Jina Poojan

Author(s): Oshwal Associations of The UK
Publisher: Oshwal Associations of The UK
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004558/1

Page #1

|| શ્રી મહાવીર સ્વામીને નમઃ ।।
ઓશવાળ એસોસીએશન ઓફ ધી યુ.કે. જિન પૂજન
પૂજન કરી કરો તિર્થંકર ભક્તિ

JIN PUJANS REVERENCE TO THE TIRTHANKARS

Page #2

કે
રે છે
| ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી ||

Page #3

PREFACE
Jai Jinendra, Pranam
Many different Poojans and Rituals are scheduled to be performed during the Pratishtha Mahotsav of the new Shikharbandhi Jinalay at Oshwal Centre. The purpose of these is to pay our respects to our Tirthankars for the salvation they have attained.
In this booklet we have attempted to explain, both in English and in Gujarati, the significance of these various Poojans and Rituals and how they are performed. A lot of time and effort has been spent by a number of very dedicated volunteer devotes who carried out extensive research and produced the information that forms the backbone of this booklet. The Executive Committee of the Oshwal Association of the U.K. is eternally grateful to these devotees.
This is perhaps the first time in the history of the Association that such detailed information has been compiled in respect of the Poojans and Rituals and we hope that you will preserve this booklet and respect it in the same way as a book of religious text. Every possible attempt has been made to ensure that the information presented here is authentic and in accordance with Jain principles. and edicts. However, we would like to apologise in advance for any errors that may still be contained within the text.
We are conscious of the fact that whilst making the preparations for the Pratishtha Mahotsav we may have had to take decisions that could be perceived to be at variance with certain basic principles of Jain Dharma. However, all our decisions have been taken after very careful thought and consideration of the local conditions together with health and safety issues. It has pained us considerably in having to take such decisions and we beg forgiveness from our Tirthankars for this. We have also explained the situation to the Pujya Maharajsahebs in India and whilst they may not condone all our actions they do sympathise with our predicaments. They have accepted our assurances that we have not done, or are doing, anything to deliberately deviate from the basic principles of Jain Dharma.

Page #4

2
1. Introduction and Background
Before we start, we must emphasize that there are many different ways of doing Jinpujä. What you read here and what you may see during the Pratishthä, is not the only way. Keeping in mind the Jain doctrine of Anekäntväd (multiple viewpoints), we want to make it clear that it is not our intention to offend anyone.
Pujäs and Poojans (Part 1)
Rites & Rutuals in Jainism
The one and only purpose of Jainism is to attain Moksha' (salvation, freedom from cycle of life and death or eternal happiness). Rites and rituals are small but important beginning steps towards the path of Moksha and as such is an integrated part of daily life of a Shravak. The rites and rituals consist of Bhakti and Worship. All the Jain rites and rituals are to be performed with Samvarbhav (stopping of influx of karmic matters) because our ultimate ambition is to achieve supreme and eternal bliss and peace.
Unlike the general concept of rites and rituals, Jains do not perform rites and rituals for worldly happiness, fo a certain miracle or to please some divine power. In Jainism, the purpose of rites and rituals is to pay our respect to Tirthankars for the salvation they have attained, for showing us the path of purification (Moksha), and to get the inspiration to become like them. The aspirant (Südhak) attains the inner peace by performing the rites and rituals, and suppresses his/her passions such as anger, ego, deceit and greed. The Bhakti and Worship should imprint an everlasting impression of Jain principles in the minds of an aspirant (Sadhak). Rites and Rituals performed with pure thoughts and true Jain principles of Ahimsa in mind should lead the aspirant to believe that path to Moksha can only be attained by acquiring the three jewels, namely, Samyak Gnana (Right Knowledge), Samyak Darshan (Right Perception), and Samyak Charitra (Right Conduct). Then slowly but surely, the aspirant sets out on the path of salvation. Tirthankars were humans like us before they attained Moksha. Similarly, we human beings can attain Moksha and become like THEM.
The most important rituals among the Jains are worship of idols.
1. Daily Pujd or Worship
2. Special (parva) Pujä or Worship
Daily Worship of idols
L.I. Why do we need to do Jinpujä?
Jinpuja is a spiritual ritual designed for Shrävaks. The presence of image of Tirthankar provides mental peace and harmony and encourages one to detach him/her self from the worldly desires. The forum is that Pujäs provide help people discipline themselves. It is considered to be a simple, preliminary step towards the attainment of Moksha. We pray and/ or worship to pay our respects to the Tirthankars because THEY have liberated, THEY have explained the path of liberation and to get an inspiration to become like THEM.

Moksha = moha + kshaya; moha means delusion and kshaya means eradication - this makes Moksha as the state where there is no delusion and all karma are eradicated. There are three jewels, samyak-darsana or right perception (inclination or belief), samyak-gnäna or right knowledge (cognition), samyak-chäritra or right conduct - these three combined are the means of Moksha.

Page #5

1.2. Bhakti & Puja (Devotion & Worship)
Bhakti (devotion) and Pujä are interwoven with the daily life of a Jain and is considered as part of daily conduct (Vyävhar). Bhakti and Pujä shows the purest of soul in the form of daily conduct. This daily conduct should lead us to the path of (Nischäy), the realization of absolute purest form of our own-self, the soul. There are nine types of Bhakti: (1) Hearing God's name (Shravan), (2)Devotional singing (Kirtan), (3) Remembering (Smaran), (4) Worshiping (Jinpujä), (5) Bowing down (Vandanä), (6) Adorning (Archana), (7) To seek refuge in complete surrender - Servitude (Sharan), (8) Friendly sentiment (Maitri) and (9) Dedication of self (Nivedan). The Jinpujä process developed by our greatÄchäryas includes all nine types of Bhakti.
1.3. Types of Puja
There are two types of Jinpujä: Saguna & Nirguna. The worship of Jina in the form or Image is called Saguna Jinpujä. The worship of Jina as formless (spiritual idea of Jina) is called Nirguna Jinpuja. The Saguna worship of the Parmätmä (idol) is of eight-fold (Ashtaprakäri). We require the medium of an Idol or image for worship till we reach the 7th Gunasthän? (Seventh Stage in the spiritual development). Nirguna worship consists of devotion and meditation of the Formless one. Once the aspirant is spiritually advanced to significantly higher spiritual level (the stage of the 8th Gunasthän and beyond), where Saguna worship is abandoned. A beginner requires the medium of Idol. While carrying on the Dravyapujä(Pujä that includes physical offerings such as Water, Sandal-wood (Chandan), Rice etc is known as Dravyapujä) we should do the Bhävpujä (mental/ emotional act of Puja without any physical offerings).
There are various types of Pujäs: some of the common Pujäs are (1) Eight-fold Jinpujä (Ashthaprakäri or Ashthadravya Pujä), (2) Adhar (18) Abhishek Pujä, (3) Panch Parmeshti Pujä (4) Snätra Pujä.
1.4. How to be engrossed in Jinpujä?
To be engrossed completely in Jinpujä, the aspirant should have Tadgat Chitt (full concentrration), Samay Vidhän (observance of the proper timing), Bhäv Vruddhi (ever-increasing devotion), Vismay (admiration - astonishment), Pulak (delight) and Pramod-pradhän (appreciation of great qualities of the Tirthankar).
By performing Jinpujäon a regular basis with pure feelings (bhäv- mental / psychic aspect), it can remove eight types of karma: knowledge-obscuring karma, perception/awareness obscuring karma, belief and conduct diluting karma, energy obscuring karma, life-span determining karma, body-determining karma, status determining karma, and pain-pleasure producing karma. And thus liberate us from the bondage of karma forever.
2 There are 14 stages of spritual development, namely: Wrong belief (Mithyätva); Clouded right belief (Säsvädan); Right-wrong belief (Mishra); Right belief with vowless conduct (Avirati Samyak-Darshan), Right belief with partial vow conduct (Deshvirti Samyak-Darshan), Right belief with complete vow conduct with minimum carelessness (Pramat-virat), Right belief with complete vow conduct with the utmost care (Apramat-virat), Stage of new thought activity (Apurva Karan): Stage of advance thought activity (Anivritta Karan); Stage of subtle greed (Sukhama Sampräya); Suppressed passions stage (Upshänt Moha); Passionless stage (Kshina Moha); Active Omniscient (Sayogi Kevali); Inactive Omnicient (Ayogi Kevali)

