પ્રત્યે જેમને સમભાવસમતા પ્રવર્તે છે. પૂર્વે` ઉત્પન્ન થયેલાં એવા કર્માંના ઉદયને લીધે જેમની વિચરવા આદિ ક્રિયા થાય છે; અજ્ઞાનીની વાણીથી જેમની વાણી પ્રત્યક્ષ જીજુદી પડે છે અને ષડૂદનના તાત્પયને જાણે છે તે સદ્ગુરુના ઉત્તમ લક્ષણ કહ્યાં છે.
-
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વના ત્રણ ભેદ
પ૭
આમાં જ્ઞાનદશા (આત્મજ્ઞાન) પ્રથમ પદમાં જ કહેલ. છે. જ્ઞાનીની સ્વરૂપસ્થિતિ હોય છે.
વર્તમાનકાળમાં સ્વરૂપસ્થિત પુરુષો હોઈ શકે. જેઓ આત્માની છે તે સ્વરૂપસ્થિત જ છે અને અત્યારે પણ આત્મજ્ઞાન હોઈ શકે છે. તેમને આત્મસ્વભાવનું આવિર્ભાવપણું હોય છે..
માટે સદ્દગુરુની ઓળખાણ કરીને તેમની પાસેથી. ઉપદેશ પ્રાપ્ત કર. “ઓળખાણની પરમ તીવ્રતા રાખવી, તો ઓળખાશે. મુમુક્ષનાં નેત્રે મહાત્માને ઓળખી લે છે.” (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પ. ૨૫૪)
સમ્યકત્વના ત્રણ ભેદ ઉપર જે નિશ્ચયસમ્યકત્વ કહ્યું, તેના ત્રણ ભેદ નિમ્ન પ્રકારે છે :
૧. ઉપશમસમક્તિ ૨. ક્ષપશમસમતિ ૩. ક્ષાયિકસમકિત
ઉપશમસમકિત ઉપશમસમકિતના બે ભેદ છે, તે૧. પ્રથમ પશમ સમક્તિ ૨. દ્વિતીપશમ સમતિ છે ,
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દન કેવી રીતે પ્રગટે ?
પ્રથમે પામ-સમ્યકત્વનું વર્ણન ઉપર થઈ ગયુ છે, અર્થાત્ સમ્યગ્દનની વિરધી પાંચ કે સાત પ્રકૃતિના ઉપશમ થાય છે તેને પ્રથમેપશમ-સમકિત કહે છે. પ્રથમ પશમ–સમકિત-અવસ્થામાં મૃત્યુ થતુ નથી.
૫૮
ઉપશમસમકિત કે ક્ષાયિકસમક્તિમાં આત્માને જે સમ્યગ્દનના ગુણુ પ્રગટયા તે વિશુદ્ધિની અપેક્ષાએ સમાન છે, પર`તુ વિશેષતા એ છે કેક્ષાયિકસમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત થયા પછી અન"તકાળ સુધી હમેશાં વિદ્યમાન રહે છે; ત્યારે ઉપશમસમિતના કાળ અંતર્મુહૂત માત્ર છે, ત્યાર પછી નિમ્ન પ્રકારની અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે –
૧. આત્માના મિથ્યાત્વભાવના ઉદય થાય છે, તેમાં સમ્યક્ત્વના પ્રતિપક્ષી કર્યાંમાંથી મિથ્યાત્વકમના ઉદય નિમિત્ત હાય છે, તેથી ‘મિથ્યાત્વ' નામનું પહેલું ગુગુસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે.
૨. આત્માના પરિણામેા સાસાદન-સમ્યષ્ટિરૂપ થાય છે, તેમાં અનંતાનુબંધી કષાયામાંથી કોઈના ઉદય નિમિત્ત હાય છે, તેથી આત્મા “સાસાદન-સમ્યગ્દષ્ટિ” નામનું ખીજી ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યાર બાદ પ્રથમ ગુણસ્થાને જાય છે.
૩. આત્માના પરિણામે મિશ્રભાવરૂપ થાય છે, એટલે કે આત્મા પોતાના પરિણામેાથી સભ્યમિથ્યાદષ્ટિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેમાં માહનીયક'ની મિશ્રપ્રકૃતિના ઉદય નિમિત્ત હાય છે, તેથી આત્મા ‘સભ્યમિથ્યાદૃષ્ટિ નામના ત્રીજા ગુણસ્થાને જાય છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વના ત્રણ ભેદ
છે :
૪. આત્મા પિતાના પરિણામેથી વેદક વા ક્ષપશમન સમક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેમાં સમ્પમેહનીયને ઉદય નિમિત્તકારણ હોય છે. - આ ચારમાંથી કઈ એક અવસ્થા તે આત્મા પ્રાપ્ત કરે છે. ' - જે કદાચિત્ અપ્રત્યાખ્યાની કે પ્રત્યાખ્યાની કલાને ક્ષપશમ પણ સાથે જ થઈ જાયે તો તે આત્મા દેશવિરત કે દેશસંયમ નામના પાંચમા ગુણસ્થાને કે “અપ્રમત્તસંવત’ નામના સાતમા ગુણસ્થાને પણ પહોંચે છે.
આ પ્રથમે પશમ સમ્યકૃત્વ ચેથા, પાંચમા, છઠ્ઠા કે સાતમા માંના કોઈ પણ ગુણસ્થાને હોઈ શકે છે. '
' હવે દ્વિતીયે પશમસમ્યવિષે કહેવાય છે. ઉપશમશ્રેણિની સન્મુખ થયેલા મુનિમહાત્માને સાતમા ગુણસ્થાનમાં ક્ષપશમ-સમ્યક્ત્વમાંથી જે ઉપશમસમ્યક્ત્વ થાય છે તેને દ્વિતીયેશમ-સમ્યકત્વ કહે છે. આ ગી
આત્માના તથા પ્રકારના પરિણામેથી જે દ્વિતીય પશમ -સમક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમાં દર્શનમેહનીચેની ત્રણ પ્રકૃતિના ઉપશમની સાથે સાથે અનંતાનુબંધી કષાયોનું વિસર્જન થાય છે. અનંતાનુબંધી કષાનું પ્રત્યાખ્યાનદિરૂપ પરિણમન થવું તે વિસર્જન છે."
દ્વિતીયોપશમ-સમ્યકત્વ ચતુર્થ ગુણસ્થાનથી માંડી
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? અગિયારમા ઉપશાંતએ ગુણસ્થાન પર્યત હેય છે. અહીં થિ, પાંચમે અને છ ગુણસ્થાને આ દ્વિતીયેશમસમ્યક્ત્વ બતાવ્યું તેમાં એમ સમજવાનું છે કે તે ઊપજે છે તે સાતમા ગુણસ્થાને જ, પરંતુ મુનિ મહાત્માને ઉપશમશ્રેણિ વડે અગિયારમા ગુણસ્થાને પહોંચ્યા પછી ત્યાંથી નીચે ઉતરવાનું થાય છે ત્યારે છ, પાંચમે અને ચોથે ગુણસ્થાને પણ આવી શકે છે, તે અપેક્ષાએ ૪-૫-૬ ગુણસ્થાનમાં દ્વિતીયે પશમ–સમકિત કહ્યું છે, અન્યથા તે ઊપજે છે તે સાતમા જ ગુણસ્થાને
- ક્ષાયિક-સમ્યક્ત્વની પેઠે ઉપશમસમક્તિ પણ ચળ, મલિન અને અગાઢ દેથી રહિત હોય છે.
જેના તળીયે કીચડ જામે છે અને ઉપર નિર્મળ જળ છે, તેવું ઉપશમસમક્તિ છે.
યોપશમસમકિત અનંતાનુબંધી કષાયચતુષ્ક તથા મિથ્યાત્વ, સમ્યમિથ્યાત્વના વર્તમાન કાળમાં ઉદય આવવા યેાગ્ય નિષેકને ઉદય થયા વિના જ તેની નિર્જરા થાય તે ક્ષય તથા તેના જ નિષેકની ભાવિકાળમાં ઉદય આવવાયોગ્ય સત્તા હોય તે ઉપશમ છે અને સમ્યકત્વ મેહનીય પ્રકૃતિને ઉદય વતે છે એવી જે દશ છે તેને એક કે સંપશમલૈમ્પકવ કહે છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યત્વના ત્રણ ભેદ .
સમ્યકત્વમેહનીય પ્રકૃતિ દેશઘાતી છે. તેને ઉદય હેવા છતાં પણ સભ્યત્વને ઘાત થતો નથી. કિંચિત્ મલિક નતા કરે પણ મૂળથી ઘાત ન કરે એનું નામ દેશઘાતી છે.
તેથી ચળ, મલિન તથા અગાઢ દેશો જેમાં હોય છે એવું જે સમળતત્વાર્થથદ્વાન છે તે વેદક કે ક્ષયોપશમસમકિત છે.
અહીં મળ લાગે છે તેનું તારતમ્ય સ્વરૂપ તે કેવળ જ્ઞાની જાણે છે. છતાં દષ્ટાંતથી આ પ્રમાણે દર્શાવી શકાયવ્યવહારમાત્ર દેવાદિકની પ્રતીતિ તો હેય, પરંતુ સમાન અનંતશક્તિના ધારક અહેતો કે તીર્થકમાં “આ મારા છે, આ અન્યના છે”—ઈત્યાદિ ભાવ તે ચલપણું છે. સંકદિ મળ લાગે તે મલિનપણું છે. શ્રી શાંતિનાથજી શાંતિકર્તા છે -ઈત્યાદિભાવ તે અગાઢપણું છે. આ ઉદાહરણ વ્યવહારમાત્ર દર્શાવ્યા છે, પરંતુ નિયમરૂપ નથી. આ સમ્યકત્વમાં નિયમરૂપ જે મળ લાગે છે તે તો કેવળગમ્ય છે.
* ક્ષપશમ-સમકિતને જઘન્ય કાળ અંતમુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ સાધિક ૬૬ સાગરેપમ છે. ચેથા ગુણસ્થાનથી સાતમા ગુણસ્થાન સુધી આ સમ્યકત્વ હેય છે. આ ક્ષયોપ શમસમક્તિ સમલ હોવા છતાં પણ કર્મક્ષપણનું કારણ છે. ! ક્ષપશમસમક્તિ ઊગતા સૂર્યની પેઠે કાંઈક મળ સહિત છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
=
= =
= =
. .
..
ત્રણે પ્રકારના સમકિત કર્મોના ક્ષપણના અસાધારણ કારણ છે, સમ્યગ્દર્શનના સદ્દભાવ વિના સંયુક્ત નિર્જરા થતી નથી એ ધ્રુવ નિયમ છે. ચતુર્થ ગુણસ્થાનથી માંડી ઉપરના બધા ગુણસ્થાનમાં થનારી વિશિષ્ટ નિર્જરાનું મૂળકારણ સમ્યગ્દર્શન છે.
AT : 5 ,
ક્ષાયિક-સમકિત . મિથ્યાત્વ, મિશ,અને સમ્યકત્વ મેહનીય તથા અનંતાનુ બધી ક્રોધ, માન, માયા, લેભ એ સાતેય પ્રકૃતિને સર્વથા ક્ષય થતાં અત્યંત નિર્મળ તત્વાર્થશ્રદ્ધાન થાય તે ક્ષાયિક સમ્યત્વ છેડ છે
આ સમ્યક્ત્વ સાદિ-અનંત જાણવું. તે પ્રગટયા પછી આત્મા સાથે હમેશાં અનંત કાળ રહેવાવાળું છે, છૂટે નહિ, કારણ કે પ્રકૃતિએને મૂળથી નાશ થયો છે.
ક્ષાયિક-સમ્યક્ત્વ એટલું દઢ હોય છે કે તક તથા આગમની વિરૂદ્ધ, શ્રદ્ધાને ભ્રષ્ટ કરનાર વચને કે હેતુ આ સમકિતને ભ્રષ્ટ કરે નહિ. વળી ભત્પાદક આકાર કે ગ્લાનિકારક પદાર્થો અને ભ્રષ્ટ થાય નહિ. ત્રણ લેક ઉપસ્થિત થાય અને તેને ભ્રષ્ટ કરવા ધારે તે પણ ભ્રષ્ટ થાય નહિ, કારણ કે આમાના શ્રદ્ધાગુણને પરમ શુદ્ધ પર્યાય પ્રગટી ગયા છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વના ત્રણ ભેદ
૬૩
દર્શનમેાહનીય કમના ક્ષય થવાના પ્રાર`ભ કેવળી કે શ્રુતકેવળીના પાદમૂલમાં (નિકટમાં) જ થાય છે. તેના આરભ કરનાર કર્મ ભૂમિમાં જન્મેલે મનુષ્ય જ હાય છે.કડાચિત્ પૂર્ણ ક્ષય થયા પહેલાં મરણુ થઈ જાય તો ક્ષપણુની સમાપ્તિ ચાર ગતિમાંથી કોઈ પણ ગતિમાં થઈ શકે છે.
મિથ્યાત્વમાંથી સીધું ક્ષાયિક-સમ્યક્ત થતું નથી. સર્વ પ્રથમ ચાથે ગુણુસ્થાને ઉપશમસમ્વકૃત્વ પ્રગટે છે અને ત્યારબાદ ઉપશમમાંથી ક્ષયેાપશમ થઈ ાયિક સમ્યક્ત્વ
થાય છે.
ક્ષાયિક-સમ્યક્ત્વ દ્ધરસ્ફટિકમણિ સમાન કેવળ નિ ળરૂપ છે.
ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ પ્રગટયા પહેલાં જો આગળના ભવના આયુષ્પના બંધ ન થયેા હાય તો તે આત્મા તે જ ભવમાં સકલ કમઁના અંત કરીને અવશ્ય સિદ્ધપદ્મ સ’પ્રાપ્ત કરે છે. જો પૂર્વે આયુષ્યમંધ થયા હોય અને ત્યારબાદ ક્ષાયિક સમકિત થયું હાય તો ત્રણ કે ચાર ભવમાં અવશ્ય સિદ્ધપદ સંપ્રાપ્ત કરે છે. જે ભવમાં ક્ષાયિક સમકિત પ્રગટે તે ભવ સહિત વધુમાં વધુ ચાર ભવ થાય. તે એ રીતે કે—
જો સમ્યકૃત્વ સ’પ્રાપ્ત થયાં પહેલાં એટલે કે મિથ્યાત્વ– દશામાં આગળના ભત્ર માટે ભાગભૂમિના યુગલિયા મનુષ્ય કે તિય ́ચના આયુષ્યને અધ થઈ ગયા હોય તેા કુલ ચાર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? ભવ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરે છે, તે જે આ પ્રમાણે છે: ૧. વર્તમાન મનુષ્યને ભવ, ૨. યુગલિયા મનુષ્ય કે તિર્યંચને ભવ, ૩. દેવકને ભવ અને ૪. મનુષ્યભવ. આ ચેથા મનુષ્યભવમાં તે આત્મા કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરે. જે યુગલિયાના આયુષ્યને બંધ ન થયા હોય તે ત્રણ ભવ કરે.
સમ્યફવના પાંચ લક્ષણે સમ્યગ્દશાનાં પાંચ લક્ષણો છે. શમ, વેગ, નિર્વેદ, આસ્થા, અનુકંપા.
ક્રોધાદિ કષાયેનું સમાઈ જવું, ઉદય આવેલા કષામાં મંદતા થવી, વાળી લેવાય તેવી આત્મદશા થવી અથવા અનાદિકાળની વૃત્તિઓ સમાઈ જવી તે “શમ'.
મુક્ત થવા સિવાય બીજી કોઈ પણ પ્રકારની ઈચ્છા નહીં; અભિલાષા નહીં તે “સંવેગ”.
જ્યારથી એમ સમજાયું કે બ્રાંતિમાં જ પરિભ્રમણ કર્યું, ત્યારથી હવે ઘણી થઈ, અરે જીવ! હવે થંભ, એ નિર્વેદ” . - મહાભ્ય જેનું પરમ છે એવા નિઃસ્પૃહી પુરૂષોનાં વચનમાં જ તલ્લીનતા તે “શ્રદ્ધા'“આસ્થા
એ સઘળાં વડે જીવમાં સ્વાત્મતુલ્ય બુદ્ધિ તે “અનુકંપા.”
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી (૫. ૧૩૫)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વના પાંચ લક્ષણ
૬૫
સમ્યગ્દષ્ટિનિઃશંક હોય છે, તેથી નિર્ભય હાય છે. અને કારણ કે સાત ભયથી રહિત હાય છે તેથી નિઃશક હાય છે, અડેલ હાય છે.
સમ્યગ્દષ્ટિએ સદાય સકમના ફળ પ્રત્યે નિરભિલાષ હાવાથી કમ પ્રત્યે અત્ય'ત નિરપેક્ષપણે વર્તે છે. તેથી ખરેખર તેએ અત્યંત નિઃશંક અને દૃઢ નિશ્ચયવાળા હાવાથી અત્યંત નિર્ભીય હોય છે. સમ્યગ્દષ્ટિને જે કર્મના ઉદય આવે છે તેના તે, સ્વામિત્વના અભાવને લીધે, કર્તા થતા નથી માટે ભયપ્રકૃતિના ઉદય આવવા છતાં પણ નિઃશંક રહે છે.
એ સાત ભય આ પ્રમાણે છે ઃ—
૧. આ લેાકના ભય
૨. પરલેાકના ભય
૩. વેદ્મનાભય
૪. અરક્ષાભય
૫. અશુપ્તિભય
૬. મરણભય
૭. આકસ્મિક ય
આ લાક અને પરલેાક ભય—આ લેાકમાં મે’ ધન અને અન્ય ભાગાભાગની સાનુકૂળ સામગ્રી મેળવી છે તે રહેશે કે નહિ ? ઘણા કષ્ટથી ધન પ્રાપ્ત કર્યું છે, વ્યાપારધંધામાં રચ્યાપચ્યા રહ્યો છુ, તેમાં કાર્ય-અકાર્યના પશુ કાંઇ વિચાર રાખ્યા નથી. આટલા બધા કષ્ટપૂર્વક મેળવેલું
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? ધન અને અન્ય સામગ્રી ભેળી કરી તેને નાશ તે નહિ થાય ને ? અજ્ઞાની ધનમાં અત્યંત આસક્ત થઈને આવી રીતે ભય સેવે છે. પરંતુ નિશ્ચયથી તે એમ છે કે એ અજ્ઞાની કેવળ વિકલ્પજાળને જ કર્તા-ભોક્તા છે; રાગને કર્તા–ભક્તા બને છે, પરંતુ લક્ષ્મી વગેરે પરવસ્તુને ન તે તે કર્તા છે કે ન જોક્તા છે. અજ્ઞાન–અવસ્થામાં આવી સત્ય વસ્તુ તેની સમજમાં આવતી નથી, તેથી ભય રહ્યા કરે છે.
પરલેકમાં મારું શું થશે? અહીં સુખ માટે અનુકૂળ સામગ્રી પ્રાપ્ત થઈ છે તે પરભવમાં પણ મળશે કે નહિ? જે નહિ મળે તે મારું શું થશે ? એમ અજ્ઞાની ભય સેવે છે.
હવે સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાની આત્મા એમ અનુભવે છે કેઆ મારું ચૈતન્ય જ મારે લેક છે, શાશ્વત છે, સર્વકાળે પ્રગટ એ મારે ચિસ્વરૂપ લેક છે, આ સિવાય બીજે કઈ લેક – આ લેક કે પરલેક –એ મારાં નથી. જ્યારે સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાની આત્માએ સ્વસ્વરૂપ સિવાય અન્ય કશું જ પિતાનું માન્યું નથી તે પછી તેને આ લેક કે પર લકને ભય શાને હોય? તે તે નિરંતર નિશંકપણે વર્તતે હોય છે અને પિતાના જ્ઞાનસ્વભાવને સદા અનુભવે છે. માટે તેમને આ લેક, પરલેકને કઈ ભય હોતું નથી.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વી જીવ નિર્ભય હોય છે
વેદનાભય–અઘાતી વેદનીયકર્મના ઉદયનિમિત્તે સાતવેદનીયના ઉદયથી સુખના કારણે મળી આવે છે અને અસાતવેદનયના ઉદયથી દુખના કારણે મળી આવે છે. આ કારણે જ કાંઈ સુખ-દુઃખ ઊપજાવતા નથી, પરંતુ મોહકર્મના ઉદયમાં જોડાઈને આત્મા પોતે જ સુખદુઃખ માને છે. માટે બાહ્ય વસ્તુ તે સુખદુઃખનું નિમિત્ત માત્ર છે. સુખદુઃખ થાય છે તે મેહના નિમિત્તથી થાય છે. આ સુખદુઃખને ભેગવવું તે વેદના છે. આ રીતે પુલથી થતી. દુઃખ આપનારી વેદના તે મને પ્રાપ્ત નહિ થાય?–એવી ચિંતા રહે તે વેદનાભય છે.
સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાની આત્મા એમ માને છે કે હું સ્વયં વેદક છું, સ્વયંવેદ્ય છું. હું તે મારા જ્ઞાનને સ્વયંવેદું છું. આત્મા વેદનાર છે અને જ્ઞાન વેદાવાગ્યા છે. આ રીતે જ્ઞાનીને પિતાના એક જ્ઞાનમાત્ર સ્વરૂપને ભગવટો છે, વેદન. છે. જ્ઞાની પુદ્ગલથી થયેલી વેદનાને વેદના જ જાણતા નથી. માટે સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાનીને વેદનાભય નથી. તેઓ સદાય નિર્ભય વર્તતા થકા પિતાના જ્ઞાનને અનુભવે છે, માટે તેઓ નિક વતે છે.
અરક્ષાભય–જે કે મારો રક્ષક ન હોય તે રક્ષણ વિનાને હું થઈ જઈશ. જે કઈ મારું રક્ષણ કરનાર હોય તે તે હું રહું, નહિ તે નાશ પામું. આ પ્રમાણે, ચિંતા કરવી તે અરક્ષાભય છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
જ્ઞાની તે એમ જાણે છે કે−ુ તેા જ્ઞાનસ્વરૂપ છું. જ્ઞાન સ્વયમેવ સત્સ્વરૂપ છે. સત્તાસ્વરૂપ વસ્તુને કદી નાશ થતા નથી. તેથી પર વડે રક્ષગુ શેવુ જોઇએ ? જ્ઞાની આમ જાણતા હાવાથી તેમને અરક્ષાના ભય નથી. તેઓ તે નિઃશ'ક વતા થકા પેાતાના સ્વાભાવિક જ્ઞાનને સદા -અનુભવે છે.
અગુપ્તિભય—ગુપ્તિ એટલે જેમાં ચાર વગેરે પ્રવેશ ન કરી શકે એવા કિલ્લા, ભોંયરૂ વગેરે. આવા સ્થળમાં પ્રાણીએ નિભયપણે વસી શકે છે. આવુ ગુપ્ત સ્થળ ન હેાય તેા રહેનાર પ્રાણીને અણુપ્તપણાને લીધે ભય રહે છે. તે અગુપ્તિભય છે.
જ્ઞાની તે એમ જાણે છે કે-મારૂ સ્વરૂપ જ વસ્તુતઃ પરમ ગુપ્તિ છે, અર્થાત્ અભેદ્ય કિલ્લા છે. મારા સ્વરૂપમાં કાઈ ખીજી' પ્રવેશી શકતુ નથી. સ્વાભાવિક જ્ઞાન આત્માનુ સ્વરૂપ છે, તેથી જ્ઞાન આત્માની પરમ ગુપ્તિ છે. જ્ઞાનરવરૂપમાં રહેલા આત્મા ગુપ્ત છે, કારણ કે જ્ઞાનસ્વરૂપમાં અન્ય કાઇના પ્રવેશ થઈ શકતા નથી. માટે આત્માનું "જરા પણ અગુપ્તપણુ' નડુ હોવાથી જ્ઞાનીને અનુપ્તપણાને ભય કયાંથી હાય? જ્ઞાની તે નિર'તર નિઃશ'ક વતા થકા પેાતાના સ્વાભાવિક સહેજ જ્ઞાનસ્વરૂપને સદા અનુભવે છે.
મરણભય—સ્પન, રસન, ઘ્રાણુ, ચક્ષુ, શ્રેત એ પાંચ ઇંદ્રિય પ્રાણ; મન-વચન-કાયા એ ત્રણ ખળપ્રાણુ,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
==
સમ્યક્ત્વી જીવ નિર્ભય હોય છે એક શ્વાસે શ્વાસ અને એક આયુ આ પ્રમાણે દશ પ્રાણ (અથવા જે પ્રાણને જેટલું પ્રાણ હેય) તે પ્રાણે નાશ પામે તેને લેકે મરણ કહે છે. પરંતુ આત્માને પરમાર્થથી ઇંદ્રિયાદિ દશ પ્રાણમાંથી કઈ પ્રાણ નથી. આત્માને પ્રાણ તે નિશ્ચયથી જ્ઞાન છે. ચૈતન્ય છે. જ્ઞાન સ્વયમેવ શાશ્વત હેવાથી તેને કદાપિ નાશ થતું નથી, માટે આત્માનું મરણ કદી થતું નથી એ અમર આત્મા છે. જ્ઞાની આ પ્રમાણે જાણતા હોવાથી તેમને મરણને ભય ક્યાંથી હોય? તેઓ તે નિઃશંક વર્તતા થકા સદા પિતાના જ્ઞાનસ્વરૂપને નિરંતર અનુભવે છે.
આકસ્મિક ભય–કાંઈક અણધાર્યું અનિષ્ટ એકાએક ઉત્પન્ન થઈ જશે તે?—એ ભય લેકેને રહે છે તે આકસ્મિક ભય છે.
જ્ઞાની તે એમ જાણે છે કે આત્માનું જ્ઞાન સ્વતઃસિદ્ધ છે, એક છે, અનાદિ છે, અનંત છે, અચળ છે. તેમાં બીજાને ઉદય નથી. અર્થાત્ તેમાં બીજું કાંઈ ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી, માટે તે જ્ઞાનમાં આકસ્મિક (અણધાર્યું, એકાએક) કઈ પણ થતું નથી. આવું જાણતા જ્ઞાનીને અકસ્માતને ભય કયાંથી હોય? તેઓ તે નિરંતર નિઃશંક વર્તતા થકાં સદા પિતાના જ્ઞાનભાવને અનુભવે છે.
આ રીતે જ્ઞાનીને સાતમાંથી કઈ પણું ભય હે. નથી.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૭૦
- સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ? ટકેલ્કીર્ણ એવું જે નિજ રસથી ભરપૂર જ્ઞાન તેના સર્વસવને ભગવનાર સમ્યગ્દષ્ટિને જે નિઃશંકિત આદિ ચિહ્યો છે તે સમસ્ત કર્મોને હણે છે માટે કર્મને ઉદય - વતવા છતાં અને ભય આદિ પ્રકૃતિના ઉદયને ભેગવે છતાં પણ સમ્યગ્દષ્ટિને નિશક્તિ આદિ ગુણે વર્તતા હોવાથી તેમને શંકાદિકૃત કર્મને બંધ જરા પણ થતું નથી, પરંતુ પૂર્વકર્મની નિર્જરા જ થાય છે. " સમ્યગ્દર્શનના આઠ અંગ
સમ્યગ્દર્શની આત્માને નિઃશક્તિ પ્રમુખ સમકિતના આઠ અંગ સહાયમાં રહે છે. જેમ શરીરના આઠ અંગેથી શરીર જુદું નથી પરંતુ આઠ અંગેને સમુદાય એ જ શરીર છે, તે પ્રમાણે સમ્યગ્દર્શનના અંગે કે ગુણે પિતાના અંગી કે ગુણી સમ્યગ્દર્શનથી જુદા નથી, કે સમ્યગ્દર્શન પોતાના અંગથી જુદું નથી. તે આઠ અંગ આ પ્રમાણે છે –
૧ નિઃશંકતાગુણ-આ લેક, પરલેક આદિ સાત - ભયનો અભાવ અથવા તમાં સંશયને અભાવ સમ્યગ્દષ્ટિને હોય છે. તેમને કર્મના ઉદયમાં સ્વામિત્વને અભાવ હોવાથી તેના કર્તા થતા નથી. તેથી તેમને શંકાકૃત બંધ નથી, પરંતુ નિરા છે.
