Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. // zrI zaGkezvarapArzvanAthAya namaH // // zrI zAntinAthAya namaH // // zrI sadaguruH zaraNam // jainAcAryazrI hemacandrasUrimukhyaziSyAbhyAm AcAryarAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitAyAM dravyAlaGkArasvopajJaTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH siddhahemazabdAnuzAsanAdivividhagranthapraNetAraH kumArapAlabhUpAlapratibodhakAH kalikAlasarvajJA jainAcAryAH zrI hemacandrasUrayaH vizvavizrutAH / teSAM rAmacandra-guNacandraprabhRtayo bahavaH ziSyA Asana , teSu rAmacandraH pradhAnaziSyaH / AcAryarAmacandreNa bahavo granthA viracitAH, teSu svopajJaTIkAyuto dravyAlaGkAragrantha AcAryarAmacandra-guNacandrAbhyAM saMmIlya vyaraci / rAmacandra-guNacandrayovistareNa paricayaH The nATyadarpaNa of rAmacandra and guNacandra. A Critical Study By Dr. K. H. Trivedi (Lalbhai Dalpatbhai Series No. 9), L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9 1966 ityasmin granthe Chapter V, Life, Date and Works of rAmacandra and guNacandra (pp. 209 - 244) ityatra vistareNa varNitaH / saMkSepeNa tu Jainism in Gujrat (A. D. 1100 to 1600) by C. B. Sheth ( Vijaya Devasur Sangh Series 6, Bombay, pp 92-93) ityatra itthaM varNitaH - " rAmacandrasari was a prominent pupil of hemasUri. He wrote the dravyAlaMkAravRtti in V. S 1202 (A. D. 1145-6). He is called zataprabandhaka or the author of a hundred works, but it is more probable that he wrote a book called the zataprabandha. His other works are the kumAravihArazataka, kaumudImitrAnandam , dvAtriMzikA, nalavilAsa, nirbhayamImavyAyoga, rAghavAbhyudaya, yAdavAbhyudaya, mallikAmakarandaprakaraNa, rohiNImRgAGkaprakaraNa, vanamAlA nATikA, sudhAkalaza, haimabRhadvattinyAsa, vyatirekadvAtriMzikA, Adidevastava, munisuvratastava, nemistava, sAdhAraNajinastava etc.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH rAmacandra was the joint author of the dravyAlaGkAravRtti and nATyadarpaNavRtti. siddharAja had confered on him the biruda 'kavikaTAramalla.' merutuGga says that he was one eyed................ guNacandra, mahendra, vardhamAna, devacandra, udayacandra and bAlacandra were the pupils of hemasari. Of these guNacandra was the joint author of the dravyAlaGkAravRtti and nATyadarpaNavRtti. mahendrasari wrote the anekArthakairavakaumudI in V. S. 1241 and vardhamAnagaNi composed the kumAravihAraprazasti. devacandra was the author of the candralekhAvijaya prakaraNa. dravyAlaGkArasvarUpam jainAnAM mate dvividhAni dravyANi-jIvA ajIvAzca / ajIvAH paJcadhA-pudgalAH, dharmaH, adharmaH, AkAzam , kAlazceti / evaM ca jainamate jIva-pudgala-dharmA-'dharmA''kAza-kAlabhedena SaD dravyANi / eteSu kAlo jIvAjIvaparyAyarUpatvAjIvAjIvayorantabhUta ityapi jainAgameSu varNitam , evaM ca kathaJcit pazcApi dravyANi jainamate bhavanti / eteSAM dravyANAM svarUpaM bahuSu jainagrantheSu AgamikazailyA varNitaM dRzyate, kintu tArkikazailyA dravyasvarUpapratipAdanaparaH ko'pi grantho jainaparamparAyAM nAsIditi rAmacandraguNacandrAbhyAM tArkikazailyA tatpraNayanaM vyadhAyi / etacca dravyAlaGkAraTIkAyAH prAnte tAbhyAmevetthaM nirdiSTam - "pUrvairyasya samuddhatirna vihitA dhIraiH kuto'pyAzayAdAvAmyAM sa samuddhRtaH zrutanidhedravyotkaro durlabhaH / enaM yUyamanantakAryanipuNaM gRhNIta tat kovidAH svAtantryaprasavAM yadIcchata ciraM sarvArthasiddhi hRdi // " asmin granthe trayaH prakAzA vrtnte| tatra prathame jIvaprakAze cArvAkamatanirAsena jIvasyAstitvaM prasAdhya darzanAntarAbhimatajIvasvarUpanirAsapUrvakaM jainadarzanAnusAreNa jIvasvarUpaM varNitam / dvitIyasmin pudgalaprakAze darzanAntarAbhimatanirasanapUrvakaM jainadarzanAbhimataM pudgalasvarUpaM varNitam / tRtIye'kampaprakAze'vaziSTAnAM dharmAdidravyANAM svarUpaM pUrvavad varNitam / asya granthasya ativistRtA svopajJaTIkApi etAbhyAmeva rAmacandraguNacandrAbhyo vyadhAyi / asyASTIkAyAH tAlapatropari vikramasaMvat 1202 varSe likhita eka eva hastalikhita Adarzo jesalameradurge jinabhadrasUrisaMsthApitagranthabhANDAgAre
