Book Title: Kirtiratnasuri Rachit Neminath Mahakavya
Author(s): Satyavratsinh
Publisher: Z_Manidhari_Jinchandrasuri_Ashtam_Shatabdi_Smruti_Granth_012019.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210397/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kItiratnasUri racita neminAtha mahAkAvya pro0 satyavrata 'tRSita' ] [ kharataragaccha ke mahAn AcAryoM ne saMgha vyavasthA bar3I sUjha-bUjha se kii| mukhya paTTadhara - yugapradhAna AcArya ke sAtha-sAtha sAmAnya AcArya ke rUpa meM upayukta vyaktiyoM ko AcArya pada diyA jAtA rahA hai jisase paTTadhara ke svargavAsa ho jAne ke bAda koI avyavasthA nahIM hone pAve / bhAvI paTTadhara svargavAsI AcArya ke antima samaya meM samIpa na hone para yathAsamaya usa pada para pratiSThita karane ke lie sAmAnya AcArya ko bholAvaNa de dI jAtI thI aura ve una yugapradhAnAcArya ke saMketAnusAra yogya sthAna aura zubhamuhurta meM pUrvavartI AcArya kI sUri mantrAmnAya paraMparA ko dete hue bar3e mahotsava ke sAtha naye gacchanAyaka kA paTTAbhiSeka karavA dete the / AcArya varddhamAnasUri ne jinezvarasUri aura buddhisAgarasUri ko AcArya pada diyA, inameM se jinezvarasUri paTTadhara bane aura buddhisAgarasUri unake sahayogI rhe| isake bAda jinacadrasUri saMvegaraMgazAlAkarttA aura abhayadeva sUri ko AcArya pada diyA gayA inameM se jinacandrasUri paTTadhara bane aura unake svargavAsa ke bAda abhayadevasUri gacchanAyaka bane / yoM abhayadevasUri ke varddha mAnasUri Adi kaI vidvAna ziSya the para jinavallabhagaNi meM vizeSa yogyatA kA anubhava kara unhoMne prasannacaMdrasUri ko yathAsamaya jinavallabhagaNi ko apane paTTa para sthApita karane kI AjJA dI thii| usakI pUrti na kara sakane ke kAraNa devabhadrAcArya ne kAphI samaya ke bAda abhayadevasUri ke paTTa para jinavallabhasUri ko pratiSThita kiyA / alpakAla meM hI unakA svargavAsa ho jAne para inhIM devabhadrasUrijI ne somacandra gaNi ko jinavallabhasUri ke paTTa para abhiSikta kiyA / isI taraha maNidhArI jinacandrasUri ne apane antima samaya meM nikaTavartI guNacandragaNi ko apane paTTadhara kA jo saMketa diyA thA tadanusAra caudaha varSa kI Ayu vAle jinapatisUrijI ko unake paTTa para sthApita kiyA gayA / isa paramparA meM pandrahavIM zatAbdI ke AcArya jinabhadrasUrijI ne u0 kIrtirAja ko AcArya pada dekara kIrtiratnasUri ke nAma se prasiddha kiyA / unhoMne hI jinabhadrasUrijI ke paTTa para jinacandrasUrijI ko sthApita kiyA thA / AcArya kIrtiratnasUri apane samaya ke bahuta bar3e vidvAna aura prabhAvaka vyakti the / unake sambandha meM saM0 1994 meM prakAzita hamAre aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM Avazyaka jAnakArI dI gaI thii| unake 51 ziSya hue, jinameM guNaratnasUri, kalyANacandra Adi ullekhanIya rahe haiM / kIrtiratnasUrijI kI prAcInatama mUrti nAkor3A pArzvanAtha tIrtha meM pUjita hai / inakI ziSya-santati kA bahuta vistAra huA / kIrttiratnasUri zAkhA Ajataka calI A rahI hai jisameM pacAsoM kavi, vidvAna hue haiM, usI meM AcArya zrIjinakRpAcandrasUrijI jaise gItArtha AcArya ziromaNi hue haiN| kIrttiratnasUrijI kI ziSya paramparA ne aneka sthAnoM meM unake stUpa- pAdukAdi sthApita karavAye aura bahuta se stavana - gItAdi nirmANa kiye| unhIM mahApuruSa ke eka mahAkAvya kA AlocanAtmaka adhyayana gavarnameNTa kAleja zrIgaMgAnagara ke saMskRta vibhAga ke adhyakSa pro0 satyavrata prastuta kara rahe haiM / - saMpAdaka... Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMrakRta mahAkAvyoM meM kadhicakravartI kIrtirAja mahAkAvya kI rUr3ha paramparA ke anusAra neminAthaupAdhyAyakRta neminAtha mahAkAvya ko gauravamaya pada prApta hai| mahAkAvya kA prArambha namaskArAtmaka maMgalAcaraNa se huA isameM jaina dharma ke bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke preraka hai, jisameM svayaM kAvyanAyaka neminAtha kI caraNavandanA caritra ke katipaya prasaMgoM ko, mahAkAvyocita vistAra ke kI gayI hai :sAtha, bAraha sargoM ke vyApaka kalevara meM prastuta kiyA gayA vande tanneminAthasya padadvandva zriyAmpadam / hai| kItirAja kAlidAsottara una ine-gine kaviyoM meM haiM, nAthairasevi devAnAM yaddhRGgariva paGkajam // 11 // jinhoMne mAgha evaM harSa kI kRtrima tathA alaMkRtipradhAna zailI AlaMkArikoM ke vidhAna kA pAlana karate hue kAvya ke ekacchatra zAsana se mukta hokara apane liye abhinava ke Arambha meM sajjana-prazaMsA tathA khalanindA bhI kI gayI surucipUrNa mArga kI udbhAvanA kI hai| neminAtha kAvya hai| yadupati samudravijaya kI rAjadhAnI ke manorama varNana meM bhAvapakSa tathA kalApakSa kA jo maMjula samanvaya vidyamAna meM kavi ne sannagarIvarNana kI rUr3hi kA nirvAha kiyA hai| hai, vaha hrAsakAlIna kaviyoM kI racanAoM meM atIva durlabha kAvya kA zIrSaka caritanAyaka ke nAma para AdhArita hai, hai| pANDitya pradarzana tathA bauddhika vilAsa ke usa yuga tathA pratyeka sarga kA nAmakaraNa usameM varNita viSaya ke meM neminAtha mahAkAvya jaisI prasAdapUrNa kRti kI racanA anurUpa kiyA gayA hai, jisase vizvanAtha ke mahAkAvyIya karane meM saphala honA kItirAja kI bahuta bar3I upalabdhi hai| vidhAna kI pUrti hotI hai| antima sarga ke eka aMza meM neminAtha mahAkAvya kA mahAkAvyatva citrakAvya kI yojanA karake jaina kavi ne hemacandra, vAgbhaTa prAcIna bhAratIya AlaGkArikoM ne mahAkAvya ke jo Adi jainAcAryoM ke vidhAna kA pAlana kiyA hai| chanda mAnadaNDa nizcita kiye haiM. unakI kasauTI para neminAtha- prayoga sambandhI paramparAgata niyamoM kA prastuta kAvya meM kAvya eka saphala mahAkAvya siddha hotA hai| zAstrIya AMzika rUpa se nirvAha huA hai| kAvya ke pAMca sargoM meM to vidhAna ke anurUpa yaha saraMbaddha racanA hai tathA isameM, mahA- pratyeka sarga meM eka chanda kI pramukhatA hai tathA sargAnta meM kAvya ke liye Avazyaka, aSTAdhika bAraha sarga vidyamAna chanda badala jAtA hai| yaha sAhityAcAryoM ke vidhAna ke haiN| dhIrodAta guNoM se yukta kSatriyakula-prasUta devatulya sarvathA anurUpa hai| kintu zeSa sAta sargoM meM nAnA vRttoM neminAtha isake nAyaka haiN| neminAtha mahAkAvya meM kA prayoga zAstrIya niyamoM kA spaSTa ullaMghana hai kyoMki zRGgAra rasa kI pradhAnatA hai| karuNa, vIra tathA raudra rasa mahAkAvya meM chandavaividhya eka-do sargoM meM hI kAmya mAnA kA AnuSaMgika rUpa meM paripAka huA hai| mahAkAvya ke gayA hai| mahAkAvyoM ko mAnya paripATI ke anusAra kathAnaka kA itihAsa prakhyAta athavA sadAzrita honA neminAthakAvya meM nagara, parvata, prabhAta, vana, dUtapreSaNa Avazyaka mAnA gayA hai| neminAthakAvya kA kayAnaka (pratIkAtmaka ), yuddha, sainya-prayANa, putrajanma, janmotsava, lokavizrA ne minAtha ke carita se sambaddha hai| caturvarga meM Sar3a Rtu Adi varNyaviSayoM ke vistRta varNana pAye jAte haiM / se dharma tathA mokSa kI prApti isakA lakSya hai| dharma kA vastutaH kAvya meM inhIM vastuvyApAra varNanoM kA prAdhAnya hai| abhiprAya yahA~ naitika utthAna tathA mokSa kA tAtparya paramparAgata niyamoM ke anusAra mahAkAvya meM pAMca AmaSmika abhyudaya hai| viSayoM tathA anya sAMsArika AkarSaNoM kA parityAga kara parama-pada prApta karane kI dhvani, nATyasandhiyoM kI yojanA Avazyaka mAnI gayI hai| kAvya meM sarvatra sunAI par3atI hai| neminAtha mahAkAvya kA kathAnaka yadyapi atIva saMkSipta hai, Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 59 ] tathApi isameM pAMcoM sandhiyA~ khojI jA sakatI haiN| prathama kA sUtikarma karane ke liye AtI haiN| usakA