૨ નિષ્કાંક્ષિતગુણુ-પરદવ્ય આદિમાં રાગરૂપ વાંછાને - અભાવ તે નિષ્કાંક્ષિત ગુણ છે. પંચેદિય-ભેગેના વિષયો જે પરવ્ય છે તેને વશીભૂત થઈને અંતવાળા એવા જે સુખાદિ
ખમિશ્રિત છે તેમાં શાશ્વત અને અંત વિનાના હેવાનું
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શનના આઠ અંગો
૭૧
શ્રદ્ધાન થવું તથા તે સુખાદિ હમેશાં રહે એવી માઠી ભાવના કરવી તે કાંક્ષા દેષ છે. સમ્યક્ત્વીને એ પ્રકારને કાંક્ષાદોષ ન હોવાથી તેઓ નિષ્કાંક્ષિત છે. - એકાંતવાદથી દૂષિત થયેલા અન્યમતિઓએ માનેલા અનેક પ્રકારના વ્યવહારધર્મોની તેને વાંછા નથી કે તે ધર્મને તેને આદર નથી.
આ રીતે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા વાંછારહિત હોવાથી તેમને વાંછાથી થતે બંધ નથી.
૩. નિવિચિકિત્સાગુણ-વિચિકિત્સા એ ગ્લાનિ કે અણગમાનું નામ છે. તે અણગમા કે ગ્લાનિ રહિતપણું તે નિવિ ચિકિત્સા ગુણ છે. પરદ્રવ્યાદિમાં શ્રેષરૂપ ગ્લાનિને અભાવ સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાનીને હોય છે. “જૈનમતમાં બધી બાબતે સારી છે, પરંતુ મુનિઓ સ્નાન વગેરે કરતા નથી, તે સારું નથી, દેષ છે.”—એવા કુત્સિત ભાવ સમ્યગ્દષ્ટિ જ્ઞાનીને હોતા નથી. તે ઉપરાંત અપવિત્ર, દુર્ગધયુક્ત કે અણગમો પેદા કરે એવી વસ્તુ એના નિમિત્ત સમ્યફીના ચિત્તમાં જરા પણ ગલાની ન થાય, અણગમે ન આવે. આપણી દષ્ટિમાં આવે છે તે બધી વસ્તુઓ પુદગળની બનેલી છે. તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ વગેરે ગુણે છે, તેનું સમયે સમયે પરિવર્તન થયા કરે છે, જેમાં સુગંધમાંથી દુર્ગધ, મનેણ વર્ણમાંથી અમને વર્ણ વગેરે થયા કરે છે, એ જ પુગળ-વસ્તુને સ્વભાવ છે. જ્ઞાની તેમાં ગ્લાનિ કરતાં નથી, તેથી તેમને વિચિકિત્સાકૃત બંધ નથી, પરંતુ નિર્જરા છે. -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
છર
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે? . ૪. અમૂઢદષ્ટિગુણ-સમકિતી આત્માની આ નિર્મળ દષ્ટિ છે. કોકીર્ણ એક જ્ઞાચકભાવમયપણાને લીધે તથા પિતાને શુદ્ધ આત્મામાં શ્રદ્ધાન, કેવળપ્રરૂપિત તના યથાસ્થિત સ્વરૂપમાં શ્રદ્ધાન વગેરે કારણેને લઈને સમ્યગ્દષ્ટિ આત્માની દષ્ટિ નિર્મળ બની છે તેથી અમૂઢદષ્ટિ છે. તેમને તમાં અને દેવાદિકમાં અન્યથા પ્રતીતિરૂપ મેહને અભાવ વર્તે છે તે તેમની અમૂદષ્ટિ છે. તેમને કઈ પદાર્થ પ્રત્યે અયથાર્થદષ્ટિ હેતી નથી.
લેકમાં ઘણા માણસો વિપરીત ભાવથી પ્રવર્તતા હેય કે જેમાં મિથ્યાત્વવર્ધક ક્રિયાને ધર્મ માનવામાં આવતો હોય તે પણ સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા દેખાદેખીથી કદી પણ ન પ્રવતે એવું અમૂઢદષ્ટિગુણનું બળ હોય છે. અને સિદ્ધાંતમાં અટળ. હોય છે. તેથી તેમને મૂઢદષ્ટિકૃત બંધ નથી, પરંતુ નિર્જર જ છે.
૫. ઉપગ્રહનગુણુ-ઉપગૃહન એટલે ગેપવવું કે ઢાંકવું એ અર્થ થાય છે. ધર્માત્મામાં કઈ વાર દેષ આવી જાય તે. તે ધર્માત્માના દેષને ઢાંકવા તે ઉપગૃહન છે. નિશ્ચયનયથી નિજ નિરંજન નિર્દોષ પરમાત્માના આચ્છાદક (ઢાંકનારા) દેષોને તે જ પરમાત્માના સભ્યશ્રદ્ધાન-જ્ઞાન-ચારિત્રથી ઢાંકવા, ગોપવવા કે તેને નાશ કરે તે ઉપગૂડનગુણ છે.
અથવા આ ગુણનું બીજું નામ ઉપબૃહણ” પણ છે. ઉપબૃહણને અર્થ વધારવું એ થાય છે. ટંકેલ્કીર્ણ એક
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શનના આઠ અંગ
૭૩
જ્ઞાયક ભાવમયપણાને લીધે, સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા સમસ્ત શક્તિમાં વધારે કરતા હોવાથી ઉપબૃહક અર્થાત્ આત્મશક્તિના વધારનારા છે. એ રીતે સમ્યગ્દષ્ટિને પોતાની આત્મશક્તિની વૃદ્ધિ થતી હોવાથી, જીવની શક્તિની નિર્બળતાથી (મંદતાથી) થત બંધ હેતે નથી, પરંતુ નિર્જરા જ છે.
૬. સ્થિરિકરણગુણજે કઈ મુનિ-શ્રાવક વગેરે દર્શન અને ચારિત્રમેહના ઉદયથી દર્શન, જ્ઞાન કે ચારિત્રને ત્યાગ કરવા ઇછે તે તેને આગમથી અવિરૂદ્ધપણે, શક્તિ અનુસાર, ધર્મશ્રવણથી કે અન્ય કેઈ પ્રશસ્ત ઉપાયથી ધર્મમાં સ્થિર કરવામાં આવે છે તે વ્યવહારથી સ્થિરિકરણ છે. નિશ્ચયથી પિતાને આત્મા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપ મેક્ષમાર્ગથી અર્થાત્ ધર્મથી ચૂત થાય, ઉન્માર્ગે જાય તે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા તેને માર્ગમાં જ સ્થિર કરતા હોવાથી, સ્થિતિકારી છે, તેથી તેમને માર્ગથી ચુત થવાના કારણે થતો બંધ હોતો નથી, પરંતુ નિર્જરા જ છે.
૭. વાત્સલ્યગુણ–વાત્સલ્ય એટલે પ્રીતિભાવ. નિશ્ચયથી વસ્વરૂપમાં પ્રેમ રાખ કે સ્વસ્વરૂપની ઉપાસના કરવી તે વાત્સલ્યગુણ છે. મિથ્યાત્વ-રાગાદિ સમસ્ત શુભાશુભ બહિર્ભાવમાં પ્રીતિ છેડીને, રાગાદિ-વિકલ્પની ઉપાધિ રહિત થઈને, પરમ સ્વાસ્થના સંવેદનથી ઉત્પન્ન નિત્ય આનંદ નું લક્ષણ છે એવા સુખામૃતના રસાસ્વાદમાં પ્રીતિ કરવી તે વાત્સલ્યગુણ છે. -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા ટંકોત્કીર્ણ જ્ઞાયક સ્વભાવમયપણાને લીધે સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન–ચારિત્રને પિતાની અભેદબુદ્ધિએ સમ્યક પણે અનુભવતા હેવાથી, માર્ગવત્સલ અર્થાત્ મેક્ષમાર્ગ પ્રત્યે અતિ પ્રીતિવાળા છે, તેથી તેમને માર્ગની અપ્રાપ્તિથી થતો બંધ નથી, પરંતુ નિર્જર જ છે.
વ્યવહારે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, મુનિ તથા અન્ય ધર્માત્મા સાધમીઓમાં તથા જૈનધર્મમાં અતિ પ્રીતિભાવ રાખે તે વાત્સલ્યગુણ છે. સમ્યકૂવી આવા વાત્સલ્યગુણયુક્ત હોય છે.
૮. પ્રભાવનગુણુ-પ્રભાવના એટલે પ્રગટ કરવું, ઉદ્યોત કરે. જૈન શાસનની પ્રભાવને કરવી, જૈન ધર્મનું મહામ્ય પ્રગટ કરવું તે પ્રભાવનાગુણ સમાવી આત્મામાં હેય છે.
નિશ્ચયથી સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા પોતાના જ્ઞાનની સમસ્ત શક્તિ પ્રગટ કરવા, વિકસાવવા કે ફેલાવવા વડે પ્રભાવ ઉત્પન્ન કરે છે અને એ રીતે પિતાના સ્વરૂપનું માહામ્ય પ્રગટ કરે છે, તે પ્રભાવનાગુણ છે. તેથી તેમને જ્ઞાનની પ્રભાવનાના અપ્રકર્ષથી (જ્ઞાનનો પ્રભાવના નહિ વધારવાથી) થતો બંધ નથી, પરંતુ નિર્જરા જ છે.
આ પ્રમાણે સમ્યત્વના આઠ અંગ કે આઠ ગુણ જાણવા. આ અંગે વિના સમ્યગ્દર્શન નિર્મળ સકળ કાર્યકારી થતું નથી.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યકૃત્વમાં ૨૫ મળ
૭૫
મિથ્યા દૃષ્ટિને પણ વ્યવહારરૂપ નિઃશ'કિત આદિ અંગે હાય છે, પર`તુ જેવા નિશ્ચયથી સાપેક્ષતા સહિત સમ્યગ્દષ્ટિને હાય છે તેવાં હાતાં નથી.
સમ્યકૃત્વમાં ૨૫ મળ
સમ્યક્ત્વમાં ૨૫ મળ છે, તે આ પ્રમાણે છે:ત્રણ મૂઢતા દેવમૂઢતા, ગુરુમૂઢતા અને ધર્મોંમૂઢતા (લાકમૂઢતા).
દેવમૂઢતા
અનંત જ્ઞાનાદિમુક્ત વીતરાગ-સદેવનુ સ્વરૂપ નહિ જાણુતા, ખ્યાતિ-પૂજા-લાભ માટે રાગદ્વેષવાળા કુદેવ ભૈરવ, શીતળા, ભૂત, પિતૃ, વ્યંતર, પીર-પેગ ંબર, એલિયા વગેરેનું આરાધન કરે તેને દેવમૂઢતા કહે છે.
ગુરુમૂઢતા
આત્મજ્ઞાની નિગ્રંથ સદ્ગુરુ કે જેમના ઉપદેશથી અજ્ઞાન ટળે એવા સાચા ગુરુના નિય ન કરતાં, અજ્ઞાનીને ગુરુ તરીકે માનવા તે ગુરુમૂઢતા છે.
ધ મૂઢતા
જિનેશ્વરદેવ- પ્રરૂપિત દનમૂળ ધના આરાધનથી વીતરાગભાવ પેદા થાય એટલે કે આત્માનું સહેજ નિષાય સ્વરૂપ પ્રગટે તે ધર્માંને નહિ ઓળખતા, જેમાં Rsિ'સા, ભાગ, કુતુતુલ, શંગાર વગેરે પોષાતા હૈાય એને ધમ માની તે
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે ?
અધર્મના આશ્રય કરવા, તેમાં પ્રીતિ કરવી કે શ્રદ્ધા કરવી તે ધ મૂઢતા છે, ૫૮૮ વગેરે તીથોમાં સ્નાન, જળમાં પ્રવેશી મરવું કે અગ્નિમાં પ્રવેશી મરવું એ બધા પુણ્યના કાર્યા છે એવુ' માનવુ' તે લેાકમૂઢતા છે.
આઠ મદ-તે જાતિ, કુળ, રૂપ, મળ, જ્ઞાન, પૂજા, તપ અને અશ્વ.
આઠ દોષ અથવા આઠે મળ-શ ંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા, મૂઢષ્ટિ, અનુપગ્રહન, અસ્થિરિકરણ, અવાત્સલ્ય અને અપ્રભાવના. આ આઠ દોષો કે મળ તે સમ્યગ્દર્શનના આ અંગે કે ગુણાના જ પ્રતિપક્ષી છે. આઠ અંગોનુ વર્ણન પહેલાં થઈ ચૂકયું છે.
છ અનાયતન-મિથ્યાદશન, મિથ્યાજ્ઞાન અને મિથ્યાચારિત્ર એ ત્રણ અને એ ત્રણને ધારવાવાળા મળી કુલ છઅનાયતન, તેમાં માન્યતા કરવી તે અનાયતન દોષ છે. સમ્યકૢત્યાદિ ગુણાના આયતન-ઘર-આશ્રય-આરાધનાના નિમિત્તને આયતન' કહે છે. તેનાથી વિપરીત તે અનાયતન.
આ પચીસ દ્વેષથી રહિત યથાતથ્ય નિળ શ્રદ્ધાન જે આત્માને છે તે સમ્યગ્દષ્ટિ છે, માટે સમ્યકૂી તે દેષાથી અચવા પુરુષાર્થ કરે છે.
સમ્યક્ત્રીને આયુબધ
સમ્યકૃત્વી દેવ કે નારકી, સમ્યકૃત્વ-અવસ્થામાં આગળના ભવને આયુબ'ધ કરે તો તે મનુષ્ય ગતિમુ જ આયુ બાંધે અને એજસ, ક્રાંતિ, વિદ્યા, ખળ, કીતિ, ઉન્નતિ, વિજય
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યક્ત્વીને આયુષ'ધ
અને સ'પત્તિ સહિત જ મનુષ્યપણું પામે. કાણા, કુખડા, વિગેરે કુરુપતા કે વિકળ અંગવાળા કે ગરીબ કુળના મનુષ્ય ન થાય. અલ્પ આયુ ન પામે. તિય ઇંચ સમકિતઅવસ્થામાં આગળના ભવ માટે વૈમાનિક દેવનુ જ આયુષ્ય બાંધે, કભૂમિના સમકિતી મનુષ્ય ચરમ શરીરી હોય તે આયુના બધ જ ન કરે. બાકી સમકિતી મનુષ્ય વૈમાનિક દેવગતિનુ જ આયુષ્ય બાંધે.