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThAH vidyate / kintu durdaivAta prathamaprakAzasya TIkA tatra na vidyate, kevalaM dvayoreva dvitIyatRtIyaprakAzayoSTIkA tatrAsti / asmizcAdarza mUlaM nAsti, kevalaM TIkaiva vidyate, kintu TippaNe tAni tAni sUtrANi tatra tatra nirdiSTAni / asyASTIkAyA: New Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts JESALMER COLLECTION ( L. D. Series 36, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9 1972) ityanusAreNa kramAkaM 366 vartate / dvitIye paricchede patrANi 1-197 / tRtIye paricchede patrANi 1-113 / dravyAlaGkArasUtrasya vikramasaMvat 1492 varSe likhitaH pRthak eka AdarzaH 'ahammadAbAda' nagare ' hAjApaTelanI pola' madhye 'saMvegIno upAzraya' ityasmin jainasthAne vidyate, patrANi 1-12 / apara AdarzoM rAjasthAne 'beDA' nagare vidyate, imo dravyAlaGkArasya hastalikhitAdI granthakAraracitaprathamAdarzAnusAreNa, yata AdI viracite dravyAlaGkAre granthakArAbhyAmeva kvacit kvacit saMzodhanamapi vihitam , etaca saMzodhitaM dravyAlaGkArasUtraM jesalameranagare yaSTIkAyA AdarzoM vartate tatra TippaNeSu tatra tatra nirdiSTaM granthakArAbhyAm / __ Adau likhitAM prAcInasUtrapAThAnusAriNImapi vRttiM tatra tatra madhyA nirasya saMzodhitasUtrapAThAnusAriNI vRttirapi jesalamerasthe TIkAdarza tatra tatra likhitA dRzyate / TippaNAnyapi granthakArAzayaspaSTIkaraNAthaM tatra tatra adhastAllikhitAni vartante / AcAryahemacandrasUrINAM sattAsamayaH vikramasaMvat 1145-1229 vartate / vikramasaMvat 1230 varSe ( 1174 A. D.) rAmacandrasya mRtyuH, 'jesalamera 'nagarastho dravyAlaMkAraTIkAyA Adarzastu vikramasaMvat 1202 varSe likhitaH, ato'yaM granthakArAbhyAM svayameva saMzodhita: pramANabhUto granthaH / etatsAmagrayanusAreNa paramAtmanaH sadgurUNAM ca kRpayA asya granthasya sampAdana mayA kartumArabdhamasti muneH dharmacandra vijayasya sAhAyyena / asya ca prakAzanaM 'lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRtividyAmandireNa' (L. D. Institute of Indology, Ahmedabad-9) kartuM nirdhAritamasti / asmin granthe prAcInebhyo nyAya-vaizeSika-sAMkhya-baudvAdigranthebhyo bahavaH pAThAstatra tatra uddhRtAH / teSu ye ye pAThA bauddhagranthebhya uddhRtAste'tra nibandhe'smAbhiH sNgRhiitaaH|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAra TIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThA: iti zabdena nirdizya tadanantaraM ye ye pAThA uddhatAH teSAM nirdezaH " " etacihnAntarvihitaH, tadanantaraM yato yato bauddhagranthAn te pAThA uddhRtAH teSAM mUlasthAnAnAM nirdezaH [ ] etAdRze koSThake'smAbhirvihitaH, yatra tu mUlasthAnAni na labdhAnyasmAbhiH tatra [ ] etAdRzAni caturasrakoSThakAni riktAni sthApitAni / dravyAlaMkAraTIkAyAmadhastAd likhitaM prAcInaM viziSTaM TippaNamapi Ti0 iti saMketena tatra tatra nirdissttmsmaamiH| dharmakIrtiviracitAyAH sambandhaparIkSAyAH pramANavinizcayAt dharmottaraviracitapramANavinizcayaTIkAtazcAneke pAThA atroddhRtAH, kintu te granthAH samprati saMskRtabhASAyAM nopalabhyante, kintu prAcInakAle bhoTabhASAyAM vihitA anuvAdA Tibetan translations eva samprati labhyante, ato bhoTabhASAnuvAdeSu gaveSaNAM vidhAya tasya tasya uddhRtapAThasya bhoTabhASAnuvAdA api pRthak pariziSTe Appendix asmAbhirdarzitAH / idaM tu dhyeyam-pramANavinizcayaTIkAyA ativistRtatvAt samprati samayAbhAvAcca dravyAlaMkAraTIkAyAmuddhRtA bahavaH pAThAH pramANavinizcayaTIkAyAM vidyamAnA api asmAbhirna labdhAH / kintu kenacit saMzodhakena viduSA yadi tadgaveSaNArtha prayatnaH kariSyate tadA'vazyaM sa phalegrahirbhaviSyati, yatastatra tatra dravyAlaMkAraTippaNeSu granthakArAbhyAmeva 'vRddhadharmottaraH, dharmottarAnumAnam , dharmottaravArtikam ' ityAdi likhitameva vrtte| nyAyabinduTIkA laghudharmottaranAmnA jaineSu prasiddhA, pramANavinizcayaTIkA ca bRhaddharmottaranAmnA vRddhadharmottaranAmnA vA prasiddhA / ___ yadA dravyAlaMkAraH saTIka: prakAzito bhaviSyati tadA keSAzcid bauddhagranthAnAM bhoTabhASAnuvAdAnAM mUlasaMskRtapAThagaveSaNe viduSAM mahat sAhAyakamAcariSyati / jApAnadeze