snAtrotsava sarga meM zivAdevI ke garbha meM jinezvara ke avatarita hone meM indradvArA sampanna hotA hai| dokSA se pUrva bhI vaha bhagavAn mukhasandhi hai| isameM kathAnaka ke phalAgama kA bIja nihita kA abhiSeka karatA hai| paurANika zailI ke anurUpa isameM hai tathA usake prati pAThaka kI utsukatA jAnata hotI hai| do svatantra stotroM kA samAveza kiyA gayA hai| katipaya dvitIya sarga meM svapnadarzana se lekara tRtIya sarga meM putrajanma anya padyoM meM bhI jinezvara kA prazastigAna huA hai| taka pratimukha sandhi svIkAra kI jA sakatI hai, kyoMki jinezvara ke janmotsava meM devAMganAe~ nRtya karatI haiM tathA mukhasandhi meM jisa kathAbIja kA vapana huA thA, vaha yahA~ devagaNa puSpavRSTi karate haiN| paurANika mahAkAvyoM kI parikucha alakSya rahakara putrajanma se lakSya ho jAtA hai| caturtha pATI ke anusAra isameM nArI ko jIvana-patha ko bAdhA sarga se aSTama sarga taka garbhasandhi kI yojanA mAnI jA mAnA gayA hai| kAvyanAyaka dIkSA lekara kevalajJAna sakatI hai| sUtikarma, snAtrotsava tathA janmotsava meM phalAgama tathA antata: paramapada prApta karate haiN| unakI dezanA kA kAvya ke garbha meM gupta rahatA hai / narve se gyArahaveM sarga taka samAveza bhI kAvya meM huA hai| eka ora neminAtha dvArA vaivAhika prastAva svIkAra kara ina samUce paurANika tattvoM ke vidyamAna hone para bhI lene se mukhyaphala kI prApti meM bAdhA upasthita hotI hai, neminAtha kAvya ko paurANika mahAkAvya mAnanA nyAyocita kintu dUsarI ora vadhUgRha meM vadhya pazuoM kA karuNa krandana nahIM hai| isameM zAstrIya mahAkAvya ke lakSaNa itane puSTa tathA sunakara unake nirvedagrasta hone tathA dIkSA grahaNa karane se pracura haiM ki isakI yatkicita paurANikatA unake sindhu pravAha phalaprApti nizcita ho jAtI hai| ataH yahA~ vimarza sandhi meM pUrNatayA majita ho jAtI hai| hrAsakAlIna zAstrIya kA saphala nirvAha huA hai| gyArahaveM sarga ke anta meM mahAkAvyakI pramukha vizeSatA-varNya viSaya tathA abhivyaMjanA kevala jJAna tathA bArahaveM sarga meM parama pada prApta karane ke zailI meM vaiSamya- isameM bharapura mAtrA meM vartamAna hai / zAstrIya varNana meM nirvahaNa sandhi vidyamAna hai| ina zAstrIya lakSaNoM mahAkAvyoM kI bhA~ti neminAthamahAkAvya meM vastuvyApAroM kI ke atirikta ne minAtha mahAkAvya meM mahAkAvyocita rasa- vistRta yojanA huI hai| isakI bhASA meM adbhuta udAttatA vyaMjanA, bhavya bhAvoM kI abhivyakti, zailI kI manoramatA tathA zailI meM mahAkAvyocita praur3hatA evaM garimA hai| tathA bhASA ko udAttatA vidyamAna haiM / citrakAvya kI yojanA ke dvArA kAvya meM camatkRti utpanna ne manAthamahAkAvya ko zAstrIyatA karane tathA apanA racanAkauzala pradarzita karane kA prayAsa neminAthakAvya paurANika mahAkAvya hai athavA isako bhI kavi ne kiyA hai| alaMkAroM kA bhAvapUrNa vidhAna, gaNanA zAstrIya zailI ke mahAkAvyoM meM kI jAnI cAhiye, rasa, vyaMjanA, prakRti tathA mAnava-saundarya kA hRdayagrAhI isakA nizcayAtmaka uttara denA kaTina hai| isameM eka ora citraNa, sumadhura chandoM kA prayoga Adi zAstrIya kAvyoM kI paurANika mahAkAvyoM ke tattva vartamAna haiM, to dUsarI ora aisI vizeSatAe~ isa kAvya meM haiM ki isako zAstrIyatA yaha zAstrIya mahAkAvyoM kI vizeSatAoM se bhUSita hai| meM tanika bhI sandeha nahIM raha jaataa| vastuta: neminAthapaurANika mahAkAvyoM kI bhA~ti isameM zivAdevI ke garbha meM mahAkAvya kI samagna prakRti tathA vAtAvaraNa zAstrIya zelo jinezvara kA avataraNa hotA hai jisake phalasvarUpa use ke mahAkAvya ke anusAra hai| ataH, ise zAstrIya mahAcaudaha svapna dikhAI dete haiN| dikkUmAriyA~ navajAta ziza kAvyoM ko koTi meM sthAna denA sarvathA upayukta hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 60 / kaviparicaya tathA racanAkAla AbU Adi sthAnoM meM bhI ApakI caraNapAdukAeM sthApita ___ anya adhikAMza jaina kAvyoM kI bhA~ti kIrtirAja ke kI gyiiN| jayakIrti aura abhayavilAsakRta gItoM se jJAna neminAthamahAkAvya meM kavi prazasti nahIM hai| ata: kAvya hotA hai ki samvat 1876, vaizAkha kRSNa dazamI ko gar3Ale se unake jIvana tathA sthitikAla ke viSaya meM kucha bhI jJAta (bokAnera kA samIpavartI nAlagnAma ) meM unakA prAsAda nahIM hotaa| anya aitihAsika lekhoM ke AdhAra para unake banavAyA gayA thaa| kIrtiratnasUri ke 51 ziSya the| jIvanavRtta kA punarnirmANa karane kA prayAsa kiyA gayA hai| neminAtha kAvya ke atirikta unake katipaya stavanAdi bhI unake anusAra kItirAja apane samaya ke prakhyAta tathA upalabdha haiN| prabhAvazAlI kharataragacchIya AcArya the / ve saMkhavAlagotrIya neminAtha mahAkAvya upAdhyAya kItirAja kI racanA zAha kocara ke vaMzaja depA ke kaniSTha putra the| unakA hai| kotirAja ko upAdhyAya pada saMvat 1480 meM prApta janma samvat 1446 meM depA kI patnI devalade kI kukSi se huA aura saM0 1467 meM ve AcArya pada para AsIna huaa| unakA janma nAma delhAkuMvara thaa| delhAkuMvara ne hokara kIrtiratnasUri bane / ata: neminAmakAvya kA racanAcaudaha varSa kI alpAvasthA meM, samvat 1463 kI ASAr3ha kAla saMvat 1480 tathA 1467 ke madhya mAnanA sarvathA badi ekAdazI ko dIkSA grahaNa kii| jinavarddhanasUri ne ApakA nyAyocita hai| saM0 1465 kI likhI huI isakI prAcInanAma kIrtirAja rakhA / kItirAja ke sAhityaguru bhI jina- tama prati prApta hai aura yahI isakA racanAkAla hai| varddhanasUri hI the| unakI pratibhA tathA vidvattA se prabhAvita kathAnaka hokara jinavaddha nasUri ne samvat 1470 meM vAcanAcArya pada neminAtha mahAkAvya ke bAraha sargoM meM tIrthakara tathA dasa varSa pazcAt jinabhadrasUri ne unheM mehave maiM upAdhyAya neminAtha kA jIvanacarita nibaddha karane kA upakrama kiyA pada para pratiSThita kiyaa| pUrva dezoM kA vihAra karate samaya gayA hai| kavi ne jisa pariveza meM jinacarita prastuta kiyA jaba kIrtirAja jaisalamera padhAre, to gacchanAyaka jinabhadra- hai, usameM usakI katipaya pramukha ghaTanAoM kA hI nirUpaNa sUri ne yogya jAnakara unheM samvat 1467 kI mAgha zuklA sambhava ho sakA hai| dazamI ko AcArya pada pradAna kiyaa| tatpazcAt ve cyavanakalyANaka varNana nAmaka prathama sarga meM yAdava rAjakItiratnasUri ke nAma se prakhyAta hue| Apake agnaja dhAnI sUryapura meM samudravijaya kI patnI, zivAdevI ke garbha lakkhA aura kelhA ne isa avasara para pada-mahotsava kA bhavya meM bAIsarve jineza ke avataraNa kA varNana hai| alaMkAroM ke Ayojana kiyaa| kIrtirAja 76 varSa kI praur3hAvasthA meM, vivekapUrNa yojanA tathA bimbavaividhya ke dvArA kavi sUryapura kA paccIsa dina kI anazana-ArAdhanA ke pazcAt samvat 1525 rocaka kavitvapUrNa citra aMkita karane meM samartha huA hai| vaizAkha badi paMcamI ko vIramapura meM svarga sidhaare| saMgha ne dvitIya sarga meM zivAdevI paramparAgata caudaha svapna dekhatI vahAM pUrva dizA meM eka stUpa kA nirmANa karAyA jo aba hai| samudravijaya svapnaphala batalAte haiM ki ina svapnoM ke bhI vidyamAna hai| vIramapura, mahave ke atirikta jodhapura, darzana se tumheM pratApI putra kI prApti hogI jo apane bhujabala 1 vistRta paricaya ke liye dekhiye zrI agaravanda nAhaTA tathA bhaMvaralAla nAhaTA dvArA sammAdita 'aitihAsika jaina kAvyasaMgraha', pR0 35-40 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 61 se cAroM dizAoM ko jItakara caudaha bhuvanoM kA adhipati banegA / prabhAta varNana nAmaka isa varga kesa meM prabhAva kA mArmika varNana huA hai| tRtIya sarga meM samudravijaya svapnadarzana kA vAstavika phala