७७
ચારેય ગતિ આશ્રયી કોઇ પણ જીવે સમતિયુક્ત અવસ્થામાં આયુષ્ય બાંધ્યું હોય તે નીચે જણાવેલા સાત એલમાં ખ'ધ પડે જ નRsિ–
૧. નરકનું આયુષ્ય, ૨. ચિનુ આયુષ્ય, ૩. વાણવ્યંતરદેવનું આયુષ્ય, ૪. ભવનપતિ દેવનું આયુષ્ય, ૫. જ્યાતિષી દેવનું આયુષ્ય, ૬. સ્ત્રીવેદ અને ૭. નપુસકવેદ
સમકિતીને ૪૧ કે પ્રકૃતિના અબધ
ગામ્મટસાર, કમ કાંડમાં કહ્યુ છે કે સમિકતીને ૪૧ ક પ્રકૃતિના બંધ હોતા નથી. તે
૧. મિથ્યાત્વ, ૨. 'ડકસ’સ્થાન, ૩. નપુ'સકવેદ, ૪. અસ’પ્રાપ્તાસૃપાટિકા-સ'હુનન, ૫. એકેદ્રિય, ૬. સ્થાવરનામ, ૭. આતપનામ, ૮. સૂક્ષ્મ, ૯. અપર્યાપ્ત ૧૦. સાધારણુ, ૧૧. એઇંદ્રિય, ૧૨ ત્રૈદ્રિય, ૧૩. ચૌરિદ્રિય, ૧૪-૧૬. નરકગતિ-નરકગત્યાનુપૂ—િનરકઆયુ. આ સોળ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે? પ્રકૃતિના બંધનું કારણ એક મિથ્યાત્વ જ છે, માટે સમકિતી આત્મા બાંધે નહિ.
હવે અનંતાનુબંધી કષાયચતુષ્કયના કારણે ૨૫ પ્રકૃતિને બંધ થાય છે, તે
૧-૪. અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા ભ, ૫-૭ ત્યાનગૃદ્ધિ-નિદ્રાનિદ્રા-પ્રચલા પ્રચલા; ૮-૧૦ દુર્ભગ-સ્વરઅનાદેય; ૧૧-૧૪. ન્યગ્રોધ પરિમંડળ-સ્વાતિ–કુન્જ–વામન સંસ્થાન; ૧૫-૧૮. વજાનારાચ—નારાચ-અર્ધનારાચ-કલિતસંહનન, ૧૯-અપ્રશસ્ત વિહાગતિ, ૨૦. સ્ત્રીવેદ, ૨૧, નીચગેત્ર, ૨૨-૨૪. તિર્યંચગતિ-તિર્યંચાનુપૂર્વિ, તિર્યંચઆયુ અને ૨૫. ઉદ્યોતનામ.
આ પચીસ પ્રકૃતિના બંધનું કારણ અનંતાનુબંધી કષાય છે, તેથી સમકિતી આત્મા બાંધે નહિ.
આ પ્રમાણે ૧૬+૨૫=૪૧ પ્રકૃતિને બંધ સમ્યગ્દષ્ટિ કરે નહિ.
સમકિતીને તત્વસંબંધી યથાર્થ નિર્ણય
જ્યારે સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશે છે ત્યારે અનાદિકાળનું મિથ્યાજ્ઞાન જે ભવહેતુરૂપ થતું હતું તે સમ્યજ્ઞાનરૂપે પરિણમી ભવનિવૃત્તિરૂપ બની જાય છે. સમ્યગ્દર્શની આત્માનું આ સમ્યજ્ઞાન અનેક સ્વભાવવાળા તો અથવા પદાર્થોને યથાર્થ નિર્ણય કરનારું હોય છે. સમ્યત્વી
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકિતીને તવ સંબંધી યથાર્થ નિર્ણય
સમ્યફપ્રકારે વસ્તુને ઓળખીને સાચે જ નિર્ણય કરે છે. હજારો-લાખે કારણે મળે તે પણ સમ્યકત્વી આત્માને કદી પણ અશ્રદ્ધા થાય નહિ. તેમને તત્વસંબંધી સંશય, વિપર્યય અને વિમહએ ભાવે હોય નહિએ ત્રણ ભાવે શું છે તે અહીં બતાવાય છે.
૧. સંશય:- વિરૂદ્ધ બે પ્રકારનું જ્ઞાન હોય તેને સંશય કહે છે. જેમ કે રાત્રે કોઈને જોઈને સંશય થયે કે આ પદાર્થ માણસ પણ પ્રતિભાસે છે અને વ્યંતર જે પણ પ્રતિભાસે છે. તેની દષ્ટિમાં તેને નિર્ધાર થતું નથી, તે સંશયદેષ છે.
અથવા એક માણસે છીપ લાવીને તે સંશયવાળા માણસને પૂછયું કે આ શું વસ્તુ છે ? છીપ છે કે રૂપું છે? ત્યારે સંશયદષ્ટિવાળે હેવાથી તે માણસ કોઈ પણ જાતને નિર્ણય કરી શકે નહિ. આ રૂપું હશે? કે છીપ હશે ? એમ વિમાસણમાં પડી ગયે. તેને કઈ પણ પ્રકારે કાંઈ પણ સૂઝ પડી નહિ. આ છીપ પણ પ્રતિભાસે છે અને રૂપું પણ પ્રતિભાસે છે. તેની દષ્ટિમાં નિર્ધાર ન થયે.
એ જ રીતે સ્વરૂપના અને તત્વના નિર્ણયમાં જેને ભૂલ પ્રવર્તે છે તે આત્મા સંશયવાળે છે. તેને એવા પ્રકારને સંશય હોય છે કે આ આત્મા છે કે શરીર છે? આત્મા અને શરીર એક જ હશે ? કે શરીરથી આત્મા
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
- સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે? જુદો હશે ? આત્મા શરીરનું કાર્ય કરતા હશે કે નહિ કરતે હેય ? આવી રીતે તેને સ્વરૂપને નિર્ણય હેતે નથી, તેથી સંશયષવાળે છે.
૨. વિમેહ - આ વિમેહવાળા પુરૂષને છીપ લાવીને બતાવવામાં આવે અને પૂછવામાં આવે કે-કહે, આ શું વસ્તુ છે ? છીપ છે કે રૂપું છે ?
તે માણસ ઉત્તર આપે કે-જુઓ ભાઈ ! આ કાંઈક વસ્તુ તે છે, પણ શું છે તે હું જાણતા નથી. રૂપે કેને કહેવાય અને છીપ કેને કહેવાય તેની મને કાંઈ સૂઝસમજ નથી. અથવા તે કાંઈ ઉત્તર ન આપતાં તે ચૂપ જ રહે.
આ દષ્ટાંટ પ્રમાણે વિમેહવાળે મનુષ્ય એ જાણત નથી કે-સ્વભાવ શું છે? પરભાવ શું છે ? આત્મા માટે મોક્ષમાર્ગ કયે છે ? આત્માને સંસારમાં ભમાવનાર એ બંધમાર્ગ શું છે? તેને કોઈ પ્રકારની સ્પષ્ટ સમજ નથી, તત્વને નિર્ણય નથી. નિશ્ચયમેક્ષમાર્ગ શું ? વ્યવહારમેક્ષમાર્ગ શું ? તેની કાંઈ સમજ કે સૂઝ નથી. નિશ્ચયમેક્ષમાર્ગ વિષે સાંભળવામાં આવે તે તેને લાગે કે આ બરાબર હશે. આ નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ સાચે હશે. તેમાં પ્રવર્તવાથી મેક્ષ પ્રાપ્ત થશે. વ્યવહારક્ષમાર્ગ સંબંધી સાંભળે તે એમ લાગે કે વ્યવહારક્ષમાર્ગ સાચે છે, તેથી મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. આમ કઈ પણ પ્રકારની સ્પષ્ટ સમજ વિમેહવાળાને” હેતી નથી.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમકિતીને તત્વ સંબંધી યથાર્થ નિર્ણય
૩. વિશ્રામ - વિભ્રમવાળાને વિપરીતરૂપે એક તરફનું જ્ઞાન હોય છે. તે માણસ વસ્તુને અન્યથા જાણે છે.
વિશ્વમવાળા માણસને છીપ બતાવીને પૂછવામાં આવે કે આ છીપ છે કે રૂપું છે ? તે તે ઉત્તર આપશે કે એમાં પૂછવા જેવું શું છે ? તેમાં શંકા કરવા જેવું કશું જ નથી. હું પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી કહી શકું છું કે આ રૂડું છે. રૂપા સિવાય કશું જ નથી. તમે આને શું છીપ માને છે ? તે તમારી એ જૂઠી માન્યતા છે. આ તે રૂપું અને સર્વથા પ્રકારે રૂપું જ છે. આ પ્રમાણે અન્યથા પ્રકારે એક તરફનું મિથ્યા જ્ઞાન હોય તે વિભ્રમ છે.
તે પ્રમાણે વિશ્વમવાળે મનુષ્ય મિથ્યા જ્ઞાનથી એ નિર્ણય કરે છે કે શરીર તે જ હું છું. એમાં કોઈ શંકા કરવા જેવું નથી. હવે જ્યારે શરીરમાં જ અહં બુદ્ધિ આવી તે મનુષ્ય શરીરને જ આત્મા માનીને વિશ્વમ સેવી રહ્યો છે તેને આત્મતત્વ શું છે ? તે સંબંધી વિચાર કરવાને અવકાશ જ કયાં રહ્યો ? તે મૂઢ જીવ મેહબુદ્ધિથી હણાયેલે છે.
તે જ પ્રમાણે જે વ્યવહાર-મોક્ષમાર્ગ છે તેને કઈ વિભ્રમયુક્ત મનુષ્ય સાચે અર્થાત્ નિશ્ચયમેક્ષમાર્ગ માનીને સાચા મેક્ષમાર્ગ પ્રત્યે લક્ષ પણ ન આપે તે સાચે મેક્ષમાર્ગ અર્થાત્ નિશ્ચયમેક્ષમાર્ગ જાણવાને તેને અવકાશ જ રહેતું નથી.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમ્યગ્દર્શન કેવી રીતે પ્રગટે
હવે જે સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા છે તે આ સંશય, વિમાહ અને વિભ્રમ દાષાથી સર્વથા રહિત હૈાય છે. તે મનુષ્ય. પેાતાના જ્ઞાયક—આત્માનું સ્વરૂપ યથા રૂપે જાણે છે અને શરીરાદ્વિરૂપ પરપદા નું સ્વરૂપ પણ યથાર્થ રૂપે જાણે છે. તેમાં તેને સ`શય નથી, વિમાડુ નથી કે વિભ્રમ પણ. હાતા નથી.
૮૨
તે સમ્યગ્દષ્ટિ વિકારમાગ ને પણ જાણે છે અને નિષ્કષાયી માને પણ યથા જાણે છે. તેની જાણકારીમાં ભૂલ હાતી નથી. પેાતાના સભ્યનિયમાં તેને કશા પ્રકારના સંદેહ હાતા નથી. તે તે હમેશાં પેાતાના સ્વભાવ તરફ ઢળેલા હાય છે. વિભાવને કદી પણ પેાતાના સ્વભાવ. માનતા નથી. નિષ્કષાયી ભાવની પ્રાપ્તિ જે માગે થાય તે જ સાચા મેાક્ષમાગ માને છે અને તેમાં પ્રવવાના ઉદ્યમી હાય છે. તેમને સ્વરૂપના અને તત્ત્વના સમ્યગ્નિર્ણયનુ ખળ પ્રાપ્ત થયુ હોય છે. તેમની અદ્ભુત દશા હાય છે. લાખા માણસ જે ધર્મ નથી તેને ધર્મ માને તે પણ સમ્યકૃત્ની કઢી પણ પેાતાના દૃઢ નિર્ણયમાં ફેરફાર ન કરે.
આવી હોય છે સમ્યગ્દષ્ટિની પરિણતિ ! આવા હાય. છે તેમના દૃઢ નિશ્ચય ! આવી હોય છે તેમની અમૂઢષ્ટિ !
H45433393
સમાપ્ત
રાખવામ
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
GRLORENESARCQuggeserveren
જગપૂજ્ય
શ્રી તીર્થંકરદેવ
eeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeee
sites ississaidios RE:
FOREST
લેખક
ભીખાલાલ ગિરધરલાલ શેઠ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરાની સ્તુતિ
સુરેદ્રો, અસુરેદ્રો અને નરેદ્રોથી જે 'દિત છે અને ઘાતીકમળ જેમણે ધેાઈ નાખેલ છે એવા તીરૂપ અને ધના કર્યાં શ્રી વČમાનસ્વામીને હુ પ્રણમું છું.
વળી વિશુદ્ધ સત્તાવાળા રોષ તીર્થંકરાને સ` સિદ્ધ ભગવંતા સાથે અને જ્ઞાનાચાર, દનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપાચાર તથા વીર્માંચારવાળા શ્રમણાને પ્રણમું છુ.
તે સને તથા મનુષ્યક્ષેત્રમાં વતા અહુ તેને સમુદાયરૂપે અને પ્રત્યેક પ્રત્યેકને વ્યક્તિગત વંદુ છું. એ રીતે અહુ તાને, સિદ્ધોને, આચાય-ઉપાધ્યાયવને તથા સ સાધુઓને નમસ્કાર કરીને, તેમના વિશુદ્ધ-દૅશન-જ્ઞાન-પ્રધાન આશ્રમને પામીને હું સામ્યને પ્રાપ્ત કરૂં છું, કે જેનાથી નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય છે.
એ ભગવાન મહાવીરસ્વામીની વિદ્યા અર્થાત કેવળજ્ઞાન અલાકાકાશ સહિત ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યના સમસ્ત અનંતાનંત પર્યાયા સહિત છ દ્રબ્યાના સમુદાયરૂપ સમસ્ત લેકને યુગપત્ પ્રતિબિંબિત કરે છે, પ્રકાશે છે.