prakAzitAH Peking edtion iti prasiddhA bhoTabhASAnuvAdA: Tibetan translations asmanmitrasya sva0 hidenorI kitAgAvA (Prof. Hidenori Kitagawa, Nagoya, Japan) ityasya sAhAyyena labdhAH / pramANavinizcayasya Choni edition rUpA pratikRtistu Dr. Walter H. Maurer ityasya sAhAyyena Congress Library, Washington, U. S. A. ityato labdhA / mama mitravaryANAM sva. Prof. Dr. E. Frauwallner ityeSAM ziSyAbhyAM Prof. Dr. Tilman Vetter tathA Prof. Dr. Ernst Steinkellner ityAbhyAM prakAzito pramANavinizcayasya prathama-dvitIyaparicchedAvapi atropayuktAvasmAmiH, tathApi pRSThanirdezaH Peking editon anusAreNaiva kRta iti dhyeyam /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya utA: pAThA: atra yeSAM pAThAnAm asmAbhiH samayAyabhAvAd bauddhagranthAnAmativistRtatvAca mUlasthAnAni na labdhAni tAni yadi kenacid nirdeSyante tadA vayaM teSAmupakAraM smariSyAmaH / ityAvedayati AdariyANA pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTAlaMkAra(Via-viramagAma) gujarAtarAjyam pUjyapAdAcAryamahArAjazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyabhAratavarSam pUjyapAdagurudevamunirAjazrIbhuvanavijayAntevAsI India. 31-5-79 muni jmbuuvijyH| nyAyavinduH saMketaspaSTIkaraNam dharmottaraviracitaTIkayA durvekamizraviracitena dharmottarapradIpena ca sahitaH / Edited by paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA, published by K. P. Jayaswal Research Institute, PATNA, Bihar, 1955. AcAryamanosthanandivRttiyutam , Edited by svAmI dvArikAdAsa zAstrI, Published by bauddhamAratI, vArANasI, 1968. pramANavArtikam pramANavinizcayaH Peking Edition, published by Tibetan Tripitaka Research Institute, Japan. Volume 130, No. 5710 pramANavinizcayaTIkA Peking Edition, Volume 136-137, No. 5727 sambandhaparIkSA Choni Edition. hetuvindu dharmakIrti' hetuvinda Teil I, edited by Prof. Ernst Steinkellner (Ost, AR Phil-hist.) SB. 252/1Wien, 1966. hetubinduTIkA bhaTTArcaTaviracitA hetubinduTIkA duIkamizraviracitena Alokena sahitA, Edited by paNDita sukhalAlajI saMghavI Gaekwad's Oriental Series, No. CXIII, Baroda. 1949..
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyATaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhatA: pAThAH P. 14. 'tadAha ___ tasmAt sarvasya bhAvasya sambandho nAsti tatvataH // " [ sambandhaparIkSA] P. 14. "tadAha "parApekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMzca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate // " [sambandhaparIkSA] P. 35. ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ' __ ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate // [pramANavArtika 3 / 42] P. 35. yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA / [ P. 48 " iha tAvat paramANUnAM saMsargagrahe sati saMsthAnAvamAsaH syAt / na cAvikalpaM saMsargagrAhi / asaMsRSTatvaM hi paramANUnAM rUpabhedo vA pararUpadezaparihAro vA zUnyAkAzayogo vA antarAlavatiminnendriyagrAhyavastuyogo vA / tatra na saMsargAvabhAso rUpAmedapratibhAsaH, paramANumAtrapiNDAvabhAsaprasaGgAt / ata eva parata dezasya parihArA syAt / antarAlavartibhinnendiyagrAhya vastu tu sparzAdiparamANavaH / na cAmISAca kSuSA'pratibhAse saMsargaH pratibhAto bhavati / na hyanyendriyajajJAnaviSayojyendriyaje jJAne'vabhAsate / tato nirvikalpadhiyAM saMsargAvabhAsa eva nAsti, kutastadrUpasaMsthAnasya vittibhedacintA syAt / yA punariyaM saMsargalakSaNasaMsthAnAvamAsinI dhIH savikalpikA sA na pramANam" [pramANavinizcayaTIkA pR0 ] iti / tadayuktam / __P. 49. taduktam- "adhigate tu svalakSaNe tatsAmarthya janmA vikalpastadanukArI kAryatastadviSayakatvAt smRtireva, na pramANam , anadhigatavasturUpAnadhigateH" [ hetubinduH pR0 3] _P. 49. yaduktam-" tasmAdanadhigatArthaviSayaM pramANamiti 'anadhigate svalakSaNe' iti vizeSaNIyam ' [ hetubinduH pR0 3] P. 50. yaduktam- " tadeva paramArthasat , arthakriyAyogyalakSaNatvAd vastunaH" [nyAyabindu 1 / 14, 15] 1-2 dravyAlaGkAraTippaNe idaM vartate / 3 vRddhadharmottara Aha-Ti0 /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ MOLTOLAM dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH _P. 50. yadAha-"na ca sAmAnyaM kAzcidarthakriyAmupakalpayati svalakSaNapratipatterUcaM tatsAmotpavikalpajJAnagrAhyam " [hetubinduH pR0 3] iti P. 54. yaduktam" 'anyonyapratyayApekSAste tthaasthitmuurtyH| karmaNAM cApi sAmarthyAdavinirbhAgavartinaH // sanivezena ye bhAvAH prANinAM sukhduHkhdaaH| karmabhirjanitAste hi tebhya evaavibhaaginH||" [6 ] iti / P. 56. yaduktam- "bahUnAM ca niravayavAnAM pratibhAsaH samudAyaviSayaH sAvayava AbhAsate [ ] iti / __P: 57. etena yadapyuktam." yat sat tabhiravayavam , yathA jJAnam , sacca dRzyamAnaM nIlam , sAvayavatve hi digbhAgabhedanimitto viruddho dharmaH sattvasyAsatvAkhyo bhavati / tena svabhAvaviruddhopalabdhyA vyAvartamAnaM sattvaM niravayavatvena vyApyata iti svabhAvaH" [ ] iti, tadapi pratyuktam / P. 68 etena yaduktam"nApi sthUla eko viSayastathAvamAsI, pANyAdikampe sarvasya kmppraapteH| akampane ca calAcalayoH pRthasiddhiprasaGgAd vastrodakavat , ekasyAvaraNe sarvasyAvaraNaprasaGgaH abhedAt / na vA kasyacidAvaraNamityavikalaM dRzyeta" / ...........tathA "rakta caikasmin rAgaH, araktasya vA gtiH| avayavarAge vA'vayavirUpamaraktamiti raktAraktaM dRzyeta / tasmAnnaikaH kazcidartho'sti yo vijJAnaM sarUpayati" [pramANavinizcayaH pR0 262 A] iti, tat pratyuktam / - P. 77. 'yad vRttiH - "indriyAdInAM tu vijJAnasya kAryasya kAdAcitkatvAt sApekSatvasiddhayA prasiddhirucyate kimapyasya kAraNamasti" [5mANAtika] iti / P. 77-78: dharmottarastvAha" kiM tasya sato bhAvasya nivRttidharmA svabhAvaH svahetubhyo niSpanna AhombidanivRttidharmA / yadi pUrvaH pakSaH, nivRttidharmatayA svayameva nivarteta / na ca vinAzahetusApekSanivRttika eva hetubhirjanita iti vaktuM yuktam / tathAhi-yAvad vinAzahetusanidhikAlaH tAvat sthitidharmA bhAvaH, asthitidharmatve prAgeva nivRttiprasaGgAt / vinAzahetusanidhikAle X1 asya bauddhagranthAduddhRtatve'smAkaM sandehaH 2 dharmottarAnumAnam-"vivAdAdhyavAsitaM nIlaM niravayavam, satvAt , yathA jJAnam"-Ti0 / / 3 bRhaddharmottareNa-Ti0 // / dharmottaravArtikam-Ti0 // svata:10
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH ca sa eva kiyatkAlAvasthAyI svabhAvo yaH prathame kSaNe AsIt , tato naiva nivarteta kiyatkAlAvasthAyitvAt / tasmAna vinAzahetusApekSanivRttikaH kazcid bhAvo hetumijanyate / athAnivRttidharmA tasya svabhAvaH, tahi vinAzahetumirapi na nivartayituM zakyeta" [pramANavinizcayaTIkA pR0 289 A-B] iti / - P. 101. etena- "astyanubhavavizeSo'rthakRto yata iyaM pratItirna sArUpyAditi cet "1 iti paramatamAzaGkaya yaduktam-"atha kimidAnIM sato rUpaM na nirdizyate ? idamasyeti nirdeSTuM na zakyata iti cet, anirUpitena nAmAyamAtmanA bhAvAn vyavasthApayati idamasyedaM neti suvyavasthitA bhAvAH" [pramANavinizcayaH pR0 269 A ] iti, tat pratyuktam / P. 105. yad vinizcayaH - sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati // [pramANavinizcayaH pR0 263B-264A ] . P.107. taduktam- "tataH kalpitabhedanibandhanaH sahazabdaprayoga iti ko virodhaH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 186 A] iti| ___P. 107. etena yaduktam- ... " vikalpajJeyabhedArthaH, sahazabdo'pi bhedini / sa tulyaH kalpanotthe'pi, . 'yo'pyAha-'na sahazabdo'rthAntareNa vinA kvacidastIti nIla-taddhiyoH sahopalambhAdeva nIlasya bhedasiddheviruddho hetuH' iti, tadapi tasyAsamIkSya bhASitvam / yato medinyapi arthe vikalpajJeyameva bhedamavekSya sahazabdaH, vikalpaviSayatvamantareNa zabdArthatvAbhAvAt / sa ca vikalpaviSayo bhedo nIla-taddhiyorapi asti, 'nIlaM dRzyate' iti bhedAvamarzAt / __naikyavyApteviruddhatA // yat punarucyate 'viruddho hetuH syAt ' iti tat pApAt pApIya: / sAdhyaviparyayavyApanAd viruddhatvaM bhavati, na ca sahopalambho bhedena vyAptaH, api tu ekatvanaiva" [ ] iti, tadapi niraakaari| 1 vinizcayasUtra-Ti0 // - 2 bauddha eva yacchabdena naiyAyikamatamAzaGkate-TiH //