jAnane ke liye kuzala jyotiSiyoM ko nimaMtrita karate haiM / daivajJoM ne batAyA ki ina caudaha svapnoM ko dekhanevAlI nArI kI kukSi meM brahmatulya jina avatIrNa hote haiM / samaya para zivA ne eka tejasvI ko janma diyaa| caturtha sarga meM divakumAriyAM navajAta putra zizu kA sUtikarma karatI hai| meruvarNana nAmaka paMcama sarga meM indra zizu ko janmAbhiSeka ke liye meru parvata para ke jAtA hai| isI prasaMga meM meru kA varNana kiyA gayA hai| chaThe sarga meM bhagavAna ke snAtrotsava kA rocaka varNana hai| sAtaveM sarga meM beTiyoM se putra janma kA samAcAra pAkara samudravijaya Ananda vibhora ho jAtA hai| vaha putra prApti ke upalakSa meM rAjya ke samasta bandiyoM ko mukta kara detA hai tathA jIvavadha para pratibandha lagA detA hai| usane janmo tsava kA bhavya Ayojana kiyaa| zizu kA nAma ariSTanemi rakhA gyaa| AThaveM sarga meM ariSTanemi ke zArIrika sauMdarya tathA paramparAgata chaha RtuoM kA hRdayagrAhI varNana hai / eka dina neminAtha ne pAMcajanya ko kautukavaza isa vega se phUMkA ki tInoM loka bhaya se kampita ho gye| kRSNa ko AzaMkA huI ki kahIM yaha bhujayata se mujhe rAjyacyuta na kara de, kintu unhoMne zrIkRSNa ko AzvAsana diyA ki mujhe sAMsArika viSayoM meM ruci nahIM hai, tuma nirbhaya hokara rAjya kA upabhoga kro| naveM sarga meM neminAtha ke mAtA-pitA ke Agraha se zrIkRSNa ko patniyAM, nAnA yuktiyA~ dekara unheM vaivAhika jIvana meM pravRtta karane kA prayAsa karatI haiN| unakA pramukha tarka hai ki mokSa kA lakSya sukha prApti hai, kintu vaha viSaya bhoga se hI mila jAye, to kaSTradAyaka tapa kI kyA AvazyakatA ? neminAtha unakI yuktiyoM kA dRr3hatApUrvaka khaNDana karate haiN| unakA kavana hai ki mokSajanya Ananda / tavA viSaya meM utanA hI asara hai jitanA gAya tathA stuhI ke rUpa meM viSayabhoga se AtmA tRpta nahIM ho sakatI, kintu mAtA ke atyadhika Agraha se ve kevala unakI icchApUrti ke liye gArhasthya jIvana meM praveza karanA svIkAra kara lete haiM / ugrasena kI lAvaNyavatI putrI rAjImatI se unakA vivAha nizcaya hotA hai| dasaveM sarga meM neminAtha vadhUgRha ko prasthAna karate haiN| yahIM unako dekhane ke lie lAlAyita purasundariyoM kA varNana kiyA gayA hai| vadhUgRha meM bArAta ke bhojana ke liye baMdhe hue maraNAsanna nirIha pazuoM kA cItkAra sunakara unheM AtmaglAni hotI hai / aura ve vivAha ko bIca meM hI chor3akara dIkSA grahaNa kara lete haiN| gvAra sarga ke pUrvAddha meM apratyAzita pratyAkhyAna se apamAnita rAjImatI kA karuNa vilApa hai / moha-saMyama yuddhavarNana nAmaka isa sarga ke uttarArddha meM moha tathA saMyama ke prItAtmaka yuddha kA atIva rocaka varNana hai / parAjita hokara moha neminAtha ke hRdaya durga ko chor3a detA hai| jisase unheM kevalajJAna ko prApti hotI hai / bArahaveM sarga meM yAdava kevalajJAnI prabhu kI vandanA karane ke liye ujjayanta parvata para jAte haiM / jinezvara kI dezanA ke prabhAva se kucha dIkSA grahaNa kara lete haiM tathA kucha zrAvaka dharma svIkAra karate haiN| jinendra rAjImatoM ko caritra para baiThA kara mokSapurI bheja dete haiM aura kucha samaya pazcAt apanI prANapriyA se milane ke liye svayaM bhI parama pada ko prasthAna karate haiN| kintu kavi ne neminAthakAvya kA kathAnaka atyalpa hai, use vividha varNanoM saMvAdoM tathA stotroM se puSTha pUrita kara bAraha sargoM ke vistRta AlavAla meM Aropita kiyA hai / yaha vistAra mahAkAvya kI kalevarapUrti ke lie bhale hI upayukta ho, isase kathAvastu kA vikAsakrama vizvavita ho gayA hai tathA kathApravAha kI sahajatA naSTa ho gayI hai / kathAnaka ke nirvAha kI dRSTi se neminAthamahAkAvya ko - Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 62 ] sUcanA samudratIna sarga zizu varNanoM para vyaya yahAM yaha jAnanA janma lekara raghu dvitIya sarga adhika saphala nahIM kahA jA sakatA / paga-paga para prAsaMgikaaprAsaMgika varNanoM ke setu bAMdha dene se kAvya kI kathAvastu ruka-ruka kara mandagati se Age bar3hatI hai| vastutaH, kathAnaka kI ora kavi kA adhika dhyAna nahIM hai / kAvya kA adhikatara bhAga varNanoM se hI Acchanna hai / kathAvastu kA sUkSma saMketa karake kavi turanta kisI-na-kisI varNana meM juTa jAtA hai / kathAnaka kI gatyAtmakatA kA anumAna isI se kiyA jA sakatA hai ki tRtIya sarga meM hue putrajanma kI vijaya ko sAtaveM sarga meM milatI hai / madhyavartI sUtikarma, janmAbhiSeka Adi ke vistRta kara diye gaye haiM / tulanAtmaka dRSTi se rocaka hogA ki raghuvaMza meM dvitIya sarga meM caturtha sarga meM digvijaya se lauTa bhI AtA hai / meM prabhAta kA tathA aSTama meM SaDRtu kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai / kAvya ke zeSAMza meM bhI varNanoM kA bAhulya hai / isa varNana prAcurya ke kAraNa kAvya ko ai khaNDita ho gayI hai / kAvya ke adhikAMza bhAga mUla kathAvastu ke sAtha sUkSma tantu se jur3e hue haiM / isaliye kAvya kA kathAnaka laMgar3AtA huA hI calatA hai / kintu yaha smaraNIya hai ki tatkAlIna mahAkAvya paripATI hI aisI thI ki mUla kathA ke saphala viniyoga kI apekSA viSayAntaroM ko pallavita karane meM hI kAvyakalA kI sArthakatA mAnI jAtI thI / ataH kArtirAja ko isakA pArA doSa denA nyAyya nahIM / vastutaH unhoMne vastuvyApAra ke ina varNanoM ko apanI bahuzrutatA kA krIDAMgana na banA kara tatkAlIna kAvyarUr3hi ke lohapAza se bacane kA zlAdhya prayatna kiyA hai / neminAthamahAkAvya meM prayukta katipaya kAvya- rUr3hiyA~ saMskRta mahAkAvyoM kI racanA eka nizcita Dharre para huI hai jisase unameM aneka zilpagata samAnatAeM dRSTigamya hotI haiN| zAstrIya mAnadaMDoM ke nirvAha ke atirikta unameM katipaya kAvyarUr3hiyoM kA manoyogapUrvaka pAlana kiyA gayA hai / yahA~ hama neminAtha mahAkAvya meM prayukta do rUDhiyoM kI ora vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa karanA Avazyaka samajhate haiM kyoMki inakA kAvya meM viziSTa sthAna hai tathA ina rUr3hiyoM ke tulanAtmaka adhyayana ke liye rocaka sAmagrI prastuta karatI haiN| prathama rUr3hi kA sambandha prabhAta varNana se hai / prabhAta varNana kI paramparA kAlidAsa tathA unake paravartI aneka mahAkAvyoM meM upalabdha hai / kAlidAsa kA prabhAta varNana AkAra meM choTA hotA huA bhI mArmikatA meM bejor3a hai / mAgha kA prabhAtavarNana bahuta vistRta hai, yadyapi prAtaHkAla kA isa koTi kA alaMkRta varNana samUce sAhitya anyatra durlabha hai / anya kAvyoM meM prabhAtavarNana ke nAma para piSTapeSaNa hI huA hai / kIrttirAja kA yaha varNana kucha vistRta hotA huA bhI sarasatA tathA mArmikatA se paripUrNa hai / mAgha kI bhA~ti usane na to dUra ko kaur3o pheMkI hai aura na vaha jJAna pradarzana ke phera meM par3A hai / usane to, kuzala citrakAra kI taraha, apanI lalita- prAMjala zailI meM prAtaHkAlIna prakRti ke manorama citra aMkita karake tatkAlIna sahaja vAtAvaraNa ko anAyAsa ujAgara kara diyA hai / 2 mAgoM dvArA rAjastuti, hAthI ke jAga kara bhI mastI ke kAraNa AMkheM na kholane tathA karavaTa badala kara zRGkhalAva karane aura ghor3oM ke dvArA namaka cATane kI rUr3hi kA bhI vilambitaM karkazarociSA tamaH / 2 vyAne manaH svaM munibhivilambitaM suSvApa yasmin kumudaM prabhAvitaM prabhAsitaM paGkajabAndhavopalaH || 2041 3 nidrAsukhaM samanubhUya virAya rAtrAvudbhUtazRGkhalAravaM parivartya pArzvam / prApya prajovamapi deva ! gajendra eSa nonnolayatyasanetrayugaM madAndhaH // 254 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 ] isa prasaMga meM prayoga kiyA gayA