Page #6

1.5. Bhäv Pujä
There are three types of Bhäv Pujäs. Chaitya Vandan, Stavan and Stuti constitute the Bhäv Pujä. In general, Chaitya Vandan is performed after the Ashtaprakäri Pujä. Bhäv Pujä makes us feel happy and it helps in destroying kshayas (passion), plants seeds of good qualities and destroys karmas.
1.6. Purity to be Observed for performing Pujä:
The purity of the surroundings inevitably affects one's purity of thought. Purity of the Jinpujäceremony is integral to the proper completion of Jinpujä.
Physical Purity: The aspirant should take a bath using the necessary amount of water to clean his/her body.
Purity of Clothes: We should have a special set of clothes worn only for pujä. The clothing should never have been worn while using the rest room and never have been worn while eating or drinking. Traditionally, garments should be generally white and unstitched. Men are recommended to wear dhoti and khesh. In contemporary times, women can wear traditionally appropriate clothing as long as the clothes are new.
Purity of Mind: While worshipping avoid stray thoughts. We should utter relevant verses and meditate on the virtues of the Bhagwän.
• Purity of Ground: We should sweep the floor of the temple, clean and arrange the articles of worship.
• Purity of Upakaran (items used in worship): We should buy good and clean items for worship.
Purity of Money: Money to be used in religious purposes must be earned honestly. Ill-gotten wealth should not be used.
Purity of Ceremony: We should stop thinking of worldly affairs as soon as we are on our way to the temple. We should not carry out any worldly business in the temple area and should perform the Pujä ceremony systematically.
1.7. Ashtaprakäri (Eight Fold) Jinpuja of Swetämbar Pratimäjis (Performed daily):
This particular Jinpujäis usually performed in the morning. We worship idol with eight fold offerings. Each Pujä has specific significance. There are eight karmas and to destroy them we perform eight kinds of pujä: jal(water), Chandan (sandalwood paste), Pushpa (flowers), dhoop (incense), dipak (light), akshat (rice), naivedya (sweets), and fal (fruits). These are described below:
1. Jal Pujä: (Water): Before performing this, everything (like flowers), from the Parmätmä should be removed. Then insects (if any) on the Parmätmä are removed gently by using a peacock feather-brush. After this, we should sprinkle water (abhishek) on the Parmätmä. Then remove stale sandal paste by wet cloth (Potu), apply the Välakunchi (brush of hair-like Chandan sticks) gently on the places where dry paste is stuck.

Page #7

5
By bathing the idol in right manner we ask: may the impurities of our Karmas wash away from our soul.
Let us bathe the idol of Arihant with water in the form of equanimity, from the Kalash in the form of Knowledge, so that our Karmas get destroyed.
2. Cm
Water symbolizes life's ocean of birth, death, and misery. This Jinpujäreminds that one should live one's life with honesty, truthfulness, love, and compassion towards all living beings. This way
one will be able to cross life's ocean and attain liberation (Moksha). Chandan Pujä: (Sandal-wood): Wipe the Parmätmä with three pieces of cloth to remove all water, and make the Parmätmä сompletely dry. This Pujä involves pujä of nine limbs (Nav Angi Pujädescribed below) with sandal-wood (1) two toes of the feet, (2) two knees, (3) two forearms, (4) the shoulders, (5) the head, (6) the forehead, (7) the throat, (8) the heart and (9) the naval.
Nav Angi Pujä:
1. Toes - Arihant, you traveled great distances by foot to preach to the ignorant Souls and show them the right path of life so his feet are worthy of worship. Let me also have that kind of strength that I can also bring righteousness for others and myself.
2. Knees - With the help of these knees you stood motionless for days in meditation and achieved omniscience. By worshiping you let me also find the strength to meditate.
3. Forearm - Even though you had all the amenities and riches, you gave away everything with these hands, to realize your self and show the right path to mankind. All living beings were safe at your hands, as you promised them safety. By worshipping your hand, I wish I do not get attached to material wealth, and I promise non-violence towards all living beings.
4. Shoulders - Even though you possessed the strength, you never misused it and never had pride. Your strength also carried the burden of saving others. Likewise, I wish I never become proud and I am able to carry responsibilities.
5. Head - Bhagwan, you were always absorbed in self-realization and in the betterment of all living beings. Let me have the ability to think about others. Siddhashila is located on top of the universe, likewise the head is on top of the body. By worshipping the head, I want to reach Siddhashila.
6. Forehead - Because of Tirthankar Nam-Karma, all three worlds pray to you. Worshipping your forehead will bring good fortune. You were able to equally endure pleasure and pain. I wish to do the same.

Page #8

7. Throat - With your soothing and sweet speech, you touched so many lives and helped them realize their own selves. Let my speech work for the good of others.
8. Heart - Vitrag Bhagwan's heart was full of amity, compassion, and mercy. Likewise, let my heart be full of these feelings.
9. Navel - The navel is the center for concentration of the mind during meditation. I wish to attain the highest form of meditation to realize the self, as you did. Let me have that power by worshipping this navel of yours.
To achieve the tranquility (coolness) in our soul, we worship the idol of Arihant with the sandalwood because tranquility resides in Arihant and his face is also tranquil. Chandan symbolizes knowledge (gnana). By doing this Jinpujä, one should thrive for right knowl
edge. It also applies for coolness. Coolness of heart, mind and feelings can be achieved. 3. Pushpa Pujä: (Flower): The flower symbolizes conduct. Our conduct should be full of love and
compassion towards all living beings, like flower provides fragrance and beauty, without any discrimination. We should live our life like flowers with full love and compassion towards all living beings. By offering fragrant and unbroken flower to Arihant, whose miseries have been destroyed,
we acquire the capability to go to Moksha, just like the flower. 4. Dhoop Pujä: (Incense): Dhoop symbolizes monkhood life. While burning itself, incense provides
fragrance to others. Similarly, true monks and nuns spend their entire life selflessly to benefit all living beings. This Jinpujäreminds that one should thrive for an ascetic life. By placing the incense (dhoop) on the left side of the idol, we initiate the upward meditation
to destroy the bad odor of Mithyatva (false faith) and manifest our pure soul. 5. Dipak Pujä: (Candle): The flame of Dipak represents a pure consciousness, i.e. a soul without
bondage of any karmas or a liberated soul. By doing this Jinpujäone should thrive to follow five great
Sädhu (Jain monk) or Sädhvi (Jain nun) is who practices five mahävratas (great vows), five samitis (carefulness) and three Guptis (restraints); has taken Dikshä (initiation) per either Digambar or Svetämbar tradition, 2. who practices Samatä (equanimity; treats the favorable and non-favorable situations indifferently.), 3. who follows and preaches the major path of liberation expounded by our Tirthankars, 4. emphasizes on the selfefforts and self-initiatives, 5. who firmly believes in and practices the anekäntväd, and 6. has given up pleasures of five senses, has no worldly attachments like assets, family, bank balance, house, car and similar things and has won over internal enemies like anger, ego, deceit and greed. They travel by bare feet, they do not use any transportation system, they do not take shower, they do not shave, they do not eat after sunset and more. Their only goal is to attain "Mokshä"The message of Jina, Bhagwan Mahavir, the last Tirthankar, is carried by the Ächäryas, the spiritual leaders. The responsibility of the spiritual well being of the entire Jain Sangh rests on the shoulders of the Achäryas. Before reaching that state, one has to do an in-depth study and gain mastery over the Ägams. In addition to acquiring a high level of spiritual excellence, they also have the ability to lead the
monastic communion. They should also know various languages of the country and have a sound knowledge of other philosophies, ideologies, and religions of the region and of the world. The title of Upadhyäya is given to those Sädhus who have acquired a special knowledge of the Agams (Jain scriptures) and philosophical systems Thev teach Jain scriptures to deserving aspirants, including Sädhus and sädhvis.