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThAH P. 107. taduktaM-" tenAyaM niyamArthoM darzitaH-jJeyopalambho jJAnopalambhAtmaka eva, nAnyathA / jJAnopalambho'pi jJeyopalambhAtmaka eveti, anyathA tvanivartanam" [pramANavinizcayaTIkA pR0 185 B] iti / P. 110. etena yaduktam-" etaduktaM bhavati-na minayoniyataH sahopalammo'nyonyasambandhamantareNa / sa ca tAdAtmyanimittakastAvat skyamanabhipretaH / tadutpattAvapi vahvidhUmayoriva sahopalambhavyabhicAraH / viSayaviSayibhAvalakSaNastu sAkArapakSe nirAkRta eva / nirAkArapakSe'pyuktam" [pramANavinizcayaTIkA pR0 186 A] iti, tat prativyUDham / ___P. 110. tathA ca-" yad yena niyatasahopalambhaM tat tato na vyatiricyate, yathaikasmAJcandramaso dvitIyaH, niyatasahopalambhazca jJAnena saha grAhyAkAro nIlAdiH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 189 B] ityabhidhAya uktaM-"medaH sahopalambhAniyamena vyAptaH pratibandhAbhAvAt , tasya viruddhaH sahopalambhaniyamaH, tena vyApakaviruddhena medo nirAkriyate" [pramANavinizcayaTIkA pR0 189 B-190 A] / tato yadi jJAnArthayorabhedo na syAt tadA sahopalambhaniyamo'pi na syAditi / .. P. 112. zaGkaranandanastvAha "sahasaMvedanaM tAvad na sahAvasthAnamativartate, satyapi hi saMvedane yadi nAstyeva nIlaM na kizcit saMvedyeta / tasmAt sahasaMvedananiyame'styeva sahAvasthAnaniyamaH / tadayama* tAdAtmye prakArAntareNa vaktavyaH / tacca na hetuphalabhAvaH, vahnizUnyasyApi dhUmasya darzanAt / na ca prakAzyaprakAzakamAvaH, sarveSAM svAtmamAtraparyavasitatvena tasyAghaTanAt / na cApratibandhe sambhavati / na hi yad yatrAnAyattarUpaM tasya tena sahAvasthAnaniyamo bhavati / tasmAt tAdAtmyAdevAyaM sahAvasthAnaniyamaH / tato yadi nAma jJAnasya svasaMviditatayotpattaH tAdAtmyAbhAve'pi sahopalambhaniyamastathApi sahAvasthAnaniyamo na sidhyati" ] iti / P. 120. yadAhuH -" pAramArthikamapi pramANaM na nirhetukam / na ca bhAvanAvyatirikto hetuH / bhAvanA ca sAMvyavahArikapramANaparicchinnArthaviSayA / tatazca tat sAMvyavahArikaM pramANa samyaga nirUpitaM pAramArthikajJAnahetuH sampadyate / tatastadviSayo yatnaH paramArthaviSaya eva / mithyAjJAnena hi viSayIkRtA bhAvA nityAdibhirAkArairbhAvyamAnA na pAramArthikajJAnanibandhanaM bhavanti / anityAdibhistvAkArairbhAvyamAnA nibandhanaM bhavantyeva / tasmAdato vyAmAhaM vyAvartya paramArthanaye'vatArayitavyo janaH, sthUlaviSayatvAdasya vyAmohasya / etadvayAmohanivRttipUrvikA ca paramArthaprAptiH" [ ] iti / 1 dharmottare -tti|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThA: P. 127. taduktam- - "arthopayoge'pi punaH smAta zabdAnuyojanam / akSadhIyadyapekSeta sorthoM vyavahito bhavet / / " . [pramANavinizcayaH pR0 253 paM0 1] P. 124. etena yaduktam - " madhyavyavasthitasyANoH pUrvapazcimadakSiNottarAdharordhvavyavasthitaiH paramANumiryogo'sti / na caikenaiva rUpeNa sarvairapi sambadhyate / yadi hi yatrAso sambadhyamAna eko vyavasthitastatrAparo'pi bhavet tadA syAdekenaiva rUpeNa sarveSA. mabhisambandhaH, taca nAsti, paramANUnAM sapratighatvAt / asti cAbhisambandhaH / tato madhyavyavasthitasya SaDaMzavaprasaGgaH" [ ] iti / ____P. 131. etena yaduktam- " taddhi arthasAmarthena utpadyamAnaM tadrUpamevAnukuryAt / na hyathai zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAsegn" [pramANavinizciyaH pR0 252 B ] iti, tat pratyuktam / ____P. 132. tena yaduktam-"zabdasya saMketakAlabhAvitatvaM smaraNaM ca vyApakam , vyApyaM zabdena viziSTatvagrahaNamarthasya / tato na saMketaM tatsmaraNaM cAntareNa zabdena viziSTo gRhyate" [pramANavinizcayaTIkA pR. 57 A paM. 4] / ___P. 132. tato yaducyate-" apekSyamANatvaM sAkSAjanakatvena vyAptam , paramparayA'tItasyApi vyApAradarzanAt / tadbhAvamAvitvameva hi apekSA / sAkSAccAjanakatve tadbhAvabhAvitvasyAbhAva:" [ pramANavinizcayaTIkA pR0 61 B] iti, tad niHsAram / - P. 133. evaM caitadapi pratyuktam " vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saMkalayyetat tathA pratyeti nAnyathA" || [pramANavinizcayaH pR0 253 A, pramANavArtikam 1 / 145] " saMketasmaraNopAyaM dRSTasaMkalanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnye taccAkSuSe katham // " [pramANavinizcayaH pR0 253 B, pramANavArtikam 1 / 174 ] P. 135. etena