hai| apanI svAbhAvikatA tathA mArmikatA ke kAraNa, katirAja kA yaha varNana saMskRtasAhitya ke sarvottama prabhAtavarNanoM se Takkara le sakatA hai / nAyaka ko dekhane ko utsuka paura yuvatiyoM ke sambhrama tathA tajjanya ceSTAoM kA varNana karanA saMskRta mahAkAvyoM kI eka anya bahupracalita rUDhi hai, jisakA prayoga neminAtha kAvya meM bhI huA hai / bauddha kavi azvaghoSa se prArambha hokara kAlidAsa, mAgha, harSa Adi se hotI huI yaha kAvya rUr3hi katipaya jaina kaviyoM kI racanAoM meM bhI dRSTigata hotI hai / azvaghoSa tathA kAlidAsa kA yaha varNana, apane sahaja lAvaNya se camatkRta hai / mAgha ke varNana meM, unake anya adhikAMza varNanoM ke samAna, vilAsitA kI pradhAnatA hai / upAdhyAya kIrtirAja kA sambhramacitraNa yathArthatA se otaprota hai, jisase pAThaka ke hRdaya meM svarA sahasA pratibimbita ho jAtI hai| skhalana athavA adhovastra ke girane kA purasundariyoM kI nArI ke nIvIvarNana, isa sandarbha prAyaH sabhI kaviyoM ne kiyA hai / kAlidAsa ne adhIratA ko nIvIskhalana kA kAraNa batA kara maryAdA kI rakSA kI hai / mAgha ne isakA koI kAraNa nahIM diyA jisase usakI nAyikA kA vilAsI rUpa adhika mukhara ho gayA hai / nagna nArI ko janasamUha meM pradarzita karanA jaina yati kI pavitratAvAdI vRtti ke pratikUla thA, ataH usane isa rUDhi ko kAvya meM sthAna nahIM diyaa| isake viparIta kAvya meM uttarIya-pAta kA varNana kiyA gayA hai| zuddha naitikatA vAdI dRSTi se to zAyada yaha bhI aucityapUrNa nahIM kintu nIvIskhalana kI tulanA meM yaha avazya hI kSamya hai, aura kavi ne isakA jo kAraNa diyA hai usase to purasundarI para kAmukatA kA doSa Aropita hI nahIM kiyA jA sakatA / kIrttirAja kI nAyikA hAtha ke Ardra prasAdhana ke miTane ke bhaya se uttarIya ko nahIM pakar3atI, aura vaha usI avasthA meM gavAkSa kI ora daur3a jAtI hai / kAcitkarArdrA pratikarmabhaGgabhayena hitvA pataduttarIyam / maJjIravAcAlapadAravindA drutaM gavAkSAbhimukhaM cacAla // 10113 caritracitraNa neminAtha mahAkAvya ke saMkSipta kathAnaka meM pAtroM kI saMkhyA bhI sImita hai / kathAnAyaka neminAtha ke atirikta unake pitA samudravijaya, mAtA zivAdevI, rAjImatI, ugrasena, pratIkAtmaka samrATa moha tathA saMyama aura dUta kaitava hI mahAkAvya ke pAtra haiM / parantu ina saba kI caritragata vizeSatAoM kA nirUpaNa karane se kavi ko samAna saphalatA nahIM milI / neminAtha jinezvara neminAtha kAvya ke nAyaka haiN| unakA caritra paurANika pariveza meM prastuta kiyA gayA hai jisase unake caritra ke katipaya pakSa hI udghATita ho sake haiM aura usameM koI navInatA bhI dRSTigata nahIM hotI / ve devocita vibhUti tathA zakti se sampanna haiN| unake dharA para avatIrNa hote ho samudravijaya ke samasta zatru mlAna ho jAte haiN| dikkumAriyA~ unakA sUtikarma karatI haiM tathA janmAbhiSeka sampanna karane ke liye svayaM surapati indra jinagRha meM AtA hai / pAJcajanya ko phU~kanA tathA zaktiparIkSA meM SoDazakalA sampanna zrIkRSNa ko parAjita karanA unakI anupama zaktimattA ke pramANa haiM / neminAtha vItarAga nAyaka haiN| yauvana kI mAdaka avasthA meM bhI vaiSayika sukhabhoga unheM abhibhUta nahIM kara pAte / kRSNa patniyA~ nAnA pralobhana tathA yuktiyA~ dekara unheM vaivAhika jIvana meM pravRtta karane kA prayAsa karatI haiM, kintu ve himAlaya kI bhA~ti aDiga tathA aDola rahate haiM / unakA dRr3ha vizvAsa hai ki vaiSayika sukha paramArtha ke zatru haiM / unase AtmA usI prakAra tRpta nahIM ho sakatI jaise jalarAzi se sAgara athavA kATha se agni / unake vicAra meM dharmoSadhi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko chor3a kara kAmAtura mUDha hI nArI rUpI auSadha kA haiN| 'na kharo na bhRyasA mRdRH' unakI nIti kA mUlamantra hai / sevana karatA hai| vAstavika sakha ihaloka meM hI vidya valIbatvaM kevalA kssaantishcnnddtvmvivekitaa| mAna hai| dvAbhyAmataH sametAbhyAM so'Ta siddhimamanyata // 1 / 43 hitaM dharmoSadhaM hitvA maDhAH kAmajvarArditAH / prazAsana ke cAru saMcAlana ke liye unhoMne nyAyapriya tathA mukhapriyamapazyantu sevante lalanauSadhA" // 6 / 4 zAstravettA mantriyoM ko niyukta kiyA hai (1 / 47) / unake AtmA toSayitaM naiva zakyo vaiSayikaiH mukhH| rimatakAnta oSTha mitroM ke liye akSaya koza luTAte haiM to salilairiva pAthodhiH kASTariva dhanaJcayaH // 1 / 25 unakI bhra bhaMgimA zazuoM para vajrapAta karatI hai| anantamakSayaM saukhyaM bhuJjA no brahmasadma ni / vajradaNDAyate so'yaM pratyanIkamahIbhujAm / jyoti:svarUpa evAyaM tiSThatyAtmA sanA naH // 6 / 26 ___ kalpadramAyate kAmaM pAdadvandvopajI vinAm / / 1 / 52 neminAtha pitRvatsala putra haiN| mAtA ke Agraha se ve, prajAprema samudravijaya ke caritra kA eka anya guNa hai| icchA na hote hae bhI ve bala unakI prasannatA ke lie vivAha yathocita kara-vyavasthA se usane sahaja hI prajA kA vizvAsa karanA svIkAra lete haiN| kintu vadhU gRha meM bhojanArtha badhya prApta kara liyA hai| pazuoM kA Arta svara sunakara unakA nida prabala ho jAlA hai aura ve vivAha se vimukha hokara pravrajyA grahaNa kara lete haiN| AkArAya lalau lokAd bhAgadheyaM na tRSNayA / 1 / 45 samudra vijaya- yadupati samudravijaya kathAnAyaka nemi- samudravijaya putravatsala pitA haiN| putra janma kA nAtha ke pitA haiN| unameM rAjocita mace gaNa vidyamAna hai| samAcAra sunakara unakI bAche khila jAtI haiN| putra-prApti ve rUpavAn, zaktizAlI, aizvarya sampanna tathA prahara medhAvI ke upalakSya meM ve muktahasta se dhana vitarita karate haiM, bandiyoM haiN| unake guNa alaMkaraNa mAtra nahIM haiM. ve vyAvahArika ko mukta kara dete haiM tathA janmotsava kA ThATadAra Ayojana jIvana meM unakA upayoga karate haiM (zakteranagaNAH kriyAH karate haiM, jo nirantara bAraha dina taka calatA hai| 1 / 36) / samudravijaya antas se dhAmika vyakti haiN| unakA dharma samudravijaya tejasvI zAsaka haiM / unake bandI ke zabdoM sarvopari hai / Arhata-dharma unheM putra, patnI, rAjya tathA prANoM meM agni tathA sUrya kA teja bhale hI zAnta ho jAye. unakA se bhI adhika priya hai| parAkrama sarvatra apratihata hai| prANebhyo'pi dhanebhyo'ti yoSidbhyo'pyadhikaM priyam / vidhyA yate'mbhasA vahniH sUryo'bdena pidhIyate / so'masta medinIjAni vizuddha dharmamAhatam // 1 / 42 na kenApi paraM rAjasvatteja: parihIyate // 7 / 25 isa prakAra samadavijaya trivargasAdhana meM rata haiN| isa siMhAsanArur3ha hote hI unake zatru niSprabha ho jAte haiM / phalataH savyavasthA tathA nyAyaparAyaNatA ke kAraNa unake rAjya meM zatru lakSmo ne unakA isa prakAra varaNa kiyA jaise navayauvanA samaya para varSA hotI hai, pRthvI ratna upajAtI hai tathA prajA bAlA vivAhavelA meM pati kA (1 / 38) / unakA rAjya nirajIvI hai / aura vaha svayaM rAjya ko isa prakAra nizcinta pAzavika bala para AdhArita nahIM hai| kevala kSamA ko hokara bhogate haiM jaise kAmo kAminI kI kaMcana kAyA ko| napuMsakatA tathA nirbAdha pracaNDatA ko aviveka mAna kara, ina kAle varSati parjanyaH sUte ratnAni medinI / donoM ke samanvaya ke AdhAra para hI ve rAjya-saMcAlana karate prajAzcirAya jIvanti tasmin bhuJjati bhUtalam // 1 // 44 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samRddhamabhajadrAjyaM sa samastanayAmalam / kAmova kAminIkAyaM sa samastanayAmalam // 154 rAjImatI - rAjImatI kAvya kI abhAgI nAyikA hai | vaha zIlasampanna tathA atula rUpavatI hai / use neminAtha kI patnI banane kA saubhAgya milane lagA thA, kintu krUra vidhi ne, palaka jhapakate hI usakI navodita