Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImunIzvarasUrikRta pramANasAraH // saM. vijayazIlacandrasUri 'jaina tarka'ne viSaya banAvIne racAyelo A laghugrantha che. bhASA sarasa che, ane rajUAta jANe AkAzamA uDDayana thaI rahyaM hoya tevI che. be vAkyo ke be yuktio ke be muddAonI vaccenuM vAkya, yukti, muddo vAcake bhaNanAre jAte ja yojI-samajI levAno rahe che. ghaNIvAra to eka viSayana nirUpaNa karatAM kyAre bIjA viSayamA kartA sarI paDe che te paNa kaLavArnu kaThina banI jAya che. kartAno mukhya Azaya, vAda-vivAdamAM sAmA pakSane parAsta karavAnI ke vijaya prApta karavAnI kuzalatA hAMsala karavAnI rIta darzAvavAno che, je granthArambhe lakhelA tRtIya padyamAM temaNe ja spaSTa karyu che. e samaya paNa dArzanika-dhArmika vAdavivAdano hato, eTale AvI racanAo ghaNI Adeya banatI hoya to te saMbhavita che. A grantha traNa paricchedomAM vaheMcAyo che. prathama paricchedamAM pramANanA svarUpanI carcA che. parantu anya granthomAM jema prathama anya-anya darzanone mAnya evA 'pramANa svarUpa'nuM nirUpaNa thAya, ane pachI jaina dRSTie te tamAmanuM sAthe ke kramazaH khaNDana karavApUrvaka jainasammata 'pramANasvarUpa' pratiSThita thAya, te paddhati A granthamAM jovA nathI maLatI. AmAM to kartAne bolatA bolatA je paLe je muddo ke yukti manamAM Uge, tenuM pratipAdana, pUrvAparano sambandha jaLavAya che ke kema tenI cintA rAkhyA vinAja, teo nirUpatAM jAya che. ramatiyALa temaja bolacAlanI bhASAmAM lakhI rahyA hoya tevU anubhavAya. zakya che ke granthakAra pote koI gambhIra vAda-vivAdamAMthI pasAra thayA hoya ane tenA paripAkarUpe A anyone mArgadarzaka rUparekhAtmaka grantharacanA temaNe sarjI hoya. dvitIya paricchedamAM pramANonI saMkhyA vagere pramANa-sambaddha bAbatonI vicAraNA thaI che. to trIjA paricchedamA cha darzanonI vyavasthA arthAt svarUpa paratve carcA che. 'SaDdarzanasamuccaya'no AbhAsa thAya, paNa vastutaH tevU nathI. ahIM to dareka vAte granthakAra khaNDananA laDAyaka mijAjamAM ja hovAnuM jaNAI Ave che. ekaMdare jotAM grantha bhASA-zailInI rIte sarala lAgavA chatAM jarA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 19 kaThina ane durbodha che tema mAnavaM paDe tema che. ___ granthakAra A. munIzvarasUri che tevU prArambhe AvatA pAMcamA padya parathI pratIta thAya che. te zloka pramANe, "munIzvarasUrie muniharSa munine A hastabANa-(hAthavaguM bANa ?) Apela che", ane te paNa koI "tArkikonI parSadAmAM javAno suyoga AvI lAgyo haze te vakhate", evo artha nIkaLI zake che. granthakAranA sattAkALa viSa ke anya kazI mAhitI sAMpaDatI nathI. mAtra Adarza pratinA mathALe 'namaH zrIjinarAjasUribhyaH' ema lakheluM che, tenA AdhAre granthakAra jinarAjasUrinA ziSya ke temanI paraMparAnA sAdhu hoya tema mAnI zakAya. jinarAjasUri kharataragacchanA paMdaramA zatakamAM thayelA eka pramukha AcArya che. temanA ziSyanI A racanA paMdaramA zatakanI hovAnuM anumAna thAya che. The New Catalogus catalogorum (Vol. 13, p. 46) (1991 A.D. Madras) mAM A viSe eTalo ja ullekha che ke "pramANasAra - Jain. by munisvarasuri" uparAMta, temAM muni puNyavijayajInA saMgrahanI saM. ane prA. prationA sUcipatra (amadAvAda 1963) no havAlo ApavAmAM Avyo che. munIzvarasUrinA ziSya muniharSa munie kAtantra vyAkaraNa para 'kAtantradIpaka' nAme vivaraNa lakhyu hovAnI tathA te apUrNaprAya maLatuM hovAnI mAhitI jayapurasthita vidvAn ma.zrIvinayasAgara taraphathI sAMpaDI che, je muniharSa muninI saMprajJatAno khyAla ApI jAya che. A granthanI be prati maLI che. eka, bhAvanagaranI jaina AtmAnanda sabhAsthita zrI bhaktivijayajI zAstrasaMgrahanI prati, jeno kramAMka 888 che, ane 9 pAnAMnI prati che. temAM prAntabhAge 'svopajJaH prathamAdarzaH' lakhela che, te parathI A prati granthakAre svayaM prathama pratilipi tarIke lakhI hovAnI chApa paDe che.pratanA divya akSaro tathA lekhazailI paNa, prati paMdaramA saikAnI hoya tevU anumAna karavA prere tevI che. mAtra eka ja prazna che ke jo kartAe svahaste lakhela hoya to ATalI badhI azuddha kema ? keTalIka to mahattvanI kSatio jovA maLe che, je TippaNIrUpe noMdhelA thoDAka pAThAntaro jotAM jaNAI Ave che. ___AnI bIjI prati lIMbaDInA jaina jJAnabhaNDAranI che, je apUrNa che,
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anusaMdhAna-25 mAtra be ja pariccheda pramANa che, chatAM tulanAmAM dhaNI zuddha prati che. trIjo pariccheda dharAvatAM zeSa pAnAM alabhya hoI tenA lekhaka tathA lekhanasamaya viSe koI spaSTa nizcaya thato nathI. Ama chatAM tenI lakhAvaTa jotAM te 16mA saikAmAM lakhAI hoya tevU anumAna thaI zake tema che. 10 pAnAMnI te pratimAM 4) patra nathI, ane pAne pAne aneka upayogI TippaNo lakhelA jovA maLe che. jhAMkhI jeroksa pratikRtimAM te TippaNo ukelavAM jo ke vikaTa che. lIMbaDI bhaMDAramA kra. 54 tarIke te prati noMdhAyelI che. uparokta banne prationI jeroksa nakala varSoM pUrva prApta thayelI. ukta banne bhaNDAronA kAryavAhakono AbhAra mAnuM chu. . 'pramANasAra nuM sampAdana karavAnI bhAvanA ghaNAM varSothI manamAM hatI. keTalAMka varSa pUrve svargastha paramaviduSI ane cAritrasampanna sAdhvI zrI pUrNabhadrAzrIjIne, prAcIna sAhityanA adhyayana-saMzodhanamAM rasa jAgRta thatAM, A granthanI pratilipi karavAnuM kArya temane soMpyu hatuM. potAnI kensaragrasta nAjuka sthitimAM paNa teoe AnI pratilipi svahaste karelI. parantu sampAdanakArya hAtha para levAya te pUrve ja temano kAladharma thayo, tethI A kArya Ama ja paDI rahyaM hatuM, je varSoM bAda Aje, navesarathI pratilipi-lekhana tathA sampAdana pUrvaka atre rajU thAya che. bhAvanagaranI pratinA AdhAre vAcanA taiyAra karI che, ane lIMbaDInI pratimAMthI pAThAntara tathA TippaNo noMdhyAM che. 'namaH paramagurubhyaH zrIjinarAjasUribhyaH / / brUmaH zriye taM varivasya sArvaM rahasyamuddizya vizeSadRSTIn / spaSTASTakarmaprakRtIvijitya jagrAha yo'nantacatuSTayaM srAk // 1 // tarkAntavidyAM samavekSya jainatIrthAnyapi kSoNibhujAM sabhAzca / svAntaM yadAzAntarasAntarAsInmudA tadA'yaM vihito'sti gumphaH // 2 // ajihmavAgbrahmavazAt pramANasAraprabodhAkhyamadhItya gumpham / akharvagarvAn prativAdavidyAmudrArthino digvijaye jayantu // 3 //
