Book Title: Mahavira ka Sarvodaya Tirth
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010412/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira dillI krama saMkhyA kAla naM. ------------ .. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sanmati-vidyA-prakAzamAlA chaThA prakAza mahAvIrakA sarvodayatIrtha (sarvodaya-tIrtha-zAsanaka kucha la mubI-sahita) lekhaka . jugalakizora mukhtAra 'yugavIra adhiSThAtA 'bIra-sevA-mandira' sarasAvA, jilA mahAranapura prakAzaka vIra-sevA-mandira dariyAgaMja, dillI / mahAvIra-jayantI, vIramaMvata 2481 prathamAvRtti / mahA " S 5 aprela mana 1655 gAne / mUlya-pracArake liye 14) 20 pratizata Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyavAda zrImatI jayavannIdevI dharmapatnI vAbU phUlacanda jI jaina iMjiniyara, sAutha malAkA, ilAhAvAdane ra apanI divaMgatA do tAUz2Ada bahanoM 'sanmatI' aura 'vidyAvatI' kI smRtimeM sthApita 'sanmati-vidyAprakAzamAlA meM 'mahAvIrakA sarvAdayatIrtha' nAmakI isa pustakake prakAzanArtha 100) ru0 kI sahAyatA pradAna kI hai, jisake liye vaha dhanyavAdakI pAtra haiN| prakAzaka Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha zuddhi-zaktikI parAkASTA ko atulita prazAnti ke sAtha / yA, sattIrthaM pravRtta kiyA jina, namra vIraprabhu sAJjali mAtha // - bhagavAna mahAvIra jainiyoMke antima tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra vihAra dezAntagata vaizAlI janapadake upanagara kuNDapura ke gaNatantra rAjA 'siddhArtha' ke putra the aura mAtA 'priyakAriNI' ke garbha se utpanna hue the, jisakA dUsarA nAma 'trizalA' bhI thA aura jo vaizAlIke rAjA 'ceTaka ' kI suputrI thii| Apake zubha janmase caitra zuklA trayodazIkI tithi pavitra huI aura use mahAn utsavoMke liye parvakA sA gaurava prApta huA / isa tithiko janma samaya uttarAphAlgunI nakSatra thA, jise kahIM kahIM 'hastottarA' nAmase bhI ullekhita kiyA gayA hai, aura saumya graha apane unmasthAna para sthita the; jaisA ki vikramakI chaThI zatAbdIke vidvAna zrIpUvyazadAcArya ke nimna vAkyase prakaTa hai: caitra - sitapakSa - phAlguni zazAMkayoge dine trayodazyAm / jajJe svoccastheSu graheSu saumyeSu zubhalagne ||5|| nirvAraNabhakti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha tejaHpuJja bhagavAnke garbha meM Ate hI siddhArtha rAjA tathA anya kuTumbIjanoM kI zrIvRddhi huI--- unakA yaza, teja, parAkrama aura vaibhava bar3hA - mAtAkI pratibhA camaka uThI, vaha sahajameM hI aneka gUDha praznoMkA uttara dene lagI, aura prajAjana bhI uttarottara sukha-zAntikA adhika anubhava karane lage / isase janmakAla meM ApakA sArthaka nAma 'varddhamAna' rakkhA gayA / sAtha hI, 'vIra' 'mahAvIra' aura 'sanmati' jaise nAmoMkI bhI uttarottara sRSTi huI, jo saba yApake usa samaya prasphuTita tathA ucchalita honevAle guraNoMpara hI eka AdhAra rakhate haiM / mahAvIra ke pitA 'rAta' vaMzake kSatriya the / 'gata' yaha prAkRta bhASAkA zabda hai / saMskRta meM isakA paryAyarUpa hotA hai 'jJAta' / isIse 'cAritrabhakti' meM zrIpUjyapAdAcAryane "zrImajJAtakulendunA " padake dvArA mahAvIra bhagavAnko 'jJAta' vaMzakA candramA likhA hai, aura isase mahAvIra ' gAtaputta' athavA 'jJAtaputra' bhI kahalAte the, jisakA bauddhAdi pranthoM meM bhI ullekha pAyA jAtA hai / ima prakAra vaMzake Upara nAmoMkA usa samaya calana thA -- buddhadeva bhI apane vaMza parame 'zAkyaputra' kahe jAte the / mahAvIrake bAlyakAlako ghaTanAoMmeMse do ghaTanAe~ khAsa taura se ullekhayogya haiM - eka yaha ki, saMjaya aura vijaya nAmake do cAraNa-muniyoMko tatvAtha - vipayaka koI bhArI sandeha utpanna ho gayA thA, janma ke kucha dina bAda hI jaba unhoMne Apako dekhA to Apake darzanamAtra se unakA vaha saba sandeha tatkAla dUra ho gayA aura isalie unhoMne bar3I bhakti se ApakA nAma 'sanmati ' rakkhA / dUsarI yaha ki eka dina Apa bahutase rAjakumAroMke sAtha vanameM vRkSakrIr3A kara rahe the, itanemeM vahA~ para eka mahAbhayaMkara aura vizAlakAya sarpa nikalA aura usa vRkSako hI mUlase lekara - paryanta ber3hakara sthita ho gayA jisa para Apa car3he hue the } skagha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 bhagavAna mahAvIra usake vikarAla rUpako dekhakara dUsare rAjakumAra bhayavihvala ho gaye aura usI dazAmeM vRkSoM parase girakara athavA kUdakara apane apane gharako bhAga gaye / parantu Apake hRdaya meM jarA bhI bhayakA saMcAra nahIM huA - Apa bilkula nirbhayacitta hokara usa kAle nAgase hI kIr3A karane lage aura Apane usa para savAra hokara apane bala tathA parAkrama se use khUba hI ghumAyA, phirAyA tathA nirmada kara diyA / usI vakta se Apa lokameM 'mahAvIra' nAma se prasiddha hue / prAyaH tIsa varSakI avasthA ho jAne para mahAvIra saMsAra - dehabhAgoM se pUrNatayA virakta ho gaye, unheM apane AtmotkarSako sAdhane aura apanA antima dhyeya prApta karane kI hI nahIM kintu saMsAra ke jIvoMko, jo usa samaya pIr3ita patita tathA mArgacyuta ho rahe the, sanmArgameM lagAne aura unakI saccI sevA karanekI eka vizeSa lagana lagI- dIna dukhiyoMko pukAra unake hRdaya meM ghara kara gaI-- aura isaliye unhoMne, aba aura adhika samaya taka gRhavAsako ucita na samajhakara, jaMgalakA rAstA liyA, saMpUrNa rAjyavaibhavako ThukarA diyA aura indriya-sukhoM se mukha mor3akara maMgasiravAdi 10mI kA 'jJAtakhaMDa' nAmaka banameM jinadIkSA dhAraNa karalI / dIkSA ke samaya Apane saMpUrNa parigrahakA tyAga karake AkiMcanya (aparigraha ) vrata grahaNa kiyA, apane zarIrapara se vastrAbhUSaNoM ko utArakara pheMka diyA aura kezoMko klezasamAna samajhate hue unakA bhI lauMca kara DAlA / aba Apa dehase bhI nirmamatva hokara nagna rahate the, siMhakI taraha nirbhaya hokara jaMgala pahAr3oM meM vicarate the aura dina-rAta tapazcaraNa hI tapazcaraNa kiyA karate the 1 vizeSa- siddhi aura vizeSa-lokasevA ke liye vizeSa hI tapazcaraNakI jarUrata hotI hai-tapazcaraNa hI roma-roma meM rame hue Antarika malako chA~Takara AtmAko zuddha, sAfa, samartha aura kAryakSama banAtA hai / isIliye mahAvIrako bAraha varSa taka ghora Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha tapazcaraNa karanA par3A-khUba kar3A yoga sAdhanA par3A taba kahIM jAkara ApakI zaktiyoMkA pUrNa vikAsa huaa| isa duddhara tapazcaraNako kucha ghaTanAoMko mAlUma karake roMgaTe khar3e ho jAve haiN| parantu sAtha hI Apake asAdhAraNa dhairya, aTala nizcaya, sudRDha AtmavizvAsa, anupama sAhasa aura lokottara kSamAzIlatAko dekhakara hRdaya bhaktise bhara AtA hai aura svayameva stuti karane meM pravRtta ho jAtA hai| astu; manaHparyayajJAnakI prApti to Apako dIkSA leneke bAda hI hogaI thI parantu kevalajJAna-jyotikA udaya bAraha varSake ugra tapazcaraNake bAda baizAkha sudi 10 mI ko tIsare pahara ke samaya usa vakta huA jaba ki Apa jambhakA grAmake nikaTa RjukUlA nadIke kinAre zAla-vRkSake nIce eka zilA para SaSThopavAsase yukta hue kSapakaveriNa para ArUDha the-mohanIyAdikarmaprakRtiyoM kA mUloccheda karaneke liye Apane zukla-dhyAna lagA rakkhA thA-aura candramA hastocara nakSatrake madhyameM sthita thA; jaisA ki pUjyapAdAcAryakI nirvANabhaktike nimna vAkyoMse prakaTa hai: grAma-pura-kheTa-karvaTa-maTamba-dhopAkarAn pravijahAra / ugrastapovidhAnadvAdazavarSANayamarapUjyaH // 10 // RjakUlAyAstIre zAladramasaMzrite zilApaTTa / aparAhNa SaSThenAsthitasya khalu jambhakAgrAme // 11 // vaizAkhasitadazamyAM hastottaramadhyamAzrite candre / kSapakaNyArUDhasyotpannaM kevalajJAnam // 12 // isa taraha ghora tapazcaraNa tathA dhyAnAgni-dvArA jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya mohanIya aura antarAya nAmake ghAtikarmamalako dagdha karake, mahAvIra bhagavAnne jaba apane zrAtmAmeM jJAna, darzana, sukha aura vIrya nAmake svAbhAvika guNoMkA pUrA vikAsa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra athavA unakA pUrNarUpase AvirbhAva kara liyA aura Apa anupama zuddhi, zakti tathA zAntiko parAkASTAko pahu~ca gaye, athavA yoM kahiye ki Apako svAtmopalabdhirUpa 'siddhi' kI prApti ho gaI, taba Apane saba prakArase samartha hokara brahmapathakA