AzAoM para pAnI phera diyaa| vivAha meM bhojanArtha bhAvI vyApaka hiMsA se udvigna hokara neminAtha dIkSA grahaNa kara lete haiM / isa akAraNa nikarAraNa se rAjImatI stabdha raha jAtI hai / bandhujanoM ke samajhAne-bujhAne se usake tapta hRdaya ko sAntvanA to milatI hai, kintu usakA jIvana - koza rIta cukA hai / antata: vaha kevalajJAnI neminAtha kI dezanA se paramapada ko prApta karatI hai / [ 65 ] ugrasena - bhojaputra ugrasena kA caritra mAnavIya guNoM se otaprota hai / vaha uccakulaprasUta nItikuzala zAsaka hai / vaha zaraNAgata vatsala, guNaratnoM kI nidhi tathA kIrtilatA kA kAnana hai / lakSmI tathA sarasvatI, apanA paramparAgata dveSa chor3a kara usake pAsa eka sAtha rahatI haiM / vipakSI nRpagaNa usake teja se bhIta hokara kanyAoM ke upahAroM se usakA roSa zAnta karate haiM / anya pAtra zivAdevI neminAtha kI mAtA hai / kAvya meM usake caritra kA pallavana nahIM huA hai| pratIkAtmaka samrATa moha tathA saMyama rAjanItikuzala zAsakoM kI bhAMti AcaraNa karate haiM / moharAjadUta kaitava ko bhejakara saMyama nRpati ko neminAtha kA hRdaya durga chor3ane kA Adeza detA hai / dUta pUrNa nipuNatA se apane svAmI kA pakSa prastuta karatA hai / saMyamarAja kA mantrI zuddha viveka dUta kI uktiyoM kA mu~hator3a uttara detA hai / prakRti citraNa - neminAthakAvya ke prakRti ko vyApaka sthAna prApta huA hai| vistRta phalaka para vastuta: neminAtha mahAkAvya kI bhAvasamRddhi tathA kAvyamattA kA pramukha kAraNa isakA manorama prakRti-citraNa hai / kIrtirAja ne mahAkAvya ke anya pakSoM kI bhA~ti prakRti-citraNa meM bhI apanI maulikatA kA paricaya diyA hai / kAlidAsottara mahAkAvyoM meM prakRti ke uddIpana pakSa kI pArzvabhUmi meM ukti vaicitrya ke dvArA nAyaka-nAyikAoM ke vilAsitApUrNa citra aGkita karane kI paripATI hai| prakRti ke Alambana pakSa ke prati vAlmIki tathA kAlidAsa kA sA anurAga anya saMskRta kaviyoM meM dRSTigocara nahIM hotA / kIrtirAja ne yadyapi vividha zailiyoM meM prakRti kA citraNa kiyA hai, kintu prakRti ke sahaja-svAbhAvika citra prastuta karane meM unakA mana adhika ramA hai aura ina svabhAvoktiyoM meM hI unakI kAvyakalA kA utkRSTa rUpa vyakta huA hai / prakRti ke Alambana pakSa ke citraNa meM kIrtirAja ne sUkSma paryavekSaNa kA paricaya diyA hai / varNyaviSaya ke sAtha tAdAtmya sthApita karane ke pazcAt prastuta kiye gaye ye citra adbhuta sajIvatA se spandita haiM / hemanta meM dina kramazaH choTe hote jAte haiM tathA kuhAsA uttarottara bar3hatA jAtA hai / upamA kI surucipUrNa yojanA ke dvArA kavi ne hemantakAlIna isa prAkRtika tathya kA mArmika citra afisa fear hai / upayayau zanakairiha lAghavaM dinagaNo khalarAga ivAnizam / vavRdhire ca tuSArasamRddhayo'nusamayaM sujanapraNayA iva // 848 zaratkAlIna upakaraNoM kA yaha svAbhAvika citra manoramatA se otaprota hai / ApaH praseduH kalamA vipecurha sAzca kUjurjahasuH kajAni / sambhUya sAnandamivAvateru: zaradguNAH sarvajalAzayeSu ||882 isa zleSopamA meM zarata kA samagra rUpa ujAgara karane meM kavi ko AzAtIta saphalatA milI hai / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasavimukta vilolapayodharA hsitkaashlstplitaaNkitaa| hrAsakAlIna mahAkAvya-pravRtti ke anusAra kItirAja kSarita-pavitrama zAlikaNa dvijA jayati kApi zarajaratI kssitau| ne prakRti ke uddIpana rUpa kA bhI varNana apane kAvya meM kiyA 8 / 43 hai| uddIpana rUpa meM prakRti mAnava kI bhAvanAoM ko udvelita . pAvasa meM dAminI kI damaka, varSA kI avirAma phuhAra karatI hai / prastuta paMktiyoM meM smarapaTa hasadRza dhanagarjanA tathA zItala bayAra mAdaka vAtAvaraNa kI saSTi karatI haiN| ko vilAsI janoM kI kAmAgni ko pradIpta karate hae pavana jhakore khAkara meghamAlA, madhuramandra garjanA karato huI citrita kiyA gayA hai jisase ve raNazUra kAmaraNa meM parAjita gaganAMgana meM ghUmatI phiratI hai| varSAkAla ke isa sahaja hokara prANavallabhAoM kI manuhAra karane meM pravRtta ho dRzya ko kAvya meM isa prakAra prastuta kiyA gayA hai| upamA jAte haiN| ke prayoga ne bhAvAbhivyakti ko samarthatA pradAna kI hai| smarapateH paTahAniva vAridAn kSaradabhrajalA kalagajitA sacapalA cplaanilnoditaa| ninadato'tha nizamya vilAsinaH / diva cacAla navAmbudamaNDalI gajaghaTeva manobhavabhUpateH // 8 / 38 samadanA nyapatannavakAminIneminAthamahAkAvya meM pazRprakRti ke bhI abhirAma citra caraNayo raNayogavido'pi hi // 8 // 37 prastuta kiye gaye haiN| ye eka ora kavi kI sUkSma nirIkSaNa uddIpana pakSa ke isa varNana meM prakRti pRSThabhUmi meM calI zakti ke sAkSI haiM aura dUsarI ora usake pazajagata kI gayA hai aura premI yugaloM kA bhoga-vilAsa pramukha ho ceSTAoM ke gahana adhyayana ko vyakta karate haiN| hAthI kA gayA hai, kintu paramparA se aise varNanoM kI gaNanA uddIpana yaha svabhAva hai ki vaha rAta bhara gaharI nIMda sotA hai| ke antargata hI kI jAtI hai| prAta:kAla jAgakara bhI vaha alasAI A~khoM ko mastI se priyakaraH kaThinastanakumbhayoH priyakaraH srsaatvpllv:| made par3e rahatA hai kintu bAra-bAra karavaTeM badala kara pAda priyatamA samabIjayadAkulAM navaratAM varatAntalatAgRhe / / zRkhalA se zabda karatA hai jisase usake jagane kI sUcanA 8123 gajapAloM ko mila jAtI hai| nimnokta svabhAvokti meM neminAtha kAvya meM prakRti kA mAnavIkaraNa bhI huA yaha gajaprakRti sAkAra ho uThI hai / hai| prakRti para mAnavIya bhAvanAoM tathA kAryakalApoM kA nidrAsukhaM samanubhUya cirAya rAtrA. Aropa karane se vaha mAnava kI bhA~ti AcaraNa karatI hai| vudbhUtazRGkhalAravaM parivartya paarshvm| prAtaHkAla sUrya ke udita hote hI kamalinI vikasita ho prApya prabodhamapi deva ! gajendra eSa jAtI hai aura bhramaragaNa usakA rasapAna karane lagate haiM isakA ___ nonmIlayatyalasanetrayugaM madAndhaH / / 2 / 54 citraNa kavi ne sUrya para nAyaka, kamalinI meM nAyikA tathA vyAdha ke madhuragota ke vazIbhUta hokara, apanI priyAoM bhramaragaNa para parapuruSa kA Aropa karake kiyA hai / apano ke sAtha vana meM caukar3I bharate hae hariNoM kA hRdayanAhI preyasI ko para puruSoM se cumbita dekha kara sUrya krodha se citra isa prakAra aGkita kiyA gayA hai| lAla ho jAtA hai tathA kaThora pAdaprahAra se usa vyabhikalagItinAdarasaraGgave dino hariNA amI hariNalocane vne| cAriNI ko daNDita karatA hai| saha kAminIbhiralamutpatanti he. paripItavAtapariNoditA iva // yatra bhramadmamaracumbitAnanA 12 / 11 mavekSya kopAdiva mUni padminIm / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svapreyasI lohitamUrtimAvahan kintu unakA yamaka na kevala duharUtA se mukta hai apitu isase kaThorapAdainijaghAna tApanaH // 2 / 42 prakRti varNanoM kI prabhAvazAlitA meM vRddhi huI hai| nimnalikhita padya meM latAoM ko pragalbhA nAyikAoM saundarya citraNa-kIrtirAja ne kAvya ke katipaya ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai jo puSpavatI hotI huI bhI pAtroM ke kAyika saundarya kA hRdayahArI citraNa kiyA hai, taruNoM ke sAtha bAhya rati meM lIna ho jAtI haiN| parantu unakI kalA kI sampadA rAjImatI tathA devAMganAoM komalAGgayo latAkAntAH pravRttA yasya kaanne| ke citroM ko hI milI hai| saundarya-citraNa meM adhikatara puSpavatyo'nyaho citraM taruNAliGganaM vyadhuH // 1 / 31 nakhazikhapraNAlI kA Azraya liyA gayA hai jisake antargata katipaya sthaloM para prakRti kA Adarza rUpa citrita vaya pAtra ke aMgoM-pratyaMgoM kA sUkSma varNana kiyA jAtA kiyA gayA hai| aise prasaMgoM meM prakRti nisargaviruddha