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 21 rahasyaM proktukAmasya pramANasyopadarzanam / sAgaraM gantukAmasya himavadgamanopamam // 4 // tadita(da)mAH kimetat ? avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarko rahasyajJAnaM pramANamiti / pramANena caranti prAmANikAH teSAm / zrImunIzvarasUrIndra-dattastArkikaparSadi / muniharSamunereSa hastabANa: pramANataH // 5 // nanu prAmANikAnAM catasro vipratipattayo bhavanti-pramANasya svarUpa(pa) 1, saGkhyA 2, phala 3, viSaya 4 lakSaNAH / tatra 'pramANasya svarUpa' miti / Adito'tra sAkAMkSaM vacanaM pramANam / na, tadvipramiNotIti pramAtA / AtmA vA pramANam ! na, sAdhakatvAt kartRtvAcca / pramIyate yo'rthaH prameyaM vA pramANam / na, sAdhyatvAd, asya karmapadatvAcca / pramAtIti pramA, samyaganubhava eva vA pramANam / na, pramA-pramANayormahAna bhedH| pramAyAH kAryarUpatvAt, tAvatkaraNasya kAraNarUpatvAditi / atha 'ghaTamahamAtmanA veyI'ti-'aha'mityAtmA jJAtA kartA 1, 'ghaTa' miti jJeyaM karma 2, "vedmI ti phalaM kriyA 3, kena ? 'AtmanA' - jJAnena 4, karaNa vyutpattezca kartR-karmavilakSaNatvAd veditavya(vyaM) pramANam / pramAtuH sAdhakatvena prameyasya sAdhyataH / pramAyAH phalarUpatvAt sAdhanaM tvanyadeva hi // 1 // pramIyate- paricchidyate saMzayAdivyudAsena vastutattvArtho'neneti pramANamiti muSTiH / atha kim ? / avyabhicAri pramANaM, samyagjJAnamiti yAvat / apIdamevaM, paraM vyabhicArAdanyatra / sa tu saMzayAdibhya eva prAduHSyAd, atastayA (ste A)viSkRtyA'nabhyAsamityAH / tatra ubhayakoTyavalambI saMzayaH / yathA kazcid vipazcit kutazcidandhatamase paritaH prasarpati prAntare ziraHpANyAdilakSaNaM kSaNaM sthANumAlokya sandegdhi"kiM sthANurayaM' ? , ekA koTiH, 'Ahozvit puruSo vA ?', dvitIyA koTiH / anizcitajJAnamiti yAvat / tatra anizcitaikakoTyavalambI hyanadhyavasAyaH / yathA-punnAganAgavanarAjinikuJje "kiMsaMjJako vRkSa' ityekA koTireva /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 anusaMdhAna-25 atasmiMstadadhyavasAyo viparyayaH / zuktikAzakale rajatajJAnaM, anyathAkhyAtiH / eSa vandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH / mRgatRSNAmbhasi snAtvA zazazRGgadhanurdharaH // 1 // ityasatkhyAtiH / tarjanyAzcakSurvikSepe 'dvau candrA'viti, suptasya gajAdidarzanaM ca / mithyAdhyavasAya iti yAvat / na pramANametad, arthakriyAkAritvAbhAvAt / 'yadevA'rthakriyAkAri tadeva paramArthasad' iti nyAyapakSaH kakSIkaraNArhaH / taditarathA prekSAvatAM cakSuHsamakSaM parSadantaH kathaM sAdhyamAnaM sAdhimAnamaJcediti bamo bhrUmoTanAzritAH / na hi bhrAntijJAne'rthakriyAkAritvam / punarurarIkaroti-pramAzrayaH pramAtA 1, pramAviSayaH prameyaM 2, samyaganubhavaH pramA 3, pramAkaraNaM pramANamiti 4 catuSTayam / / brahmAdvaita-jJAnAdvaita-zUnyavAdinaH pramANAdicaturvidhasattAvAdinaM prati vipratipadyante / tathA hi advaitaM paramaM brahma neha nAnA'sti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana // 1 // eka eva hi bhUtAtmA dehe dehe vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // ityAdi // . carAcaraM brahmavivartameva styAnIbhUtaM(ta)ghRte kaNA iva / vastuprapaJco mithyA, pratIyamAnatvAt / vAstavaH pariNAmaH kiM sUkSmarUpaH sthUlarUpo vA ? | yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadyetat svaryamarthebhyo rocate tatra ke vayam ? // 1 // tadetat pRthivyaptejovAyvAkAzAdivizvaM madhyAhnArkamarIcikAsu payaHpUra iva pratibhAti / kimaho sattAvAdina('sattAvAdin ?)! pramANyA(NA?)dyantareNa kathA pravRttihetukavAgyavahAro na syAt / tathA ca laukAryatike bAdarAyaNIyAbhyupagame kathApravRttidarzanAt / atha bhavatu nAma / advaitaM pramANasiddhamutA'pramANasiddhaM vA? / paurastyaH pakSazced, datto'dvaitavAdAya jalAJjaliH / ekamadvaitaM, dvaitIyakaM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 pramANaM - iti dvaitApattiH / apramANasiddhaM cet, asiddhamasiddhena sAdhyate / iti ced, astu, kiM siddhayai brUmaH ? | kaNehatya vaiyAtyataH parAstrairyuyutsuriti pramANasattAvAdinaM prati khaNDanavAdI pratyavatiSThate / tarhi - lokadvaitaM phaladvaitaM karmadvaitaM virudhyate / guruziSyatvameveti bandhamokSadvayaM tathA ||1|| tadidaM viSTapaM dviSThamiSTaM kathamadvaitaM saGgatimaGgati ? | madhyesabhaM yat procyamAnaM hi naucitImaJcati // 23 pratyakSaikapramANavAdino'saddarzinazcArvAkA api pramANaM na pramANayanti, nigadanti ca yazca paralokAtmasarvajJamokSAbhAvaH pratyakSapathAtikrAntatvAd vAjiviSANavat / anumAnAgamau sarvajJAbhAvAnna pramANam / nAstyAtmA / saMyogacaitanyamAtrameva / dhAtukIkuDmalaguDAmbhaH saMyogAdunmAda iva prAdurbobhavIti / yatkiJcidetat palAlapUlaprAyam / tadudarkato'neDamUkA brUyurnAma, kA no hAni: ? / saMyogato bhUtacatuSTayasya yajjAyate cetana ityavAdi / maruccalatpAvakatApitAmbhaHsthAlyAmanekAntamihAstu tasya // | 1 || sukhAdi caityamAnaM hi svatantraM nAnubhUyate / matubarthAnuvedhAttu siddhaM grahaNamAtmanaH // 'idaM sukha' miti jJAnaM dRzyate na ghaTAdivat / 'ahaM sukhI' ti tu jJapti - rAtmano'pi prakAzikA // ityevaM gaNazo vAcoyuktInAM vacoyuktibhirAtmani siddhe bhavamokSau siddhAveva // darzanaM tadAgamaH / tatridarzAdarzadarzaninaH svavyavasthAyA avasthitAH SaT / jaina naiyAyika 2 vaizeSika 3 sAGkhya 4 saugata 5 mImAMsakA 6 iti / etaistu pramANasattAkaTikuTIramaTATyate / etAvatA pramANaM prAmANya siddha(ddhi)saudhamadhyamadhyAsInam / siddhaM naH samIhitam / jitaM jitaM vAdyatAM mitra ! jhallarI | alamalaM gallajhallarIjhAtkAreNa / kiM baMhIyAn anehA nIraso