netRtva grahaNa kiyA aura saMsArI jIvoMko sanmArgakA upadeza dene ke liye unheM unakI bhUla sujhAne, bandhanamukta karane, Upara uThAne aura unake duHkha miTAneke liye-apanA vihAra prArambha kiyaa| dUsare zabdoMmeM kahanA cAhiye ki lokahita sAdhanAkA jo amAdhAraNa vicAra ApakA varSAMme cala rahA thA aura jisakA gaharA saMskAra janmajanmAntaroMme Apake AtmAmeM par3A huA thA vaha aba sampUrNa rukAvaToMke dUra ho jAne para svataH kArya meM pariNata ho gyaa| vihAra karate hue Apa jisa sthAna para pahu~cate the aura vahA~ Apake upadezake lie jo mahatI sabhA jur3atI thI aura jisa jainasAhityameM 'samavasaraNa' nAmase ullekhita kiyA gayA hai usakI eka khAsa vizeSatA yaha hotI thI ki usakA dvAra sabake liye mukta rahatA thA, koI kisIke pravezameM bAdhaka nahIM hotA thA-pazupakSI naka bhI AkRSTa hokara vahA~ pahu~ca jAte the, jAti-pAMni chUnAchUta aura U~canIcakA usameM koI bheda nahIM thA, saba manuSya eka hI manuSya jAtimeM parigaNita hote the, aura ukta prakArake bhedabhAvako bhulAkara ApasameM premake sAtha rala-milakara baiThate aura dhamazravaNa karate themAnoM saba eka hI pitAkI santAna ho| isa Adazase samavasaraNameM bhagavAna mahAvIrakI samatA aura udAratA mUrtimatI najara AtI thI aura ve loga to usameM praveza pAkara behada santuSTa hote the jo samAjake atyAcAroMse pIr3ita the, jinheM kabhI dharmazravaNakA, zAstroMke adhyayanakA, apane vikAsakA aura uccasaMskRtiko prApta karanekA avasara hI nahIM milatA thA athavA jo pAtra hote hue bhI usake adhikArI hI nahIM samajha jAte the| isake sivAya, samava Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayavIrtha saraNakI bhUmimeM praveza karate hI bhagavAn mahAvIrake sAmIpyase jIvoMkA vairabhAva dUra ho jAtA thA, krUra jantu bhI saumya bana jAte the aura unakA jAti-virodha taka miTa jAtA thaa| isIse sarpako nakula yA mayUrake pAsa baiThanemeM koI bhaya nahIM hotA thA, cUhA binA kisI saMkocake billIkA AliMgana karatA thA, gau aura siMhI milakara eka hI nA~dameM jala pItI thIM aura mRga-zAvaka khuzIse siMha-zAvakake sAtha khelatA thaa| yaha saba mahAvIrake yogabalakA mAhAtmya thaa| unake AtmAmeM ahiMsAko pUrNa pratiSTA ho cukI thI, isaliye unake saMnikaTa athavA unakI upasthitimeM kisIkA vaira sthira nahIM raha sakatA thaa| pataMjali RSine bhI, apane yogadarzana meM, yogake isa mAhAtmyako svIkAra kiyA hai| jaisA ki usake nimna sUtrase prakaTa hai: ahiMsApratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAgaH // 3 // mahAvIra bhagavAnane prAyaH tIsa varSa taka lagAtAra aneka dezadezAntaroMmeM vihAra karake sanmArgakA upadeza diyA, asaMkhya prANiyoMke ajJAnAndhakArako dUra karake unheM yathArtha vastu-sthitikA bodha karAyA, tattvArthako samajhAyA, bhUleM dUra kI, bhrama miTAe, kamajoriyA~ haTAI, bhaya bhagAyA, AtmavizvAsa bar3hAyA, kadAgraha dUra kiyA, pAkhaNDavala ghaTAyA, mithyAtva chur3AyA, patitoMko uThAyA, anyAya-atyAcArako rokA, hiMsAkA virodha kiyA. sAmyavAdako phailAyA aura logoMko svAvalambana tathA saMyamakI zikSA de kara unheM AtmotkarSake mArga para lagAyA / isa taraha Apane lokakA ananta upakAra kiyA hai aura ApakA yaha vihAra bar3A hI udAra, pratApI evaM yazasvI huA hai| ___ mahAvIrakA yaha vihArakAla hI prAyaH unakA tIrtha-pravartana-kAla hai, aura isa tIrtha-pravartanakI vajahase hI ve 'tIrthakara' kahalAte haiN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAna mahAvIra Apake vihArakA pahalA sTezana rAjagRhIke nikaTa vipulAcala tathA vaibhAra parvatAdi paMcapahAr3iyoMkA vaha pradeza hai jise dhavalAdi siddhAnta granthoM meM 'paMcazailapura' nAmase ullekhita kiyA hai| yahIM vipulAcalapara ApakA prathama upadeza huA hai- kevalajJAnotpattike pazcAt ApakI divyavANI khirI hai aura usa upadezase tathA usake samayase hI Apake tIrthakI utpatti huI hai, jise pravacanatIrtha, dharmatIrtha, syAdvAdatIrtha, vIrazAsana, anekAntazAsana aura jinazAsanAdika bhI kahA jAtA hai| usa samaya isa bharatakSetrake avasarpiNI-kAla-sambandhI caturthakAlake prAyaH (kucha hI aMza kama)34 varSa avaziSTa rahe the taba vapake prathama mAsa prathama pakSa aura prathama dinameM zrAvaNa-kRSNa-pratipadAko pUrvAhnake samaya, jabaki rudramuhartameM abhijita nakSatrakA yoga ho cukA thA, sUryakA udaya ho rahA thA aura navayugakA bhI prArambha thA, isa tIrthakI utpatti huI hai| jaisA ki vikramakI 6vIM zatAbdIke vidvAna AcArya vIrasenakaM dvArA siddhAntaTIkA 'dhavalA' meM uddhRta nimna tIna prAcIna gAthAoMse prakaTa hai:imisse'vasappaNIe cautthasamayassa pacchime bhaae| cocIsavAsasese kiMciva sesaNae saMte // 1 // vAsassa paDhamamAse paDhame pakkhammi sAvaNe bahule / pADivadapuvadivase titthuppattI du abhijammi / / 2 / / sAvaNa-bahula-paDivade ruddamuhutte suhodae raviNo / abhijassa paDhamajoe jattha jugAdI muNeyadya // 3 // __ aura isa taraha mahAvIrake tIthako utpanna ( avatarita) hue Aja (caitrazuklA trayodazI saMvat 2012 ko ) 2518 varSa 8 mahIne 27 dina kA samaya bIta cukA hai| 00:te Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrtha vikramakI prAya: dUsarI zatAbdIke mahAn vidvAna AcArya svAmI samantabhadra apane 'yuktyanuzAsana' prantha meM, joki Apta kahe jAnevAle samasta tIrthapravartakoMkI parIkSA karake aura usa parIkSAdvArA zrI mahAvIra jinako satyArtha prAptake rUpameM nizcita karake tadanantara unakI stutike rUpameM likhA gayA hai, mahAvIra bhagavAnko (mohanIya jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aura antarAya nAmake cAra ghAtiyA karmoMkA abhAva ho jAnese ) atulita zAntike sAtha zuddhi aura zaktike udayakI parAkASThAko prApta huA evaM brahmapathakA netA likhA hai aura isIliye unheM "mahAna" batalAyA hai| sAtha hI unake anekAnta zAsana ( mata ) ke vipayameM likhA hai ki 'vaha dayA (ahiMsA), dama (saMyama ), tyAga ( parigraha - tyajana ) aura samAdhi ( prazasta dhyAna ) kI niSThA - tatparatA ko liye hue haiM, nayoM tathA pramANoMke dvArA vastutattvako bilkula spaSTa sunizcita karane vAlA hai aura ( anekAntavAda se bhinna ) dUsare sabhI vAdoMke dvArA abAdhya hai - koI bhI usake vipayako khaNDita athavA dUSita karanemeM samartha nahIM hai | yahI saba usakI vizeSatA hai aura isIliye vaha advitIya hai / ' jaisA ki granthakI nimna do kArikAoM ma prakaTa hai tvaM zuddhi - zaktyorudayasya kASThAM tulA- vyatItAM jina ! zAntirUpAma vApi brahmapathasya netA mahAnitIyatprativaktumIzAH // 4 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrtha NEPAL dayA- dama-tyAga - samAdhi-niSThaM, naya-pramANa prakRtA''jjasArtham / 11 adhUpyamanyairakhilaiH pravAdajiMna ! tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // inase agalI kArikAoMmeM sUtrarUpa se varNita isa vIrazAsanake mahatvako aura usake dvArA vIra jinendrakI mahAnatAko spaSTa karake batalAyA gayA hai-khAsa taura se yaha pradarzita kiyA gayA hai ki vIra- jina dvArA isa zAsana meM varNita vastutattva kaise naya-pramANake dvArA nirvAdha siddha hotA hai aura dUsare sarvathaikAnta-zAsanoM meM nirdiSTa huA kisa prakArase pramANabAdhita tathA apane astitvako hI siddha karane meM asamartha pAyA jAtA hai / sArA viSaya vijJa pAThakoM ke liye bar3A hI rocaka aura vIrajinendrakI kIrtikA divyApinI banAnevAlA hai| isameM pradhAna -pradhAna darzanoM aura unake avAntara kitane hI vADhokA sUtra athavA saMketAdike rUpase bahuta kucha nirdeza aura viveka A gayA hai / yaha viSaya 36 vIM kArikA taka calatA rahA hai| isa kArikAkI TIkA ke anta meM dhvIM zatAbdI vidvAn zrI vidyAnandAcAryane vahA~ takake varNita viSayaka saMkSepa meM sUcanA karate hue likhA hai stotre yuktyanuzAsane jinapatervIrasya niHzeSataH samprAptasya vizuddhi - zakti - padavIM kASThAM parAmAzritAm / nirNItaM matamadvitIyamamalaM saMkSepato'pAkRtaM tadvAdyaM vitathaM mataM ca sakalaM saddhIdhanaitrudhyatAm || arthAt yahA~ taka isa yuktyanuzAsanastotrameM zuddhi aura zaktikI parAkASThAko prApta hue vIra jinendrake anekAntAtmaka Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mahAvIrakA sarvodayatIrtha syAdvAdamata ( zAsana ) ko pUrNataH nirdoSa aura advitIya nizcita kiyA gayA hai aura usase bAhya jo sarvathA ekAntake zrAgrahako liye hue mithyAmatoMkA samUha hai usa sabakA saMkSepa meM nirAkaraNa kiyA gayA hai, yaha bAta sadabuddhizAliyoMko bhale prakAra samajha lenI cAhiye / isake Age, granthake uttarArdha meM, vIrazAsana varNita tattvajJAna ke marmakI kucha aisI guhya tathA sUkSma bAtoMko spaSTa karake batalAyA gayA hai jo granthakAra mahodaya svAmI samantabhadra se pUrva ke granthoM ma prAyaH nahIM pAI jAtIM, jinameM 'eva' tathA 'syAt' zabda ke prayogaprayogake rahasya kI bAteM bhI zAmila haiM aura jina sabase mahAvIrake tattvajJAnako samajhane tathA parakhanekI nirmala dRSTi athavA kasauTI prApta hotI hai| mahAvIrake isa anekAntAtmaka zAsana ( pravacana ) ko hI prantha meM 'sarvodayatIrtha' batalAyA hai- saMsArasamudra se pAra utaraneke liye vaha samIcIna ghATa athavA mAga sUcita kiyA hai jisakA Azraya lekara sabhI bhavyajIva pAra utara jAte haiM aura jo sabake udaya utkarSa meM athavA AtmAkaM pUrNa vikAsa meM parama sahAyaka hai / isa vipayakI kArikA nimna prakAra hai sarvAntavattadguNa- mukhya- kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'napekSam / sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 61 // isameM svAmI samantabhadra vIra bhagavAnako stuti karate hue kahate haiM-- ( he vIra bhagavan ! ) ApakA yaha tIrtha - pravacanarUpa zAsana yA paramAgamavAkya, jisake dvArA saMsAra - mahAsamudrako tirA jAtA hai-- sarvAntavAn hai - sAmAnya-vizeSa, dravya-paryAya, vidhi - niSedha ( bhAva -abhAva), eka-aneka, Adi azeSa dharmoko liye hue haiM; ekAntataH kisI eka hI dharmako apanA iSTa kiye hue nahIM hai Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrtha aura gauNa tathA mukhyakI kalpanAko sAthameM liye hue hai--eka dharma mukhya hai to dUsarA dharma gauNa hai; jo gauNa hai vaha nirAtmaka nahIM hotA aura jo mukhya hai usase vyavahAra calatA hai; isIse saba dharma suvyavasthita haiN| unameM asaMgatatA athavA virodhake liye koI avakAza nahIM hai / jo zAsana-vAkya dharmoM meM pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA- unheM sarvathA nirapekSa batalAtA hai vaha sarvadharmo se zUnya hai-unameM kisI bhI dharmakA astitva nahIM bana sakatA aura na usake dvArA padArtha-vyavasthA hI ThIka baiTha sakatI hai / ataH ApakA hI yaha zAsanatIrtha maba duHkhoMkA anta karanevAlA hai. yahI niranta hai--kimI bhI midhyAdarzanake dvArA khaNDanIya nahIM hai aura yahI saba prANiyoMke abhyudayakA kAraNa tathA AtmAke pUrNa abhyudaya ( vikAsa ) kA sAdhaka aimA sarvodayatIrtha hai-jo zAsana sarvathA rakAntapatako liye hue haiM unamaMse koI bhI 'sarvodayatIrtha' padake yogya nahIM ho sktaa|' __yahA~ 'sarvodayatIrtha' yaha pada sarva, udaya aura tIrtha ina tIna zabdoMse milakara banA hai / 'marva' zabda saba tathA pUrNa (Completc) kA vAcaka hai; 'udaya' U~ce-Upara uThane, utkarSa prApta karane, prakaTa hone athavA vikAsako kahate haiM; aura 'tIrtha' usakA nAma hai jisake nimittase saMsAramahAsAgarako tirA jAya / vaha tIrtha vAstabameM dharmatIrtha hai jisakA sambandha jIvAtmAse hai, usakI pravRttimeM nimittabhUta jo Agama athavA prAptavAkya hai vahI yahA~ 'to' zabdake dvArA parigrahIta hai| aura isaliye ina tInoM zabdoMke sAmAsika yogase bane hue 'sarvodayatIrtha' padakA phalitArtha yaha hai ki-jo AgamavAkya jIvAtmAke pUrNa udaya-utkarSa athavA vikAsameM tathA saba jIvoMke udaya-utkarSa athavA vikAsameM sahA* "tarati saMsAramahArNavaMyena nimittena tattIrthamimiti'-vidyAnandaH Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mahAvIrakA sarvodayatIrtha yaka hai vaha 'sarvodayatIrtha hai| AtmAkA udaya-utkarSa athavA vikAsa usake jJAna-darzana-sukhAdika svAbhAvika guNoMkA hI udaya-utkarSe athavA vikAsa hai| aura guNoMkA vaha udaya-utkarSa athavA vikAsa doSoMke asta-apakarSa athavA vinAzake binA nahIM hotA / ataH sarvodayatIrtha jahA~ jJAnAdi guNoM ke vikAsameM sahAyaka hai vahA~ ajJAnAdi dopoM tathA unake kAraNa jJAnAvarNAdika karmoka vinAzameM bhI sahAyaka hai-vaha una saba rukAvaToMko dUra karanekI vyavasthA karatA hai jo kisIke vikAsameM bAdhA DAlatI haiN| yahA~ tIrthako sarvodayakA nimitta kAraNa batalAyA gayA hai taba usakA upAdAna kAraNa kauna ? upAdAna kAraNa ve samyagdazanAdi AtmaguNa hI haiM jo tIrthakA nimitta pAkara mithyAdazanAdikaM dUra honepara svayaM vikAsako prApta hote haiN| isa dRSTise 'sarvodayatIrtha padakA eka damarA atha bhI kiyA jAtA hai aura vaha yaha ki 'samasta abhyudaya kAraNoMkA-samyagdarzana-samyagjJAna-samyakacAritrarUpa triratna-dharmokA-jo hetu hai-unakI utpatti abhivRddhi Adi meM (sahAyaka) nimitta kAraNa hai-vaha 'sarvodayatIrtha' hai * / isa dRSTise hI, kAraNameM kAryakA upacAra karake isa tIrthako dharmatItha kahA jAtA hai aura isI dRSTise vIrajinendrako dharmanIthakA kartA (pravartaka) likhA hai| jaisA ki havIM zatAbdIkI banI huI 'jayadhavalA' nAmakI siddhAntaTIkAmeM uddhata nimna prAcIna gAthAse prakaTa hai nissaMsayakaro vIro mahAvIro jiNuttamo / rAga-dosa-bhayAdIdo dhammatitthassa kArao // isa gAthAmeM vIra-jinako jo niHsaMzayakara--saMsArI prANiyoM * "sarveSAmabhyudayakAraNAnAM samyagdarzanazAnacAritrabhedAnAM hetusvaadbhyudyhetutvopptteH|" -vidyAnandaH .. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatIrtha ke sandehIko dUrakara unheM sandeharahita karanevAlA-mahAvIrajJAna-vacanAdikI sAtizaya-zaktise sampanna-jinAttama-jitendriyoM tathA karmajetAoMmeM zreSTha-aura rAgadveSa-bhayase-rahita batalAyA hai vaha unake dharmatIrtha-pravartaka honeke upayukta hI hai| binA aise guNoMkI sampattise yukta hue koI sacce dharmatIrthakA pravartaka ho hI nahIM sktaa| yahI vajaha hai ki jo jJAnAdizaktiyoMse hIna hokara rAga-dvepAdise abhibhUta evaM zrAkulita rahe haiM unake dvArA sarvathA ekAntazAsanoM-midhyAdarzanoMkA hI praNayana huA hai, jo jagatameM aneka bhUla-bhrAntiyoM evaM dRSTivikAroMko janma dekara duHkhoMke jAlako vistRta karanemeM hI pradhAna kAraNa bane haiN| sarvathA ekAntazAsana kisa prakAra doSoMse paripUrNa haiM aura ve kaise duHkhoMke vistArameM kAraNa bane haiM isa vipayakI carcAkA yahA~ avasara nahIM hai| isake liye svAmI samantabhadrake devAgama, yuktyanuzAsana aura svayambhUstotra jaise pranthoM tathA aTa-sahasrI jaisI TIkAoM ko aura zrIsiddhasena, akalaMkadeva, vidyAnanda Adi mahAna AcAryoke tarkapradhAna granthoM ko dekhanA caahiye| ___ yahA~ para maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki jo tIrthazAsana-santivAn nahIM-savadharmAko liye hue aura unakA samanvaya apane meM kiye hue nahIM hai-vaha sabakA udayakAraka athavA pUrNa-udayavidhAyaka hA hI nahIM sakatA aura na sabake saba duHkhoMkA anta karanevAlA hI bana sakatA hai; kyoMki vastutattva anekAntAtmaka hai-anekAnekaguNoM-dhoko liye hue hai| jo loga usake kisI eka hI guNa-dhamapara dRSTi DAlakara use usI eka rUpameM dekhate aura pratipAdana karate haiM unakI dRSTiyA~ una janmAndha puruSoMkI dRSTiyoMke samAna ekAMgI haiM jo hAthIke eka-eka aMgako pakar3akara-dekhakara usI eka-eka agake rUpameM hI hAthIkA pratipAdana karate the, aura isa taraha parasparameM lar3ate, jhagar3ate, kalahakA bIja Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha bote aura eka dUsareke duHkhakA kAraNa bane hue the| unheM hAthIke saba aMgoMpara dRSTi rakhanevAle sunetra puruSane unakI bhUla sujhAI thI aura yaha kahate hue unakA virodha miTAyA thA ki 'tumane hAthIke eka-eka aMgako le rakkhA hai, tuma saba mila jAo to hAthI bana jAya-tumhAre alaga-alaga kathanake anurUpa hAthI koI cIz2a nahIM hai|' aura isaliye jo vastuke saba aMgoMpara dRSTi DAlatA hai-use saba orase dekhatA aura usake saba guNa-dharmoko pahacAnatA hai-vaha vastuko pUrNa tathA yathArtha rUpameM dekhatA hai, usakI dRSTi anekAntadRSTi hai aura yaha anekAntadRSTi hI satI athavA samyagdRSTi kahalAtI hai aura yahI saMsArameM vaira-virodhako miTAkara sukha-zAntikI sthApanA karane meM samartha hai| isIse zrI amRtacandrAcAryane