Page #9

vows; non-violence, truthfulness, non-stealing, chastity, and non-possession. Ultimately these vows will lead to liberation.
When we light the lamp in right manner our miseries get destroyed. As a result, we get the knowledge in the form of Kevaljnana, which illuminates the whole universe.
6. Akshat Pujä: (Rice): Rice is a kind of grain, which is non-fertile. One cannot grow rice plants by seeding rice. Symbolically, it represents the last birth, By doing this Jinpujäone should thrive to put all efforts in life in such a way that this life becomes the last life, and there will be no more birth after this life. Literally, Akshat means unbroken, and it stands for unbroken happiness. The bright white color of rice represents the purity of our soul.
By offering pure and unbroken rice grains in the form of Nandavarta, we meditate in front of Arihant, keeping all our worldly attachments away.
7. Naivedya Pujä: (Sweets): Naivedya symbolizes tasty food. By doing this Jinpujä, one should thrive to reduce or eliminate attachment to tasty food. Healthy food is essential for survival, however one should not live for tasty food. Ultimate aim in one's life is to attain Moksha where no food is essential for survival.
In the course of cycle of birth and death I have remained hungry many times. But that was transitory. Oh! Arihant! Give me permanent state where there is no desire of food (Moksha).
8. Fal Pujä: (Fruit): Fruit is a symbol of Moksha or liberation. If we live our life without any attachment to worldly affairs, continue to perform our duty without any expectation and reward, be a witness to all the incidents that occur surrounding us, truly follow monkhood life, and have a love and compassion to all living beings, we will attain the fruit of liberation. This is the last Jinpujä symbolizing the ultimate achievement of our life.
For the Puja of Arihant, the Supreme Being, the heavenly gods bring fruits with devotion and as a result ask for the Moksha, the ultimate fruit.
1.8. Performance of Rice Swastik & its Significance (In Akshat Pujä, Naivedya Pujä and Fal Pujä performed together to complete above 6, 7 and 8)
The swastik sign symbolizes the samsarik cycle that is consisted of four destinies: 1. heavenly beings, 2. humans, 3. hell beings and 4. rest of the living forms (animals, plants, etc.). A given soul can be born unaccountable number of times in each type. After JinDarshan or Jinpujä, the aspirant sits on a mat in front of the Parmätmä. He/she forms a sign of swastika using rice grains on a plate or a wooden plank. This symbolizes the four-samsarik destinies. Then he/she places three dots above the swastik sign. Three dots symbolize the three jewels- perfect perception, perfect knowledge and perfect conduct. These three provide the means for escaping the miserable samsarikcycle. Finally, he/she makes a half circle on the top of three dots and puts a dot in that half circle. This half circle figure with a dot symbolizes the place, sidhdhha-lok (upper portion of the universe) where the liberated souls are. The aspirant desires to be liberated from the samsarik cycle of four destinies by the means of right perception; right knowledge and right conduct and attain Moksha. The aspirant puts Sweet on the swastik symbolizing he/

7

Page #10

8
she wants to attain a foodless state (Anähäri - Siddha). In addition, the aspirant puts fruit on the siddhashilä symbolizing the fruit of the Jinpujä is the fifth state of liberation that is liberation.
1.9. Ärati (Aarti) and Mangal Deevo
The practice of ärati and mangal deevo was started around 12th Century AD (almost 900 years ago) by the inspiration of Acharya Hemchandraji. It was a time when a lot of Jains were getting converted into other religions such as Hinduism and the practice of animal slaughter that Mahavir Swami had stopped during his times was getting popular again. Acharya Hemchandraji inspired the then Hindu King Kumarpal of Gujarat with his teaching of non-violence and explaining the true meaning of religion. King Kumarpal became a Jain shäravak and is said to have started the practice of Ärati and Deevo and declared the state of Gujarat as a non-violent state. Thus the mangal deevo we will sing will have the name of Raja Kumarpal in the song.
The Arati that we say today was written by Sheth Mulchand of Dhudeva (Kesaryaji) in Rajasthan. Kesaryaji is a Jain pilgrimage where the main pratima is a beautiful idol of Adeshwar Bhagwan in black marble.
The story goes like this: Sheth Mulchand was a very pious merchant who ardently worshipped and regularly performed puja and ärati at the Kesariyaji temple near the village where he lived. He was so deeply devoted to Adeshwarji that in his old age when he had to move to another village to live with his relatives who could take care of him there, he could not bare the separation. At that time it is said that the devs guarding the temple gave him a small piece of the actual moorti of Adeshwarji that he could take with him to pray.
Thus we honor the extreme Bhakti of Sheth Mulchand by singing the ärati he sang everyday at Dhudeva, Kesariyaji.
Even today the ärati at Kesaryaji is unique and mesmerizing and is sung in a special folk tune that is worth participating in.
Ärati (Aarti)
There are many meanings of Arari. One meaning is to experience the spiritual joy from all directions (Ärati = Ä + Rati; Ä means from all sides and Rati means Joy - spiritual joy). When a religious activity is concluded with success, we do Ärati to express our spiritual joy. Ärati also means to seek the end of "Är" (misery). This material world (Samsar) is full of misery, and the aspirant is performing Ärati to free himself/herself from the cycle of the misery of the material world, cycle of birth and death. Third meaning is that to fill our inner selves with spiritual joy, and to end the mental unhappi
ness.

To free from the miserable cycle of the material world (Samsär), one needs to have bright light of five types of knowledge. That's why we light five Dipaks (which has candle like flame). These five Dipaks are also symbol of five great vows (Panch Mahä Vrat) through its practice, one attains the salvation. Five Dipaks are also symbolic of practicing five Samitis (Restraints), It is also representative of restraining negative activities of five senses and five characteristics of Samyak Darshan (Right Perception).

Page #11

Another way to understand the purpose of performing Arati is that, to free our selves from the miserable cycle of material world, we need to detach our selves from all worldly attachments as five supreme beings (Panch Parmeshthi) have done it. To pay our spiritual tribute to these five Panch Parmeshthi, we light up five Dipaks, and we mentally contemplate that "I want to also give up all worldly attachments, and want to initiate myself (take Dikshä) to become a Sädhu (or Sädhvi) to free myself from four Samsarik destinies and to attain the fifth destiny, Moksha.
1.10. Mangal Deevo
Mangal means to eradicate bad karma (päp), to free our selves from Samsär (material world), to remove the darkness of ignorance, to have an auspicious opportunity to practice Right Religion and to practice the path that is beneficial to the Self (soul). Only path of Moksha is beneficial to our Self that is attained by eradicating all karma. By removing the darkness of karma, one enlightens himself/ herself with the Absolute Knowledge (Keval Inäna). One Dipak is used in Mangal Deevo to symbolize the one and only Perfect Knowledge, Keval Jnäna through which the darkness of the ignorance is permanently removed, the miserable cycle of birth and death is permanently ended, the association with the foreign dust of karma is completely terminated, and the true qualities of the souls are forever realized. In other words, one Dipak in Mangal Deevo symbolizes the one and only path of Moksha as expounded by Tirthankars. We should mentally contemplate while performing Mangal Deevo that I want to enlighten my inner Dipak (self) just like this Mangal Deevo by attaining the perfect knowledge, Keval Gnäna by practicing the path of Moksha as expounded by Tirthankars."
1.11. Shanti Kalash
This is performed for inner and external peace for everyone and everywhere in the universe. In the beginning, Namokar Mahä Mantra and Uvasaggaraham are recited, and then it is followed by Bruh-Shanti while maintaining a continuous flow of the Panchämrut from Kalash in to a Pot. In this process, the peace in the universe is prayed for by wishing good physical, verbal, mental and spiritual health to all living beings and absence of misery everywhere. This is done in the manner it was done by the heavenly beings and their king (Indra) while performing Janmäbhishek of Tirthankar on the Mount Meru. Aspirant pays his/her respect to all twenty-four Tirthankars and prays for suppression of passions (Kashäy) everywhere. Inner and external peace is wished to the four folded community (Sangh) and to all living beings, guidance from Jain monks and nuns is sought, Mantras are recited, help from heavenly beings is sought, environment, that is free of diseases, wars, droughts, disturbances and unhappiness, is sought. The spiritual progress, contentment and well being for everyone are wished. It is prayed that every living being becomes free of all kind of fears, fear of water, fire, poison, animals, disease, war, enemy, robber, etc. It is wished that each living being helps each other, everyone eliminates his/her own faults, and everlasting happiness for everyone is wished.
1.12. Snatra Pujä
Snätra Pujä was written by Shree Acharya Veervijayji Maharaj hundreds of years ago using certain popular Tirthankars to depict the ritual and pay respect through this re-enactment with different kinds of flowers, incense, or water (called Kusumanjali) putting at the foot of Jineshwar Bhagwan. Today starting from the first Tirthankar - Rushabh Dev (Aadi Naath) to the last one - Mahavir Swami, all 24 Tirthankars are remembered individually and flowers placed at their feet.
UN Jan Education international