Aca- hai| kavi ne bahudhA paramparAmukta upamAnoM ke dvArA apane raNa karatI hai| jinajanma ke avasara para prakRti ne apanI pAtroM kA saundarya vyakta kiyA hai kintu upamAnayojanA meM svabhAvagata vizeSatAoM ko chor3a kara Adarza rUpa prakaTa upameya-sAdRzya kA dhyAna rakhane se unake saundarya citroM meM kiyA hai| sahaja AkarSaNa tathA sajIvatA kA samAveza ho gayA hai| sapadi dazadizo'trAmeyanamalyamApuH jahA~ navIna upamAnoM kA prayoga kiyA gayA hai vahA~ kAvyasamajani ca samaste jIvaloke prakAzaH // kalA meM adbhata bhAvapreSaNIyatA A gayI hai| nimnokta padya api vavuranukUlA vAyatro reNuvarja meM devAMganAoM kI jaghanasthalI ko kAmadeva kI AsanagaddI vilayamagamadApad dausthyaduHkhaM pRthivyAm // 3 // 39 kaha kara usakI puSTatA tathA vistAra kA sahaja bhAna karA prakRticitraNa meM kAttirAja ne parigaNanAtmaka zailo / diyA gayA hai| kA bhI Azraya liyA hai| nimnokta padya meM vibhinna vakSoM vRtA dukUlena sukomalena vilagnakAJcIguNajAtyaratnA / vibhAti yAsAM jaghanasthalI sA manobhavasyAsanagandikeva / / ke nAmoM kI gaNanA mAtra kara dI hai| sahakAraeSa khadiro'yamajuno'yamimau palAzabakulo sahodgatA / 647 isI prakAra rAjImatI kI jaMghAoM ko kadalIstambha kuTa jAvamU sarala eSa campako madirAkSi zelavipina gaveSyatAma // tathA kAmagaja ke AlAna ke rUpa meM citrita karake eka ora 12 / 13 unakI suDaulatA tathA zItalatA ko vyakta kiyA gayA hai to kAvya meM eka sthAna para prakRti svAgata katra ke rUpa meM dUsarI ora, unakI vazIkaraNa kSamatA ko ujAgara kara diyA prakaTa huI hai| gayA hai| racayituM hya citAmatithikriyAM pathikamA hvayatova sagauravam / babhAvurUyugaM yasyAH kadalIstambhakomalam / kusumitA phalitAmravaNAvalI suvayasAM vayasAM kalakUjitaH // AlAna iva durdAnta-mInave tanahastinaH // 655 818 neminAtha mahAkAvya meM upamAna kI apekSA upameya isa prakAra kIrtirAja ne prakRti ke vividha rUpoM kA aMgoM kA vaiziSTya batAkara, vyatireka ke dvArA bhI pAtro citra kiyA hai / hrApAlona saMskRta mahAkAvyakAroM ko kA lokottara sondarya citrita kiyA gayA hai| rAjImato kI bhA~ti unhoMne prakRti citraga meM yamaka kI yojanA ko hai mukhamAdhurI se parAsta lAvaNyanidhi candramA ko, lagnAvaza Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 68 ] muMha chipAne ke liye, mana meM mAna-mArA phiratA huA citrita karake navayauvanA rAjImatI ke sarvAtizAyI mukhasaundarya ko mUrta kara diyA hai / yasyA vastreNa jita: zaMke lAghavaM prApya candramAH / tulavadvAyunotkSipto bambhramIti nabhastale // 52 rasayojanA zAstrIya vidhAna ke anusAra mahAkAvya meM zRGgAra, vIra tathA zAnta meM se kisI eka rasa kI pradhAnatA honI cAhie / neminAtha mahAkAvya meM zRGgAra kA aGgI rasa ke rUpa meM pallavana huA hai / vIra, raudra, karuNa Adi zRGgAra rasa ke poSaka bana kara Ae haiM / RtuvarNana ke prasaMga meM zRGgAra ke aneka ramaNIka citra dRSTigata hote haiM / smarapateH paTahAniva vAridAn ninadato'ya nizamya vilAsinaH / samadanA nyapatannavakAminIcaraNayoH raNayogavido'pi hi // 1 8 / 37 yahA~ nAyaka kI nAyikAviSayaka rati sthAyIbhAva hai / pramadA Alambana vibhAva hai / kAmadundubhitulya meghagarjanA uddIpana vibhAva hai| raNajetA nAyaka kA mAnabhaMjana ke nimitta nAyikA ke caraNoM meM giranA anubhAva hai / autsukya, mada Adi vyabhicArI bhAva haiN| ina vibhAva, anubhAva tathA saMcArI bhAvoM se puSTa hokara nAyaka kA sthAyIbhAva zRGgAra ke rUpa meM niSpanna huA hai / nimnokta padya meM zRMGgArarasa kI sundara abhivyakti huI hai| upavane pavaneritapAdape navataraM bata rantumanAH parA / sakaruNA karuNAvacaye priyaM priyatamA yatamAnamavArayat / / 6 / 22 pAMcaveM sarga meM sahasA siMhAsana ke prakampita hone se krodhonmata hue indra ke varNana meM raudra rasa kA bhavya citraNa huA hai| lalATapaTTa bhrukuTIbhayAnakaM dhruvo bhujaMgAviva dAruNAkRtI | yaH kAlA atikuNDakhaNDAnAbhaM mukhamAdaye'sau // dadaMza dantai raSayA harinijI rasena zacyA adharAvivAdharau // prasphoTayAmAsa karAvitastataH krodhadra masyolbaNapallavAviva // 5 / 3-4 ajJAta yahAM indra kA hRdgata krodha sthAyIbhAva hai / jinezvara Alambana vibhAva hai / siMhAsana kA akasmAta kAMpanA uddIpana vibhAva hai / lalATa para bhRkuTi kA prakaTa honA, bhauhoM kA tananA, netroM kA agnikuNDa kI bhAMti agnivarSA karanA, adharoM kA kATanA tathA hAthoM kA sphoTana anubhAva haiN| amarSa, AkSepa, ugratA Adi saMcArI bhAva saMyoga se krodha raudra rasa ke rUpa meM vyakta haiM / inake huA hai / pratIkAtmaka samrATa moha ke dUta tathA saMyamarAja ke nItinipuNa mantrI viveka kI uktiyoM ke antargata, gyArahava sarga meM, vorarasa kI kamanIya jhAMkI dekhane ko milatI hai / yadi zaktirihAsti te prabhoH pratigRhNAtu tadA tu tAnyapi / parameSa vilolajihvayA kapaTI bhApayate jagajjanam ||11|44 mantrI viveka kA utsAha yahA~ sthAyI bhAva ke rUpa meM vartamAna hai| moharAja Alambana hai / usake dUta kI kaTUktiyA~ uddIpana kA kAma karatI haiM / mantrI kA vipakSa ko cunautI denA tathA moha kI vAcAlatA kA majAka ur3AnA anubhAva haiN| dhRti, garva, tarka Adi saMcArI bhAva haiM / isa prakAra vIrarasa samUce upakaraNa yahAM vidyamAna haiM / isI sarga meM apratyAzita pratyAkhyAna se zokatata rAjIta ke vilApa meM karuNarasa ko sRSTi huI hai / atha bhojanarendraputrikA pravimuktA prabhugA tapasvinI / vyalapadgaladazrulocanA zithilAMgA luThitA mahItale // 11 // 1 rAjImatI kA nirAkaraNajanya zoka sthAyIbhAva hai / neminAtha Alambana vibhAva haiN| vivAha se acAnaka virata hokara unakA pravrajyA grahaNa kara lenA uddIpana vibhAva hai| pRthvI para loTanA, aMgoM kA vicitra honA tathA ApU Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahAnA anubhAva haiN| viSAda, cintA, smRti Adi prayoga huA hai / nave sarga meM bhASA ke the samasta guNa dekhe vyabhicArI bhAva haiN| inase samRddha hokara rAjImatI ke jA sakate haiN| zoka kI abhivyakti karuNa rasa ke rUpa meM huI hai| vivAhaya kumArendra ! bAlAzcaJcalalocanAH / isa prakAra kItirAja ne kAvya meM rasAtmaka prasaMgoM ke bhukSva bhogAn samaM tAbhirapsarobhirivAmaraH // dvArA pAtroM ke manobhAvoM ko vANo pradAna kI hai tathA rUpa-saundarya-sampannAM zIlAlaGkAradhAriNIm / kAvya saundarya ko prasphuTita kiyA hai| jharallAvaNya-pIyUSa-sAndra-pInapayodharAm // bhASA hemAbjagarbhagaurAGgoM mRgAkSI kulabAlikAm / neminAtha mahAkAvya kI saphalatA kA adhikAMza zreya ye nopabhuJjate lokA vedhasA vaJcitA hi te // isakI prasAdapUrNa prAMjala bhASA ko hai| vidvattApradarzana, saMsAre sArabhUto yaH kilAyampramadAjanaH / uktiTe citrya, alaMkaraNapriyatA Adi samakAlIna pravRttiyoM yo'sArazcetavAbhAti gardabhasya guNopamaH // 6 / 12-15 ke prabala AkarSaNa ke samakSa AtmasamarpaNa na karanA kIrti- zArdUlavikrIDita jaise vizAlakAya chanda meM bhASA ke rAja kI maulikatA tathA suruci kA dyotaka hai / neminAtha mAdhurya ko yathAvat surakSita rakhanA kavi kI bahuta bar3I mahAkAvya kI bhASA mahAkAvyocita garimA tathA prANavattA upalabdhi haise maNDita hai| kavi kA bhASA para pUrNa adhikAra hai kintu puNyADhya kamalA yathA nijapati yoSAH suzolA yathA anAvazyaka alaMkaraNa kI ora usakI pravRtti nahIM / isI- sUtrAthaM vizadA yathA vivRtayastArA yathA zItagum / liye usake kAvya meM bhAvapakSa tathA kalApakSa kA manorama puMsAM karma yathA dhiyazca hRdayaM khAnAM yathA vRttayaH samanvaya dRSTigata hotA hai / neminAtha mahAkAvya kI bhASA sAnandaM kulakoTayaH kila yadUnAmanvagustaM