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anusaMdhAna-25 nirasyate? 1 uttiSThottiSTha aprAmANika ! prAmANikamaNDalItaH / prakRtaM brUmahe / he mahecchAH ! tAvadanuSThIyate pramANagoSThI / / avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH pramANAGgaM saMzayAdivyudAsavizadaM pramANapadamAsAdya tattvajJAnArthI kAraNopapattIrmugayate / bhAvA avijJAtaparamArthA avAntarabhedakAraNajJAnena nirmItArthAH syuH / mAnAdhInA meyasiddhi-nisiddhizca lakSaNAt / pramANamiti sAkAMkSaM vacanaM tatra mAnasiddhizca lakSaNAt (?) // tatra lakSaNaM dvedhA-sAmAnyalakSaNaM 1 vizeSalakSaNaM ca 2 / tatra svaparajAtIyavyAvatako dharmo lakSaNamasAdhAraNameva / paTAd ghaTasvarUpaM vyAvarttayati, ghaTAt paTasvarUpaM, iti svaparajAtIyavyAvRttiH / / lakSaNe trINi dUSaNAni - avyApakatvaM 1 ativyApakatvaM 2 asambhavitvaM 3 ceti / svapakSamapi na vyApnoti avyApakam / yathAbrAhmaNazcaturvedAbhijJaH / "vrAtyenA'naikAntikatvAt / svaparapakSasiddhau samatve'tivyApakatvam / yathA-"yajJopavItadhArI brAhmaNaH / kSatriyAdAvativyAptiH / brAhmaNena surA peyA, dravadravyatvAt, kSIravad, ityasambhavitvaM ceti // iha hi nyAyazAstre caturkI pravRttirasti - uddezo 1 lakSaNaM 2 parIkSA 3 vibhAga 4 zceti / / uddeza: kimucyate ? | nAmnA padArthAnAM saMkSepeNA'bhidhAnamuddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyavyAvarttako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAkramaM vicAra: parIkSA / parIkSitasyA'vAntarabhedaprakaTanaM vibhAgaH / / tataH prAksUtre pramANasvarUpAduddezaH kRtaH, tato 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyamAzritya caturddhA vipratipattau prAk pramANasvarUpamAha-svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam / svaM AtmA-jJAnasya svarUpam / paraH svasmAdanyo'rtha iti yaavt| tau vizeSeNa yathAvasthitasvarUpeNa acetanasya sannikarSAdeH parAkaraNena avasyatinizcinotItyevaM zIlaM yat jJAnaM tit| svaparavyavasAyi pramANamiti saamaanylkssnnm| tato jJAnamevaitat / jJAnasyaiko hyutpattikSaNaH dvitIyo jJaptikSaNaH / jJAnasya prAmANyamaprAmANyaM ca / avagrahehAdibhirAsannadazAyAM ghaTAdijJAnotpattikSaNe / prameyAvyabhicAritvaM prAmANyaM parataH / anabhyAsadazAyAM tu sAnumati dhUmavattvAt,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 25 gopAlaghaTyAdau sadoSavahnimattvajJAnotpattikSaNe / aprAmANyaM parata eva / / jJaptikSaNe tu jJAnasya prAmANyaM saMvAdakajJAnataH svataH prAdurbhavati / jJaptikSaNe tu bAdhakajJAnato'nAsannadazAyAmaprAmANyamapi parata iti / tadidaM vivAdAspadIbhUtamaduSTaM siddhaM pramANasvarUpam / tataH utpadya jJAnaM kiM gRhNIyAt ? / yattAvaduktaM 'pramIyate vastu tattvArtho'nene 'ti, tat sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu / pUrvAparapariNAmasAdhAraNaM dravyaM sAmAnyaM, tadAzrayA vizeSAH / guNaparyAyavad dravyam / yathA-Atmani jJAnaM sahabhAvI guNaH / yathA AtmA dravyam, jJAnaM guNaH / kramabhAvI paryAyaH / yathA-Atmani naranAraka tiryaktvAdiH / . dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / / kva kadA kena 19kiMrUpA dRSTA mAnena kena vA ? // 1 // dravyApekSayA sarve bhAvA nityAH / paryAyApekSayA sarve'nityAH / utpAdavyayadhrauvyAtmakaM sat / tadbhAvAvyayaM nityam / AdIpamAvyoma nityAnityam / mAnAdhInA meyasiddhiH / prameyaM pramANasiddhamiti // kathamiti pare giraM saGgirante- ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnA miha' pratyayahetuH sambandhaH samavAyaH / yathA zilAtalazakalayugalAnusandhAyakaM tAIryake (tArtIyIka ?)tayA rAlAdidravyam / tathendriyArthajJAnasambandhI. iha pratyayo vizeSyavizeSaNabhAvAtmakaH / iha bhUtale ghaTo'sti / iha bhUtale ghaTo nAsti / zuklarUpaM kRSNarUpazUnyam / iha zuklarUpe kRSNarUpaM nAsti / gRhyate yena yadbhAvastadabhAvastena gRhyate / tadapare prAhuH-- indriyeNa paricchine rUpAdau yadanantaram / tadrUpAdistatastasya manojJAnaM pravartate // 1 // AtmA manasA saMyujyate mana indriyeNa indriyamartheneti / / zabdArthaparijJAnaM ca / vAcyavAcakabhAvasambandhAd vAcyo'rthaH / vAcakaH zabdaH / svAbhAvikasaMketitazabdagrahaNAniyamitArthasyaiva grahaNaM kim ? / pRthubughnodarAdyAkAravAnarthakriyAkAri dAsIzirasi ceSTate iti ghaTaH / 'ghaTa' ityukte taraGga-zRGga-bhRGga-bhRGgArAdiSu ghaTa evAdIyate, na tu paTaH / nAtra sambandhAbhAvo
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-25 vaktuM yuktaH / atha tadayaM zabdAthayorbhavaMstAdAtmyaM tadutpattirvAcyavAcakabhAvo vA? / prAci pakSe, 'sa evA''tmA yasyeti zabdArthadvaye hyekatvameva, sarvabhAvAnAM zabdarUpatA'rtharUpatA vA / yadi zabdarUpatA, tarhi bhAvAnAM svavAcakatva svabhAvAnAM yugapat sarvadA gumagumAyamAnatApatteH zaMkI(gI?)takArambhanibhRtamiva tribhuvanaM cakAsyAt / paTa zabdoccAraNata evA''varaNakriyA prasajyeta / bhAvAnAmartharUpataiva cet, tarhi khaDgAgnimodakoccAraNe vadanasya ccheda-dAha-pUraNAdiprasaktiH / atha dvaye hyekatvaM katham ? | zabdastu karNakoTarAvalambI, sAkSAt kSititala militakumbhastambhAmbhoruhAdibhAvarAzisarityatastAvattAdAtmyapakSo'pi na kSemakAraH / tadutpattirapi-zabdAdartha unmajjedarthAdvA zabdaH / zabdAdarthazcet, tarhi ghaTazabdoccAraNe ti('pi) jalAharaNakriyA siddhaiva, ko nAma sUtrakhaNDadaNDa cakracIvarAdikAraNamIlanaklezamAzrayediti vAkyataH prayojanaM siddham / dvitIyabhidAyAM tu arthAdvA zabdaH / sa tu tAlvoSThapuTAdivyApArAdeva dRSTaH / na tu kalazAdeH / __vAcyavAcakabhAvo'pi tadavastho vyavasthAdausthyasthemAnamAstinute / ki vAcyavAcakayorbhedo vA 1 abhedo vA 2 bhedAbhedo vA 3 ? / bhedazcet, tarhi tanniyamitArthagrahaNAbhAvAdasambaddhatAlUtAlatA lAlagyAt / abhedaH, kathaM sAkSAt zabdArthAvupalabhyete ? / tadityayuktibandhakIsaMparkato'spRzya evA'yaM pakSaH / bhedAbhedapakSazcet, paryAyAntareNa]kathaJcidavizvagbhAvAtmaka: sambandha evA'GgIkRtaH mudhAmadvi(?) taditi taTAdarzizakuntapotanyAyAjjinoktiSveva vizrAmaH / arthopalabdhau sannikarSAdeH prAmANyamAmananti vaizeSikAH / adagdhadahananyAyena tAn pratyAcakSmahe / na ca sannikarSAderajJAnasya prAmANyamupapannam / tasyA'rthAntarasyeva svArthavyavasitau sAdhakatamatvAnupapatteH / na hyacetanaH stambhaH stambhAntaraM nizcinoti / nahIndriyavadaJjana bhojanAdeH sannikarSAdarthAntarajJAnaM saMjAghaTIti / dravyendriyaM tu bhAvendriyAdhInam / bhAvendriyaM hyAtmajJAnameva / yuktaM tasvIkRtaM syAditi phalitArthaH / api ca arthasya pramitau prasAdhanapaTu procuH pramANaM pare teSAmaJjanabhojanAdyapi bhaved vastu pramANaM sphuTam /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 27 Asannasya tu mAnatA yadi tadA saMvedanasyaiva sA syAdityandhabhujaGgarandhragamivat