સહેજ આનંદ અને સહજ ચૈતન્ય પ્રકાશમય હાવાથી જે અતિ મહાન છે અને અનેકાંતમાં સ્થિત જેના મહિમા છે, તે પરમાત્માને નમસ્કાર હેા. સ્યાત્કાર જેવુ જીવન છે. એવી જિનભગવાનની સિદ્ધાંત પદ્ધતિ, જે દુનિવાર નય સમૂહના વિરાધના નાશ કરનારી ઔષધિ છે તે જયવત વાં.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
જગપૂજ્ય
શ્રો તીર્થંકરદેવ
જગપૂજ્ય, પરમ ઇષ્ટ, પરમાપકારી શ્રી તીથ કરદેવના સ્વરૂપનું તથા તેમના પાંચેય કલ્યાણુકનું અહી' સક્ષિપ્ત વન કર્યુ છે.
તીથંકરદેવના કલ્યાણુકના ઉત્સવ કેંદ્રો અને દેવે ઘણા જ ઉન્નસિત ભાવથી ઊજવવા માટે આ તિય ગ્લાકમાં આવે છે. તીર્થંકરદેંત્રની સર્વોત્કૃષ્ટ પુણ્યપ્રકૃતિ હાય છે. દેવાધિદેવપણાને લીધે જિનેશ્વરદેવ ઇંદ્રો અને દેવેથી વધ અને પૂજ્ય છે. આત્રા અસાધારણ નમસ્કારને ચેાગ્ય વિશ્વમાં અન્ય કઈ હાતુ નથી.
તીથ કરનામક ના અધ
તીર્થંકરનામકર્મની પ્રકૃતિ ખાંધવાનુ કારણ એ છે કે પાછલા ત્રીજા ભવે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના ભાન અને સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન સહિત એવા ઉત્કૃષ્ટ પ્રશસ્ત રાગભાવ આવે છે કે બધાય જીવા વીતરાગ-ધમને પામે અને પેાતાના આત્માનુ કલ્યાણ કરા. આ ઉત્કૃષ્ટ શુભ પરિણામ છે, કે જેમાં એવા પરમ ચૈાગ્યવાન આત્માને આવી ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યપ્રકૃતિ બધાદ
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
શ્રી તીર્થંકરદેવ
જાય છે, તેથી તે આત્મા ત્રીજા ભવે તીર્થકર બને છે અને તેમના ઉપદેશના નિમિત્તે સંસારી અનેકાનેક છે વીતરાગ ધર્મને પામી, સમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રને આરાધી મેક્ષ પામે છે. જે કોઈ આત્મા ચારિત્ર પાળી ન શકે તે તે સમ્યગ્દર્શનની સંપ્રાપ્તિ કરી લે છે અને પરંપરાએ મોક્ષ સાધી લે છે. જે મેલસ્વભાવ દ્રવ્યદળમાં શક્તિરૂપે પડેલે છે, તેની અભિવ્યક્તિ થાય છે, પ્રગટે છે.
ગર્ભકલ્યાણુક હવે આ પરમ ઈષ્ટ આત્મા ભરતક્ષેત્રમાં જ્યારે અંતિમ - ભવરૂપે પધારવાના હોય ત્યારે છ મહિના અગાઉ ઈન્દ્રો તેમની માતા પાસે આવીને સ્તુતિ કરતાં કહે છે કે “હે માતા ! આપ રત્નકુક્ષિધારિણી છે. આપની કુક્ષિથી ત્રિલેકનાથ તીર્થંકરદેવને મંગળ જન્મ થવાને છે. તે પ્રભુ થોડા સમય પછી નિગ્રંથ-મુનિ બની “કેવળજ્ઞાન”–આત્માની પૂર્ણ ઐશ્વર્યદશા પ્રગટાવશે. એ પ્રભુના નિમિત્તથી ઘણા આત્માથી જ આત્મધર્મ પામી પિતાના આત્માનું કલ્યાણ - સાધશે. તીર્થંકરદેવની માતાની સેવા કરવા સ્વર્ગલેકમાંથી દેવીઓ પણ આવે છે. ' પ્રભુ ગર્ભમાં પધારે છે તે પહેલું ગર્ભકલ્યાણક છે. પ્રભુ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન-એ ત્રણ નિર્મળ જ્ઞાન સાથે લઈને જ માતાના ગર્ભમાં આવે છે. આવા ન ઉત્તમ, પવિત્ર, પરમ ઈષ્ટ આત્માનું જે ક્ષેત્રે આવાગમન થાય
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
જન્મકલ્યાણ
૮૭
છે. ત્યાં મોક્ષનું મંડળ ઉભું થાય છે. પ્રભુનું પરમઈષ્ટ નિમિત્ત પામવાને માટે ત્યાં ભાગ્યવાન છે પણ હોય છે.
જન્મકલ્યાણક અનુક્રમે ગર્ભ સ્થિતિ પૂર્ણ થયે, તીર્થકરદેવને જન્મ થાય છે. જન્મ સમયે પ્રભુના માતાને કે પ્રભુને જરા પણ કષ્ટ પડતું નથી.
તે સમયે ઇદ્રો ત્યાં આવી ભગવાનને જન્મકલ્યાણક ઊજવે છે, મેટો ઉત્સવ કરે છે. તેઓ સ્તુતિ કરે છે કે હે માતા ! જગતને મહાન ઉપકારનું નિમિત્ત એવા તીર્થકર ભગવાનની જન્મદાત્રી જનેતા ! આપને ધન્ય છે કે આવા ત્રણભુવનના નાથ તીર્થંકરદેવને આપે જન્મ આપે છે! ત્યાર બાદ ઈંદ્ર ભગવાનને મેરૂપર્વત પર લઈ જાય છે અને ત્યાં પાંડુકશિલા પર ભગવાનને બિરાજમાન કરી ક્ષીરસાગરના જળથી વિરાટ અભિષેક કરે છે. પછી બધા દે ભગવાનને વંદન કરે છે અને ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે. આ પ્રમાણે સ્તુતિ કર્યા બાદ પ્રભુને માતાની પાસે મૂકી જાય છે.
શહેરના સમસ્ત મનુષ્ય પણ આ મંગળમય પાવન -ઉત્સવ ઊજવે છે.
|
તીર્થંકરદેવની સ્તુતિ કરતાં શ્રી આનંદઘનજી મહારાજ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તીર્થંકર દેવ
“ નિરમલ ગુણુમણિરાણુ ભૂધરા, મુનિજન માનસઠુંસ, જિ
ધન્ય તે નગરી, ધન્ય વેલા ઘડી,
માતપિતા કુલ વંશ. જિજ્જ અર્થાત્-હે જગત્પતિ ! આપ રાચલ પર્વતમાં ઉત્પન્ન થતાં નિર્મળ મણિ જેવા ગુણવાળા છે; વળી મુનિજનના મનરૂપી માનસરોવરમાં હુંસની પેઠે રમનારા છે. તે નગરી, તે સમય, માતા, પિતા, કુળ અને વશ ધન્ય છે કે જ્યાં આપ તીર્થંકર જેવા સર્વેîત્કૃષ્ટ પુરૂષ જન્મ્યા છે. જન્મથી અતિશય
૮૮
તીથંકરપ્રભુને જન્મથી જ નીચે દર્શાવેલા દેશ અતિશયા હોય છે
૧. મળ-મૂત્રના જન્મથી જ અભાવ. ૨. પરસેવાના જન્મથી જ અભાવ.
૩. શરીરમાં શ્વેત (સફેદ) લેાહીનુ હાવુ.
૪. શરીરનુ સમચતુરસ્ર સંસ્થાન.
૫. વઋષભનારાચ સહનન (આ શરીરની સખળતા દર્શાવે છે.)
૬. સુંદર રૂપ.
૭. શરીર તથા શ્વાસોચ્છ્વાસમાંથી સુગંધ આવવી.
૮. ઉત્તમ. લક્ષણયુક્ત.
૯. અનત મળ.
૧૦. મધુર વચન.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાળજીવન તથા ગૃહસ્થજીવન
૮૯
બાળજીવન તથા ગૃહસ્થજીવન
ભગવાનનું ખાળજીવન પણ અસાધારણ અને અપૂર્વ
હાય છે.
પ્રશ્ન-તેઓશ્રીનુ ગહસ્થ-જીવન કેવા પ્રકારનું હાય છે? ઉત્તર-તીથ કરદેવ ઉચ્ચ કુળમાં અર્થાત ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મે છે. એ ઉચ્ચ કુળમાં સુખ-સમૃદ્ધિ અને માન-પ્રતિષ્ઠા વિપુલ માત્રામાં હોય છે. છતાં તીર્થંકરદેવને આ ખાદ્ય સંયોગોનું આકર્ષણ કે પ્રલેાભન હેાતું નથી. ઉત્કૃષ્ટ પુણ્ય પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલા આ ઈષ્ટ સયાગાને પેાતાના સ્વરૂપથી અત્યંત ભિન્ન અનુભવે છે.
તીર્થંકરદેવ ગૃહવાસમાં પણ આત્મજ્ઞાની, વિચારવાન, વિવેકી, નિÖક અને ભેદ વિજ્ઞાની હાય છે. સ્નેહીજના સાથે રહેવા છતાં અ’તર’ગમાં સથા અલિપ્ત હાય છે. અંતરંગમાં મહાન વૈરાગ્ય હેાય છે અને સઘળા પરપદ્યાર્થીથી પેાતાના આત્માને ભિન્ન અનુભવે છે. તેઓશ્રી તત્ત્વાના યથા નિય કરનારા હોય છે.
માંસાહારનિષેધ
પ્રશ્ન-તી કરદેવ ક્ષત્રિય કુળમાં જન્મે છે એમ કહ્યું, તા કેટલાક લેકે એવું માને છે કે ક્ષત્રિયકુળમાં માંસાહાર હોય છે, તેથી તીર્થંકરદેવ પણુ ગૃહસ્થાવાસમાં માંસાહાર કરતા હશે. આવી કોઇ કોઈ વ્યક્તિએ માન્યતા ધરાવે છે. તે માન્યતા સત્ય હાઈ શકે ?
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તીર્થંકરદેવ ઉત્તર-એવું કહેનારે જૈનધર્મને ઓળખ્યો નથી અને તેને સિદ્ધાંતથી કેવળ અનભિજ્ઞ છે. તેમણે સંસારમાં જે સર્વોત્કૃષ્ટ પુરુષ છે તેમના આત્માને ઓળખે જ નથી.
તીર્થંકરદેવ કરૂણાના સાગર હોય છે. તેઓ કદી પણ માંસાહાર કરતા નથી, એટલું જ નહિ, પરંતુ તેમના માતા પિતા પણ શુદ્ધ શાકાહારી અને ઉત્તમ આત્મા હોય છે. કરુણામૂતિ તીર્થંકરદેવ અભક્ષ્ય આહાર કદી કરે નહિ.
માંસની પ્રાપ્તિ માટે પંચેંદ્રિય જીવન નિર્દય અને અત્યંત ક્રૂરતાપૂર્વક હિંસા કરવામાં આવે છે. આવી કરતા પૂર્વક પચેંદ્રિય પશુ-પક્ષીઓને મારી નાખવાના પરિણામો અત્યંત નિકૃષ્ટ હોય છે. આવી રીતે પ્રાપ્ત થયેલા માંસમાંથી બનાવેલે આહાર અભય છે. આર્ય નામ ધરાવનાર કે પણ પુરુષ અભક્ષ્ય આહાર કરે નહિ કે તેનું અનુમોદન પણ કરે નહિ, તે પછી તીર્થંકરદેવ તે અભક્ષ્ય આહાર કરે જ કેમ? કદી ન કરે.
માંસથી તૈયાર થયેલા ભેજનની ઈચ્છા કરનારને ઘણું લેલુપતા અને તીવ્ર મમત્વ હેય છે, શરીરમાં અત્યંત મેહ હોય છે. માંસનું ભજન કરતી વખતે પણ અત્યંત સરળતા હોય છે અને ખાતી વખતે એ તીવ્ર મૂચ્છભાવ હોય છે કે ખાનાર પાપથી ડરતે નથી. માંસાહારમાં ઘણે આરંભ છે. માંસનું ભેજન મનુષ્યને સ્વાભાવિક-પ્રાકૃતિક આહાર નથી. તેમાં દ્રવ્ય હિંસા ઉપરાંત અત્યંત ભાવ હિંસા રહેલી છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનિષેધ
૯૧
તીર્થંકરદેવને નિર્મળ ભેદવિજ્ઞાન હોય છે, તેથી શરીરને પ્રત્યક્ષ ભિન્ન અનુભવે છે. અતઃ શરીરને પાષવા માટે આવા અભક્ષ્ય આહાર કી ન કરે. તીર્થંકરને અભક્ષ્ય આહાર કરવાનુ` માનવું ઘણું અનથ કારી અને અકલ્યાણકારી છે.
અભક્ષ્ય આહાર કણ કરે ? જે અજ્ઞાની છે, રસ લાલુપી છે, ઘેર પાપી, કુમતિવાળા અને ભ્રષ્ટજીવનવાળા હાય તે માસાહાર કરે છે. શાસ્ત્રમાં તેમને અનાય કહ્યા છે. તેએ પેાતાના આત્માનું અહિત કરનારા, આત્મ વહેંચક છે. માંસલેલુપી જીવા મૃત્યુ પામીને, કમથી પ્રેરિત, અંધકારમય ઘેર નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યાં તીવ્ર તાપ ભાગવતાં નિવાસ કરે છે. માંસાહાર નિંદનીય આચરણ છે. આ પુરુષાને એવું આચરણ હાય નહિં.
ભગવાન તીર્થંકરદેવના જ્યારે જન્મ થાય છે ત્યારે ત્રણ લેાકમાં તેમને મહિમા ગવાય છે. ત્રણ લેકમાં અજવાળા થાય છે અને નરકના અત્યંત દુ:ખી જીવેા પણ થડા સમય માટે શાંતિ પામે છે, એવા જેમને મહિમા છે એવા જિનેશ્વરદેવ અભક્ષ્ય આહાર કરે એવું માનવું તે જીવાત્માનું અજ્ઞાન પ્રદર્શિ`ત કરે છે.