puruSArthasiddhayupAyameM anekAntako virodhakA mathana karanevAlA kahakara use namaskAra kiyA hai| aura zrIsiddhasenAcAryane 'sammaisutta meM yaha batalAte hue ki anekAntake binA lokakA koI bhI vyavahAra sarvathA bana nahIM sakatA, use lokakA advitIya guru kaha kara namaskAra kiyA hai / siddhasenakA yaha kahanA ki 'anekAnta ke binA lAkakA vyavahAra sarvathA bana nahIM sakatA solahoM Ane satya hai / sarvathA ekAntavAdiyoM ke sAmane bhI loka-vyavahArake bana na sakane kI yaha samasyA rahI hai aura use hala karane tathA loka-vyavahArako banAye rakhaneke liye unheM mAyA, avidyA, saMvRti jaisI kucha dUsarI kalpanAyeM karanI par3I hai athavA yoM kahiye ki apane sarvathA paramAgamasya bIjaM niSiddha-jAtyandha-sindhura-vidhAnam / sakala-naya-vilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // (r) jeNa viNA logassavi vavahAro sanvahA Na NivyaDai / tassa bhuSaNekagaruNo Namo aNegaMtavAyassa // 6 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tatha 17 ekAntasiddhAnta ke chapparako sambhAlaneke liye usake nIce tarahataraha kI TevakiyA~ ( thUniyA~ ) lagAnI par3I haiM; parantu phira bhI ve use sambhAla nahIM sake aura na apane sarvathA - ekAnta siddhAntako kisI dUsarI taraha pratiSThita karanemeM ho samartha ho sake haiN| udAharaNa ke liye advaita ekAntavAdako lIjiye, brahmAdvaitavAdI eka brahmake sivAya dUsare kisI bhI padArthakA astitva nahIM mAnate - sarvathA abhedavAdakA hI pratipAdana karate haiM-unake sAmane jaba sAkSAt dikhAI denevAle padArtha-bhedoM, kAraka-kriyA-bhedoM tathA vibhinna loka vyavahAroMkI bAta AI to unhoMne kaha diyA ki 'ye saba mAyAjanya haiM' arthAt mAyAkI kalpanA karake pratyakSameM dikhAI par3ane vAle saba bhedoM tathA loka vyavahAroMkA bhAra usake Upara rakha diyA / parantu yaha mAyA kyA balA hai aura vaha satrUpa hai yA asatarUpa, isako spaSTa karake nahIM batalAyA gayA / mAyA yadi asat hai to vaha koI vastu na honese kisI bhI kAryake karane meM samartha nahIM ho sktii| aura yadi sat hai to vaha brahmase bhinna hai yA bhinna hai ? yaha prazna khar3A hotA hai| abhinna honekI hAlata meM brahma bhI mAyArUpa mithyA ThaharatA hai aura bhinna honepara mAyA aura brahma do judI vastue~ honese dvitApanti hokara sarvathA / advaitavAdakA siddhAnta bAdhita ho jAtA hai / yadi hetuse advaitako siddha kiyA jAtA hai to hetu aura sAdhyake ho honese bhI dvaitApatti hotI hai aura hetuke binA vacanamAtrase siddhi mAnanepara usa vacanase bhI dvaitApatti ho jAtI hai| isake sivAya, dvaitake bimA advaita kahanA banatA hI nahIM, jaise ki hetuke binA ahetukA aura hiMsA binA hiMsAkA prayoga nahIM banatA / zradvaitameM dvaitakA niSedha hai, yadi dvaita nAmakI koI vastu nahIM to usakA niSedha bhI nahIM banatA, dvaitakA niSedha honese usakA astitva svataH siddha ho jAtA hai| isa taraha sarvathA advaitavAdakI mAnyatAkA vidhAna Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mahAvIrakA sarvodayatIrtha siddhAnta-bAdhita ThaharatA hai, vaha apane svarUpako pratiSThita karanemeM svayaM asamartha hai aura usake AdhAra para koI lokavyavahAra sughaTita nahIM ho sakatA / dUsare sat-asat tathA nitya-kSaNikAdi sarvathA ekAnta-vAdoMkI bhI esI hA sthiti hai, ve bhI apane svarUpako pratiSThita karane meM asamatha hai aura unake dvArA bhI apana svarUpakA bAdhA pahu~cAye binA lAka-vyavahArakI koI vyavasthA nahIM bana sktii| zrIsiddhasenAcAyane apane sanmatisUtrameM kapilake sAMkhyadarzanako dravyArthikanayakA vaktavya, zuddhodhanaputra buddhake bauddhadarzanako parizuddha paryAyAthika nayakA vikalpa aura ulUka ( kaNAda ) ke vaizeSikadazanako ukta donoM nayoMkA vaktavya honepara bhI pArasparika nirapekSatAke kAraNa mithyAtva' batalAyA hai aura usake anantara likhA hai: je saMtavAya-dose sakkolUyA bhaNaMti saMkhANaM / saMkhA ya asavvAe tesiM savve vi te saccA // 50 // te u bhayaNovaNIyA sammadaMsaNamaNuttaraM hoti / jaM bhavadukkhavimokkhaM do vi Na pUreMti pADikkaM // 51 // _ 'sAMkhyoMke sadvAdapakSameM bauddha aura vaizeSika jana jo doSa dete haiM tathA bauddhoM aura vaizeSikoMke asadvAdapakSameM sAMkhyajana jo doSa dete haiM ve saba satya haiM-sarvathA ekAntavAdameM vaise dopa Ate hI haiM / ye donoM sadvAda aura asadvAda dRSTiyA~ yadi eka dUsarekI apekSA rakhate hue saMyojita ho jaoNya-samanvayapUrvaka anakAntadRSTi meM pariNata hA jAye to sarvottama samyagadarzana banatA hai; kyoMki ye sat-asat rUpa donoM dRSTiyA~ alaga-alaga saMsArake duHkhoMse chuTakArA dilAnemeM samartha nahIM haiM-donoMke Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrtha 16 sApekSa saMyogase hI eka-dUsarekI kamI dUra hokara saMsArake duHkhoMse mukti evaM zAnti mila sakatI hai|' isa saba kathanaparase midhyAdarzanoM aura samyagdarzanoMkA tattva sahaja hI samajhameM A jAtA hai aura yaha mAlUma ho jAtA hai ki kaise sabhI midhyAdarzana milakara samyagdarzanake rUpameM pariNata ho jAte haiM / mithyAdarzana athavA jainetaradarzana jabataka apane-apane vaktavyake pratipAdanameM ekAntatAko apanAkara para-virodhakA lakSya rakhate haiM tabataka samyagdarzanameM pariNata nahIM hote, aura jaba paravirodhakA lakSya chor3akara pArasparika apekSAko liye hue samanvayakI dRSTiko apanAte haiM tabhI samyagdarzanameM pariNata ho jAte haiM, aura jainadarzana kahalAneke yogya hote haiM / jainadarzana apane anekAntAtmaka syAdvAda-nyAyake dvArA samanvayakI dRSTiko liye hue hai-samanvaya hI usakA niyAmaka tattva hai na ki virodha, aura isaliye sabhI midhyAdarzana apane-apane virodhako bhulAkara usameM samA jAte haiN| isIse sanmatisUtrakI antima gAthAmeM jinavacanarUpa jinazAsana athavA jainadarzanakI maMgalakAmanA karate hue use 'mithyAdarzanoMkA samUhamaya' batalAyA hai, jo isa prakAra hai bhaI micchAdasaNasamUhamaiyassa amayasArassa / jiNavayaNassa bhagavo saMvigga-suhAhigammassa // 7 // isameM jinavacanarUpa jainadarzana (jinazAsana ) ke tIna khAsa vizeSaNoMkA ullekha kiyA gayA hai--pahalA vizeSaNa mithyAdarzanamamUhamaya, dUsarA amRtasAra aura tIsarA saMvignasukhAdhigamya hai| midhyAdarzanoMkA samUha hote hue bhI vaha mithyAtvarUpa nahIM hai, yahI usakI sarvopari vizeSatA hai aura yaha vizeSatA usake sApekSanayavAdameM sannihita hai-sApekSanaya mithyA nahIM hote, nitanaya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahAvIrakA sarvodayatIrtha hI mithyA hote haiM; jaisA ki svAmI samantabhadra praNIta devAgamake nimna vAkyase prakaTa hai: mithyA-samUho mithyAceca mithyaikAntatA'sti naH / nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRt // mahAvIra jinake sarvadharmasamanvayakAraka udAra zAsanameM satasat tathA nitya-kSaNikAdi rUpa ve saba naya-dharma jo nirapekSarUpameM alaga-alaga rahakara tattvakA rUpa dhAraNa kiye hue sva-paraghAtaka hote haiM ve hI saba sApekSa (virodha) rUpameM milakara tatvakA rUpa dhAraNa kiye hue sva-para- upakArI bane hue haiM tathA zrazraya pAkara bana jAte haiM aura isaliye svAmI samantabhadrane yuktyanuzAsana kI ukta ( 61 vIM) kArikA meM vIrazAsanako jo sarvadharmavAn sarva duHkhapraNAzaka aura sarvodayatIrtha batalAyA hai vaha bilkula ThIka tathA usakI prakRtike sarvathA anukUla hai| mahAvIrakA zAsana anekAnta ke prabhAvase sakala duneyoM ( paraspara nirapekSa navo) athavA mithyAdarzanoMkA anta (nirasama) karanevAlA hai aura ye durnaya athavA sarvathA ekAntavAdarUpa mithyAdarzana hI saMsArameM aneka zArIrika tathA mAnasika duHkharUpa ApadAoMke kAraNa hote haiM / ataH jo loga bhagavAna mahAvIrake zAsanakA-- unake dharma tIrthakA - sacamuca zrAzraya lete haiM- use ThIka taura para athavA pUrNatayA apanAte haiM--unake mithyAdarzanAdi dUra hokara samasta duHkha yathAsAdhya miTa jAte haiM / aura ve isa dharmake prasAdase apanA pUrNa abhyudaya - utkarSa evaM vikAsa - taka siddha karane meM samartha jAte haiM / - * ya eva nitya-kSaNikAdayo nayA mithA'napekSAH sva-parapraNAzinaH / ta eva tattvaM vimalasya te muneH parasparekSAH sva-paropakAriNaH // -svayambhUstotra Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya - tIrtha 21 mahAvIrakI zrorase isa dharmatIrthakA dvAra sabake liye khulA huA hai, jisakI sUcaka agaNita kathAe~ jainazAstroMmeM pAI jAtI haiM aura jinase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki patitase - patita prANiyoMne bhI isa dharmakA Azraya lekara apanA uddhAra aura kalyANa kiyA hai; una saba kathAoMko chor3a kara yahAM para jainagranthoMke sirpha kucha vidhi-vAkyoMko hI prakaTa kiyA jAtA hai jisase una logoMkA samAdhAna ho jo isa tIrthako kevala apanA hI sAmpradAyika tIrtha aura ekamAtra apane hI liye avatarita huA samajha baiThe haiM tathA dUsaroMke liye isa tIrthase lAbha uThAnemeM aneka prakAra se bAdhaka bane hue haiM / ve vAkya isa prakAra haiM: (1) dIkSAyogyAstrayo varNAzcaturthazca vidhocitaH / manovAkkAyadharmA matAH sarve'pi jantavaH // (2) uccA'vaca - janaprAyaH samayo'yaM jinezinAm / naikasminpuruSe tiSThedekastambha ivAlayaH // - yazastilake, somadevasUriH (3) AcArA'navadyatvaM zucirupaskAraH zarIrazuddhizca karoti zudrAnapi deva dvijAti- tapasvi - parikarmasu yogyAn // - nItivAkyAmRte, somadevasUriH (4) zUdro'pyupaskarA''cAra - vapuH zuddhayA'stu tAdRzaH / jAtyA hInopi kAlAdilabdhau hyAtmA'sti dharmabhAk / - sAgAradharmAMmRte, prazAghara: (5) ehu dhammu jo yaraha baMbhaNu sudu vi koi / so sAva kiM sAvayahaM zraeNu ki siri maNi hoi | 67 --sAvayadhammadohA (devasenAcArya ) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha ina saba vAkyoMkA Azaya kramase isa prakAra hai:.. (1) 'brAhmaNa,kSatriya,vaizya ye tInoM varNa (zrAma taurapara) munidIkSAke yogya haiM aura cauthA zUdra varNa vidhike dvArA dIkSAke yogya hai| (vAstavameM) mana, vacana, tathA kAyase kiye jAne vAle dharmakA anuSThAna karaneke liye sabhI jIva adhikArI haiM / (yazastilaka) (2) 'jinendrakA yaha dharma prAyaH U~ca aura nIca donoM hI prakArake manuSyoMke Azrita hai / eka stambhake AdhArapara jaise mandira-makAna nahIM ThaharatA usI prakAra U~ca-nIca se kisI eka hI prakArake manuSyasamUhake AdhAra para dharma ThaharA huA nahIM haivAstavameM dharma dhArmikoMke Azrita hotA hai, bhale hI unameM jJAna, dhana, mAna-pratiSThA, kula-jAti, AjJA-aizvarya, zarIra, bala, utpattisthAna aura AcAra-vicArAdikI dRSTise koI U~cA aura koI nIcA ho / ' (yazastilaka) / (3) 'madya-mAMsAdike tyAgarUpa prAcArakI nirdoSatA, gRhapAtrAdiko pavitratA aura nityasnAnAdike dvArA zarIrakI zuddhi, ye tInoM pravRttiyAM (vidhiyAM) zUdroM ko bhI deva, dvijAti aura tapasviyoM(muniyoM)ke parikoMke yogya banAtI haiM / (nItivAkyAmRta) (4) 'Asana aura bartana Adi upakaraNa jisake zuddha hoM, madyamAMsAdike tyAgase jisakA AcaraNa pavitra ho aura nitya snAnAdike dvArA jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA zUdra bhI brAhmaNAdika varNoM ke samAna dharmakApAlana karaneke yogya hai| kyoMki jAtise hIna AtmA bhI kAlAdika labdhiko pAkara dharmakA adhikArI hotA hai|' (sAgAradharmAmRta) (5) 'isa (zrAvaka) dharmakA jo koI bhI AcaraNa-pAlana karatA hai, cAhe vaha brAhmaNa ho yA zUdra, vaha zrAvaka hai| bhAvakake sirapara aura kyA koI maNi hotA hai ? jisase usakI pahicAna kI jA ske|' (sAvayadhammadohA) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrtha 23 nIca -se-nIca kahA jAnevAlA manuSya bhI jo isa dharmapravartakakI zaraNameM Akara natamastaka ho jAtA hai -- prasannatApUrvaka usake dvArA pravartita dharmako dhAraNa karatA hai - vaha isI lokameM ati ucca bana jAtA hai / isa dharmakI dRSTi meM koI jAti garhita nahIM - tiraskAra kiye jAneke yogya nahIM, sarvatra guNoMkI pUjyatA hai, ve hI kalyANakArI haiM, aura isIse isa dharma meM eka cANDAlako bhI se yukta hone para 'brAhmaNa' tathA samyagdarzanase yukta hone para 'deva' (ArAdhya) mAnA gayA hai aura cANDAlako kisI sAdhAraNa dharma- kriyAkA hI nahIM kintu 'uttamadharma' kA adhikArI sUcita kiyA hai; jaisA ki nimna zrArya-vAkyoMse prakaTa hai: yo loke tvA nataH so'tihIno'pyatigururyataH / raise vAzritaM nauti ko no nItipuraH kutaH // 83 // ---tutividyAyAM samantabhadraH na jAtirgahiMtA kAcid guNAH kalyANakAraNam / vratasthamapi cANDAlaM taM devA brAhmaNaM viduH // 11- 203 / / - padmacarite, raviSeraNAcAryaH samyagdarzana- sampannamapi mAtaGgadehajam / devA deva vidurbhasma - gUDhAGgArAntaraujasam // 28 // ---ratnakaraNDe, cANDAlo vi suriMdo uttama dhammeNa saMbhavadi / samantabhadra: - svAmikArtikeyAnuprekSA vorakA yaha dharma tIrtha ina brAhmagAdi jAti-bhedoM ko tathA dUsare cANDAlAdi vizeSoMko vAstavika hI nahIM mAnatA kintu vRtti athavA AcAra-bhedake AdhArapara kalpita evaM parivartanazIla Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ..... mahAvIrakA sarvodayatIrtha ..... jAnatA hai| sAtha hI yaha svIkAra karatA hai ki apane yogya guNoMkI utpattipara jAti utpanna hotI hai, unake nAzapara naSTa ho jAtI hai aura varNavyavasthA guNakamoMke AdhArapara hai na ki janmake / yathA :cAturvaNyaM yathA'nyacca cANDAlAdivizeSaNam / sarvamAcArabhedena prasiddhiM bhuvane gatam // 11-20 // -padmacarite, raviSeNAcAryaH AcAramAtrabhedena jAtInAM bhedakatpanam / na jAtirbAhmaNIyA'sti niyatA kA'pi tAtvikI // 17-24 guNaiH sampadyate jAtiguNadhasaivipadyate // 17-32 // -dharmaparIkSAyAM, amitagatiH tasmAdguNairvarNa-vyavasthitiH / // 11-168 / / -padmacarite, raviSeNAcAryaH kriyAvizeSAdinibandhana eva braahmnnaadivyvhaarH| -prameyakamalamArtaNDe, prabhAcandrAcAryaH isa dharmameM yaha bhI batalAyA gayA hai ki ina brAhmaNAdi jAtiyoMkA AkRti Adike bhedako liye hue. koI zAzvata lakSaNa bhI go-azvAdi jAtiyoMkI taraha manuSya-zarIrameM nahIM pAyA jAtA, pratyuta isake zUdrAdike yogase brAhmaNI AdimeM garbhAdhAnakI pravRtti dekhI jAtI hai, jo vAstavika jAti-bhedake viruddha hai| isI taraha jArajakA bhI koI cihna zarIrameM nahIM hotA, jisase usakI koI judI jAti kalpita kI jAya; aura na kevala vyabhicArajAta honekI vajahase hI koI manuSya nIca kahA jA sakatA hai-nIcatAkA kAraNa isa tIrtha-dharma meM 'anArya AcaraNa' athavA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya - tIrtha 25 'mlecchAcAra' mAnA gayA hai| ina donoM bAtoMke nirdezaka do vAkya isa prakAra haiM: - varNAkRtyAdibhedAnAM dehe'sminna ca darzanAt / brAhmaNyAdiSu zUdrAdya garbhAdhAnapravartanAt // nAsti jAti - kRto bhedo manuSyANAM gavA'zvavat / AkRtigrahaNAttasmAdanyathA parikalpate // -- mahApurANe, guraNabhadrAcArya: cihnAni vijAtasya santi nAGgaSu kAnicit / anAryamAcarana kiJciyate nIcagocaraH // -- padmacarite, raviSeNAcArya: vastutaH saba manuSyoMkI eka hI manuSyajAti isa dharmakA abhISTa hai, jo 'manuSyajAti' nAmaka nAmakarmake udayase hotI hai, aura isa dRSTise saba manuSya samAna haiM - Apasa meM bhAI-bhAI haiM- aura unheM isa dharma ke dvArA apane vikAsakA pUrA adhikAra prApta hai| jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai:manuSyajAtirekaiva jAtikarmodayodbhavA / vRtti bhedA hitAdbhedAccAturvidhyamihAznute // 38-45 // - prAdipurANe, jinasenAcAryaH vipra-kSatriya-viT zUdrAH proktAH kriyAvizeSataH / jainadharme parAH zaktAste sarve bAndhavopamAH // - dharmarasike, somasenoddhRtaH isake sivAya, kisIke kulameM kabhI koI doSa laga gayA ho to usakI zuddhi kI, aura mlecchoM eka kulazuddhi karake unheM apane meM milAne tathA munidIkSA yAdike dvArA Upara uThAnekI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 __ mahAvIrakA sarvodayatIrtha spaSTa AjJAe~ bhI isa dharmazAsanameM pAI jAtI haiN| aura isa ke jaisA ki nimna vAkyoMse prakaTa hai :1. kutazcitkAraNAdyasya kulaM samprApta-dUpaNam / so'pi rAjAdisammatyA zodhayetsvaM yadA kulam / / 40-168 / / tadA'syopanayAhatvaM putra-pautrAdi-santatI / na niSiddhaM hi dIkSA kulecedasya pUrvajAH / / 48-166 / / 2. svadeza'nakSaramlecchAnprajA-bAdhA-vidhAyinaH / kulazuddhi-pradAnAdyaiH svasAkuryAdupakramaiH / / 42-176 / / -AdipurANe, jinasenAcAryaH 3. "mlecchabhUmijamanuSyANAM sakalasaMyamagrahaNaM kathaM bhavatIti nA'zaMkitavyaM / digvijayakAle cakravartinA saha AryakhaNDamAgatAnAM mleccharAjAnAM cakravAdibhiH saha