tathA // kI mukhya vizeSatA yaha hai ki vaha, bhAva tathA paristhiti 10 / 10 ke anusAra svata: apanA rUpa parivartita karatI jAtI hai| yadyapi samasta mahAkAbya prasAdaguNa ko mAdhurI se phalasvarUpa vaha kahIM mAdhurya se taralita hai to kahIM oja se ota-prota hai, kintu sAtaveM sarga meM prasAda kA sarvotama rUpa pradIpta / bhAvAnukUla zabdoM ke vivekapUrNa cayana tathA kuzala dIkha par3atA hai| isameM jita sahaja, sarala tathA subodha gumphana se dhvanisaundarya ko sRSTi karane meM kavi ne siddha- bhASA kA prayoga huA hai, usa para sAhityadarpaNakAra ko hastatA kA paricaya diyA hai / anuprAsa tathA yamaka ke suru- yaha ukti "cittaM vyApnoti yaH kSipraM zuSkandhanamivAnala:' cipUrNa prayoga se unake kAvya ke mAdhurya meM racanAtmaka jhaMkRti akSarazaH caritArtha hoto hai|| kA samAveza ho gayA hai| nimnalikhita padya meM yaha vizeSatA babhau rAjJaH sabhAsthAnaM nAnAvicchitisundaram / bharapUra mAtrA meM vidyamAna hai| prabhorjanmamaho draSTuM svavimAnamivAgatam // 7 // 13 guruNA ca yatra taruNA'guruNA vasudhA kriyeta surbhirvsudhaa| anekaH svArthamicchadbhivinIpakAvanopakaiH / kamanAtureti ramaNekamanA ramaNI surasya zucihAramaNI // 5 / 51 rAjamArgastadAkIrNaH khagairiva phaladrumaH // 7 / 15 zRGgAra Adi komala bhAvoM ke citraNa kI padAvalI nItikathana kI bhASA sabase sarala hai| nave sarga meM mAkhana-sI mRdula, saundarya-sI sundara tathA yauvana-sI mAdaka neminAtha kI nItiparaka uktiyA~ bhASA ko isI saralatA, hai| aise prasaMgoM meM sarvatra allasamAsa vAlo padAvalI kA masUNatA tathA komalatA se yukta haiM / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 70 hitaM dharmoSadhaM hitvA mUDhAH kAmajvarAditAH / 1-hI prema tadyadvazavarticittaH pratyeti duHkhaM sukharUpameva mukhapriyamapathyantu sevante lalanauSadham / / 6 / 24 / 2 / 43 AtmA toSayituM naiva zakyo vaiSayikaiH sukhaiH / 2-vicArya vAcaM hi vadanti dhIrAH / 3 / 18 salilairiva pAyodhi: kASThariva dhanaJjayaH / 6 / 25 3- uccaiH sthitirvA kva bhavejjaDAnAm / 6 / 13 kintu krodha tathA yuddha ke varNana meM bhASA oja se 4-sthAnaM pavitrAH kva na vA labhante / 6 / 33 paripUrNa ho jAtI hai| ojavyaMjaka kaThora zabdoM ke dvArA 5-jano'bhinave ramate'khilaH / 813 yatheSTa vAtAvaraNa kA nirmANa karake kavi ne bhAvavyaMjanA ko 6- kAle ripumapyAzrayetsudhIH / 8 / 46 atova samartha banA diyA hai| moha tathA saMyama ke yuddha 7-sakalo'pyuditaM zrayatIha janaH / 8 / 53 varNana meM bhASA kI yaha zaktimattA vartamAna hai| -pitroH sukhAyaiva pravartante sunandanAH / 6 / 34 raNatUryarave samutthite bhtthkkaaprigjite'mbre| ___-zuddhirna tapo vinAtmanaH / 11 / 23 ubhayorbalayoH parasparaM parilagno'tha vibhISaNo raNaH // 11176 pAMcave sarga meM indra ke krodhavarNana meM jisa padAvalI ko 10-nahi kAryA hitadezanA jar3e / 11148 yojanA kI gayI hai, vaha apane vega tathA nAda se hRdaya meM 11-nahi dharmakarmaNi sudhIvilambate / 12 / 2 oja kA saMcAra karatI hai| isa dRSTi se yaha padya vizeSa ina bahumUlya guNoM se bhUSita hotI huI bhI neminAthadarzanIya hai| kAvya ko bhASA meM katipaya doSa haiM, jinakI ora saMketa na vipakSapakSakSayabaddhakakSa vidyullatAnA miva saJcayaM tt| karanA anyAyapUrNa hogaa| kAvya meM kucha aise sthaloM para sphuratsphuliGga kulizaM karAlaM dhyAtveti yAvatsa jidhRkSatisma vikaTa samAsAnta padAvalI kA prayoga kiyA gayA hai jahA~ // 59 usakA koI aucitya nahIM hai| yuddhAdi ke varNana meM to kItirAja kI bhASA meM bimba nirmANa ko pUrNa kSamatA samAsa bahulA zailI abhISTa vAtAvaraNa ke nirmANa meM sahAyaka hai| sambhrama ke citraNa meM bhASA tvarA tathA vega se pUrNa hotI hai, kintu meruvarNana ke prasaMga meM isakI kyA hai| devasabhA ke isa varNana meM, upayukta zabdAvalI ke sArthakatA hai ? prayoga se sabhAsadoM kI indraprayANajanya AkulatA sAkAra bhittipratijvaladanekamanojJaralaniryanmayUkhapaTalIsatata prakAzAH / ho uThI hai| dvAreSu nirmaka rapuSkariNIjalomimUrddhanmahamuSitayAtrikagAtradharmAH dRSTi dadAnA sakalAsu dikSu kimetadityAkulitaM bru vaannaa| // 552 utthAnato devapaterakasmAt sarvApi cukSobha sabhA sudharmA // isake atirikta ne minAya mahAkAvya meM yatra-tatra, chanda 5 / 18 pUrti ke liye balAt atirikta padoM kA prayoga kiyA gayA neminAtha kAvya meM yatra-tatra madhura sUktiyoM tathA hai / svakAntaraktAH ke pazcAt 'zucayaH' tathA 'pativratAH' lokoktiyoM kA prayoga huA hai jo isakI bhASA kI (2 / 36) kA, zuka ke sAtha 'vi' kA (2 / 58) marAla ke lokasampRkti ko sUcaka haiM tathA kAvya kI prabhAvakAritA sAtha khaga kA (2 / 59), vizArada ke sAtha 'vizeSyajana' kA ko vRddhigata karatoM haiN| kotapaya mArmika sUktiyA~ yahA~ (111 / 6) tathA vadanti ke sAtha 'vAcam' kA (3 / 18) prayoga udhRta ko jAto haiN| sarvathA Avazyaka nahIM hai / inase eka ora, ina sthaloM para, Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 71 ] kavi kI chanda prayoga meM asamarthatA vyakta hotI hai, dUsarI tuda me tatadambhatvaM tvaM bhadantatameda tu| ora, yahA~ vaha kAvyadoSa A gayA hai, jo sAhityazAstra meM rakSa tAta ! vizAmIza ! zamIzA vitatAkSara // 12 // 38 'adhika' nAma se khyAta hai| prastuta do padyoM kI padAvalI meM pUrNa sAmya hai, kintu neminAtha kAvya meM katipaya dezI zabda bhI prayukta hue padayojanA tathA vigraha ke vaibhinya ke AdhAra para inase do haiM / bIca ke liye vicAla, gaddI ke liye gandikA; mAlI bhinna-bhinna artha nikAle gaye haiM / ke liye mAlika: ullekhanIya haiN| inameM se 'vicAla' zabda mahAmada bhavA''rAgahari vigrahahAriNam / kucha uccAraNa bhinnatA ke sAtha, paMjAbI meM aba bhI pramodajAtatArenaM zreyaskaraM mahAptakam // 12 // 41 pracalita hai| mahAma dambhavArAga hariM vigrahahAriNam / neminAtha mahAkAvya kI bhASA meM nijI AkarSaNa hai| pramodajAtatArenaM zreyaskaraM mahAptakam // 12 // 42 vaha prasaMgAnukula, praur3ha, sahaja tathA prAMjala hai| nissandeha ye padya vidvattA ko cunautI haiM / TIkA ke binA inakA isase saMskRta-sAhitya gauravAnvita huA hai| vAstavika artha samajhanA vidvAnoM ke liye bhI sambhava nhiiN| pANDityapradarzana thA zAbdI krIr3A ye rasacarvaNA meM bhale hI bAdhaka hoM, inase kavi kA agAdha kItirAja ne bAraha sarga meM citrAlakAroM ke dvArA kAvya pANDitya, racanAkauzala tathA bhASAdhikAra vyakta hotA meM camatkRti lAne tathA pANDitya pradarzita karane kA prayatna hai| mAgha, vastupAla Adi ko bhA~ti pUre sarga meM ina kiyA hai / saubhAgyavaza ese padyoM kI saMkhyA bahuta kama hai| kalAbAjiyoM kA sanniveza na karake kItirAja ne apane sambhavata: ina padyoM ke dvArA ve batalA denA cAhate haiM ki maiM pAThakoM ko bauddhika vyAyAma se bacA liyA hai| samavartI kAvyazailI se anabhijJa athavA citrakAvya kI alaMkAravidhAna- alaGkArayojanA meM bhI kIrtirAja racanA karane meM asamartha nahIM hu~, kintu apanI suruci ke kI maulika sUjha-bUjha kA paricaya milatA hai| neminAtha kAraNa mujhe vaha grAhya nahIM hai / aise sthaloM para bhASA ke kAvya meM zabdAlaGkAra tathA arthAlaMkAra donoM kA vyApaka sAtha manamAnA khilavAr3a kiyA gayA hai jisase usameM durU 'dula prayoga huA hai, kintu bhAvoM kA galA ghoMTa kara barabasa hatA tathA kliSTatA kA samAveza ho gayA hai| alaMkAra ha~sane kA prayatna kIrtirAja ne kahIM nahIM kiyA nimnalikhita padya meM kevala do akSaroM, 'la' tathA ka, hai| unake kAvya meM alaMkAra isa sahajatA se prayukta hue kA prayoga huA hai| haiM ki unase kAvyasaundarya svataH