આ સંબંધમાં શાસ્ત્રના પુરાવા અત્રે ઉપયેગી થઈ
પડશે.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, અધ્યયન ૫ માં ગાથા ૯ તથા ૧૨ માં કહ્યુ છે કે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તીર્થકરદેવ “માંસને ભેગવતો કે, આ કાર્ય સારું છે એમ માને છે. આવા દુરાચારીઓ નરકના સ્થાનમાં ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યાં આવા કૃર ભયંકર કર્મ કરનારા નરકની અસહ્ય વેદના ભોગવે છે.
તે જ સૂત્રના “મૃગાપુત્રીય નામના ૧ભા અધ્યયનમાં મૃગાપુત્ર પિતાના માતા-પિતાને કહે છે કે
જરા અને મરણથી ઘેરાયેલા અને ચાર ગતિરૂપ ભયથી વ્યાપ્ત આ સંસારમાં મેં જન્મમરણ અને ભયંકર વેદનાઓ ઘણીવાર સહન કરી છે. (ગા. ૪૬)
એવા એવા ભ કરી, માંસાહારને લેલુપી બની, અભક્ષ્ય આહાર કરી નરકમાં ઊપજ્યો ત્યાં અભક્ષ્ય આહારના પરિણામે કેવું દુઃખ સહન કરવું પડે છે તે વર્ણવતા મૃગાપુત્ર કહે છે કે
નરકમાં પરમધામિક દે નારકને દુખ આપતાં કહે છે કે “હે અનાય! અનિષ્ટ કાર્યના કરનાર! તને પૂર્વ જન્મમાં માંસ અતિ પ્રિય હતું” એમ કહીને હું
જ્યારે નારકી બન્યા હતા ત્યારે મારા શરીરમાંથી માંસ તેડીને તેના ટૂકડા કરીને અગ્નિ જેવા લાલ ભડથા બનાવીને મને જ મારું માંસ તે પરમધામિકે એ ખવડાવ્યું હતું (ગાથા ૬૯)
અષ્ટપ્રાભૃતમાં કહ્યું છે કેહે ભવ્ય! તું જે તે ખરો ! શાલિસિકળ જે તદુલ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનિષેધ
૯૩
મસ્યા છે તે પણ અશુદ્ધભાવ કરીને મહાનરકમાં જઈ પડે (ભાવપ્રાકૃત ગાથા ૮૮)
તંદુલમસ્યનું ચોખાના દાણા જેવડું શરીરનું નાનકડું સંસ્થાન, તેણે પચેંદ્રિય મોટી મોટી માછલીઓને ખાઈ જવાની ઈચ્છા કરી, ખાઈ શકે તેમ તે કયાં હતું? પરંતુ ભાવહિંસાનું સ્વરૂપ જ ખરી હિંસા છે. “મારૂં શરીર આ મહામસ્ય જેવડું મેટું હોય તે સમુદ્રના બધા જીને ખાઈ જાઉં, એકને પણ જીવતે ન છોડું” –એવા પંચંદ્રિય જીવના વધ કરવાના અને તેનું માંસ ભક્ષણ કરવાના અત્યંત ક્રૂર પરિણામે કરવાથી તે તંદુલમસ્ય મરીને સાતમી નરકભૂમિમાં જઈને ઊપજ્યા. ત્યાં તીવ્ર, ભયાનક, અસહ્ય, ઘર અને પ્રચંડ વેદનાએ સહન કરી.
ઠાણાંગસૂત્રના ચેથા ઠાણામાં કહ્યું કે –
“મહા આરંભ, મડા પરિયડ, કુણિમ આહાર (માંસાહાર) તથા પંચંદ્રિય જીને વધ-એ કૃત્યથી નરકાગ્ય આયુષ્ય બંધાય છે.”
ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, “એલક” નામના સાતમા અધ્યયનમાં ગાથા ૭ માં કહ્યું કે
બકરા વગેરે પશુઓનું માંસ શેકીને ખાનાર, મેટી ફાંદવાળે તથા અપથ્ય ખાઈને શરીરમાં લેહીને જમાવનાર એ અધમી જીવ નરકગતિ પામે છે.” - જિનેશ્વરદેવને કેવળજ્ઞાન સંપ્રાપ્ત થયા પછી તેમના
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તીર્થકરદેવદ
દિવ્યધ્વનિમાં એમ આવે છે કે અભક્ષ્ય આહાર-માંસાહાસ કરનાર પાપી અને અધમી આત્મા નરકગતિનું આયુષ્ય બાંધે છે. તેમની વાણમાં માંસાહારાદિને નિષેધ કરવામાં આવ્યું હોય છે. જેમના દિવ્યવનિમાં આવે ઉપદેશ આવતા હોય તે સર્વોત્કૃષ્ટ દેવ, દેવાધિદેવ ગૃહસ્થાવાસમાં હોય ત્યારે સ્વયં અભક્ષ્ય આહાર કરે એ સ્વપ્નમાં પણ વિચાર થઈ શકે નહિ.
પ્રભુની દેશનામાં મહામહનીયકમ બાંધવાના ત્રીશ સ્થાનક દર્શાવવામાં આવે છે, તેમાં ત્રસપ્રાણીઓની હિંસા. પણ એક કારણ દર્શાવ્યું હોય છે, ત્રસપ્રાણુઓની હિંસા કરનારાના નિર્વસ પરિણામ હોય છે. એવા નિર્બસ પરિણામોથી પચેંદ્રિય પશુ-પક્ષીઓની કરવામાં આવેલી હિંસાથી બનેલે અભક્ષ્ય આહાર તીર્થંકરદેવ ગ્રહવાસમાં પણ ભેગવે નહિ.
જે તીર્થંકરદેવના શાસનમાં રહેલે સમસ્ત જૈનસંધ સંપૂર્ણતઃ શાકાહારી હોય છે, જેમાં શ્રાવકશ્રાવિકાઓ પણ અંતનિહિત થાય છે, એવા તીર્થંકરદેવ ગૃહસ્થાવાસમાં અભક્ષ્ય આહાર કરે એ કુતર્ક પણ ઘણો અનર્થકારી નીવડે છે. તીર્થંકરદેવના આત્માની મહાન આશાતના તેમાં રહેલી છે, તે ભૂલવું ન જોઈએ.
તપકલ્યાણક તીર્થંકરદેવ ભેગફળવાળા કર્મો હવે ભેગવાઈ ગયા
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપકલ્યાણક
છે, અર્થાત મહાભિનિષ્ક્રમણ કરવાને સમય પરિપકવ થઈ ગયું છે એમ જાણે છે, ત્યારે સર્વસંગ પરિત્યાગ કરી મહાભિનિષ્ક્રમણ માટે પ્રવૃત્ત બને છે.
તે પહેલાં દેવતાઓએ પૂરેલા દ્રવ્ય વડે વાર્ષિક દાન આપે છે. પ્રભુના મહાભિનિષ્ક્રમણના ભાવને જાણીને લેકાંતિક દે આવીને પ્રભુને પ્રાર્થના કરે છે કે “હે નાથ ! તીર્થ પ્રવર્તા” ત્યારબાદ પ્રભુનો દીક્ષાભિષેક થાય છે. તે દીક્ષાકલ્યાણિક કે તપકલ્યાણક કહેવાય છે. ઇદ્રો અને દેવે આ તપકલ્યાણક ઊજવે છે. નંદીશ્વર દ્વીપમાં પણ મોટો ઉત્સવ કરે છે.
ભગવાન સંસારથી નિવૃત્ત થઈને નગ્ન નિર્ચ થપદમુનિપણું અંગીકાર કરે છે, તે વખતે ભગવાનને સીધું “અપ્રમત્ત-સંયત” નામનું સાતમું ગુણસ્થાન પ્રગટે છે. પ્રભુ નિગ્રંથ બની આત્મધ્યાનમાં સ્થિર થાય છે કે શીઘ પ્રભુને “મન:પર્યવ” નામનું ચતુર્થ જ્ઞાન પ્રગટે છે. આ ચતુર્થ જ્ઞાન જેમને પ્રગટવાનું હોય તેમને નિયમથી સાતમ ગુણસ્થાનમાં જ પ્રગટે. આ ચતુર્થ જ્ઞાન પણ પ્રભુને અતિ નિર્મળ હોય છે. સંસારમાં રાગનું જે નિમિત્ત હતું તે પણ હવે ટળી ગયું, તેથી જ્ઞાનની નિર્મળતા અને ઉજ્જવળતા પ્રગટ થઈ. સાધનાકાળમાં પ્રભુ ચાર જ્ઞાન યુકત હોય છે, પ્રાયઃ મૌન ધારણ કરે છે. આવા નિર્મળ ચાર જ્ઞાન હોવા છતાં પ્રભુ ઉપદેશ આપતા નથી. છદ્મસ્થઅવસ્થામાં કોઈ પણ તીર્થકર ઉપદેશ આપે જ નહિ.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી તીર્થંકરદેવ
II
a
સાધનાકાળી
સાધનાકાળમાં ભગવાન જ્ઞાન-ધ્યાનની સ્થિરતા, ઈચ્છાનિરોધરૂપ તપ એવી પ્રમત્ત-અપ્રમત્ત દશામાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી રહે છે. તેમાં બહુધા તે પ્રભુને અપ્રમત્ત–દશામાં જ સાધનાકાળ વ્યતીત થાય છે.
તીર્થકરદેવ સાધનાકાળમાં વનવાસી બને છે. પરંતુ આ કથન પણ ઉપચારમાત્ર જ છે, કારણ કે તીર્થંકરદેવ તે વસ્તુતઃ વનમાં નહિ, પરંતુ આત્મામાં વસતા હોવાથી આત્મવાસી જ હોય છે, ભગવાન વાસ્તવમાં તે ન ગર્ભવાસી હોય છે કે ન ગૃહસ્થવાસી કે ન વનવાસી હેય છે, પરંતુ આત્મવાસી જ હોય છે.
પ્રભુ પ્રાયઃ મહા વૈરાગ્યવંત હોય છે. જે છેડે રાગ રહી ગયા હોય છે તેને તેડીને વીતરાગપદ પ્રાપ્ત કરવા માટે સતત સાધના કરતા હોય છે. કેઈ તીર્થકરની સાધના છેડે સમય ચાલે છે અને કેઈ પ્રભુની સાધના વધુ સમય ચાલે છે. જેમ કે ભગવાન શ્રેષભદેવને સાધના કાળ એક હજાર વર્ષ સુધી રહ્યો હતો, તે ભગવાન મહાવીરને સાધના કાળ સાડા બાર વર્ષ રહ્યો.
ભગવાનને ન કોઈ શત્રુ હોય છે કે ન કોઈ મિત્ર હોય છે. કેઈને શત્રુ માનવે તેમાં શ્રેષભાવ રહેલે છે અને મિત્ર માનવામાં રાગ ભાવ રહેલું છે. તીર્થકર દેવને સાધનાકાળમાં સર્વે પ્રાણી પ્રત્યે સમભાવ વતે છે, પછી ભલે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવળજ્ઞાન-કલ્યાણક
૯૭.
કોઈ દુબુદ્ધિથી પ્રભુને કષ્ટ આપે કે કોઈ ભક્તિભાવથી
ભગવાનની સૌમ્ય મૂર્તિ હોય છે. સ્વાભાવિક સરળતા હોય છે, શાંત સ્વભાવ છે.
આત્મસાધનારત પ્રભુ અંતરે—ખી વૃત્તિવાળા હોય છે. તેથી કદી જે બાહ્ય અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગ પ્રાપ્ત થાય તે પણ ભગવાનનું ચિત્ત અસ્વસ્થ બનતું નથી. એ કેઈ પણ સંગ આવે તે તે ભગવાનના જ્ઞાનના રેયરૂપે જ રહે છે. અર્થાત્ ભગવાન પોતાના જ્ઞાનમાં જાણે જ છે, પરંતુ ચિત્તમાં ક્ષોભ પેદા થતું નથી. આત્મા સ્વયં પિતાના વિકારને કર્તા છે અને વિકાર તેનું કર્મ છે. જે તે વિકાર કરે નહિ તે થાય નહિ.
કેવળજ્ઞાન-કલ્યાણક આત્મનિમગ્નતાની અત્યંત ઉગ્રતમ દશા દ્વારા સાધનાવસ્થામાં જે સૂક્ષ્મ રાગ અંતરમાં રહ્યો હતે તેને પણ અભાવ કરીને પ્રભુ ક્ષીણકષાય-વીતરાગ-છદ્મસ્થ નામના બારમા ગુણસ્થાને આવે છે. દશમા સૂક્ષ્મસંપરાય ગુણ સ્થાને જે સૂમ લેભ રહ્યો હતો તે આ બારમા ગુણસ્થાને ક્ષય થયે હોય છે. એ પ્રભુ વીતરાગપદ ધારણ કરે છે. અહીં મેહનીયકર્મની સકળ પ્રકૃતિને ક્ષય હોય છે. સ્ફટિકના નિર્મળ પાત્રમાં રાખેલા જળની પેઠે ચિત્ત નિર્મળ બની ગયું છે. અહીં મોક્ષમાર્ગ પૂર્ણતાને
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
શ્રી તીર્થકર દેવ પામે છે. તેમાં ગુણસ્થાને સર્વજ્ઞતા હોય છે તે મોક્ષમાર્ગનું ફળ છે.
મેહનીયકર્મ હણાતાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય અને અંતરાય એ ત્રણ કર્મપ્રકૃતિ અંતર્મુહૂર્તમાં યુગપત્ (એક સાથે જ) હણાઈ જાય છે. પ્રભુ હવે સર્વજ્ઞ અને સર્વદશી બને છે. આ સગી-કેવળી નામનું તેરમું ગુણ સ્થાન છે. કેવળ-જ્ઞાન પ્રગટ્યું તે જ્ઞાનકલ્યાણક છે.