Page #12

10
Snätra Pujä is compulsory to be performed daily in the morning in Swetamber temples, whether new or old and may be performed by one individual, two people or many people. If there is no one available at the time for the Snätra Pujä, then the Pujari performs it. Pratimäjis with Prän Pratishthä (are like Tirthankars residing in our temple) also require us to perform Jinpujà daily. It should be noted that Snätra Pujä must be performed prior to any Puja or Poojan.
The ritual bathing of the image (Snätra Pujä) is a symbolic re-enactment of the bathing of the newborn Tirthankars by celestial gods and goddesses (Dev and Devis) over Meru Mountain. Snatra derives from the word "Snan", which means, "to bathe”. A simple symbolic act is to touch one's forehead with the liquid used to bath the idol.
Tirthankar's great Punya (good karmas), during the five great events in their lives known as *PanchKalyanak', have been the contributors of happiness and brightness in the lives of all the beings of the universe, including hellish beings in the Narak (hell). We owe full gratitude and respect to these Tirthankars and perform the ritual to commemorate the five great events of their lives namely (1) Chyavan(Conception) Kalyanak, (2)Janma (Birth) Kalyanak, (3) Diksha(Renunciation) Kalyanak, (4) KevalGnan (Enlightenment) Kalyanak and (5) Nirvana (Moksha) Kalyanak during the Snätra Pujä. Chyavan and Janma Kalyanak are described in depth during the Snätra Pujä. Chyavan Kalyanak and the fourteen dreams' dreamt by the mother are remembered and described. Janma Kalyanak of each of the Tirthankars is celebrated in the manner as was done by the heavenly beings and their king (Indra) on the Meru Mountain, while performing 'Abhishek' (bathing) ceremony. Ashtaprakäri pujäis performed thereafter, followed by Arati and Mangal Deevo. Finally Shanti Kalash is performed for inner and external peace for the four-folded community (Sangh) and everlasting happiness is wished for all living beings in the universe. The spiritual reasons for Snätra Pujä are the following: 1). This is a medium of expressing our respect and devotion towards Jineshwar Bhagwan. “Devotion is the only simple and easy route leading to salvation or imancipation". 2). To grasp or receive virtues of Tirthankar. By politely establishing Jineshwar Bhagwan on the throne and then bathing him, we ought to receive virtues of Tirthankar. This is because since the beginning of time, which has no beginning, we have collected endless particles of filthy thoughts due to passion, snare of world and spite. We want to abolish these passions and spites by continuous shower of virtues of Tirthankar and thereby purifying the soul leading to imancipation (Moksha). Meaning of Snätra Pujä
1. Sarasa Shanti We bow to Shree Jineshwar who is extremely tranquil, fascinating, pious, a coffer of
endless virtues. 2. Kusuma Bharna We remove the flowers of ornaments from the body of Jineshwar and establish the
idol on the throne and anoint him with sweet water. 3. Jinajanma Samayae Those who observe the bathing, by dev and devis, of Shree Jineshwar with golden and diamond pots are considered to be very lucky.
4. Nirmal After anointing with clean and neat water, we put valuable garments and put flowers at the feet of Shree Jineshwar. As the clean water removes the dust and rubbish from our body, the great divine substance oozing from the Jineshwar cleans and removes our bad karmas from our soul.

Page #13

11
obi
5. Muchkund The gods and goddesses put five kinds of flowers namely, muchkund, champo, malti,
lotus, etc. This rite is called giving "Obligations of flower" (Kusumanjali). 6. Rayana Shihasan Now, establish the idol of Shree Shantinath on the throne set with jewels and give
obligations of flowers because he is a coffer of virtues and destroys the sins of all creatures. 7. Krishnagaruvara Krishna Guru (cousin of Neminath) offers Shree Neminath Jineshwar and gives
obligations of flower at his feet. 8. Jasuparimal As the wasps are attracted by the perfume and create music, gods and mankind by
giving best and sweet flowers achieve the salvation (Emancipation). 9. Pasajineshwar Benevolent (obliging) Shree Parshvanath gives victory in the world. We give obliga
tions of all the best and clean flowers at his feet. 10. Muke Kusumanjali Gods and goddesses give obligations of flower at the feet of Shree Mahavir
Bhagwan. By giving obligations of flowers at the feet, best souls can destroy their sin past, present, and
future lives. 11. Vividha Having different kinds of flower, we bow down to Shree Jineshwar and give obligations of
flowers at his feet. 12. Navankale Deities and Damsels bring Shree Jineshwar on Meru Mountain and giving him a bath, they
give obligations of sweet flowers at his feet. 13. Vardhman Chauvishi Jina All Indras give obligations of flowers at the feet of all Twenty Four
Jineshwars whose mediation removes and destroys all the difficulties and sufferings and make the
members of the union happy. 14. Ananta Chauvishi We bow down all previous groups of Twenty-Four Jineshwars and we give obli
gations of flowers at the feet of present Twenty Four Jineshwars devotedly. 15. Apachara Mandali By appreciating his virtues, we give obligations of flowers to Shree Jineshwar
who is worshipped and rejoiced by the groups of damsels. 16. Sayala Jineshwar “All the members of the Union (Sangh) can fulfill their hopes, desires, and pur
poses by describing and hearing the well-being of Jineshwar. 17. Samkit Gune Shree Jineshwar, achieving true perception, in his previous birth and observing good
character and holy life and worshipping Vissthanak Tap, thinks in his heart (see below). 18. Jo Hove Muj Shakh "I wish I had power to inspire all living creatures of the universe to take interest
in the Kingdom of Jineshwar." By this pious thought, he achieves the status of "Tirthankar" in future
birth. 19. Suragathi Sayam In this way, Jineshwar observes his holy character and holy life by thinking the
upliftment of the whole universe. 20. Vachema Aekdev Thereafter, Mahavirswami takes birth in heaven as a dev. After dying from that
heaven, He takes birth in the womb of Trishala at the palace of King Siddarth. 21. Utarta Chaud Supan At that time, Mother Trishala sees fourteen divine dreams in her sound sleep. 22. Phela Gajavara Ditho In her first divine dream, she sees an elephant, in the second, a shining Ox, in
the third, a Lion, in the fourth, the beautiful goddess Laxmi, in the and our only shelter in the universe."
At this time, they all shower gold, silver, and jewels worth millions and billions. 23. Sadharana fifth, a wreath of flowers (a Garland), in the sixth, the full moon, in the seventh, the
Red Sun, in the eighth, a large Flag, in the ninth, a large full water pot, in the tenth, a Lake full of lotus, in the eleventh, the Milky Ocean, in the twelfth, a Divine Plane, in the thirteenth, a Pile of
Jewels, and in the fourteenth, a Smokeless Fire. 24. Swapna Lai Jai After seeing the fourteen dreams, Mother Trishala awakes
and goes to King Siddarth and tell him about her divine dreams.