yaduktam-" yadyamilApavad vijJAnaM tadA cetanAcetanayostAdAtmyamAyAtam, na caitad yuktam" [ ] iti, tat pratyuktam / P. 136. taduktam-"vicArakatve cendriyamanovijJAnayorabhedaprasaGgAt / amedecAtItAnAgatavastuprabhedagrahaNAgrahaNohAnUhArthabhAvApekSAnapekSAdiprasaGgaH" [pramANavinizcayaH pR0253 B] / . P. 138. taduktam-" indriyakRtastu rUpagrahaNapratiniyamo'stu" [pramANavinizcayaTIkA pR0 66A] iti /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThA: __P. 140. etena " yat pratyakSaM tamAmilApasaMsargayogyapratibhAsaM yathA nirvikalpakam / yadamilApasaMsargayogyapratibhAsaM na tat pratyakSaM yathA zAbda-laiGgikavikalpo" / [ ] iti prasaGgaviparyayo pratyAkhyAtI / _____P. 144. taduktam-" adhigate tu svalakSaNe tatsAmarthyajanmA vikalpastadanukArI kAryatastadviSayatvAt smRtireva, na pramANam anadhigatavasturUpAnadhigateH [ hetubinduH pR0 3] iti / __P. 144. bhavadbhirapi coktam- " ekasminnapi vA vastuni ghaTAdau vikalpyamAne vikalpapratibhAso'nekAvasthAsAdhAraNaH, pratyakSapratibhAsastu asAdhAraNaH / tasmAt sAdhAraNA sAdhAraNaviSayatayA tayorbhedaH" [ ] iti / P. 146. yat pramANavArtikam - "sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAvaparabhAvAbhyAM yasmAd vyAvRttibhAginaH // " [pramANavArtikam 3 / 40] P. 147. taduktam" ekaMpratyavamarthijJAnAghekArthasAdhane / bhede'pi niyatA: kecit svabhAvenendriyAdivat // jvarAdizamane kAcit saha pratyekameva vA / dRSTA yathA vauSadhayo nAnAtve'pi na caapraaH||" [pramANavArtikam 3273-74 ] P. 149. etadapi pratyuktam" ekapratyavamarzasya hetutvaaddhiirbhedinii| ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // " [pramANavArtikam 33109] __P. 154. taduktam- "itaretarabhedo'sya bIjaM saMjJA yadarthikA / " [ pramANavArtikam 372 ] __P. 170-171. etena parasiddhAntadUSaNadAnavyasanibhiH yaduktam" sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTuM nAbhidhAvati // 1 // athAstyatizayaH kazcid yena bhedena vartate / sa eva dadhi sonyatra nAstItyanubhayaM param / / 2 / / sarvAtmatve ca bhAvAnAM minnau syAtAM na dhiicnii| medasaMhAravAdasya tadabhAvAdasambhavaH // 3 // [pramANavArtikam 3 / 182-185] pravRttiniyamo na syAd viSAdiSu tadarthinaH / modakAdyapRthagbhUtasAmAnyAmedavRttiSu // 4 // 1 etAH SaDapi kArikA AcAryazrI haribhadrasUriviracitAyAm anekAntajayapatAkAyAmapi prathame'dhikAre uddhRtA: //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH bhede cobhayarUpaikavastuvAdo na yujyate / bhedAbhedavikalpastu virodhenaiva bAdhitaH // 5 // vizeSarUpaM yat teSu tat pravRtteniyAmakam / sAdhvetat kintu vastutvaM tasyaivetthaM prasajyate // 6 // " P. 173. taduktam"khasya svabhAvaH khatvaM cetyatra vA kiM nibandhanam / " [pramANavArtikam 3 // 67] iti / P. 181. etena yaduktam- . "zabdAH saMketitaM prAhurvyavahArAya sa smRtaH / tadA svalakSaNaM nAsti saMketastena tatra n||" [pramANavArtikam 3 / 92] iti, tat pratyuktam / / ___P. 184. taduktam-" te tu svAlambanamevArthakriyAyogyaM manyamAnA dRzya vikalpyAvavekIkRtya pravartante" [ ] iti / pramANa vAti ke svata:5 prAmANyamapAkatuM prayuktA, yathA "prameyarUpaM hi paricchinnaM vastu prApayat pramANamuktam / prameyaM ca viSayaH pramANasyeti viSayavattayA prAmANyaM vyAptam / tato yad viSayavad na bhavati na tat pramANaM yathA vyomotpalam , pratyakSAnumAnAbhyAmanyacca vijJAnaM na viSayavaditi vyApakAbhAvaH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13 B] iti / seyaM paroktA vyApakAnupalabdhiH pratyAkhyAtA / P. 188. yad vinizcayaH - " anumAnaM dvidhA, svArtha trirUpAlliGgato'rthadRk / atasmistadgrahAd bhrAntirapi sambandhataH pramA / parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzanam / " [pramANavinizcayaH pR0 265 A, 266 B, 285 A] iti / ___P. 188. etena yaduktam" tathA viSayabhedAd bhidyate pramANam / yato nimittavAn pramANabhedaH, ninimittatve'tiprasaGgAt / na cAnyad nimittamupapadyate / viSayabhedazcAzritaH pareNApi pramANAnAm / viSayApekSaM ca pramANamapramANaM ceti viSayApekSeNaiva tadbhedena bhavitavyam / tasmAd