jAtavaivAhikasambandhAnAM saMyamapratipatteravirodhAta / athavA tatkanyakAnAM cakravAdiparigItAnAM garbhapatpannasya mAtRpakSApekSayA mleccha-vyapadezabhAjaH saMyamasaMbhavAt tathAjAtIyakAnAM dIkSAhatve pratidhAbhAvAta / / " / -labdhimAraTIkA (gAthA 163vIM) noTa-yahAM mlecchoMkI dIkSA yogyatA, sakalasaMyamagrahaNa kI pAtratA aura unake sAtha vaivAhika sambandha AdikA jo vidhAna kiyA hai vaha saba kasAyapadDakI 'jayadhavalA' TIkAmeM bhI, jo labdhisAraTIkAse kaIsau varSa pahalekI (havIM zatAbdIkI) racanA hai, isI kramase prAkRta aura saMskRta bhASAmeM diyA hai| jaisAki usake nimna zabdoMse prakaTa hai:___ "jai evaM kudo tattha saMjamaggahaNasaMbhavo tti NAsaMkaNijjaM / disAvijayapayaTTacakavaTTikhaMdhAvAreNa saha majjhimakhaMDamAgayANaM mileccharAyANaM tattha cakkavAdvizrAdIhi saha jAdavevAhiyasaMbaMdhANaMsaMjamapaDivattIe virohaabhaavaado| ahavA tattatkanyakAnAM cakrava AdipariNItAnAM garbheSatpannA mAtRpakSApekSayA svayamakarmabhUmijA itIha vivakSitAH tato ne kiMcidvipratiSiddhaM / tathAjAtIyakAnA dIkSAhatve prtissedhaabhaavaaditi| " Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya tIrtha lie yaha zAsana sacamuca hI 'sarvodayatIrtha' ke padako prApta isa pada ke yogya isameM sArI hI yogyatAe~ maujUda haiM-- hara koI bhavya jIva isakA samyak Azraya lekara saMsArasamudrase pAra utara sakatA hai / 27 parantu yaha samAjakA aura dezakA durbhAgya hai jo Aja hamane - jinake hAthoM daivayoga se yaha tIrtha par3A hai - isa mahAn tIrthakI mahimA tathA upayogitAko bhulA diyA hai, ise apanA gharelU, kSudra yA sarvotIrthakA mA rUpa dekara isake cAroM tarapha U~cIU~cI dIvAreM khar3I kara dI haiM aura isake phATakameM tAlA DAla diyA hai | hama loga na to khuda hI isase ThIka lAbha uThAte haiM aura na dUsaroMko lAbha uThAne dete haiM- - mAtra apane thor3ese vinoda athavA krIr3Ake sthala rUpa meM hI hamane ise rakha chor3A hai aura usakA yaha pariNAma hai ki jisa 'sarvodayatIrtha' para dina-rAta upAsakoM kI bhIr3a aura yAtriyoMkA melA-sA lagA rahanA cAhiye thA vahA~ Aja sannATAsA chAyA huA hai, jainiyoMkI saMkhyA bhI aMguliyoM para ginane lAyaka raha gaI hai aura jo jainI kahe jAte haiM unameM bhI jainatvakA prAyaH koI spaSTa lakSaNa dikhalAI nahIM par3atA - kahIM bhI dayA, dama, tyAga aura samAdhikI tatparatA najara nahIM AtI -- logoM ko mahAvIrake sandezakI hI khabara nahIM, aura isIse saMsArameM sarvatra duHkha hI duHkha phailA huA hai / aisI hAlata meM aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrthakA uddhAra kiyA jAya, isakI saba rukAvaToM ko dUra kara diyA jAya, isapara khule prakAza tathA khulI havAkI vyavasthA kI jAya, isakA phATaka sabake liye hara vakta khulA rahe, sabhI ke liye isa tIrtha taka pahu~canekA mArga sugama kiyA jAya isake taToM tathA ghAToMkI marammata karAI jAya, banda rahane tathA arse taka yatheSTa vyavahArameM kAraNa tIrthajala para jo kucha kAI jama gaI hai athavA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 mahAvIrakA sarvodayatIrtha usameM kahIM-kahIM zaivAla utpanna ho gayA hai use nikAlakara dUra kiyA jAya aura sarvasAdhAraNako isa tIrtha ke mahAtmyakA pUrA-pUrA paricaya karAyA jAya / aisA honepara athavA isa rUpameM isa tIrthakA uddhAra kiyA jAnepara Apa dekheMge ki deza-dezAntarake kitane bezumAra yAtriyoMkI isapara bhIr3a rahatI hai, kitane vidvAn isapara mugdha hote haiM, kitane asaMkhya prANI isakA Azraya pAkara aura isameM avagAhana karake apane duHkha -saMtApoMse chuTakArA pAte haiM aura saMsAra meM kaisI sukha zAntikI lahara vyApta hotI hai / svAmI samantabhadrane apane samaya meM, jise Aja 1800 varSake lagabhaga ho gaye haiM, aisA hI kiyA hai aura isIse kanar3I bhASA ke eka prAcIna zilAlekha * meM yaha ullekha milatA hai ki 'svAmI samantabhadra bhagavAn mahAvIrake tIrthakI hajAragunI vRddhi karate hue udayako prApta hue' arthAt unhoMne usake prabhAvako sAre dezadezAntaroMmeM vyApta kara diyA thaa| Aja bhI vaisA hI honA cAhiye / yo bhagavAn mahAvIra kI saccI upAsanA, sacI bhakti aura unakI sacI jayantI manAnA hogA / mahAvIrake isa anekAnta-zAsana-rUpa torthameM yaha khUbI khuda maujUda hai ki isase bharapeTa athavA yatheSTa dveSa rakhanevAlA manuSya bhI yadi samaSTi ( madhyasthavRtti ) huA upapatti - catuse ( mAtsaryake tyAgapUrvaka yuktisaMgata samAdhAnakI dRSTise) isakA avalokana aura parIkSaNa karatA hai to avazya ho usakA mAna-zRGga khaNDita * yaha zilAlekha belUra tAllukekA zilAlekha nambara 17 hai, jo rAmAnujAcArya-mandira ke ahAteke andara saumyanAthako mandirakI chatake eka patthara para utkIrNa hai aura zaka samvat 1056 kA likhA huA hai / dekho, epinephikA karNATikAkI jilda pAMcavIM athavA 'svAmI samantabhadra' pRSTha 46 athavA samIcIna dharmazAstrakI prastAvanA pRSTha 113 / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 m mahAvIra-sandeza ho jAtA hai-sarvathA ekAntarUpa midhyAmatakA Agraha chUTa jAtA hai aura vaha abhadra athavA mithyAdRSTi hotA huA bhI saba orase bhadrarUpa evaM samyagdRSTi bana jAtA hai| athavA yoM kahiye ki bhagavAna mahAvIrake zAsanatIthekA upAsaka aura anuyAyI ho jAtA hai| isI bAtako svAmI samantabhadrane apane nimna vAkyadvArA vyakta kiyA hai-~kAmaM dviSanapyupapatcicakSuH samIkSatAM te samadRSTiriSTam / tvayi dhruvaM khaNDitamAnazRGgo bhavatyabhadro'pi smntbhdrH|| -yuktayanuzAsana ataH isa tIrthake pracAra-viSayameM jarA bhI saMkocakI jarUrata nahIM hai, pUrNa udAratAke sAtha isakA uparyukta rItise yogyapracArakoMke dvArA khulA pracAra honA cAhiye aura saboMko isa tIrthakI parIkSAkA tathA isake guNoMko mAlUma karake isase yatheSTa lAbha uThAnekA pUrA avasara diyA jAnA cAhiye / yogya pracArakoMkA yaha kAma hai ki ve jaise-taise janatAmeM madhyasthabhAvako jAgrata kareM, irSA-dveSAdirUpa matsara-bhAvako haTAe~, hRdayoMko yuktiyoMse saMskArita kara udAra banAe~, unameM satyakI jijJAsA utpanna kareM aura usa satyakI darzanaprAptike liye logoMkI samAdhAna-dRSTiko kholeN| mahAvIra-sandeza hamArA isa vakta yaha khAsa kartavya hai ki hama bhagavAna mahAvIrake sandezako-unake zikSAsamUhako-mAlUma kareM. usapara khuda amala kareM aura dUsaroMse amala karAneke liye usakA ghara-gharameM pracAra kreN| bahutase jainazAkhoMkA adhyayana, manana aura manthana karane para mujhe bhagavAn mahAvIrakA jo sandeza mAlUma huA hai use maiMne eka choTIsI kavitAmeM nibaddha kara diyA hai| yahA~ para Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 mahAvIrakA sarvodayatIrtha usakA dediyA jAnA kucha anucita na hogA / usase thor3e meM hIsUtrarUpase - mahAvIra bhagavAnkI bahutasI zikSAoMkA anubhava ho sakegA aura una para calakara unheM apane jIvanameM utArakara - hama apanA tathA dUsaroMkA bahuta kucha hita sAdhana kara sakeMge / vaha sandeza isa prakAra hai: ---- yahI hai mahAvIra - sandeza / vipulAcalapara diyA gayA jo pramukha dharma upadeza | yahIM0 // saba jIvoMko tuma apanAo, hara unake dukha-kleza / asadbhAva rakkho na kisIse, ho ari kyoM na vizeSa // 1 // vairIkA uddhAra zreSTha hai, kIjeM savidhi-vizeSa / vaira chuTe, upaje mati jisase, vahI yatna yatneza // 2 // ghRNA pApase ho, pApIse nahIM kabhI lava-leza / bhUla sujhA kara prema-mArgase, karo use puNyeza ||3|| taja ekAnta-kadAgraha - durguNa, bano udAra vizeSa / raha prasannacita sadA, karo tuma manana tattva - upadeza ||4|| jIto rAga-dveSa-bhaya-indriya- moha kaSAya azeSa / dharo dhairya, samacitta raho, au' sukha-dukha meM savizepa ||5|| ahaMkAra-mamakAra tajA, jo avanatikAra vizeSa / tapa-saMyama meM rata ho, tyAgo tRSNA-bhAva azeSa || 6 || 'vIra' upAsaka banA satyake, taja midhyA'bhiniveza / vipadAoM se mata ghacarAo, gharo na kopAveza ||7|| saMjJAnI - saMdRSTi bano, au' tajo bhAva saMkleza / sadAcAra pAlo dRDha hokara, rahe pramAda na leza ||8|| sAdA rahana-sahana - bhojana ho, sAdA bhUpA cepa | vizva prema jAgrata kara urameM, karo karma niHzeSa // 6 // ho sabakA kalyANa, bhAvanA aisI rahe hameza / dayA-loka-sevA-rata cita ho, aura na kucha pradeza ||10|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvAdayatIrtha ke kucha mUla sUtra isa para calane se hI hogA, vikasita svAtma- pradeza / . Atma-jyoti jagegI aise, jaise udita dineza || 11|| yaha hai mahAvIra - sandeza, vipulAH / 31 sarvodayatIrtha ke kucha mUlasUtra bhagavAn mahAvIrakaM sarvodayatIrtha sambandhI kucha mUla sUtra isa prakAra haiM, jinase usa tIrtha-zAsanako bahuta kucha jAnA-pahacAnA jA sakatA tathA apane hita ke liye upayoga meM lAyA jA sakatA hai:1 saba jIva dravya-dRSTise paraspara samAna haiM / 2 taba jIvoMkA vAstavika guNa-svabhAva eka hI hai| 3 pratyeka jIva svabhAvase hI anantadarzana, zranantajJAna, anantasukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyoM kA AdhAra athavA piNDa haiM / 4 anAdikAla se jIvoMke sAtha karmamala lagA huA hai, jisakI mUla prakRtiyA~ ATha, uttara prakRtiyA~ eka sau ar3atAlIsa aura uttarottara prakRtiyA~ asaMkhya haiN| 5 isa karmamalake kAraNa jIvoMkA asalI svabhAva acchAdita hai, unakI ve zaktiyA~ avikasita haiM aura ve paratantra hue nAnA prakAra kI paryAyeM dhAraNa karate hue najara Ate haiM / 6 aneka avasthAoM ko liye hue saMsArakA jitanA bhI prANi varga hai vaha saba usI karmamalakA pariNAma hai / 7 karmamalake bheda se hI yaha saba jIva jagata bhedarUpa hai / javiko isa karmamala se malinAvasthAko 'vibhAva-pariNati' kahate haiN| 6. jaba taka kisI jIvakI yaha vibhAvapariNati banI rahatI hai taba taka vaha 'saMsArA' kahalAtA hai| aura tabhI taka use saMsAra Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - - - - mahAvIrakA sarvodayatIrtha meM karmAnusAra nAnA prakArake rUpa dhAraNa karake paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai| 10 jaba yogya-sAdhanoMke balapara vibhAvapariNati miTa jAtI hai, AtmAmeM karmamalakA sambandha nahIM rahatA aura usakA nijasvabhAva pUrNatayA vikasita ho jAtA hai taba vaha jIvAtmA saMsAraparibhramaNase chUTa kara muktiko prApta hotA hai aura mukta, siddha athavA paramAtmA kahalAtA hai| 11 prAtmAkI pUrNavikasita evaM parama-vizuddha avasthAke atirikta paramAtmA yA Izvara nAmakI koI judI vastu nahIM hai| 12 paramAtmAkI do avasthAe~ haiM, eka jIvanmukta aura dUsarI videhamukta / - 13 jIvanmuktAvasthAmeM zarIrakA sambandha zeSa rahatA hai, jaba ki videhamuktAvasthAmeM koI bhI prakArake zarIrakA sambandha avaziSTa nahIM rhtaa| 14 saMsArI jIvoMke trasa aura sthAvara ye mukhya do bheda haiM, jinake uttarottara bheda anekAneka haiN| 15 ekamAtra sparzana indriyake dhAraka jIva 'sthAvara' aura rasanAdi indriyoM tathA manake dhAraka jIva 'sa' kahalAte haiN| . 16 jIvoMke saMsArI muktAdi ye saba bheda paryAyadRSTise hai| isI dRSTi se unheM avikasita, alpavikasita, bahuvikasita aura pUrNavikasita aise cAra bhAgoMmeM bhI bAMTA jA sakatA hai| 17 jo jIva adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpase hI unake pUjya evaM ArAdhya haiM jo avikasita yA alpavikasita haiM; kyoMki Atma-guNoMkA vikAsa sabake liye iSTa hai| 18 saMsArI jIvoMkA hita isImeM hai ki ve apanI rAga-dveSakAma-krodhAdirUpa vibhAvapariNatiko chor3akara svabhAvameM sthira hone rUpa siddhiko prApta karanekA yatna kreN| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodaya-tIrthake kucha mUlasUtra ............33 16 siddhi svAtmopalabdhiko kahate haiN| usakI prAptike liye AtmaguNoMkA paricaya, guNoMmeM varddhamAna anurAga aura vikAsamArgakI dRDha zraddhA caahiye| 20 isake liye, apanA hita evaM vikAsa cAhanevAloMko una pUjya mahApuruSoM athavA siddhAtmAoMkI zaraNameM jAnA cAhiye jinameM AtmAke guNoMkA adhikAdhika rUpameM yA pUrNarUpase vikAsa huA ho, yahI unake liye kalyANakA sugama-mArga hai| 21 zaraNameM jAnekA Azaya upAsanA-dvArA unake guNoMmeM anurAga bar3hAnA, unheM apanA mArgapradarzaka mAnakara unake padacihnoMpara calanA aura unakI zikSAoMpara amala karanA hai| 22 siddhiko prApta hue zuddhAtmAoMkI bhakti-dvArA AtmokarSa sAdhanekA nAma hI 'bhaktiyoga' hai| ____23 zuddhAtmAoMke guNoMmeM anurAgako,tadanukUlavartanako tathA unameM guNAnurAga-pUrvaka Adara-satkArarUpa pravRttiko bhakti'kahate haiM / 24 puNya-guNoMke smaraNase AtmAmeM pavitratAkA saMcAra hotaahai| 25 sadbhaktise prazasta adhyavasAya evaM kuzala-pariNAmoMkI upalabdhi aura guNAvarodhaka saMcita koMkI nirjarA hokara AtmAkA vikAsa sadhatA hai| 26 saccI upAsanAse upAsaka usI prakAra upAsyake samAna ho jAtA hai jisa prakAra ki tailAdise susajjita battI pUrNa-tanmayatAke sAtha dIpakakA AliMgana karanepara tadrUpa ho jAtI hai| 27 jo bhakti laukika lAbha, yaza, pUjA-pratiSThA, bhaya tathA rUDhi Adike vaza kI jAtI hai vaha sadbhakti nahIM hotI aura na usase AtmIya-guNoMkA vikAsa hI siddha kiyA jA sakatA hai| 28 sarvatra lakSya-zuddhi evaM bhAvazuddhipara dRSTi rakhanekI jarUrata hai, jisakA sambandha vivekase hai| 26 binA vivekake koI bhI kriyA yathArtha phalako nahIM phalatI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 mahAvIrakA sarvodayatIrtha aura na binA vivekakI bhakti hI sadbhakti kahalAtI hai / 30 jaba taka kisI manuSyakA ahaMkAra nahIM maratA taba taka usake vikAsakI bhUmikA hI taiyAra nahIM hotI / 31 bhaktiyoga se ahaMkAra maratA hai, isIse vikAsa mArga meM use pahalA sthAna prApta hai / 32 binA bhAvake pUjA-dAna- japAdika usI prakAra vyartha haiM jisa prakAra ki bakarI ke gale meM laTakate hue stana / 33 jIvAtmAoM ke vikAsa meM sabase bar3A bAdhaka kAraNa mohakarma hai, jo anantadoSoM kA ghara hai / 34 mohake mukhya do bheda haiM eka darzanamoha jise mithyAtva bhI kahate haiM aura dUsarA cAritramoha jo sadAcAra meM pravRtti nahIM hone detaa| 35 darzanamoha jIvakI dRSTimeM vikAra utpanna karatA hai, jisase vastutattvakA yathArtha avalokana na hokara anyathA rUpameM hotA hai aura isIse vaha midhyAtva kahalAtA hai / 36 dRSTivikAra tathA usake kAraNako miTAneke liye AtmAmeM tattva-ruciko jAgRta karane kI jarUrata hai / 37 tattvaruciko usa samIcIna jJAnAbhyAsake dvArA jAgRta kiyA jAtA hai jo saMsArI jIvAtmAko tattva tattvakI pahacAnake sAtha apane zuddhasvarUpakA, pararUpakA, parake sambandhakA sambandhase honevAle vikAra doSakA athavA vibhAvapariNatikA, vikArake viziSTa kAraNoM kA aura unheM dUra karake nirvikAra nirdoSa banane, bandhanarahita mukta hone tathA apane nija svarUpameM susthita honekA parijJAna karAyA jAtA hai, aura isa taraha hRdayAndhakArako dUra kara AtmavikAsake sammukha kiyA jAtA hai / 38 aise jJAnAbhyAsako hI 'jJAnayoga' kahate haiM / 36 vastukA jo nija svabhAva hai vahI usakA dharma hai / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 sarvodayatIrthake kucha mUlasUtra 40 pratyeka vastumeM anekAneka dharma hote haiM, jo pArasparika apekSAko liye hue avirodha-rUpase rahate haiM aura isIse vastukA vastutva banA rahatA hai| 41 vastuke kisI eka dharmako nirapekSarUpase lekara usI eka dharmarUpa jo vastuko samajhanA tathA pratipAdana karanA hai vaha ekAnta athavA ekAntavAda hai| isIko nirapekSa-nayavAda bhI kahate haiN| 42 anekAntavAda isake viparIta hai| vaha vastuke kisI eka dharmakA prativAdana karatA huA bhI dUsare dharmoko chor3atA nahIM, sadA sApekSa rahatA hai aura isIse use 'syAdvAda' athavA 'sApekSanayavAda' bhI kahate haiN| 43 jo nirapekSanayavAda haiM ve saba midhyAdarzana haiM aura jo sApekSanayavAda haiM ve saba samyagdarzana haiN| 44 nirapekSanaya parake virodhakI dRSTiko apanAye hue svapara-vairI hote haiM, isIse jagatameM azAntike kAraNa haiN| 45 sApekSanaya parake virodhako na apanAkara samanvayakI dRSTiko liye hue sva-paropakArI hote haiM, isIse jagatameM zAntisukhake kAraNa haiN| 46 dRSTa aura iSTakA virodhI na honeke kAraNa syAdvAda nirdoSavAda hai, jabaki ekAntavAda donoMke virodhako liye hue honese nirdoSavAda nahIM hai| __ 47 'syAt' zabda sarvathAke niyamakA tyAgI, yathAdRSTako apekSA rakhanevAlA, virodhI dharmakA gauNarUpase dyotanakartA aura paraspara-pratiyogI vastuke aMgarUpa dharmokI saMdhikA vidhAtA hai / 48 jo pratiyogIse sarvathA rahita hai vaha AtmahIna hotA hai aura apane svarUpakA