સૌધર્મ ઈંદ્રને વિશેષ ચિન્હો વડે જાણકારી થાય છે કે ભગવાન તીર્થંકરદેવ સર્વજ્ઞ બન્યા છે. પ્રભુની સાધના અને છસ્થાવસ્થા સમાપ્ત થઈ છે. ઈંદ્ર તથા અન્ય દેવે તત્કાળ ભગવાન પાસે આવે છે અને તપ-કલ્યાણકની પેઠે આ કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક દેવે અને મનુષ્ય અત્યંત ઉત્સાહુ અને આનંદપૂર્વક ઊજવે છે.
સમવસરણ ઇંદ્રની આજ્ઞાથી કુબેર, ભગવાનની ધર્મસભાનું નિર્માણ કરે છે. તેમાં સભામંડળની રચના થાય છે. તીર્થકરની સભામાં દેવ-દેવીઓ, શ્રાવક-શ્રાવિકા ઉપરાંત પશુ-પક્ષીઓ પણ આવે છે. રાજા છે કે રંક હો, શેઠ હે કે નોકર હો, અમીર હો કે ગરીબ હો, માનવ હો કે પશુ છે, સર્વને ભગવાનના સસરણમાં આવીને ભગવાનની વાણી સાંભળવાને સમાન અધિકાર છે. બધા સાથે બેસીને શ્રવણ કરે છે અને સર્વે પ્રાણીઓ પિતપોતાની ભાષામાં સમજી જાય છે. કેઈને ભગવાનની વાણી પ્રત્યે શંકા ઊપજતી નથી.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમવસરણ
સર્વે શાંતિપૂર્વક ધર્મ શ્રવણ કરે છે. ભગવાનની સૌમ્ય મૂતિ અને શાંત સ્વભાવ જોઈને હિંસક પશુઓ પણ સ્વભાવગત વર–વિરોધ તથા કરતા છોડીને સામ્યભાવ ધારણ કરે. છે. સિંહ અને બકરી સાથે બેસીને ધર્મશ્રવણ કરે છે. કોઈ કેઈને બાધા કરતું નથી. સમવસરણનું વાતાવરણ સહજ : શાંતિમય બની ગયેલું હોય છે.
આ સમવસરણની રચના અદ્દભુત હોય છે. જ્યાં સ્વયં તીર્થંકરદેવ બિરાજમાન હોય અને તેમને દિવ્યદેવનિ છૂટતે હોય, તથા જેની વ્યવસ્થા સ્વંય ઈંદ્ર કરાવી હોય તે સમવસરણનું વર્ણન શબ્દોમાં તે થઈ શકે એવું નથી; આ બધા બાહ્ય સંગે તીર્થકરદેવના ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યને લઈને થાય છે.
ધર્મોપદેશ તીર્થકરદેવની દિવ્યવાણી શ્રવણ કરીને સમસ્ત પ્રાણુ જગત હર્ષાયમાન બની ઊઠે છે. ભગવાનના દિવ્યદેવનિમાં શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ પ્રતિપાદન થયેલું હોય છે. પ્રત્યેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે. પ્રત્યેક આત્મા સ્વતંત્ર છે. કોઈ દ્રવ્ય કેઈ દ્રવ્યને આધીન હેતું નથી. કેઈ આત્મા કે જડ પદાર્થ કેઈ પણ આત્માને દુઃખી કરવા કે સુખી કરવા સમર્થ નથી. આત્મા સ્વયં પિતાની ભૂલથી દુઃખી થાય છે. એ ભૂલ એક જ છે કે “પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલી જવું તે, પિતાના સ્વરૂપનું અજ્ઞાન આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણવાથી એ મહાન ભૂલ મટે છે અને આત્માને મેક્ષમાર્ગ પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
શ્રી તીર્થંકરદેવ
પિતાના દ્રવ્યદળમાં અનંત શક્તિ ભરી પડી છે. પ્રત્યેક આત્મા દ્રવ્ય સ્વભાવથી પરમ શુદ્ધ, બુદ્ધ અને અંજન રહિત નિર્મળ છે. આવું પિતાનું સ્વરૂપ જે કંઈ સમજે, પોતાના સ્વરૂપમાં સમાઈ જાય, તે આત્મા સ્વયં ભગવાન બની જાય છે. ભગવાન કોઈ જૂદા દેતા નથી. જે કઈ આત્મા પિતાનું ઉપાદાન જાગ્રત કરે છે અને મેક્ષમાર્ગમાં પુરુષાર્થ ઉપાડે છે, તે આત્મા ભગવાન બની જાય છે.
પિતાના શુદ્ધસ્વભાવ તરફ દષ્ટિ વળતાં અને સ્વભાવને આશ્રય કરતાં, પર્યાયમાં પરમશુદ્ધપણું પ્રગટ થતાં કેવળજ્ઞાન-સિદ્ધદશા સંપ્રાપ્ત થાય છે.
આવા પ્રકારના ભગવાનના ધર્મોપદેશથી અનેક આત્મા સમ્યકત્વરનની સંપ્રાપ્તિ કરીને મેક્ષમાર્ગમાં ચાલી સમ્યગદર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની આરાધના કરીને પિતાને આત્માનું કલ્યાણ કરે છે.
તીર્થંકરદેવ અઢાર દેષરહિત હોય છે.
વીતરાગ સર્વ દેવ નિખ અઢાર દોષરહિત હોય છે૧. સુધા ૭. ચિંતા ૧૩. મદ
૮. જરા ૧૪. રતિ ૩. ભય
૯ રોગ ૧૫. વિસ્મય ૧૦. મૃત્યુ ૧૬. નિદ્રા ૧૧. પરસે ૧૭. જન્મ ૧૨. ખેદ ૧૮. ઉદ્વેગ
ને જે જ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વરૂપ-કથન
૧૦૧
સ્વરૂપ-કથન
આ તીર્થંકર પરમદેવના સ્વરૂપનું કથન છે.
તીર્થંકરદેવ સકળવિમળ (સર્વથા નિર્મળ) કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન, પરમ વીતરાગાત્મક આનંદ, અનંત વીર્ય (આત્મશક્તિ) ઇત્યાદિ અનેક વૈભવથી સમૃદ્ધ હોય છે. | સર્વ તીર્થંકરદેવ પરમ શાંતરસના સાગર એવા વૈરાગ્યમૂતિ હોય છે. અંદરથી આત્મામાં પરમ શુદ્ધસ્વભાવ પ્રગટી ગયા એટલે નિમિત્તનેમિત્તિક-ગે દેહની મુદ્રા પણ તેવી જ પ્રગટે છે, જે મુદ્રાના અંતર્ભાવે દર્શન થતાં આત્માનું દર્શન પ્રગટે એવો કેઈ અપૂર્વ ભાવ હોય છે.
આત્માની તે સર્વોત્કૃષ્ટ પવિત્ર દશા છે. શાંત વીતરાગ મુદ્રા છે, એવા શુદ્ધાત્માને આ સર્વજ્ઞ જિનેશ્વરદેવે પ્રગટાવ્યા છે.
કેવળીભગવંતને સમયે સમયે આત્માની શક્તિઓના શુદ્ધ પર્યાયે પ્રગટયા કરે છે, તેથી સમયે સમયે પરિપૂર્ણ આનંદ આદિ અનંત શુદ્ધ ગુણેને ભગવંત વેદે છે, અનુભવે છે.
તીર્થ કરદેવને નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન સહિત ચારિત્રગુણની સંપૂર્ણ શુદ્ધતા થઈ છે. તેને યથાખ્યાતચારિત્ર કહે છે. પિતાના સ્વરૂપમાં જ લીન થવું, સમાઈ જવું, ચરવું, રમવું તે નિશ્ચયચારિત્ર સંપૂર્ણપણે તીર્થંકરદેવને પ્રગટ્યું છે. તેઓ કાર્ય પરમાત્મા છે. સમયસાર છે. '
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૦૨
શ્રી તીર્થંકરદેવ તીર્થંકરદેવના સમસ્ત અર્થ પર્યાય પરમશુદ્ધપણે અર્થાત સ્વભાવપણે પ્રગટે છે એટલે કે સમયસમયનું સ્વભાવપરિણમન થાય છે. જેવું દ્રવ્યદળનું શુદ્ધસ્વરૂપ છે તેવા જ નિર્મળ, પરમશુદ્ધ અર્થ વર્યાયે પ્રગટે છે. | તીર્થંકરદેવને સ્વંયભૂ-આત્મા સમસ્ત મેહનીયના અભાવને લઈને અત્યંત નિર્વિકાર શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવવાળા નિજ આત્માને અનુભવતા, સ્વયમેવ સ્વરપ્રકાશલક્ષણ જ્ઞાન અને અનાકુળતાલક્ષણ સુખરૂપે થઈને પરિણમે છે. | સર્વે દ્રવ્યના જૈ પર્યાય હજુ ઉત્પન્ન થયા નથી અર્થાત્ જે ભવિષ્યમાં ઉત્પન્ન થવાના છે તથા જે પર્યા ભૂતકાળમાં ઉત્પન થઈને વિલય પામી ગયા છે એવા જે પર્યાયે ખરેખર અદ્યાપિ અવિદ્યમાન હોવા છતાં પણ તીર્થકર સર્વદેવ પિતાના સકળવિમળ જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ જાણી રહ્યા છે, એટલે કે ભૂત-વર્તમાન–ભવિષ્યકાળના સમસ્ત પદાર્થોના સમસ્ત પર્યાયે સર્વ દેવના જ્ઞાનમાં યુગપત પ્રત્યક્ષ છે. એ કેવળજ્ઞાન સર્વકાળે એકરૂપ રહેનારું, અચળ છે અને અન્ય અન્ય શેને જાણવારૂપે પલટતું નથી. જે કેવળજ્ઞાન આવું નિર્મળ ન હોય તે તે જ્ઞાનની દિવ્યતા શાની? કેવળજ્ઞાનની અખંડિત પ્રભાવવાળી આવી પ્રભુશક્તિ (મહા સામર્થ્ય હોય છે. | સર્વજ્ઞપણું, સર્વદશીપણું, અવ્યાબાધ ઇંદ્રિયવ્યાપારાતીત અનંત સુખ અને અનંત શક્તિ તીર્થકર કેવળીભગવાનને પ્રગટેલાં છે, તેથી તેમને જીવનમુક્તિ (દેહ હોવા છતાં મુક્તિ) નામને ભાવભેક્ષ અત્રે જ થઈ ગયું છે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્વાણ-કલ્યાણક
૧૦૩
નિર્વાણુ-કલ્યાણક તીર્થ કર–સર્વપ્નદેવને ભાવમક્ષ થતાં, પરમ સંવર સિદ્ધ થવાને લીધે, ભાવી કર્મ પરંપરાને નિધિ થયે છે અને પરમ નિર્જરાના કારણભૂત ધ્યાન સિદ્ધ થવાને લીધે પૂર્વકર્મસંતતિ અર્થાત વેદનીય, નામ અને ગૌત્ર એ ત્રણ આઘાતી કર્મની સ્થિતિ સ્વભાવથી આયુર્મ જેટલી જ તીર્થકરદેવને હોય છે તે ચારેય અઘાતી કર્મોને, ભવ છૂટવાના સમયે, અત્યંત વિયોગ થાય છે તે દ્રવ્યમોક્ષ છે, નિર્વાણ-કલ્યાણક છે.
જેમને પિતાના નિર્વાણને પ્રેમ છે, ભાવના છે, કૃતકૃત્ય થવાની રુચિ છે, ઉત્સાહ છે એવા આત્માઓ તીર્થંકર દેવના નિર્વાણ-કલ્યાણક ઊજવે છે. તેથી ત્રિલેકનાથ, સર્વજ્ઞદેવ તીર્થકર ભગવાનનું નિર્વાણ થતાં, ઈદ્રો અને દે, પૂર્ણ પવિત્ર ભગવાનને વિરહ થતાં શોકની લાગણી થવા છતાં પણ અકષાયી સ્વરૂપની ભાવનાના બળ વડે, પરમ ઉલ્લસિત ભાવથી પ્રભુની ભક્તિ કરે છે, ગુણગ્રામ કરે છે અને સર્વ દેવ તીર્થંકરનું નિર્વાણકલ્યાણક ઊજવે છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક કંદમૂળ ખાય ?
કંદમૂળ ખાવાની ઈચ્છા રાખનાર ગૃહસ્થ અનંત જીવે હોય છે તે સર્વને મારે છે, તેથી અનંતકાયવાળા નિગેદ છે તેવા કંદમૂળને શ્રાવકે સર્વથા ત્યાગ કરે જોઈએ, એમ “પુરુષાર્થસિદ્ધયુપાયમાં” કહ્યું છે.
સમ્યક્ત્વધારી શ્રાવક, અનંત જીવેના પિંડભૂત નિગોદ (સાધારણ) વનસ્પતિને સર્વથા ત્યાગ કરે છે, તેમ જ આત્મજ્ઞાનની પ્રાપ્તિના હેતુથી સાધના કરનાર મુમુક્ષુ પણ તેને ત્યાગે છે.
સેયના એક અગ્રભાગ ઉપર રહે તેટલી સાધારણ વનસ્પતિ (નિદ) માં અસંખ્યાત શ્રેણિ છે, એકેક શ્રેણિમાં અસંખ્યાત પ્રતર છે, એકેક પ્રતરમાં અસંખ્યાત ગેળા છે. એકેક ગેળામાં અસંખ્યાત શરીર છે. એકેક શરીરમાં અનંતાનંત જીવે છે.
અથવા અસંખ્યાત સ્કંધે છે, એકેક સ્કંધમાં. અસંખ્યાત અંડર છે, એકેક અંડરમાં અસંખ્યાત આવાસ છે, એકેક આવાસમાં અસંખ્યાત પુલવિ છે, એકેક પુલવિમાં અસંખ્યાત નિગેરિયા ના શરીર છે. તેમાંના એકેક શરીરમાં અનંત અનંત જીવે છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવક કંદમૂળ ખાય ?
૧૦૫
દ્રવ્યની અપેક્ષાથી સમસ્ત સિદ્ધરાશિથી તેમ જ સ`પૂર્ણ અતીત (વીતી ગયેલા) કાળના જેટલા સમયેા થાય તેનાથી અનતગુણા જીવા એક નિગેાદશરીરમાં રહેલા છે.
તેથી નિગેાકાય વનસ્પતિના આહાર કરવા તે મહાપાપનું કારણ છે. તે નરદમ અનંતજીવાને પિડ છે.