Page #14

12
25. Raja Artha Prakashe King Siddarth tells the meaning of the divine dreams and makes a forecast. 26. Putra Tirthankar "You will give birth to a great son who will be the "Tirthankar". All the living
creatures of the whole universe will bow down to him and all our hopes, desires, and purposes will be
fulfilled." 27. Avadhignan With the knowledge of Avadhignan, the soul of Mahivira gets planted into the womb of
mother Trishala and becomes very happy and cheerful. 28. Subhlagne Shree Mahavirswami takes birth when all the planets are perfectly aligned (all good things
happen) and after His birth, all the living creatures of the whole universe (even in hell) feel happiness
and relief from their sufferings and miseries with the divine light. 29. Sambado Kalash Fifty-six divine maiden goddesses (devis) come from different directions to bow
down to Jineshwar and Mother Trishala and rejoice extremely 30. Astaa Sanvarta The tasks of these fifty-six devis are: - Eight clean the ways, Eight shower the
scented water, Eight offer water pots, Eight offer mirrors, Eight offer blowers, Eight blow their Fans, Four tie up the divine thread of protection and Four stand with the enlightened lamp. Now, the fifty-six devis build up a small house of banana leaves and bring Trishala and Vardhaman (Mahavir) to give him
a shower. 31. Kusumapuji Then they worship Mahavira with sweet flowers and adorn Him with oranaments and tie
up the divine thread of protection and lay Him down in the cradle. 32. Nami Kahe Maaye Then, they bow to Mother Trishala and her son and say, "Your son may live long
and be victorious as long as Meru Mountain, the sun and the moon exist in the universe." 33. Swami Guna Gavati At this time, the throne of Saudharmendra vibrates. 34. Jina Janmyaji He becomes to know, with the knowledge of Avadhignan, that Mahavira has taken
birth and he becomes happy and cheerful. 35. Sugosh Ade Ganta Nade Then, he orders the god, Haringamaishi, to toll the bell (“Sugosha") and to
tell all the Gods and goddesses to go to Meru Mountain to celebrate the birthday function of Jineshwar.
Billions of Gods get together and go to Meru Mountain. 36. Aem Sabhliji While Trishla is still sleeping, Saudharmendra takes Jineshwar in his two hands and goes
to Meru Mountain with the dancing gods and goddesses. 37. Meru Uparaji Saudharmendra celebrates the birthday function in Panduk Forest with a delighted and
cheerful face. Other sixty-three Indras also join the function. 38. Malya Chausath Then, Achutendra orders the dev and devis to bring water from the Ganges River
and milk from the Milky Ocean. They do so and bring flowers, dishes, throne blowers, incenses and saucers. They put all pots before Jineshwar and worship him and anoint him devotedly.
Atam Bhakti In this way, the gods of astrology (Vyantragods and the gods of Bhuvanpati and Vaimnik) celebrate the function of Jineshwar's birth in extreme joyous mood, dancing and playing varieties of music, telling Mother Trishala, "This is your great and divine son, however, he is our greatest master and we are also his disciples Whoever celebrates the function of the Jineshwar Bhagwan's birth, in this way, will achieve happiness, bliss, and joy forever.

Page #15

13
Pujäs and Poojans for the Pratishtha Mahotsav (Part 2) Description of Various Pujäs and Poojans
All Pujäs and Poojans are very important part of Jain Dharma. In Poojans lengthy ritual that lasts for many hours is performed by very learned persons by reciting Sanskrit Shloks and Mantras and involves many people in ceremony. These are done at big Mahotsavs, like during new temple opening ceremony, Pratishtha Mahotsav, or after someone's special penance like varshitap etc. Examples of some of the popular Poojans are: • Shri Siddhacharkra Poojan
Shri Bhaktamar Poojan • Shri Shantisnatra Poojan
Shri Rushimandal Poojan They are headed by Vidhikar and lots of times Acharyas (Maharaj Saheb) are also present. Pujäs are mostly composed of Gujarati Bhakti songs. Each Puja is for a particular occasion, eg. Panch Kalyanak Puja is performed on shubh functions, while Sattar Bhedi Puja is a MUST after Paryushan and Pratishtha Mahotsav.
Those who are involved in poojan should have Samvar bhav (stopping of influx of karmic matters) and not the Ashrav bhav (inflow of karmic matters) because our ultimate ambition is to achieve supreme and eternal bliss and peace.
FRIDAY 19 AUGUST 2005
Day 1 Snatra Puja
The details about the Snätra Pujä, the spiritual reasons for Snätra Pujä and the meaning of Snätra Pujä have been set out in Pages 8 to 11 of this book.
Shri Kumbh Sthäpanä Pujä
According our rich Indian tradition, we put a Kumbh in a new place like a new shop or a new house, before we move in there. Putting in a Kumbh signifies an auspicious beginning. It is symbolic for «good luck». There is an Indian belief that a couple or a person, who puts the Kumbh in a new place before its use, will be blessed with good luck through his/her own self-efforts. Similarly per our scripture to begin our Pratishthä Mahotsav, we place the auspicious Kumbh with recitation of Namokär Mahä Mantra, Uvasggaharam and Moti Shänti while we have a continuous flow (akhand dhärä) from the Kumbh by a couple. This is an auspicious ritual and it brings inner as well as eternal peace.
Shri Akhand Dipak Sthäpanä Pujä
According to our scripture, we should install Akhand Dipak(continuous light from a candle like flame) for the most auspicious Pratishtha Mahotsav event. This one is done next to the right of the Kumbh. It is believed that the place, where the Akhand Dipak is installed, will be free of any external disturbances (updrav). At this place, the heavenly beings with right perception (Samyak Darshan) are present to guard. Dipak is a symbol of inner peace and awakens our «pure>> consciousness. It represents the brightness of right knowledge (Samyak Gnäna) and removes the darkness of our ignorance.

Page #16

14
Shri Jwärä Ropan
With the auspicious aspiration, happiness and peace are wished to every living being in the universe. In this auspicious ritual, four or more unmarried girls (Kunwäri Kanyä) mix the rich farm clay and grains in a clay utensil, and then gently pour pure water on the mixture. This is like a process of sowing good seeds that will grow into a very green and healthy plant. Similarly, during this auspicious ritual, it is prayed that our Sangh will grow spiritually stronger to represent the teachings of Bhagawan Mahavir.
Shri Manek Stambha Ropan
Manek Stambh (Small Wooden Pillar) is placed (ropan, near by performing an auspicious ritual (poojan) for the part of the land (earth) where the Kumbh(pedestal) has been established. Recitation of Mantras (shloks) and prayers are offered to Kshetrapal Dev who was invited to protect the rites and rituals of this poojan, and is being thanked and requested with honour and chanting of Mantra for blessings of good luck there and removing all the bad luck.
Shri Toran Bandhan
Pratishthä Mahotsav event is a celebration of installing the image of the Lord(Pratimaji) in a newly built Jain temple, by a series of rituals. It is a very important and an auspicious event and to mark its significance, a Toran (an auspicious garland) is hung or tied (bandhan) at entrance in the temple.
Shri Laghu Nandavarta Poojan
The word Nandavarta is derived from the two words 'NANDI' and 'AVARTA'. Nandi means Knowledge; One prakirnak sutra called Nandi Sutra contains detailed description of Knowledge mentioned in Jainism. Avarta means circles. Our souls are covered with futile karmic bondages of knowledge. We are offering this poojan with systematic approach to remove them. Shree Nandavarta is bigger form of our common Swastika or Sathiyo. Its four open directions show us four Gatis. By offering Pujäs and performing poojan of various auspicious elements present in the Yantra, we request them to provide us Samyag Gyan, Darsha and Charitra so that we can attain Moksha. Knowledge is the prominent subject at the time of Desna (Vitraag Vaani - discourse) in Samovsaran. It is connected with Gyananatishaya of Tirthankars and this is an exclusive quality and property of Tirthankars. There is Pujā of 291 Samyagdrasti gods and goddesses who are invited at the Pratishtha.
There are 15 circles overlapping each other in Nandavart Yantra. The poojan is done on the Yantra of Nandavarta. There is one large Mandal formatted with un-cooked rice. The image of the presiding Tirthankar, which will be established later on in the Jinalaya, is established in the centre part of the Mandal. Further all other images of Tirthankars that will be established in Jinalaya are kept by calling their names, with due respect and proper offering of the pujä with Vasskhepa, Chandan (Sandlewood) and flowers. This is followed by puja and poojan of Kshetrapal,
Isan Indra, Sakrendra on the left hand side of the Mandal. Proceeding further in poojan, pujäs are offered to Goddess Saraswati, Shantidev and footsteps of two preceptors (Charan-paduka) on the right hand side of Mandal. These two preceptors are Padliptasuri and Vardhmansuri Maharaj Sahebs -compilers of this worship.