viSayabhedamAtranimittaH pramANabhedastadbhedena vyaaptH| tena yat pratyakSAnumAnArthavyatiriktaviSayaM na bhavati na tat tAbhyAM minaM pramANaM yathA te eva pratyakSAnumAne pratyakSAnumAnAntarAbhyAm , yathA vA bhrAntijJAnam / na bhavati ca pramANaM nAma pratyakSAnumAnavyatiriktaprameyamiti vyApakAbhAva eva" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13B-140] iti, tadapi nirastam /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtA: pAThAH P. 189. yadAha" pravRttiviSayasya vyavasthApakaM pramANamiSyate / tatra satyapi bAyenArthena sabandhe vAcyabhRtena padebhyo ya: padArthapratyaya utpadyate na tena kazcit pravRttiviSaya upasthApito yena ghaTArthI kutazcid nivRtya kvacit pravarteta / tathAhi-dezavizeSasambaddhe vastuni pravRttiviSaye puruSaH pravartitumutsahate / na ca kenacid dezena viziSTo ghaTo ghaTazabdenopadarzita iti kathaM tasmAt pravRttiH" [ ] iti / - P. 190. yat pramANavArtikam - " tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tdvedinH| khyApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevlH"|| [pramANavArtikam 3 / 27] iti / _P. 193. etena yaduktam" svayaM hi vastu kvacid dRzyamAnaM nAntarIyakaM vastu tatraiva sannihitamupadarzayat pravRttyaGgaM kuryAt / zabdastu yatra puruSe dRzyate na tatra sAdhyArthopasaMhAraH zakya: kartum / yatra ca pradezAdau ghaTo vyavasthitastatra zabdo na dRzyate / tena svadeze zabda: pratipAdyamarthamanupasaMharana pravRttinimittIkuryAt / tathA na kazcit pradezaM pratipAdyenArthena viviktaM darzayet yaH parihArAtmakapravRttiviSayaH syAt " [ ] iti, tadapi nirastam / atha tRtIyaH prakAzaH P. 3. taduktam___ "kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyA / bhUtiyaiSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate // " [ ] iti / __P. 49. " sakriyasya hi yadUpamakriyasya virodhi tat / - tataH kAryakriyAkAle pUrvarUpavyayo dhruvaH // " [ ] ___P. 61. yaduktaM pareNa'yo hi yadrUpo nopalabhyate na sa tadrUpaH, yathA sukhaM duHkharUpeNAnupalabhyamAnaM na tadrUpam , tathA ca dadhirUpeNa nopalabhyate kSIramiti na tadrUpam / sacaM hi tAdRzasya dRzyasya upalabhyatayA vyAptaM tanmAtranimittatvAdupalambhasya / upalabhyAbhAvAcca vyApyasyApi satvasya nivRttiH / itararUpopalambhazca tadrUpAnupalambhaH" [ ] iti, tadapi pratyuktam / P. 62. tathedamapi pratyuktam"atha keyaM zaktiH -" kiM sa eva bhAvaH, utAnyadeva kiJcit 1 sa eva cet, tathaivo1 asya bauddha granthAduddhRtatve'smAkaM sndehH|| 2 asya bauddhagranthAduddhRtatve'smAkaM sndehH|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH palabhyeta vizeSAbhAvAt / anyaccet , kathamanyabhAve tadasti / upacAramAtraM tu syAt / etena paratra bhAva: pratyuktaH" [ ] iti / P. 71. bhaTTArcaTastvAha" yadyuttaraM kAryAtmakaM bhAvAntaramevAbhAvastadA'gnisaMyogAdayo'GgArAdijanmani vyApriyanta itISTamevAsmAkam , kintu bhAvAntarakaraNe'bhyupagamyamAne'gnyAdInAmindhanAdAvavyApArAt tadavasthamevendhanAdikam / tatazca yathA agnyAdisaMyogAt prAgindhanAderupalabdhiranyA ca tatsAdhyArthakriyA tathAGgArAdyutpattAvupalabdhyAdeH prasaGgaH" [hetubinduTIkA pR0 78 ] iti, tadetaM bhaTTArcaTAzayaviTapinamutpATayati / __P. 72. yadapyuktaM bhaTTAcaMTena" yadi bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvo ya ete'nupajAtavikArAH pradIpa-buddhathAdayo dhvaMsante teSAM katarad bhAvAntaraM pradhvaMso vyavasthApyeta" [ hetubinduTIkA pR0 79] iti, tat parasiddhAntAnavabodhavAdhitamityupekSAmarhati / ___P: 74. tadAha bhaTTArcaTaH" paryudAsa evaiko naarthazva syAt / so'pi vA na bhavet / yadi hi kizcit kutazcid nivaryaMta tadA tadvayatireki saMspRzyeta tatparyudAsena / tacca nAsti sarvatra nivRttirbhavatItyukte vastvantarasyaiva kasyacid vidhAnAt / tathA cAnena vastvantaramevoktaM syAt , na tayovivekaH / aviveke ca na payudAsaH" [ hetubinduTIkA pR0 81] iti / ____P. 76. atra kIrtivinAzAhetutvaM sAdhanAyopanyasyati "sApekSANAM hi *bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitakSyate / nirapekSo bhAvo vinaashe| sApekSatve hi ghaTAdInAM keSAzcid nityatA'pi syAt / yadyapi bahulaM vinAzakAraNAni santi, teSAmapi svapratyayAdhInasannidhitvAd nAvazyaM sabidhAnamiti kazcid na vinshyedpi| na hyavazyaM hetavaH phalavantaH, vaikalyapratibandhasambhavAt / " [pramANavArtikasvavRttiH Hindu Vishvavidyalaya Nepal Rajya Sankrit Series pR0 65, pramANavinizcayaH pR. 276 A ] iti / ___"ayaM ca pramANArthoM darzitaH - yo yadbhAvaM pratyanapekSaH sa tadbhAvaniyataH / yadi nirapekSo'pi bhAvaH kAladezA[vasthA Tibetan]ntarApekSayA vinazyet tadA dezakAlAvasthAntarApekSatvAd nirapekSona syAt / * 'dharmANAm ' iti pramANaSinizcaye pAThaH //