કંદમૂળ જમીનમાં રહેતાં સદાય કાચા હોય છે, કોઈ દિવસ પાકતાં નથી. જમીનમાંથી ક ંદમૂળને બહાર કાઢતાં, સ્ત્રીના કાચા ગર્ભ બહાર ખે`ચી કાઢવા જેવુ તે કાર્ય છે. માટે શ્રાવક સથા તેમા ત્યાગ કરે છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ અગૃહીત-મિથ્યાત્વ=નવું ગ્રહણ નહિં કરેલું એવું અનાદિથી
ચાલી આવેલી વિપરીત માન્યતારૂપ મિથ્યાત્વ, જેમાં
શરીરને પોતાનું માનવારૂપ દેહાત્મબુદ્ધિ હોય છે. અતીઢિય=ઈદ્રિયોથી પર, આત્મામાંથી પ્રાપ્ત થતું. અધ્યાસ–મિથ્યા આરોપણ, બ્રાંતિ, પરમાં અહં–મમપણું. અનંતાનુબંધી=અનંત સંસારને બંધ કરાવે એવા કષાયે. અનુપચરિત-સદ્દભૂત-વ્યવહારનય-જેનય એક પદાર્થમાં
નિરૂપાધિક ગુણ અને ગુણને ભેદરૂ૫ ગ્રહણ કરે તે નય. અનુભાગ =કર્મની ફળ આપવાની શક્તિની તરતમતા. અર્થપર્યાય=આત્માના પ્રદેશત્વગુણ સિવાયના બાકીના
સંપૂર્ણ અનંત ગુણેના સમય-સમયના પરિણમનને
અર્થ પર્યાય કહે છે. અસત્તા=મન વિનાના પ્રાણી, એકે દ્રિય, વિકલેદ્રિય તથા
માતાપિતાના સગ વિના ઉત્પન્ન થયેલા પંચેન્દ્રિય
મનુષ્ય તથા તિર્યંચ છે. અંતમું હૂ=બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) થી એ સમય. અંતકડાકડી સાગરોપમ =૧ ક્રોડ x ૧ કેડ૪૧૦
એટલા પલ્યોપમને એક સાગરોપમ થાય છે. (પલ્યોપમ અને સાગરેપમ એ બંને અસંખ્યાત વર્ષ પ્રમાણ કાળ જાણો).
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પારિભાષિક શબ્દના અર્થ
૧૦૭
૧ ક્રોડ ૪૧ ક્રોડ સાગરેપમ=1 કેટલાકડી સાગરોપમ
થાય તેમાં થોડુંક ઓછું તે અંત કેડાડી સાગરેપમ. ઉદાસીન રાગદ્વેષ વિરહિતતા, સમભાવી. ઉપાદાન=મૂળ દ્રવ્ય, જેમાં પરિણમવરૂપ કોઈ કાર્ય થવું. ઉધોત શરીર આતાપ રહિત પ્રકાશરૂપ શરીર. એકત્વવિભા=એક, અસંગ અને અન્યદ્રવ્યથી અત્યંત ભિન્ન. એકક્ષેત્રાવગાહપણે પદાર્થોનું આકાશના એક જ પ્રદેશમાં
સાથે રહેવાપણું. કર્મભૂમિજ કર્મભૂમિમાં જન્મેલા. કષાયચતુષ્ક=ક્રોધ, માન, માયા, લે એ ચાર. ઉજ=કુબડું શરીર ક્ષપણુકને ક્ષય થવાની ક્રિયા. ગૃહીત મિથ્યાત્વ=મુદેવ, કુગુરુ, કુશાસ્ત્ર, આદિને સાચા
માનવારૂપ તથા તત્વાદિને વિપરીતરૂપે માનવારૂપ
નવી ઊંધી (મિથ્યા) માન્યતા. યજ્ઞાનમાં જણાવાયગ્ય વસ્તુ. ટંકેત્કીર્ણ=ાંકણથી પત્થરની કરેલી મૂર્તિની જેમ એકાકાર,
જે ને તે સ્થિત. દ્રવ્યકર્મ=પુદ્ગળદ્રવ્યથી રચાયેલા જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મો. નિદ= એક શરીરમાં એક સાથે રહેલા અનંત છે તે
નિગેદના જીવે છે. તેમને આહાર, શ્વાસેવાસાદિ સાથે જ હોય છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
પારિભાષિક શબ્દોના અથ
નાકમ =શરીર તેમ જ શરીરને લઈને ઊપજતા બધા સંબધો, જેમકે માતા-પિતા, પતિ કે પત્ની, પુત્રપુત્રીઓ વગેરે નાક કહેવાય છે.
ન્યગ્રોધપરિમ`ડળસંસ્થાન=નાભિથી ઉપર જાડા અને નાભિની નીચે પતલા એવા શરીરની રચના. પર્યાય=સમયે-સમયે દ્રવ્યની બદલતી અવસ્થા-વિશેષ. પર્યાયાન્તર=એક અવસ્થા બદલી બીજી અવસ્થા થવી તે. ભાવકમ =આત્મના ગુણેાના વિકારી ભાવ. ભેદવિજ્ઞાન એકત્વમાં રહેલા પેાતાના આત્માને અન્ય સર્વે દ્રવ્યેથી અત્યંત ભિન્ન હેાવાનુ યથાર્થ જ્ઞાન થવુ અને પરદ્રવ્યને પર માનવુ· તે.
મમત્વભુષ્ક્રિ=પરવસ્તુમાં મારાપણાની મિથ્યાબુદ્ધિ. મિથ્યાત્વ=આત્મા અને તત્ત્વા સંબધી વિપરીત શ્રદ્ધા. લગ્રૂપર્યાપ્તક=જે જીવાની પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થયા પહેલાં જ મૃત્યુ થઈ જાય તે લખ્યપર્યાપ્તક જીવે. પર્યાપ્તિ આ પ્રમાણે છે-આહાર, શરીર, ઇંદ્રિય, શ્વાસેાસ, ભાષા અને મન.
લખ્યાત્મક=લબ્ધિરૂપે. વામનસસ્થાન=કીંગણુ. શરીર.
વિપરીત અભિનિવેશપાતાની ખોટી અને વિપરીત માન્યતામાં મિથ્યા આગ્રહ–હઠ. સમયપ્રમદ્=એક સમયમાં બંધાતા - ક-પરમાણુઓને
સમૂહ.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પારિભાષિક શબ્દોના અર્થ
૧૦૯
સમ્યગ્દર્શન=આત્માના શ્રદ્ધાગુણુના નિ`ળ પર્યાય; આત્મ સ્વરૂપની નિશ્ર્ચયપ્રતીતિ; સમકિત; સમ્યક્ત્વ. સભ્યગ્મિથ્યાત્વ=મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિની શક્તિ થાડી ઘટી જાય છે ત્યારે તેને જ સભ્યમિથ્યાત્વ કહે છે. તેમાં આત્માના પિરણામેાને સમ્યક્ત્વરૂપ કે મિથ્યાત્વરૂપએમાંથી કાઇમાં કહી ન શકાય એવા મિશ્ર પરિણામે હાય છે.
સકરદાષતત્ત્વાને સેળભેળ કરવાના દોષ. સાહિ=આદિ સહિત. સાયિક કાંઈક વધારે
ભાન ન હેાય કે
ત્યાનગૃદ્ધિ જે નિદ્રામાં જ ઊભા થઇને ઘણા પરાક્રમના કાર્યાં કરે, પરંતુ તેને કશુ જ નિદ્રામાં શુ' થયુ, એવા પ્રકારની નિદ્રા. સ્વાતિસ સ્થાન–ઉપરથી પતલુ' અને નાભિ નીચે જાડુ
એવું શરીર–સંસ્થાન.
હું ડક સંસ્થાન=ભયાનક, ખરામ આકારનું, કોઇને જોવું ન ગમે તેવું શરીર-સસ્થાન.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુભાષિત
જેમ મલિન દણુમાં પેાતાનું પ્રતિબિબ દેખાતુ નથી તેમ રાગથી રજિત એવા મલિન હૃદયમાં, રાગરહિત. આત્મદેવ દેખાતા નથી એમ હે જીવ ! તુ` સંદેહરહિત જાણુ.
હે જીવ ! સાંસારિક પદાર્થાંની આશા સૉંસારરૂપી ખાડામાં ફસાવવાવાળી છે. પરંતુ તે આશાના ત્યાગ મેાક્ષને અપાવનાર છે. આ એ વાતના યથાર્થ રીતે વિચાર કર અને જેમાં તને પેાતાનું હિત ભાસે તેનુ· આચરણ કર.
જન્મ, મરણુ એ જેના માતા-પિતા છે, આધિ-વ્યાધિ એ એ જેના સહેાદર ભાઈ છે અને વૃદ્ધાવસ્થા જેના પરમ મિત્ર છે એવા શરીરમાં રહીને તુ અનેક પ્રકારની ચિત્રવિચિત્ર આશામાં વહી રહ્યો છે એ એક આશ્ચય છે.
આ સ'સારમાં સવાઁ પુરુષને જ્ઞાનથી જ સવ પ્રયા– જનની સિદ્ધિ થાય છે. અજ્ઞાનથી કાંઈ પણ સિદ્ધિ થતી નથી. આમ જ્ઞાનના ગુણ જાણીને મહાપુરુષે જ્ઞાનને કદાપિ
છેડતા નથી.
દુ:ખની નિવૃત્તિ દુ:ખ જેનાથી જન્મ પામે છે એવા રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાનાદિ દેષની નિવૃત્તિ થયા વિના, થવી સંભવતી નથી. તે રાગાદિની નિવૃત્તિ એક આત્મજ્ઞાન સિવાય બીજા કોઈ પ્રકારે ભૂતકાળમાં થઈ નથી, વર્તમાનકાળમાં થતી નથી, ભવિષ્યકાળમાં થઈ શકે તેમ નથી. (૩૭૫ )
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુભાષિત
૧૧૧
જ્ઞાની પુરુષને જે સુખ વસે છે તે નિજસ્વભાવમાં સ્થિતિનું વતે છે. બાહ્યપદાર્થમાં તેને સુખબુદ્ધિ નથી, માટે તે તે પદાર્થથી જ્ઞાનીને સુખદુઃખાદિનું વિશેષપણું કે એ છાપણું કહી શકાતું નથી. (૬૦૩)
અનંત કાળથી પિતાને પિતા વિષેની જ ભ્રાંતિ રહી ગઈ છે; આ એક અવાચ્ય, અદ્ભુત વિચારણાનું સ્થળ છે. (૧૭૨)
પિતાને ભૂલી ગયારૂપ અજ્ઞાન, જ્ઞાન મળવાથી નાશ થાય છે, એમ નિઃશંક માનવું. (૨૦૦) ' હે ભવ્યઆત્મા ! આત્માને શુદ્ધસ્વરૂપની ભાવના જ્ઞાન સહિત વિનયપૂર્વક હમેશાં કરે, નહિ તે મરણ આવતાં બહુ પશ્ચાત્તાપ થશે કે હું કંઈ કરી ન શક્યા. મરણને સમય નિશ્ચિત નથી તેથી આત્મજ્ઞાનની ભાવના સદાય કરવાગ્ય છે.
જેમ સૂર્ય ઘેર અંધકારને નાશ કરે છે, પવન વાદળને નષ્ટ કરે છે, અગ્નિ મહાવનને નાશ કરે છે, વજ પર્વતને નાશ કરે છે તેમ સમ્યગ્દર્શન કર્મોને નાશ કરે છે.
અનંત સંસાર–પરિભ્રમણ કરી રહેલે એ હું હવે એ અનાદિ પરિભ્રમણના આત્યંતિક અભાવને અર્થે પૂર્વે કયારેય પણ નહિ ભાવેલી, નહિ ચિંતવેલી અને નહિ પ્રતીત કરેલી એવી સમ્યગ્દર્શનાદિક નિર્મળ ભાવનાને ભાવું, આરાધું તથા પૂર્વે અનંત વાર ભાવેલી મિથ્યાદર્શનાદિક દુર્ભાવનાને ત્યાગ કરું, ભૂલ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુભાષિતા
અનેકાંતિક માગ પણ સમ્યક્ એકાંત એવા નિજપદની પ્રાપ્તિ કરાવવા સિવાય બીજા અન્ય હેતુએ ઉપકારી નથી.. (૭૦૨)
૧૧૨
જેનુ, મનરૂપી જળ રાગાદિ-વિભાવપરિણામે વડે ચ'ચળ થતુ નથી તે જ નિાત્મતત્ત્વના અનુભવ કરી શકે છે. તેનાથી વિપરીત આત્મા સ્વાનુભવ કરી શકતા નથી. જ્યારે સરોવરનું પાણી સ્થિર હાય છે ત્યારે તેની અદર પડેલું રત્ન સ્પષ્ટ દેખાય છે, તેવી રીતે મનરૂપી જળ સ્થિર થઈ જતાં આત્માના સાક્ષાત્કાર થાય છે.
જે આત્મા પેાતાના આત્માને ઉત્કૃષ્ટ દેખે, તેની જ સાથે ક્રીડા કરે, તેના જ માટે હિતસ્વરૂપ રહે, તેનાથી જ તે સુખી થાય, તેના જ સબધ તે પામે અને તેમાં જ સ્થિર થાય, તા તે આનરૂપ અમૃતના સમુદ્ર બની જાય છે. અધિક શુ કહેવુ' ? સમસ્ત ઉપદેશાનુ કેવળ આ જ રહસ્ય છે.
જેમ કોઈ મૂર્ખ માણસ સેાનાની થાળીમાં ધૂળ ભરે છે, અમૃત વડે પેાતાના પગ ધૂએ છે, શ્રેષ્ઠ હાથી ઉપર લાકડાના ભાર લાદીને ઉપડાવે છે તથા કાગડાને ઉડાડવા માટે પેાતાના હાથમાં રહેલ* ચિંતામણિ-રત્ન ફેકે છે, તેમ અજ્ઞાની . જીવ પ્રાપ્ત થયેલ અત્યંત દુર્લભ મનુષ્ય જન્મને પ્રમાદવશ થઈને વ્ય ગુમાવી દે છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
_