Page #17

15
All the Pujäs in Nandavarta are carried out by offering Vasskepa, Chandan-Saffron and with flowers. The poojan is performed in the following sequence:
1. All eight auspicious elements starting from Arihant to Samyag Charitra. 2. All 24 mothers of 24 Tirthankars 3. 16 goddesses of Knowledge. They look after the followers of Arihant Bhagwant. 4. Nine Lokantik gods who are destined to salvation in next birth. 5. 64 Indras, who are profusely mentioned in Snatra pujä, are being offered pujä which then is
offered to the 64 queens of Indras. 6. 24 yaksha of 24 Tirthankars are offered pujäs. 7. 24 yakshini too are offered pujäs. 8. 10 Dikpals. They are the saviours of 10 different directions. 9. 9 Planets. 10. All the heavenly gods are remembered on this pious occasion and honoured with pujäs. 11. Then comes 12 parshadas (court yards) of Samosaran, (Palatial creation where Tirthankars
sit on golden and jewelled throne and give discourses.) 12. Dwarpal(Doorkeeper) of 15 Gadha (Castle) of Samosaran 13. Dwarpal of 2nd Gadha (Castle) 14. Dwarpal of 3rd Gadha (Castle) 15. Afterwards flowers mixed with rice are showered upon all Mantrik letters. 16. Then a Yantra has to be wrapped in red cloth and kept aside, next to Kumbha Sthapna. 17. Aarti of 108 lamps, Mangal Deevo and Shantikalash follow this procedure. 18. Then all the gods and goddesses who were invited to protect the rites and rituals of this poojan
are being thanked and requested with honour and chanting of Visarjan (withdrawing) Mantra
to return to their respective places. 19. Then Chaityavandan and forgiveness prayer for any mistakes occurred during reciting any
Mantra and offering pujäs.
Shri Parshva Panch Kalyanak Pujä
There are five very auspicious events in the life of a Tirthankar. They are (1) Chyavan (Conception) Kalyanak, (2) Janma (Birth) Kalyanak, (3) Diksha (Renunciation - initiation into monkhood) Kalyanak, (4) KevalGnan (Enlightenment - attaining omniscience) Kalyanak and (5) Nirvana (Moksha) Kalyanak. A Tirthankar has acquired the Tirthankar-Näm Karma in the second previous life by having an intense desire to alleviate the suffering of all living beings. The fruits of that karma resulted in the soul being born as a Tirthankar Bhagawan. PanchaKalyänak Pujäs commemorate these five major events of the Tirthankar's life. Tirthankars are supreme human beings and our faultless human models in whom we take spiritual refuge. Basically in Shri Parshva PanchKalyanak Pujä, Shree Acharya Veervijayji Maharaj has praised Tirthankar Shankheswar Parshvanath and we perform the pujäby celebrating the following five auspicious events of Tirthankar Parshvanath's life: Chyavana or Garbha Kalyänak - (Conception Event) This is the event when the Tirthankar's soul leaves its previous body, and is conceived in the mother's womb. After Tirthankar's soul is conceived, the mother, Queen Vamadevi has fourteen dreams as per Shvetämbar tradition. Janma Kalyänak - (Birth Event) This is the event when the Tirthankar is born and was named Parshva-Kumar. Celestial beings (Indras and other heavenly beings) are devoted to Tirthankars and take part in ceremonies like birth and the bathing of newborn on Mount Meru.

Page #18

16
Dikshä or Tapa Kalyänak - (Renunciation Event) This is the event when the Tirthankar (Bhagawan Parshvanath) gives up all his worldly possessions and becomes a monk. One year before the time of renunciation, a group of celestial angels come to pay homage to the future Tirthankar. They remind him to renounce the world and re-establish religious order for the benefit of all living beings. KevalGnän Kalyänak - (Omniscience Event) This is the event when a Tirthankar completely destroys four Ghäti Karmas and attains the Kevalnän (absolute knowledge). Celestial angels create a Samavasaran for Tirthankars from where he delivers the first sermon. This is the most important event for the entire Jain order as the Tirthankar reestablishes Jain Sangha and preaches the Jain path of purification and liberation. Nirvana Kalyänak - (Moksha Event) This event is when a Tirthankar's soul is liberated from this worldly physical existence forever and becomes a Siddha. On this day, the Tirthankar's soul destroys the remaining four Aghäti Karmas
completely, and attains salvation, the state of eternal bliss. Day 2
SATURDAY 20 AUGUST 2005
Shri Nav Grah Patla-Poojan
As we're devotees of the Veeträg Bhagawän, nine planets among others are also devotees of HIM. They are very powerful. As we invite other Sanghs to our Pratishtha Mahotsav, we invite these nine planets (Nav Graha) to our Pratishthä Mahotsav by performing certain rituals in accordance with our scripture. AshtaPrakäri Pujä is performed by reciting of appropriate Mantras for all the planets. We pray for peace, contentment, growth and protection of our entire Sangh (Community). Using cotton rosary (Mälä) with unique colour for each planet, the auspicious Mantras are recited. This ritual is believed to at least spiritually benefit the families who are participating with the right aspiration, and affects others positively.
Shri Dush Dikpäl Patla-Poojan
In this auspicious ritual, we invite Dush Dikpäl (Protectors of the ten different directions: east, west, north, south, north-east, north-west, south-east, south-west, sky(aakash) and below the earth (pataal) as we invited nine planets to our Pratishthä Mahotsav by performing certain rituals in accordance with our scripture. We also perform their Ashtaprakäri Pujä. Because of the presence of powerful heavenly beings, our Pratishtha Mahotsav will be celebrated auspiciously without any disturbance. We also pray to these heavenly beings to help in maintaining and enhancing the peace, contentment, growth and protection of our Sangh (Community).
Shri Ashta Mangal Patla-Poojan
After the birth of a Tirthankar, Indra Mahäräjä (King of heavenly beings) takes HIM to the Meru Parvat (Mount Meru) and performs the Abhishek Pujä. Then he (Indra Mahäräjä) makes Ashta
Mangal (eight auspicious sacred symbols, as below): four-armed cross (swastika, known as sathiya), a rhomboid mark (Shrivatsa), nine pointed diagramme (nandyavart), powder flask (vardhamanak), full vase (kalash), royal throne (bhadrasan), a pair of fish (minyugul) and mirror (darpan) using rice made out of gold or silver. After this, Indra Mahäräjä brings this Ashta Mangal in a grand procession towards the Tirthankar. Darshan

Page #19

(viewing) of the Ashta Mangal is auspicious and earns good Karma (Punya) and attracts positive energy. In this auspicious ritual of Ashta Mangal Patla-Poojan, Ashtaprakäri Pujä is performed.
Ashtamangal (The eight auspicious sacred symbols hold deep spiritual significance for Jains)
1. Swastika, 2. Shrivatsa, 3. Nandyavart, 4. Vardhamanak, 5. Kalash, 6. Bhadrasan, 7. Minyugal, 8. Darpan
1. Swastika: symbolizes four destinies; a) human beings, b) heavenly beings, c) hellsih beings and
d) tiryanchs (rest of the living beings). The root of Swastika is SU+US; SU means benefic and US means existence; so it also represents glory, prosperity, progress and success.
17
2. Shrivatsa: symbolizes the endless cycle of re-birth.
3. Nandyavart: This is a big Swastika with nine corners. It indicates treasure of nine kinds of material, physical, mental and spiritual
4. Vardhamanak: Vardhaman means to increase. Vardhamanak symbolizes increase in wealth, health and most importantly spiritual progress.
5. Kalash: symbolizes all spiritual wealth. It symbolizes completeness of knowledge. Its mouth represents eternity, the throat - losing old mode and the base represents occupying new mode. 6. Bhadrasan: Also called Sinhasan, meaning throne. It is auspicious because it is sanctified by the feet of Lord Jina.
7. Minyugal: symbolize beings rescued from the ocean of misery of earthly existence. 8. Darpan: symbolizes true self. True self is our own soul.
Day 3
SUNDAY 21 AUGUST 2005
Shri Siddha Chakra Poojan (The Grand Worship of Siddhachakra Yantra)
Shri SiddhaChakra Poojan is a versatile and auspicious poojan in Jain ritual and rites. It annihilates Karmic bondages and elevates soul to highest altitude of goal, both spiritually and worldly. But one has to perform with Samvarbhav (stopping of influx of karmic matters).
This poojan has become more popular because it was carried out by MAYANA and SHRIPAL some two million years ago in the era of 20th Tirthankara Munisuvrataswami. They followed the procedure prescribed in the scripture and as directed by their learned preceptor Chandarshi during their whole life span. Guru Gautam Swami narrated this story to King Shrenik of Magadh. Mayana and Shripal carried out Ayambil Oli (Taking of tasteless food for nine consecutive days) for four and half years continuously. When it was over they celebrated it with wonderful and gorgeous felicitation of Shri Siddhachakraji Yantra. Shripal Raas is read in every Ayambil Oli. Part of the worship is a narration of the story of King Shripal who is believed to have gained miraculous benefits due to the worship of this yantra.