tIrthaH zritaM tvanmatam // 1 // atyanta vyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAdanyo'nyasvarUpAnugamaH pratIyate tadanuvRttipratyayahetuH sAmAnyam / ekAkArA pratItirekazabdavAcyatA 2zvA'nuvRttiH / sarvatra gotvaMgotvamiti / bhAvAH sAmAnyavizeSAtmakA: svabhAvasAmagrItaH svata eva sAmAnya vizeSArpakAH syuH / ghaTe ghaTatvamiti sAmAnyam / tadAzrayAH saGkhyAvarNaparimANAdayo vizeSAH // nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavet kharaviSANavat / sAmAnyarahitvena vizeSAstadvadeva hi // 1 // sAmAnyarahitA vizeSA mANDUkajaTAbhArAnukArAH / vizeSarahitaM sAmAnyamapi tadavastham / taditi sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu prameyam, anugataviziSTAkArapratItiviSayatvAt pUrvApara(rA)kAraparityAgopAdAnasvarUpa pariNAmenA'rthakriyAkAritvAcca siddham // sAmAnyapakSavAdino mImAMsakAH / sAmAnyato'rthakriyAM kuryuH / vizeSavAdino bauddhAH / vizeSAneva pramANayanti, sAmAnyaM parAkurvanti / jainAstu aviyutasAmAnyavizeSasvarUpavAdinaH / / atha tattvaM anantadharmAtmakameva, sattvAnyathAnupapatteriti / ekAntapakSo'pi na kSodakSamaH / "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / " tAvadekAntanityasya sattvasyA''tmAdeH sukhaduHkhopabhogaH katham ? / ekA sukhAvasthA, aparA duHkhAvasthA / nahi guNo guNinamatiricya kvacana kevalo'valokitaH / avasthAbhede'vazyamavasthAvato'pi bhedaH syAt / "ayamevara4 bhedo bhedahetu yad viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazceti" 1 svabhAvabheda eva hi kAraNamanityatAyAH // tadyevamekAntanityAtmano'nityataiva pratyuta bhavitumarhati / lAbhamicchato mUlakSitirevaivam / gehenarditayA svagRha eva praNigadyamAnaM hRdyam / na tu prAmANika prakANDaparSadi / ekAntA'nityasyA''tmanastAvat kRtakarmanAzo'kRtakarmopabhogazca / yenA'nityAtmanA sukRtaM kRtaM sa kAkanAzaM naSTaH / kSaNAntare sAnvayavinAzena
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anusaMdhAna-25 vAsanAM datvA alaktadravabhAvitabIje kappAse raktatA yathA, dagdhe 'rAmaThe parimalo yathA / tathA cAmananti-apara evAtmA avatAtarIti ! tathA sati prAkRtopabhogo'parasya kathaMkAraM prAgbhave smAraM smAraM dattamAdatte kathamiti / yenA'nityAtmanA sukRtaM kRtaM sa tAvaccauraMkAraM palAyitaH / parakRtaM ko'yamaparaH sambandhavinAkRto labhate ? / yaH sAparAdhaH sa eva daNDyo atra na tu mAchyo (tsyo) nyAyaH // kSaNAntarotpanna AtmA svakRtamevopabhuGkte, na tu parakRtam / atha yattu(tta)dastu nAma / anityAtmagatA sA vA vA(vAsanA)''tmano bhinnA'bhinnA vA ? / bhinnA cet kathaM tasyeti sA ? | abhinnA cet, sA nityAnityA vA ? / nityA cet svapade kuThAraprahAraH / pratijJAhAni ma nigrahasthAnam / anityA cet, sA kautaskutI sahaivA'tmanA varAkI kAkIva karatAlIbhistrAsitaiva / / atha kSaNikAtmA sAnvayaM niranvayaM vA vinazyati ? / sAnvayaM cet, tahi samUlakASaMkaSita eva / dvArikAdAhe sandesA(zA)pakasandehavat tatra[na] ko'pi kSaNAntarabhAvI / so'yaM tAthAgatadharmakIrteH panthA dustaraH / kA gatistAvadasya ? / atha kSaNikAtmA niranvayaM vinazyati / anvayarUpAM vAsanAM datvA kSaNAntarabhAvI bhavati cet / nanu dharmottaravAdistava sandhAsambandhAbhisandhiriti / / yat kilAtmA kSaNavinAzI / anvayarUpA vAsanA tiSThati / sA vAsanAparamparAM pravartayatIti nUnaM nityAnityaguNa gaNopabhogabhAk sa evaatmaa| andhabhujaGgarandhremiva / yathA'ndho bhujaGgo yatra tatra bhrAntvA saralasvarandhrameva vizati / paraiH pakSAntare7 jinamatamevA''zritam || manaste kutracid yAtu vapuste vartate navA / ____ yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat iti|| saugata- vRSaSyantI prativAdiSiGgavAgbhirapi prastutArthaH samarthitaH syAdeva / / kiJca - sattvasyA'nantadharmAtmakatvaM bhUyaH pratijAnIte jainaH / nanvekAntanityAnityasya kramA'kramAbhyAM hyarthakriyAkAritvaM na ghaTate / ekAntanityAnityo bhAva: krameNArthakriyAM kuryAdakrameNa vA ? / kramo hi paurvAparyam / pAkakriyAyAmadhizrayaNAdikA kriyA pUrvabhAgaH / niSpannamityaparabhAgaH / tatraikAntanityasya pUrvAparabhAgau na ghaTete ! avasthAbhedato'nityatAprasakteriti / 1. hiGgu //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 29 tAvekAntA'nityasyApi na yujyeyAtAm / pUrvabhAgo'parabhAgaM yAvat kSaNakSayI na pratIkSate, makSu kSIyate ca / yugapadubhayorapi na siddhiriti tAtparyArthaH // anantadharmAtmakatvamiti syAdvAdalakSaNam / 'sadeva9 sa' dunI (nI) tivAkyam 1 / 'syAt sat' naya(?)vAkyam 2 / 'saditi ghaTaH' pramANa(?)vAkyam 3 / "ghaTo'stIti na vaktavyam / sanneva hi ghaTo yataH // " sattAyAmapi sattAyoge'navasthA / "nAstItyapi na vaktavyaM, virodhAt sadasattvayoH" // pratyakSavirodhaH / "sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // 2 // ekasmin bhAve sattvamasattvaM ca virodhaH / parasparavirodhe hi na prakArAntarasthitiH / naikatApi viruddhAnAmuktamAtravirodhinI // 3 // virodhe cA'virodhe ca pramANaM kAraNaM matam / pratIyate cedubhayaM virodhaH ko'yamucyate ? ||4|| nIlotpale dvayaM yathA / narasiMha iti / bhAge siMho naro bhAge / dvayasyaikArthakAritvAnna virodhaH / atha guDo hi kaphahetuH syAnnAgaraM pittakAraNam / dvayAtmani na doSo'sti guDanAgarabheSaje // tathA mecakavastuSvapi dvayaM na viruddhaM, satpramANaprasiddheriti / ekAntanityo bhAvaH kathaM kAryakAraNatAmaznute ? } ekA kAraNAvasthA, aparA kAryAvasthA / kAraNaM tredhA-samavAya(yi)kAraNaM 1, asamAyikAraNaM 2, nimittakAraNaM 3 ceti / prAptAnAM prAptiH samavAyaH / yathA ghaTe rkttvaadiruupsmvaayH| aprAptAnAM prAptiH saMyogaH / yathA-iha kuNDe badarANi / tatra samAyikAraNaM ghaTotpattau mRdAdi, paTotpattau tantavaH / asamaivAyikAraNaM sUtrakhaNDadaNDacakracIvarAdi, paTotpattau turIvemAdi / nimittakAraNaM kulAlAdi, paTe kuvinda iti /