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 dravyAlaGkakAraTIkAyAM bauddhagnanthebhya uddhRtA: pAThAH tatazca yadhekamapi kSaNaM tiSThet kAlAntarApekSayA nirapekSatvaM bAdhyeta / tasmAt kSaNamAtrAvasthAne'pi sApekSatvasambhavAd nirapekSatvaM viruddhopalabdhyA vipakSAd vyAvaya'te" [pramANavinizcayaTIkA pR0 290 B- 291 A] / ___P. 76. yaduktam" na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzaH, hetvantarApekSaNAt" [ ] iti / ___P. 77. tasmAd dharmakIrti-dharmottarayorevaMparameva vacaH, yathA"yo dharmiNo dharmoM hetuvyatirekiNA hetvantareNa kriyate, sa nAvazyambhAvI, yathA vAsasi rAgaH, vinAzo'pi yadi tathA syAt so'pi dhruvaM na syAditi na vyatiriktahetukRto'sau" [ ] iti| P. 79. zaGkaranandanastvAha"yathAvidho'nvayaH tathaivAvagamo'vagacchaMstadvayavasthAnimittaM syAt , anvayazcAvinAzo nityatvamanekakAlasambaddhatA vA abhidhIyate / na ca tathA pratyakSeNa grahaNaM sambhavati / evaM hi saMbhavet , yadi pratyakSaM vastu gRhNan kAlatrayasambandhitAvabhAsaM syAt , tacca nAsti, indriyApekSitayA pratyakSeNa vartamAnakAlasahabhAvitvamAtrasya grahaNAt / indriyasya hi bhUtabhaviSyatoH sambandhAnahatvAt / tadAhanArthAbhedo'paraM rUpaM rUpAt kAladvayAnugAt / tasya nAnubhavAt siddhirvartamAnArthasaMzrayAt // " ] iti / ____P. 82. punarapyAha'- "na rUpavizeSAviSkaraNamantareNAsti pratyakSaM kiJcit / tataH ka AkAro'nvayasyAvabhAsata iti nivedyatAm" [ ] iti / ___P. 82. tato yaducyate- " tanna pratyakSavyApAreNa nityatAvyavasthApanam, kintu prAtibhajJAnAdeva [ ] iti tadapAkriyata / _P. 85. yaduktaM hetubindau" samanantarapratyayAd vijJAnAcakSurvijJAnasyopalambhAtmatA / tasyaivopalambhAtmanaH satazcakSurindriyAd rUpagahaNayogyatApratiniyamaH / viSayAt tattulyarUpatA / ityabhinnatve'pi vastutaH kAryasya kAraNAnAM minnebhyaH svabhAvebhyo bhinnA eva vizeSA bhavanti " [hetubinduH pR0 10-11] iti / 1 zaGkaraH -Ti0 /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyAlaGkAraTIkAyAM bauddhagranthebhya uddhRtAH pAThAH ___P. 86. lakSaNaM cedam" janakairAdheyAtizayasya kAryasya samastavizeSakoDIkaraNasamartha AtmA yasmAdutpadyate tadupAdAnam / yathA cakSurAdibhyazcakSurvijJAnasya samastophkAramayaM bodharUpatvaM samanantarapratyayAdutpanna miti tadupAdAnam" [ ] iti / __P. 86. evaM cAnenApyupAdAnalakSaNena na doSa:" avasthAbhede'pi yadekAkAraparAmarzapratyayanibandhanatayA svasantatipatitakAryaprasatinimittaM tadupAdAnakAraNam" [ hetubinduTIkA pR0 95] iti / ___P. 95. arcaTastvAha" vyatiriktamapi bhAvAMzAdabhAvAMzamicchatA bhAvAMzaH svabhAvenAsaMkIrNarUpaH kalpanIyaH, anyathA sa eva bhAvAMzo na sidhyet / na ca svabhAvenAsaMkIrNarUpatAyAmasatyAM pRthagbhUtAbhAvAMzasadbhAve'pi sA yuktimatI, svahetubalAyAtasya saMkIrNarUpasyAkizcitkarAbhAvAMzasambhave'pi tyAgAyogAt / na ca tenaiva tadvinAzanam , vinAzahetorayogAt / tena saMkIrNa nyAyopagamena / tasmAt svabhAva eva bhAvAnAM pararUpavikalatvAdabhAvAMzo nAnyaH" hetubinduTIkA pR0 25-26 ] iti / P. 103. etena yaduktam"virodhisamidherdoSastajanmA na bhvedpi| sati tasmistadAtmA tu nAniSTo'pi nivrtte|" [ ] iti, tadapi pratyuktam / " mukto na mukta eva hi saMsAryapi sarvathA na sNsaarii| mAnamapi mAnameva hi hetvAbhAso'pyasAveva // 1 // evaM sapratipakSe sarvasminneva vastutattve'smin / syAdvAdinaH sunItyA na yujyate sarvameveha // 2 // " ] iti / tadapi nirastam / [ 1 asya bauddhagranthAduddhRtatve'smAkaM sandehaH / anekAntajayapatAkAyAmapi uddhRtametat //