prasphuTita hotA jAtA hai / lulallIlAkalAke likIlA kelikalAkulam / neminAthamahAkAvya ke alaMkAra bhAvAbhivyakti ko samartha lokAlokAkalaM kAlaM kokilAlikulAlakA / / 12 / 36 banAne meM pUrNatayA sakSama haiN| isa padya kI racanA meM kevala eka vyaJjana tathA tIna ____ antyAnuprAsa kI svAbhAvika avatAraNA kA eka svaroM kA Azraya liyA gayA hai| atItAntena etAM te tantantu tatatAtatim / udAharaNa dekhiyeRtatAM tAM tu totottu tAto'tatAM tato'ntatut // 12 // 37 / / jagaJjanAnandathumandaheturjagattrayaklezasetuH / nimnokta padya kI racanA anuloma vilomAtmaka vidhi jagatprabhuryAdavavaMzaketurjagatpunAti sma sa kambuketuH / / 3 / 37 se huI hai| ata: yaha prArambha tathA anta se eka samAna paDhA zabdAlaMkAroM meM yamaka kA kAvya meM pracara prayoga jA sakatA hai| kiyA gayA hai| yamaka kI surucipUrNa yojanA zRGgAra Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 72 1 mAdhurI ko vRddhigata karane meM sahAyaka huI hai / vanitayA'nitayA ramaNaM kayA'pyamalayA malayAcalamArutaH / dhuta - latA - tala-tAmaraso'dhiko nahi mato himato viSato'pi // 8 / 21 neminAthamahAkAvya meM zlokArdhayamaka ko bhI vistRta sthAna milA hai, kintu kItirAja ke yamaka kI vizeSatA yaha hai ki vaha sarvatra durUhatA tathA kliSTatA se mukta hai / puNya ! kopacayadaM natAvakaM puNyakopacayadaM na tAvakam / darzanaM jinapa ! yAvadIkSyate tAvadeva gadaduH sthatA dikam / / 12 / 33 arthAlaMkAroM kA prayoga bhI bhAvAbhivyakti ko saghana banAne ke liye kiyA gayA hai| upamA, utprekSA, dRSTAnta, rUpaka arthAntaranyAsa, samAsokti, atizayokti, ullekha Adi kI vivekapUrNa yojanA se kAvya meM adbhuta bhAva preSaNIyatA A gayI hai / jinezvara ke snAtrotsava ke prasaMga meM mUrta kI amUrta se upamA kA sundara prayoga huA hai / devatA atha zivAM sanandanAM ninyire dhanadadiniketanam / dharmazAstrasahitAM matiM giraH sadguroriva vineyamAnasam // 448 prastuta padya meM utprekSA kI mAmika avatAraNA huI hai / pavamAnacaJcaladalaM jalAzayai ravitejasA sphuTadidaM payoruham / parizaMkyate bata mayA tavAnanAt kamalAkSi ! bibhyadiva kampatetarAm || 12|e rUpaka kA saphala prayoga nimnokta paMktiyoM meM dRSTigata hotA hai / rAtri - striyA mugdhatayA tamo'Jjana digdhAni kASThAtanayAmukhAnyatha / prakSAlayatpUSa mayUkhapAyasA devyA vibhAtaM dadRze svatAtavat // 2130 kRSNa patniyAM neminAtha ko jina yuktiyoM se vaivAhika jIvana meM pravRtta karane kA prayAsa karatI haiM, unameM, eka sthAna para, dRSTAnta kI bhAvapUrNa yojanA huI hai / kiJca pitroH sukhAyaiva pravartante sunandanAH / sadA sindhoH pramodAya candro vyomAvagAhate || |34 zaradvarNana meM madamatta vRSabha ke AcaraNa kI puSTi eka sAmAnya ukti se karate hue arthAntaranyAsa kA prayoga kiyA gayA hai / madotkaTA vidArya bhUtalaM vRSAkSipanti yatra mataske rajo nije / ayukta-yukta - kRtya- saMvicAraNAM vidanti kiM kadA madAndhabuddhayaH || 3|44 jinezvara kI lokottara vilakSaNatA kA citraNa karate samaya kavi kI kalpanA atizayokti ke rUpa meM prakaTa huI hai| yadyarkadugdhaM zucigorasasya prApnoti sAmyaM ca viSaM sudhAyAH / devAntaraM deva ! tadA tvadIyAM tulyA dadhAti trijagatpradIpaH // 6 / 35 inake atirikta parisaMkhyA, vakrokti, virodhAbhAsa, sandeha, asaMgati, viSama, sahokti, nidarzanA, paryAyokta, vyatireka, vibhAvanA Adi alaMkAra neminAtha kAvya ke saundarya meM vRddhi karate haiM / inameM se kucha ke udAharaNa yahAM diye jAte haiM / parisaMkhyA - na mando'tra janaH ko'pi paraM mando yadi grahaH / viyogo nApi dampatyo viyogastu paraM vane // 1 // 17 sandeha - pizaGgavAsAH kimayaM nArAyaNaH ? suvarNakAya: kimayaM vihaGgamaH ? savismayaM tarkitamevamAdita: siMhaM sphuratkAJcanacArukesaram ? 25 vakrokti - devaH priye ! ko vRSabho'yi ! kiM gau: ? naivaM vRSAMkaH ? kimu zaMkaro ? na / jino tu cakrIti vadhUvarAbhyAM yo vakramuktaH sa mude jinendraH || 3|12 asaMgati - gandhasAra- dhanasAra- vilepa kanyakA vidadhire'tha tadaMge / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 73 ] kautukaM maha didaM yadamUSAmapyanazyadakhilo khalu tApaH anya ATha chandoM ke nAma isa prakAra haiM- drutavilambita, // 4 // 44 upajAti (indravajrA + upendravajrA), indravajrA, svAgatA, virodhAbhAsa-digdevyo'pi rasalInAH sabhramA apyvibhrmaaH| rathoddhatA, indravaMzA, upajAti, (indravaMzA + vaMzasya) vAmA api ca no vAmA bhUSitA apyabhaSitAH tathA zAlinI / paMcama sarga meM sAta chandoM ko apanAyA ___ gayA hai-upajAti (indravajrA + upendravajrA), indravajrA, paryAyokti-raNa rAtrau mahInAtha ! candrahAso vilokyte| vasantatilakA, vaMzastha, pramitAkSarA, rathoddhatA tathA zArdUviyujyate svakAntAbhyazcakravAkairivAribhiH lavikrIDita / chaThe sarga meM pAMca chanda dRSTigocara hote haiN| inameM upajAti kI pramukhatA hai| zeSa cAra chanda haiN|| 827 upendravajrA, indravajrA, zArdUlavikrIDita tathA mAlinI / viSama- modakaH kvauka zAzcAtra kva sapi:khaNDamodakaH / kvedaM vaiSayika saukhyaM kvacidAnandajaM sukham / / 6 / 22 aSTama sarga meM prayukta chandoM kI saMkhyA gyAraha hai| unake nAma isa prakAra haiM-drutavilambita, indravajrA, vibhAvarI, chandayojanA upajAti (vaMzasya + indravaMzA), svAgatA, vaitAlIya bhAvavyaMjaka chandoM ke prayoga meM kItirAja pUrNata: siddha- nandinI, toTaka, zAlinI, sragdharA tathA eka ajJAtanAmA hasta haiN| unake kAvya meM aneka chandoM kA upayoga viSama vRtta / isa sarga meM nAnA chandoM kA prayoga RtukiyA gayA hai| prathama, saptama tathA navama sarga meM anuSTupa parivartana se udita vividha bhAvoM ko vyakta karane meM pUrNakI pradhAnatA hai| prathama sarga ke antima do padya mAlinI tayA sakSama hai / bArahaveM sarga meM bhI gyAraha chanda prayoga meM tathA upajAti chanda meM haiM, saptama sarga ke anta meM mAlinI kA lAe gaye haiM / ve isa prakAra haiM- nandinI, upajAti prayoga huA hai aura navama sarga kA paiMtAlIsavAM tathA antima (indravaMzA +- vaMzastha), upajAti ( indravajrA + upendrapadya kramazaH upagIti tathA nandinI meM nibaddha hai| gyArahaveM vajrA), rathoddhatA, viyoginI, drutavilambita, upendravajrA, sarga meM vaitAlIya chanda apanAyA gayA hai| sargAnta meM upa- anuSTup, mAlinI, mandAkrAntA tathA AryA / dasaveM sarga kI jAti tathA mandAkrAntA kA upayoga kiyA gayA hai| racanA meM jina cAra chandoM kA Azraya liyA gayA hai, unake tRtIya sarga kI racanA upajAti meM huI hai| antima do nAma isa prakAra haiM-upajAti (indravajrA + upendravajrA), padyoM meM mAlinI kA prayoga huA hai| zeSa sAta sargoM meM zArdUlavikrIDita, iMdravajrA tathA upendravajrA / isa prakAra kavi ne nAnA vRttoM ke prayoga se apanA chandajJAna pradarzita neminAtha mahAkAvya meM kula milA kara paccIsa chanda prayukta karane kI ceSTA kI hai| dvitIya sarga meM upajAti (vaMzastha hue haiN| inameM upajAti kA prayoga sabase adhika hai| indravaMzA), indravaMzA, vaMzastha, indravajrA, upajAti (indravajrA isa kAvya ke mUlamAtra kA saMskaraNa yazovijaya upendravajrA), vasantatilakA, drutavilambita tathA zAlinI, granthamAlA bhAvanagara se saM0 1970 meM prakAzita huA hai| ina ATha chandoM ko prayukta kiyA gayA hai| caturtha sarga ko usake bAda Adhunika TIkA sahita eka patrAkAra saMskaraNa racanA nau chandoM meM huI hai| inameM anuSTup kA prAdhAnya hai| bhI prakAzita huA hai / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maNivArI dAdA zrojina candrasUrijo aura dillopati rAjA madanapAla [ mahAvIra svAmI kA mandira, kalakattA se ]