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-25 atra kAraNe kAryopacArAt kAraNaM mRdAdi, kAryaM ghaTAdi / kAraNasya kAryaM cet tadanityatApattiH / yat kRtakaM tadanityam / tulyakAlatve yugapat cet, kiM kasya kAraNaM kiM kasya kAryam ? / ubhayostulyakAlatvAd, aGgulyoriva / 30 ekAntAnityapakSo'pi kSaNakSayitvAt kathaM kAryakAraNabhAvamAsAdayati ? | kAraNApalApe kAryamevAstIti cet, taduditaH yo yadanantaraH / kAraNApekSayA kAryaM kAryaM kAraNamanveSayati / kSaNikatve tAvat kAraNaM kAryaM yAvatra pratIkSate / saugatamate kAraNamasat kAryamapyasat / kAraNe vilIne kAryaM kimadhikRtya pravartate / kAryaM tu kAraNAdhInameva / kAraNAbhAve kasya kAryamiti / kriyate iti kAryam / apekSitaparavyApAro hi bhAva: svotpattau kRtaka ityucyate / 'sApekSamasamartham' / kAraNApekSaM hi kAryam / kAryakAraNatve cA'rthakriyAkAritvam / tahyevaM kAryaM paryAyarUpamanityaM, kAraNaM dravyarUpaM nityam / athetthamapyanekAntamataM prasiddhisamAdhisaudhamadhyamadhyAste / tathA caikAntanityAnityayoH kA gati: ? / ekAntanityavAdI sAGkhyo'nityapakSe doSalakSamAkhyAya pratipakSaM saugatamAkSipati, nityapakSe guNAMzca prakAzayati / ekAntAnityavAdI bauddho'pi svapakSaM saguNaM jalpan ekAntanityapakSaM sadoSaM pratijanIte / sAGkhyaM parAkurute // tadevaM kaNTakeSu parasparadhvaMsiSu so'yaM nityAnityaguNavAnanekAntaH parabhAgataH sarvotkarSeNa vartate / evaM sati hyanantadharmAtmakatA praNigadyamAnA hRdyaiva / tathA hi payovrato na dadhyatti, na payo'tti dadhivrataH / agorasavrato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // 1 // gharamaulisuvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // 2 // pradhvaste kalaze su (zu) zoca tanayA maulau samutpAdite putraH prItimavApa kAmapi nRpaH zizrAya madhyasthatAm / pUrvAkAraparikSayastadaparAkArAzrayastaddvayAdhArazcaitaditi sthitaM trayamiti nyAyAvalIDhaM vacaH ||3||
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 31 api ca- syAdvAdaH pramANasvarUpaM / syAdityavyayaM anekaantdyotkm| syAtA upalakSita: sadasanityAnityAbhilApyAnabhilApyo vAdaH syAdvAdaH / tatreyaM saptabhaGgI _ 'syAdastyeva sarva' miti vidhikalpanayA prathamo bhaGgaH 1 / syAtrAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyo bhaGgaH 2 / syAdastyeva syAnAstyeva kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyo bhaGgaH 3 / syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturtho bhaGgaH 4 / syAdastyeva syAdavaktavyaM niSedha (vidhi)kalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA paJcamo bhaGgaH 5 / syAnAstyeva syAdavaktavyaM niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA SaSTo bhaGgaH 6 / syAdastyeva syAnAstyeva syAdavaktavyaM kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA saptamo bhaGgaH 7 // yA praznAd vidhiparyudAsabhidayA bodhacyutA saptadhA dharma dharmamapekSavAkyaracanA'nekAtmake vastuni / nirdoSA niradesi(zi) deva ! bhavatA sA saptabhaGgI yayA jalpan jalparaNAGgaNe vijayate vAdI vipakSaM kSaNAt // granthagauravabhayAdavaitAvaduktam / vistarata: syAdvAdaratnAkarAdavaseyam // iti pramANasAre pramANasvarUpaprarUpakaH svopajJaH prathamAdarzaH // 40 (2) atha pramANasvarUpavipratipattihetuM pradarzya pramANasaGkhyApratipattirmusanti / athA'nekAntamataprAmANyamabhyupagamya jitakAsI pratyuta pratyavasthAnapuraHsaraM paravAdinaM prativAdI jainaH pratijAnIte / nanu bho vAdin ! prazna:43 kriyatAm / paraH- "kiyanti pramANAni' ? / ityukte jainaH - jijJAsA''viSkaraNaM prazna iti / jJAtumicchA jijJAsA / atra jJAte sati pRcchA, ajJAte vA ? / sunizcitAzeSapadArthaparamArthasya kimarthaM pRcchA ? | ajJAte vA ka:54 kRtI karmamarmavinAkRtena vRthApralApinA samyaga vAgjanmavaiphalyaM nATayati ? /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anusaMdhAna-25 paraH - evaM bhavadabhimataM mataM vivecayAma iti cet / tatki sAmAnyalakSaNaprazno vA vizeSaNalakSaNaprazno vA ? | na prH| ko nAmA'pakriyamavyavahAra sAmAnyamAdriyate ? / 'bhAnA eva hi bhAsante saMniviSTA yathA tathA' / iti / jAti: sAmAnyam / gotvaM sarvatra / iyaM kRSNA gauriti dohanakriyAyAM tasyAmevA'rthakriyAkAritvam / na tu sarvajAtau / maivam / kiM tatra gavi svarUpasattvaM svIkriyate na vA ? / ajAtitvena khurakakudaH(da) sAsnAlakSaNAnaDuho'pi dohanaprasakteH / svarUpasattvAbhAvAt / svarUpapasattvaM ceta. tadeva sAmAnyam / tatraiva saGkhyAparimANAdivizeSA iti / nirvizeSa hi sAmAnyaM prAguktayuktyA siddhameva, kiM piSTapeSaNam ? / tatra sAmAnyataH pramANalakSaNamuktam / samprati vizeSataH prastutamanusandhIyate // pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe / sArvajJaM jJAnaM prathamaM jAnAti, tataH pazyati / asmadAdijJAnaM prathamaM pazyati, tato jAnAti / AhuvidhAtR pratyakSaM na niSeddha vipazcitaH / . naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate // 1 // AgamapramANaM niSedhakaM vApi vidhAyakam / pratyakSaM tu vidhaayi(y)kmev| 'na niSeddha' ko'rthaH ? / vaizeSikamatamuddizya pratyakSamanumAnAdhInaM cakSurAdiprakAzakam / nanu grAhakaM pUrvAnubhUtaM tadAkAratayA tadiSTaM sAdhyaM sAdhayatIti / pramANetarasAmAnya-sthiteranyadhiyo gateH / / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // 1 // iti / cArvAkA api pratyakSa(kSa)yogyArthamAtragrAha kA giraM saGgirante sm|naastyaatmaa, pratyakSapramANAtikrAntatvAditi // 'akSaM akSaM prati pratyakSa'mityavyayIbhAvAnniyatanapuMstvaM' syAt / akSazabdAdapi cet, na caivaM sparzanAdipratyakSaM naitacchabdavAcyaM syAditi / ataH akSamindriyaM, tataH pratigataM pratyakSamiti siddham / tadidaM51 pratyakSasvarUpasya