pratiSThApaka nahIM ho sktaa| 46 isa taraha sat-asat, nitya-anitya, eka, aneka, zubha-azubha, loka-paraloka, bandha-mokSa, dravya-paryAya, sAmAnya Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIrakA sarvodayatIrtha vizeSa, vidyA-avidyA, guNa-doSa athavA vidhi-niSedhAdike rUpameM jo asaMkhya ananta jor3e haiM unameMse kisI bhI jor3eke eka sAthIke binA dUsarekA astitva nahIM bana sakatA / ___50 eka dharmImeM pratiyogI dharma paraspara avinAbhAva-sambandhako liye hue rahate haiM, sarvathA rUpase kisI ekakI kabhI vyavasthA nahIM bana sktii| __51 vidhi-niSedhAdirUpa sapta bhaMga sampUrNatattvArthaparyAyoMmeM ghaTita hote haiM aura 'syAt' zabda unakA netRtva karatA hai| 52 sAre hI naya-pakSa sarvathArUpameM ati dUSita haiM aura syAtrUpameM puSTiko prApta haiN| 53 jo syAdvAdI haiM ve hI suvAdI haiM, anya saba kuvAdI haiN| 54 jo kisI apekSA athavA nayavivakSAko lekara vastutattvakA kathana karate haiM ve syAdvAdI haiM, bhale hI 'syAt' zabdakA prayoga sAthameM na karate hoN| 55 kuzalA'kuzala-karmAdika tathA bandha-mokSAdikakI sArI vyavasthA syAdvAdiyoM athavA anekAntiyoMke yahA~ hI banatI hai| 56 sArA vastutattva anekAntAtmaka hai| 57 jo anekAntAtmaka hai vaha abheda-bhedAtmakakI taraha tadatatsvabhAvako liye hotA hai| 58 tadatatsvabhAvameM eka dharma dUsare dharmase svatantra na hokara usakI apekSAko liye rahatA hai aura mukhya-gauNakI vivakSAse usakI vyavasthA usI prakAra hotI hai jisa prakAra ki mathAnIkI rassIke donoM siroNkii| 56 vivakSita mukhya aura avivakSita gauNa hotA hai / 60 mukhyake binA gauNa tathA gauNake binA mukhya nahIM bntaa| jo gauNa hotA hai vaha abhAvarUpa nirAtmaka nahIM hotaa| 61 vahI tattva pramANa-siddha hai jo tadatatsvabhAvako lie hue Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatIrtha ke kucha mUlasUtra 37 ekAntadRSTikA pratiSedhaka hai / 62 vastuke jo aMza (dharma) paraspara nirapekSa hoM ve puruSArtha ke hetu athavA artha-kriyA karane meM samartha nahIM hote / 63 jo dravya hai vaha satsvarUpa hai / 64 jo sat hai vaha pratikSaNa utpAda-vyaya-dhauvyase yukta hai| 65 utpAda tathA vyaya paryAyameM hote haiM aura dhauvya guNameM rahatA hai, isIse dravyako guNa-paryAyavAn bhI kahA gayA hai| 66 jo sat hai usakA kabhI nAza nahIM hotA / 67 jo sarvathA sat hai usakA kabhI utpAda nahIM hotA / 68 dravya tathA sAmAnyarUpase koI utpanna yA vinaSTa nahIM hotA; kyoMki dravya saba paryAyoM meM aura sAmAnya saba vizeSoMmeM rahatA hai| 66 vividha paryAyeM dravyaniSTha evaM vividha vizeSa sAmAnyaniSTha hote haiM / 70 sarvathA dravyakI tathA sarvathAparyAyakI koI vyavasthA nahIM banatI aura na sarvathA pRthagbhUta dravya-paryAyakI yugapat hI koI vyavasthA banatI hai / 71 sarvathA nityameM utpAda aura vinAza nahIM banate, vikAra tathA kriyA-kArakakI yojanA bhI nahIM bana sakatI / 72 vidhi aura niSedha donoM kathaMcit iSTa haiM, sarvathA nahIM / 73 vidhi-niSedhameM vivakSAse mukhya- gauraNa kI vyavasthA hotI hai 74 vastuke kisI eka dharmakA pradhAnatA prApta honepara zeSa dharma gau ho jAte haiN| 75 vastu vAstava meM vidhi-niSedhAdi-rUpa do-do avadhiyoMse hI kAryakArI hotI hai| 76 bAya aura zrAbhyantara athavA upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM ke milane se hI kAryakI niSpatti hotI hai| 77 jo satya hai vaha saba anekAntAtmaka hai, anekAntake Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 . mahAvIrakA sarvodayatIrtha binA satyakI koI sthiti hI nahIM / 78 jo anekAntako nahIM jAnatA vaha satyako nahIM pahacAnatA, bhale hI satyake kitane hI gIta gAyA kre| 76 anekAnta paramAgamakA bIja athavA jainAgamakA prANa hai| 80 jo sarvathA ekAnta hai vaha paramArtha-zUnya hai| 81 jo dRSTi anekAntAtmaka hai vaha samyagdRSTi hai| 82 jo dRSTi anekAntase rahita hai vaha mithyAdRSTi hai| 83 jo kathana anekAntadRSTise rahita hai vaha saba mithyAvacana hai| 84 siddhi anekAntase hotI hai, na ki sarvathA ekAntase / 85 sarvathA ekAnta apane svarUpakI pratiSThA karane meM bhI samartha nahIM hotaa| ___ 86 jo sarvathA ekAntavAdI hai ve apane vairI Apa haiN| 87 jo anekAnta-anuyAyI haiM ve vastutaH ahajinamatAnuyAyI haiM, bhale hI ve 'arhanta' yA 'jina' ko na jAnate hoN| ___88 mana-vacana-kAya-sambandhI jisa kriyAkI pravRtti yA nivRttise Atma-vikAsa sadhatA hai usake liye tadanurUpa jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai use 'karmayoga' kahate haiN| 86 dayA, dama, tyAga aura samAdhimeM tatpara rahanA AtmavikAsakA mUla evaM mukhya karmayoga hai / 60 samIcIna dharma sadRSTi, sadbodha aura saJcAritrarUpa hai, vahI ratnatraya-pota aura mokSakA mArga hai| 61 sadRSTiko liye hue jo jJAna hai vaha sadbodha kahalAtA hai 12 sadbodha-pUrvaka jo AcaraNa hai vahI sacAritra hai athavA jhAnayogIke karmAdAnako nimittabhUta jo kriyAe~ unakA tyAga samyakcAritra hai aura usakA lakSya rAga-dvapakI nivRtti hai| 63 apane rAga-dveSa-kAma-krodhAdi-doSoMko zAnta karanese hI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvodayatIrthake kucha mUlasUtra prAtmAmeM zAntikI vyavasthA aura pratiSThA hotI hai| 64 ye rAga-dvepAdi-dopa, jo manakI samatAkA nirAkaraNa karanevAle haiM, ekAnta dharmAbhiniveza-mUlaka hote haiM aura mohI jIvoMke ahaMkAra-mamakArase utpanna hote haiN| 65 saMsArameM azAntike mukhya kAraNa vicAra-doSa aura AcAra-dopa haiN| ___66 vicAradoSako miTAnevAlA 'anekAnta' aura AcAradopako dUra karanevAlI 'ahiMsA' hai| 67 anekAnta aura ahiMsA hI zAstA vIrajina athavA vIrajina-zAsanake do pada haiN| 68 anekAnta aura ahiMsAkA Azraya lenese hI vizvameM zAnti ho sakatI hai| EE jagatake prANiyoMkI ahiMsA hI 'paramabrahma' hai, kisI vyaktivizeSakA nAma paramabrahma nhiiN| 100 jahA~ bAhyAbhyantara donoM prakArake parigrahoMkA tyAga hai vahIM usa ahiMsAkA vAsa hai| 101 jahA~ donoM prakArake parigrahoMkA bhAra vahana athavA vAsa hai vahIM hiMsAkA nivAsa hai| 102 jo parigrahameM Asakta hai vaha vAstavameM hiMsaka hai| 103 zrAtmapariNAmake ghAtaka honese bhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ye saba hiMsAke hI rUpa haiN| 104 dhana-dhAnyAdi sampattike rUpameM jo bhI sAMsArika vibhUti hai vaha saba bAhya parigraha hai| 105 Abhyantara parigraha darzanamoha, rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, zoka, bhaya aura jugutsAke rUpameM hai| 106 tRSNA-nadIko aparigraha-sUryake dvArA sukhAyA jAtA aura vidyA-naukAse pAra kiyA jAtA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 mahAvIrakA sarvodayatIrtha 107 tRSNAkI zAnti abhISTa indriya-viSayoMkI sampattise nahIM hotI, pratyuta isake vRddhi hotI hai| 108 AdhyAtmika tapakI vRddhi ke liye hI bAhya tapa vidheya hai| 106 yadi AdhyAtmika tapakI vRddhi dhyeya yA lakSya na ho to bAhya tapazcaraNa ekAntataH zarIra-pIDanake sivA aura kucha nhiiN| 110 saddhyAnake prakAzase AdhyAtmika andhakAra dUra hotA hai 111 apane doSake mUla kAraNako apane hI samAdhitejase bhasma kiyA jAtA hai| 112 samAdhikI siddhi ke liye bAhya aura Abhyantara donoM prakArake parigrahoMkA tyAga Avazyaka hai| . 113 moha-zatruko sadRSTi, saMvitti aura upekSArUpa astrazastroMse parAjita kiyA jAtA hai| 114 vastu hI avastu ho jAtI hai, prakriyAke badala jAne athavA viparIta ho jaanese| 115 karma kartArako chor3akara anyatra nahIM rhtaa| 116 jo karmakA kartA hai vahI usake phalakA bhoktA hai| 117 anekAnta-zAsana hI azeSa-dhokA Azraya-bhUta aura sarva-ApadAoMkA praNAzaka hone se 'sarvodayatIrtha' hai| 118 jo zAsana-vAkya dharmoM meM pArasparika apekSAkA pratipAdana nahIM karatA vaha saba dharmose zUnya evaM virodhakA kAraNa hotA hai aura kadApi 'sarvodayatIrtha' nahIM ho sktaa| 116 Atyantika-svAsthya hI jIvoMkA saccA svArtha hai, kSaNabhaMgura bhoga nhiiN| 120 vibhAvapariNatise rahita apane anantajJAnAdisvarUpameM zAzvatI sthiti hI 'zrAtyantikasvAsthya' kahalAtI hai, jisake liye sadA prayatnazIla rahanA cAhiye / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- Page #45 -------------------------------------------------------------------------- _