Page #20

18
Principally there are NINE pada (main entities) in Shri SiddhaChakra Yantra or Navpadaji as it is popularly known. They are positioned in an inner most circle. These chief nine auspicious entities (pada) are:
1. Arihant (Who shows the path to salvation): Positioned in the centre.
2. Siddha (Liberated soul): Positioned above Arihant
3. Acarya (Preceptor and leader of the congregation): Positioned left of Arihant
4. Upadhyaya (Teacher and Student): Positioned below of Arihant
5. Sadhu (Monk): Positioned right of Arihant
6. Samyak Darshan (Faith): Positioned between Siddha and Acarya
7. Samyak Gyan (Knowledge): Positioned between Acarya and Upaddhyaya 8. Samyak Charitra (Conduct): Positioned between Upadhyaya and Sadhu 9. Samyak Tap (Penance): Positioned between Sadhu and Siddha.
Guna (quality) and colour of each principal entity (pada):
1. Arihant: Has 12 Gunas. They are ILLUMINATED WHITE in colour. 2. Siddha: Has 8 Gunas. They are RED in colour.
3. Acarya: They have 36 Gunas. They are YELLOW colour.
4. Upadhyaya: They have 25 Gunas. They are AZURE in colour.
5. Sadhu: They have 27Gunas. They are BLACK in colour.
6. Samyak Darshan: There are 68 Gunas. They are Bright White in colour.
7. Samyak Gyan: There are 51 Gunas. They are Bright White in colour.
8. Samyak Charitra: Charitra have 70 Gunas. They are Bright White in colour. 9. Samyak Tap: They have 50 Gunas. They are Bright White in colour.
SiddhaChakra (the circle of the Siddha, the omniscient one) Yantra consists of a stylised lotus with eight petals. In the centre and in four petals of the lotus are depictions of the five highest Beings of the Jainas, namely Arihant, the enlightened one, Siddha, the liberated one, Acharya, the head monk, Upadhyaya, the teacher monk, and Sadhu, the monk. In the four petals the Svetambars inscribe the principles: right knowledge, right faith, right conduct and right penance.
The SiddhaChakra Yantra is designed in some pure and holy place. The yantra is colourfully designed from grains of various colours like wheat, green lentil, black gram, Bengal gram and rice. Holy recitation, meditation, worship and prayer are carried out for the Navpadji and also, worship is offered to other gods, goddesses, powers etc.
There are other eight circles wrapped over each other. They contain various elements such as Yakshas (Gods) and Yakshinis (Goddesses), 16 Vidya devis (Goddesses) Kshetrapal, Labhdhi identification. Navnidhi, Guru paduka, Adhisthiyak gods and goddesses of Shri Siddhachakra, etc. Outside of all circles there are nine planets, dikpals, Mayana and Shripal. Entire Yantra is made on either copper or one's capacity. Poojans are performed for all of these elements.

Ashtaprakäri puja, 108 deeva (lamp lighting) ärati, mangal deevo and Shanti Kalash are performed.

Page #21

MONDAY 22 AUGUST 2005
Day 4
Shri Bhagwati Mandal Poojan
This particular poojan is for the guardian gods and goddesses who will be welcomed during the Pratishtha in the Jinalay. First of all Snatra Pujä has to be performed. Then gods will be placed on the right hand side of the Mandal and goddesses on the left hand side of the Mandal. The Vidhi (Ritual) for the poojan takes place after this.
Land on which the poojan is going to be held is purified with chanting of mantra of PanchParmeshti (five venerable souls) and then the mantra of Bhagawati devi is recited. Then body is purified and protected through recitation of Atmaraksha mantra.
A triangular Kund is being prepared with raw bricks on the right hand side of Bhagwati Mandal Yantra. Then fire is produced with woods. When recitation of Mantra of gods and goddesses are spoken for their poojan, a mixture of Ghee, Sugar and Googad is poured into the Kund with a spoon made from Cisam.
199
The Yantra is placed in front of Mandal. Poojan of Kshetrapal is performed in the beginning and poojan of Yantra follows it according to the sequence, in the middle of Mandal. Chanting of mantras for 183 gods and goddesses continue according to their sequence in the Yantra and Mandal, by pouring the mixture prepared earlier in the Kund. 52 Veer and 64 Yoginis as well as 9 planets(NavGrah) and Dus Dikpäl (Protectors of the ten different directions) are also honoured in this poojan.
Day 5
Shri Bhakatamar Poojan
Bhaktamar stotra is a divine and very auspicious stotra of nine smarans. Acharya Mantungsuri who was one of the greatest preceptors of that period, and expert in Tantra and Mantra as well as spiritualism, created this Tantrik and Mantrik stotra to increase an importance of Jain Dharma in the kingdom of King Harshdev. He was a spiritual and devoted soul to JINA and Jainism and found an appropriate opportunity to flourish Jainism. The king wanted to know if any miracle could happen through Jainism or any mantras. Acharya asked the king to keep him bonded with 44 handcuffs and put him in the 7th room duly locked in the cellar of his palace under surveillance. The King sat patiently to watch the miracle to happen.
TUESDAY 23 AUGUST 2005

Shri Mantungsuri went into deep concentration. Tirthankar Rishbhadev was before him as he went into deep meditations. He could see nothing else but his Rishabhdev. The goddess of knowledge Shri Bhagwati Saraswati, which sits in the lotus mouth of Tirthankars appeared on the tongue of that devoted preceptor. The flow of chanting of stanzas about the qualities of Tirthankar Rishabhdev started. With chanting of each stanza, each handcuff started to break.
When last stanza arrived, a great propagator of Jainism appeared before King and asked if anyone could break the last handcuff. No one could. Shri Mantungsuri sang the last stanza and broke the last handcuff. The king had all praise for Acharya, Jina and Jainism.

Page #22

20
What is Bhaktamar Stotra?
Acarya Mantungsuri composed 44 stanzas in the Bhaktamar Stotra which is a marvellous act of worship towards Tirthankar Rishabhdev. It gives an idea of qualities a Tirthankar possesses. If one goes into deep meditation and chants its stanzas one is elevated to the highest position both in worldly and spiritual spheres. Further it removes the fear of eight horrible dangers.
1. All the stanzas are constructed in Mandakranta. 2. Its 26th stanza is for supreme Namskar to Tirthankaras. 3. Stanzas 11 to 20 contain all Bijaksharas (divine letters) and involve authentication of Suri mantra.
On the whole entire stotra contains Bijaksharas. 4. Stanzas 28 to 32 are the narration of Atishayas. 5. Stanza 34 gives an idea about the importance of Tirthankaras speech, construction of Samosaran
etc. 6. From 35 to 43 stanzas give the picture of eight horrible dangers and how they are removed. They
do not allow eight fears to be developed in mind. 7. Stanza 42 says to keep apart all worldly fears, it annihilates all karmic bondages with soul and
upgrade the soul to supreme position. 8. Entire stotra says if one gets and learns this stotra he will have no worries at all. 9. Earlier stanzas 7 to 10 gives comparison of Tirthankaras qualities with the Sun, the Kshirsamudra
(Ocean of sugarcane juice). What happens when one chants the auspicious qualities of Tirthankaras. 10. It also says if one has this stotra it is like Paras jewel. 11. The adhisthayak dev and devi (Body guards) of this magnificent Yantra are Gomukh Yaksha and
Goddess Chakeshwari. They keep watch over the worshippers for their welfare.
Every stanza has its own Bijakshar (Divine letters), its proper shloka or aphorism, its Yantra etc. The Yantra is constructed on copper plate, or according to one's capacity in round or square shape. There is a creation of Mandal. The stanzas are sung one by one and a lamp (Divo) is placed on the border of Mandal. There are 44 or 48 Divas in all. Before commencing this pious poojan of Shri Bhaktamar Stotra, Snatra pujä must be performed. 108 deeva (lamp lighting) ärati, mangal deevo, Shanti Kalash and Chaityavandan follow the poojan.
Day 6
WEDNESDAY 24 AUGUST 2005
Rathyatra of Tirthankar Pratimas (Bhagwan no Varghodo) - The holy Chariot procession
Rathyatra means taking the resplendent image of the Lord in a procession, in a chariot along the main roads of the city or town so that all people might have adarshan of the Bhagawan's radiant face. The Rathyatra is accompanied by a band (of musicians and players on various instruments) and by thousands of devotees, and by the fourfold society of Jains. It is a procession of sublime radiance. It is called in spoken dialect Varghoda but its actual name is Rathyatraor Chaityayatra. Chaityayatra means having a darshan and worshipping the Chaityas or temples in the City.