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 33 saMvedanasya svAbhAvikasAmarthyasaMketitArthabodhabuddhizabdAbhyAM anumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM spaSTatvam / tata pratyakSamapi dviprakAraM - sAMvyavahArikaM pAramArthikaM ca / tatra indriyA'nindriyanimittaM dezataH sAMvyavahArikaM pratyakSam / tatrendriyANi viSayiNaH paJca-sparzana 1 rasana 2 ghrANa 3 cakSuH 4 zrotrANi 5 / viSayA api paJceti sparza 1 rasa 2 gandha 3 rUpa 4 zabdAH 5 / / rasana-sparzana-ghrANa-zrotrANye 2(NI?)ndriyatAbalAt / cakSuraprApyavijJAtR manovat pratipadyatAm // 1 // aparANIndriyANi prApyakArINi 1 yathA zrotrendriyaM zabdapudgalaM prApyaivArthaM gRhNIyAditi / tAvaccakSuraprApyakAri anyendriyatAbalatvAnmanovat / anyendriyAsadRzaM caitat, tasmAdaprApyakAryeva / anindriyamanityaM AtmaparimANaM manaH / sAMvyavahArika mAnasamapi pratyakSam // paramate tu nityamaNuparimANaM mana iti // cetaH sanAtanatayA kalitasvarUpaM, sarvApakRSTaparamANupavitritaM ca / prAyaH zriyaH praNayinIpraNayAtirekAdetatkaroti hRdaye na tu trktjnyH||1|| ityapi saNTaGkaviTaGkaH / / pAramArthikajJAne kaivalye hyAtmamAtrAdhInatvAditi vibhaGgi pratipAtijJAnasya saMkSisatvAdeva / manaso nityatA svapne'pi durlabhA syAdityuttAnArthaH / / indriyA'nindriyanimittamapi pratyakSaM caturddhA / avagrahehAvAya dhAraNAbhedAdekazazcaturvikalpam / ekasAmayikaH sattAmAtragrAhako'vagrahaH / vizeSAkAMkSaNamIhA / vizeSanirNayo'vAyaH / sa eva dRDhatamAvasthApano dhAraNA / / jJasau hi kramo'mISAmayameva, anyathA prameyA'navagatiprasaGgaH / sAmAnyamAtragrAhI prathamasAmayiko'rthAvagrahaH / kramAMvirbhUtApUrvApUrvavastuparyAyaprakAzakaH syAt / saMzayAdinirAsAnyathAnupapatteH / kvacidavagrahAdInAmAzUtpAdAt / jJAnotpattikamasyA'nupalakSaNaM hi yugapannAgavallIdalazatavyatibhedavacceti / sAMvyavahArikaM pratyakSam / / tatra pAramArthikaM cAtmamAtrApekSaM pratyakSam / tad dvividhaM-avadhimana:paryAyajJAnabhedAt / kSetrAvadhirUpidravyagocaraM bhavaguNapratyayaM hyavadhijJAnam /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 saMyamavizuddherutpannaM manodravyaparyAyAlambanaM mana:paryayajJAnam / sakalaM tu dravyakSetrakAlabhAvasAmagryA kSapaka zreNyupazamazreNibhyAM ca kSINamohaguNasthAnodaye jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIyA - 'ntarAya - mohanIya - azAtA vedanIyakarmaprakRtiSu samUlakASaMkaSitAsu AyurnAmagotrasAtAvedanIyakarmaprakRtiSu dagdharajjuprAyAsu 55 satISu karakalitAmalakIphalavat samastavastuparyAyasAkSAtkAra svarUpaM kevalajJAnam // atra puruSavizeSaprakRtayaH / adhamAdhamaH 1, adhama: 2, vimadhyamaH 3, madhyamaH 4, uttamaH 5, uttamottamaH 6, ityetAdRgvidhaviSvaGghraGmativividhabudhasavizeSapuruSavizeSasya niHzeSitAzeSadoSasya hi kevalitvam / AtmanaH kevalAvasthAnamiti yAvat / tathA sati kRtajJAnAvaraNavivaratimira vyatikaraparikSaye sArvajJameva / nanu puruSasemukhI (zemuSI) tAratamyayogato jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntameva // atra tAthAgataH pratyavatiSThate / sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate ? // 1 // atra sarvadarzitve sarvajJatve ca tAtparyaM hi sarvagataparijJAnAbhAvAdanvaya vyatirekAbhyAM heyApAdeyasvarUpaprarUpaNamasaGgataM vanIvacyate // tadvAnarhannirdoSatvA [t], nirdoSo'yaM pramANA'virodhivAkyAt / rarUpam / anusaMdhAna - 25 iti vizeSArthaH // rAgAdvA dveSAdvA mohAdvA vAkyamucyate hyanRtam / yasya tu naite doSAstasyA'nRtakAraNaM kiM syAt ? | na ca kavalAhAreNa sArvvajJaM hIyate / jJAnaM AdheyabhUtaM, zarIramAdhA deho hi puggalamao AhArAIhiM virahio na bhave / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA // ityAsokteH //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 September-2003 utpanne jJAne vizadatvameva, na tvindriyatRtiH / asa(za)nAyodanyayorAhAreNaiva tuSTiH / jJAnaM hyAtmaguNaH, AhArasaMjJA tu zarIrasya / kSudhodanye hi vedanAmutpAdayataH / zAtAvedanIyazeSamastIti cet / ato vedanIyAntarbhUte ete, naiva mohanIyakarmaprakRtI / iti kevalibhuktiH // strIvedamarjitaM karma, strIpuMsAvAtmakarmakSaye hi mucyate / AtmA hyubhayatra samAna eveti strImuktiH / / mahAvratinAM hi dvadhA nayaH - nizcayo vyavahArazca / vyavahAranayaH samavasaraNAdibhijanairapi svIkRtaH / vyavahAranaye hi pratiSTArthaM bhavatpravrajitAdibhirvastraprAvaraNamAdriyate gurubhirna 1 ko'yaM guruziSyanyAyaH ? / chAsthaistu tIrthaMkarAtizayaspRhA tu svapne'pi durlabhyA / vrIDApadaM hyubhayatra samAnameveti siddhA vastrapratiSThA // iti prastAvAgatAH prakaTaM dikpaTA: paricaye paryanuyojyAH // athA'spaSTaM parokSam / smaraNa 1 pratyabhijJAna2 tarkA3'numAnA 4 gama 5 bhedatastat paJcaprakAram / tatra naiyAyikAH smaraNajJAnaM pramANAGgaM nAbhimanyante / tanmate jJAnamarthajaM, smaraNaM tvavidyamAnasyaiva padArthasya / tattatsaMskAraprabodhAdudbhUtamanubhUtArthagocaraM 'tadityAkAraM vedanaM smaraNam / yathA-sa devadatta iti / tattIrthakarabimbaM ca / nanu tvanmate'pi anumAnamavinAbhAvabhAvitadhUmadhUmadhvajayoH pUrvAnubhavasmaraNAdeva pramANamanumAnam / aprAmANikasmaraNasandarzita-syA'numAnAGgasya svIkAraH kathaM yuktiyuktaH syAditi / paraM pUrvAnubhUtasAdhanAdavidyamAnasyaiva sAdhyasya vahnimattvAdeH parijJAnam / tasyApi kAlAntare kSetrAntare'pi pratyakSIkaraNAhattvAdadoSaH / evaM tattatsaMskAraprabodha:58 sAdhanaM, pUrvAnubhavasaMvedanaM sAdhyaM siddhamanumAnAGgamiti // tatra pratyabhijJAnaM hyanubhavasmaraNasAdhanAdyadabhijJAnaM zabalazAbaleyAdi pariNAmasAmAnyavRttyA sarvatra gotvaviSayaM 'sa evA'yaM jinadatta' ityAdi / yathA caitrAbhijJAnAnmatro'pi sAdhyate // vaizeSikopamAnaM tu gosadRzo gavaya iti / tathA govisadRzo mahiSa ityapi syAt / nAlikeradvIpavAsino hi dvayamapyaprasiddhamiti durdurUDhakaNTakoddhAraH // 1. tadityatItArthagrAhiNI pratItiH smRtiH //
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 25 tatra tarka UhAparanAmA vicAra iti yAvat / kAlatrayavattinoH sAdhyasAdhanayoravinAbhAvasambandhavyAptyA vAcyavAcakaviSayAviSkaraNam, idamasmin satyeva bhavatItyAkAraM vedanaM, tarka Uha iti saMjJAntaraM labhate / ye tu tAthAgatA Uhasya prAmANyaM nohAMcakrire, ghaTapaTAdirityapohamAtram, teSAmazeSazUnyatvavAdasya niravakAzatvApatteH / AH / kimidamakANDakUSmANDADambaroDDAmaramabhidhIyate ? 1 tAvacchRNu, zrAvayAmi / tarkastAvadanumAnaprAmANyasya prANAH / anumAnaM tu pratyakSapramANa 36 prAmANyaprANAH / pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAzca kasyacit // ityAhuH || UhastAvat sAmAnyavizeSAtmakavastunaH sambandhAlambanam / taistu pramANajJAnavinAkRtaiH padArthApohaH procyate / ata evA'yamalabdhaparamArthaH zUnyavAdI" prasiddhaH / UhasiddhirityanumAnavizeSalakSaNaM, sAmAnyalakSaNaM tu sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnaM prasiddhamiti // Agamo hyAptavacanamAtiM doSakSayaM viduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAd hetvasambhavAt // ityAsavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH / upacArAdAptavacanaM ca / abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte'vaJcakaH sa AsaH / sa ca dvedhA - laukiko lokottarazca / laukiko janakAdiH / lokottarastu tIrthakarAdiH / iti kAlatrayapramAtRpravaktRprarUpitasyAgamasya siddhiH // pramANasaGkhyA- vipratipattirapAstA || atha prAcInottarAkAraparityAgopAdAnenAnugatapratItyA, tasya viSayazca sAmAnyavizeSAdyanekAtmakaM vastu, hyarthakriyA sAmarthyA'nyathA'nupapatteH / sAmAnyaM dviprakAraM tiryagUddhatAsAmAnyabhedAt / gotra 1 sAdhAraNa 2 jAtitvAt // vizeSo'pi dvirUpo guNaH paryAyazca / jJAnAdiH sahabhAvI guNaH / sukhaduHkhanaranArakAdiH kramabhAvI paryAyaH / iti nirastA tadviSayavipratipattiH // yat pramANena sAdhyate tadasya phalam // naigama 1 saGgraha 2 vyavahAra 3 RjusUtra 4 zabda 5 samabhirUDha 6 evambhUtA: 7 sapta nayAH // asya nayasya
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 phalaM pramAvat / tad dvividhaM - AnantaryeNa pAramparyeNa / kintu pramAtRsvarUpameva phalam / na pramAtari sattAvAdinAM vipratipattiriti siddham // iti pramANasAre pramANasya saGkhyA viSaya phala vipratipattivyASedhako dvitIyaH paricchedaH // (3) darzanavyavasthAsthApanArthamidamupakramyate / nanu khalu bhoH zAradazazAGkasamujjvalayazaso vizAradAH ! zubhavadbhirbhavadbhiraharahaH zAstrAbhyAsaH samAtanyate / tadiha prekSAcakSuHsamakSaM sApekSaM svapakSe sAdhanaM parapakSe bAdhanaM kurmahe hecchAH // haMho ! AditastAvajjaina 1 naiyAyika 2 bauddha 3 sAMkhya 4 vaizeSika 5 jaimanIyA 6 iti darzanAni SaT // tatra jainA anekAntavAdinaH / syAdasti, syAnnAsti / syAdityavyayaM hi anekAntadyotakam / ekasmin sammukhavAstuni vastuni ghaTAdAvastitvaM nAstitvaM cetyanekAntaH / sarvamasti svarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvasattvaM syAt svarUpasyApyasambhavaH // iti // ghaTe ghaTatvamasti, 'yadevA'rthakriyAkAri tadeva paramArthasat' / ghaTe ca paTatvaM nAstIti tatraiva paTAbhAvo yuktyA jAtaH kena nirAkartuM zAzakyate ? | api ca nityAnityatvaM parasparaviruddhamapyanekAntayuktyA hyekasminneva vastuni ubhayam / yataH - dravyaM paryAyaviyutaM paryAyA dravyavarjitAH / kva kadA kena kirUyA dRSTA mAnena kena vA ? // iti // guNaparyAyavad dravyam / sahabhAvino guNAH / yathA' 'tmani jJAnavijJAnAdayaH / kramabhAvinaH paryAyAH / yathA''tmani naranArakatiryagAdaya iti / dravyApekSayA ya eva bhAvo nityaH paryAyApekSayA sa evA'nitya ityavirodhaH // dve pramANe--pratyakSaM ca parokSaM ca / jJAnAt karmakSaye mokSaH / muktAH
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusaMdhAna-25 saMsAriNo dvividhA jIvAH / tryavayavaM vAkyamanumAnam / sati kAraNe kAryam / AtmA kartA bhoktA ca / karmavAdino jainAH / karmaNaH prAdhAnyaM ca / na hIzvaraH kartA bhavitumarhati / karmApekSatve sati sAmarthyarahitatvAt / pra(prA)kRtavat / sRjeccet svArthAt kAruNyAdvA ? / na paurastyaH / tasya kRtakatvAt svArthaH kazcana nAsti / na dvitIyaH / paraduHkhaprahANecchA hi kAruNyam, ataH sarvAn sukhina eva sRjet / no vA mUkaiDakubjajAtyandhajAtamAtravipattivAgbhiH karmamarmavazagaiH kimaparAddham ? / atha ca - tRNatarupurandaradhanurabhrAdInAmapi kartRpAravazyaM na saMpazyAmahe / sa kartA sazarIro vA [azarIro vA? / sazarIrazcet kulAlakuvindAdivad ghaTapaTotpattau dRzyarUpatApatteriti vizarArutAlatAlUtA lAlagyAt / ato'nIzvaraM jagat, svasvakarmavipAkaprAdurbhUtaprabhUtapunarbhavatvAditi siddham / dattaH kartRvAdAya jalAJjaliH // tatra naiyAyikA jaTAdharavizeSA akSapAdAH kartRvAdinaH / urvIparvatatarvAdikaM buddhimaddhetakaM kAryatvAditi / kAryaM ghaTAdi / kAraNaM tredhA samavAyikAraNaM 1 asamavAyikAraNaM 2 nimittikAraNaM ca 3 / samavAyikAraNaM mRdAdi / asamavAyikAraNaM suutrkhnndddnnddckrciivrkulaalaadi| nimittakAraNaM hIzvara eva // Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH ||iti|| sukhamAtyantikaM yattad buddhigrAhyamatIndriyam / . taM vai mokSaM vijAnIyAd duHprApamakRtAtmabhiH // AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSaM vibhajyate // pratyakSamanumAnamAgama iti pramANatrayam / pratijJA 1 . hetUra dAharaNo 3panaya4nigamanAnya5vayavAH / paJcAvayavaM vAkyam / pRthivyatejovAyvAkAzakAladigAtmamanAMsIti nava dravyANi // pramANa 1 prameya 2 saMzaya 3 prayojana 4 dRSTAnta 5 siddhAntA 6 vayava 7 tarka 8 nirNaya 9 vAda 10 jalpa 11 vitaNDA 12 hetvAbhAsa 13 cchala 14 jAti 15 nigrahasthAnAnAM 16 SoDazapadArthAnAM tattvajJAnAniH zreyasAdhigama iti / SoDhA sambandhasambaddhasannikarSapramANavAdino naiyAyikAH siddham //
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 atha bauddhAH ekAntAnityavAdinaH / anadhigatArthAdhigantRpramANavAdinastAthAgatA yaugAH zUnyavAdinaH jJAnAdvaitavAdinazca / jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi bhavaM tIrthanikArataH // 1 // ita ekanavate kalpe zaktyA me puruSo hataH / tasya karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH // 2 // yathA yathA vicAryante vizIryante tathA tathA / yadetat svayamarthebhyo rocate tatra ke vayam ? ||3|| prapaJco'yaM mithyA pratIyamAnatvAt mRgatRSNAmbuvat / kSaNakSayitvAddhi kAryApoha eva na tatkAraNam / AlaktakadravabhAvite kase raktatA yathA / dagdhe rAmaThe parimalo vA / kSayasvabhAvAH kSaNAH pratikSaNaM kSIyamANA niranvayavinAzinaH kSIyante / paramanvayarUpA vAsanA tiSThati / tayaiva vyavahAraH syAt / api ca gotvasAmAnyaM arthakriyAkAritvAbhAvAd vyarthaM, kintu vyavahAriNo vizeSA eva / iyaM kRSNA gaurdohanakSameti vizeSArthatA / pramANadvayaMpratyakSamanumAnaM ca / 39 - dharmakIrteramI ziSyA bhagavadveSadhAriNaH / mAne padye japantyaGgaM pAtraprAptamadanti ca // 1 // tatra sAMkhyA: kApilA ekAntanityavAdino'mI / sAMkhyA nirIzvarAH kecit kecidIzvaravAdinaH / satkarmavAdinaH ke'pi kecit kartRtvavAdinaH // asadakA (ka) raNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakya karaNAt kAraNA (Na) bhAvAcca satkAryam // atidUrAt sAmIpyAdindriyaghAtAnmano'navasthAnAt / [saukSmyAdvyavadhAnAdabhibhavAt samAnAbhihArAcca ||] saukhyA (kSmyA ) t tadanupalabdhirnAbhAvAt kAryatastadupalabdheH / mahadAdi tacca kAryaM prakRtisva ( sa ) rUpaM virUpaM ca //
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anusaMdhAna-25 sattvarajastamaMsAM sAmyAvasthA prakRtiH // mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRtivikRtayaH sapta / SoDazakazca vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // avyaktamekam / mahadahaMkArapaJcatanmAtrANi (?) trayoviMzatividhaM vyaktam / paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH // eSAmAvirbhAvatirobhAvau kAraNam / nityaH zabdo'kRtakatvAd AkAzavat / yadyadakRtakaM tannityaM yathA saMpratipannam / zabdo hi tAlcoSThapuTAdivyApAraiH satkAraNa evAvirbhAvyate, na tUtpAdyate / yathA'pavarakAntaH santamase tirobhUtaH padArthasArthaH pradIpaprakAzena prAduHkriyate, na tu janyate / yato'vidyamAnasya vAjiviSANasyA'nutpattireva / na SaSTasya bhUtasyA'sadrUpasyaivAvirbhAvaH / bhAvAnAM vipattistu kAraNAbhAvAttirobhAva eva / bhAvAH sAmagrIsadbhAve prAdurbhavanti, AvirbhAvAbhAvAt tirobhavanti / kAraNavAdino'mI / kAryaM hi kAraNasya rUpamanyathA vA ? ! kAraNaM sthiraikarUpaM ced vizvaM nityameva // pratyakSamanumAnamAgama iti pramANatrayam / prakRtiviyogo mokSaH / prakRtisvarUpAyA virAma eva prakRteH / prakRtiH karoti prakRtizca bhuGkte / AtmA darpaNavat pratibimbamAtraphalaM labhate || vaizeSikaistuAdravya 1 guNa 2 karma 3 sAmAnya 4 vizeSa 5 samavAyAH 6 SaT padArthAstattvatayA'bhipretAH / artho palabdhihetu pramANam / pratyakSAnumAnAgamopamAnAni catvAri pramANAni / tatropamAnaM - yAdRg gaustAdRga gavayaH / kIdRg gavaya ityevaM pRSTo nAgarikairyadA / vadatyAraNyako vAkyaM yathA maurgavayastathA // 1 // buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmasaMskArA navA''tmaguNAH / sukhAdiguNasantAnocchede mokSaH / AtmavizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate santAnatvAt / yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate //
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 41 arthatAn vipratipannAH saGgirante-ko hi nAma zilAkalpamapagatasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayituM yateta ? / yataH .. varaM vRndAvane ramye koSTatvamapi vAJchati / ___ na tu vaizeSikI mukti gautamo gantumicchati // 1 // sAmAnyavizeSAtmakavAdinaH akSapAdA vaizeSikA jaGgamakApAlikavizeSAH // bhaga[vadveSadhAriNo bhATTAH prAbhAkarAH / brahmAdvaitavAdino mImAMsakAparaparyAyAH sAmAnyavAdinaH / pramANAdicatuSTayaM na svIkurvate / sarva brhmvivrtmeveti| eka eva hi bhUtAtmA . bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat // 1 // advaitaM paramaM brahma neha nAnA'sti kiJcana / ArAmaM tasya pazyanti na tat pazyati kazcana // 2|| azarIrA devAH / caturthyantaM padamiti devatAH / yathA vaSaDindrAyeti / atIndriyANAmarthAnAM sAkSAd draSTA na vidyate / nityebhyo vedavAkyebhyastattvajJAnArthanizcayaH // 1 // vAgvyavahArArthaM prAhu manIyAHpratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimaneH // 1 // pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrA'bhAvapramANatA // 2 // etaiH paJcabhiH sattAvAdibhiriva sarvaM brahma vivartameva manyamAnaH ye (yai ?)revAdditayA (?) khaNDanavAdI aprAmANika: parAstrairyuyutsurAzAmodakatRpta iva / jainenApi vAkcapeTayA proccATanIyaH // ___ athA'saddarzanino nAstikAH paralokAtmamokSApalApinazcArvAkAH laukAyatikA bArhaspatyAH visadRzapratyakSaikapramANavAdino giraM saGgirante sma /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anusaMdhAna-25 etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre ! vRkapadaM pazya yadvadanti bahuzrutAH / / 1 / / piba khAda cayAtizobhane ! yadatItaM varagAtri ! tanna te ! na hi bhIru ! gataM nivartate samudayamAtramidaM kalevaram // 2 // kiJca- pRthvI jalaM [tathA]tejo vAyubhUtacatuSTayam / caitanyabhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi // 3 // kiM ca - nAnAkAraM jagat bhrAntimAtra, marumarIcikAnicayAmbavat / pRthivyaptejovAyurUpabhUtacatuSTayasamavAyatazcaitanyam / yathA dhAtukIprasUnaguDadravasaMyogAdunmAdavat / nAstiko'sau sarvApalApI vRthApralApI pApIyAn sarvairapi sattAvAdibhiH abhU(bhi?)bhUya ca sambhUya kaimutakanyAyena jainenApi nirvAsya iti siddhaH SaDdarzanasamuccayatAtparyArthaH // iti pramANasAre prastAvAgatadarzanavyavasthAsvarUpaprarUpakastRtIyaH paricchedaH // iti svopajJaH prathamAdarzaH // bhadraM bhavatu // TippaNAni / pAThAntarANi / 1. 4 namaH paramAtmane / 2. tadidamAH kimetakanna / 3. proktastArkika0 / 4. 'sabhiprAyam' iti Ti. / 5. pramANaM, taddhi pramiNotIti pramAtA vA pramANam / 6. 'AtmA' iti Ti. / 7. vilakSaNaM tadveditavyaM / 8. taM / 9. styAnIbhUte / 10. 'cArvAkamata' iti Ti. / 11. dvaitIyIkaM 12. 'advaitapakSaH punaH' iti Ti. / 13. 'kaNe manas tRptau, tRptiM kRtvA' Ti. / 14. 'viSayamAtragrAhakameva tat pratyakSaM na tu pramANabhUtaM' Ti. / 15. sattAkauTikuTIrakamaTA0 / 16. 'vidhIyate' Ti. / 17, 'vrAtyaH saMskAravarjitaH kathaM caturvedajJAtA' Ti. | 18. 'yo yo yajJopavItadhArI sa brAhmaNaH' Ti. / 19. kena saMdRSTA dRSTA0 / 20. 0jJAnameva yuktyantareNa svIkRtaM / 21. atyantavyA0 / 22. cA'nu0 / 23. gotvaM gotvamiti / 24. 0meva hi bhedo0 / 25. 0guNopabhoga0 / 26. 0randhragamiva / 27. pakSAntareNa / 28. vRSaSyantI / 29. sadeva sat du0 / 30. asamavAyakAraNaM / 31. samavAya0 / 32. asamavAya0 / 33. pratIkSyate / 34. kamadhikRtya / 35.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ September-2003 43 nityapakSaguNAMzca / 36. pratijAnAnaH / 37. 'guNotkarSataH' iti Ti. 38. tatrAyaM / 39. dharmamapekSya / 40. 0darzaH // avighnamastu // 41. 0pratipattivipratipattimusanti / 42. 'vadanti' iti Ti. / 43. prazniH / 44, kaskaH kRtI / 45. maivaM bhava0 / 46. 0mavyavahAri sA0 / 47. bhAgA / 'vizeSAH' iti Ti. / 48. naikatya / 49. 0grAhakAM / 50. akSi / 51. tadidaM spaSTaM pratyakSaM pratyakSa0 / 52. 0zrotrAnyendriya0 / 53. 0AtmapariNAmaM / 54. priyapraNayinI0 / 55. satsu / 56. 0mastIti ca / 57. 0pravrajitAryAdi0 / 58. 0prabodhasAdhanaM / 59. 0manumAnamiti / 60. pramAjJAna0 / 51. 0vAdIti / 62.