Page #23

21
Day 7
THURSDAY 25 AUGUST 2005
Marriage Ceremony and Coronation Event
Actually marriage ceremony is a worldly affair and nothing to do with religio-spiritual endeavour but just like every event of Tirthankar to be celebrated in a grand manner even the marriage ceremony of the Lord may ignite the light of detachment in the heart of the aspirant. Amidst all the grandeur and joyful atmosphere, the Lord remains indifferent. Just to pass the Mohaniya Karma and it's binding, he participates in all the functions and formalities, but inwardly he is awakened and he remains as a witness towards everything where ceremonial procedures take place as per traditional Indian approach. Lord becomes a King. In his Royal Court jubilant celebration of singing, dancing, magic, dramas, etc., takes place. After this nine Devas known as Lokantika (who are from Brahm devloka and will attain moksha in the next birth) request him to start his spiritual journey with the distribution of wealth, money and material things to the needy. This goes on throughout the year. Every day he gives away one crore and eight lakh (ten million and eight hundred thousand) Gold Coins to the
needy. Day 8
FRIDAY 26 AUGUST 2005
After one year charity (Varsidaan) Lord Mahavir decided to renounce this worldly life and proceed on the path of Purification. His elder brother made all the arrangements to celebrate the grand function of 'Diksha'. Nandivardhan and other heavenly gods (devas) bathed the Lord and decorated his body with a smearing of scented paste, ornaments and valuable dress. He was carried in a pallanquin named 'Chandra Prabha' on the 10th day of dark Kartika month. After he descended from the pallanquin at Gyatkhand - Van' elderly ladies of his Royal Family greeted him with joy and blessed him. He took off all his ornaments, dress, etc. He plucked away his hair on the head and face with his bare hands. He took a vow of total Renunciation. Indra, the heavenly god, placed a piece of divine cloth on his Right Shoulder. The Lord attained Manah Paryav Gyan, through which he could read
the mind of others. Day 9
SATURDAY 27 AUGUST 2005
Pratishthä (Ceremonial Installation Vidhi
This spiritual process involves cementing of Pratimäjis on its platform (Gädi). There will be the same number of the metal sticks under the Gädi as the participating families. Each participating family will remove one strip and cement that particular place from where the metal strip is removed. Then move back to allow other participants to do the same. Before and during this process, the auspicious Mantras are recited.
Shikhar Kalash Sthäpan & Shikhar Dhvaja Sthäpan
Shikharis a pyramid-shaped dome placed on the top of the temple, above the Mul Näyak and other main Pratimäjis. Shikhar signifies the house of Veeträg Bhagawan who has expounded the path of everlasting happiness for the benefit of all living beings. The everlasting happiness, Moksha, is attained only through the combination of the right knowledge, the right perception and the right conduct. It signifies that non-violence is the supreme religion. It signifies the religion that involves self-effort and initiatives. It signifies that every living being is in control of his/her destiny.

Page #24

22
It signifies the religion that appeals to our common sense and explains everything with proper reason. It is based on the laws of nature. This is the house of Universal religion. This is the holiest of holy things, the cause of benevolence, the house of the supreme religion, and it is wished that long live the teachings of Veeträg Bhagawan (Jain Shäsan) for the benefit of all living beings.
The placement of Shikhar Kalash signifies the best Mangal. The best Mangal is to eradicate karma, to free our selves from the misery of Samsar (material world), to remove of the darkness of ignorance, to practice Right Religion and to practice the path that is beneficial to the Self (our soul). This is the holiest of holy places. Adhär Abhishek Puja is performed before the Shikhar Kalash is placed in the Shikhar. Thus, Shikhar Kalash is like a head of the temple.
Placement of Shikhar Dhvaja signifies the kingdom of our Veeträg Bhagawan who expounded the path of Moksha for the benefit of all living beings. It is a symbol of the Jain Shäsan-teachings of our Tirthankars. It signifies the kingdom of non-attachment and non-aversion that has always existed; it exists now and will exist forever. If the teachings of Veeträg Bhagawan are followed, the darkness of the ignorance will be permanently removed, the miserable cycle of birth and death will be permanently ended, the association with the foreign dust of karma will be completely terminated, and the true qualities of the souls will forever be realized. It symbolizes the everlasting happiness, Moksha. Adhär Abhishek Puja is performed before the Shikhar Dhvaja is placed on the Shikhar.
On seeing Shikhar and/ or its Dhvaja, one knows it is the most auspicious place, Jain Temple. He/she pays his/her respect to Veeträg Bhagwan by saying “Namo Jinänam" and gets an inspiration to visit the Jain temple.
Shri Bruhad Shanti Snatra Poojan (Special oblation for universal peace)
Shanti Snatra Poojan has been regarded as the most auspicious and beneficial. It is usually organized on the last day of any minor or major ceremony eg, to conclude the Pratishtha Mahotsav. On this occasion, oblations are performed to the image of the Lord 108 times with absolute devotion. During this poojan, Shri Bruhad Shänti consisting of 108 aphorisms, is recited involving unique ritual process. Moreover, worship is offered to the Lord with special and auspicious articles. As a beginning part of this ceremony, the Mangal Kumbh (The sacred vessel) is installed - Kumbh Sthäpanä; the holy light is installed - Akhand Dipak; worship is offered to the nine grahas (planets) - Nav Grah Poojan; and to other divinities - Dush Dikpäl Poojan and Ashta Mangal Poojan. On this occasion, 108 Sanskrit shlokas are chanted while prakshal and Ashtaprakäri Pujä are performed 108 times to the Pratimäji. At this time this great wish is expressed: «May felicity, bliss cheerfulness and holiness prevail everywhere. This Poojan is performed for the well being of entire Sangh, for its spiritual growth, for its inner happiness and peace, to calm down the outside disturbances and for curing uncontrollable diseases. After 108 Abhishek has been performed for the Pratimäji, ärati of 108
deeva, mangal deevo, Shänti Kalash and chaityavandan are performed. After the conclusion of this Poojan, the temple is sprinkled with the holy water (Naman). In addition each member of the Sangh takes this water to his/her residence and sprinkles it around for the inner and external peace.

Page #25

23
Day 10
SUNDAY 28 AUGUST 2005
Temple Dwär Opening (Inauguration), First Darshan & Pujä
This is a significant and auspicious event after the Pratishthä of Gabhärä Prätimäjis. After we have Prän Pratishthit («Living») Veeträg Bhagawan in our Temple; (a) to open the Dwär(door) of the temple for the first time, (b) to be the first one to do Darshan of (see) Veeträg Bhagawan and (c) to be first one to do Pujä are the most auspicious things to do. These are the rare opportunities - only a few individuals with good karma (Punya) can have during their lifetime.
Shri SattarBhedi Pujä
It is necessary to perform this Pujä after the Anjan Shalaka Mahotsav or Pratishtha Mahotsav to ask for forgiveness if any mistakes have been encountered while performing any of the rituals during the Mahotsav. This is always performed on the last day of the Mahotsav.
SUNDAY 10 JULY 2005
After the Anjan Shalaka ceremonies in India in May 2005, the Pratimajis were brought to the U.K., by air transportation, at the end of June 2005. In order to "purify" the Pratimajis the Adhar Abhishek ceremony was performed on Sunday 10 July 2005.
Adhär (Eighteen) Abhishek Pujä(Eighteen oblations for purity)
The direct translation of Abhishek is "coronation». Abhishek signifies the cleansing of the mind and body as a way to begin pujä. Abhishek Puja is performed for the purification of altar, Pratimäjis and participants. The process involves using eighteen different substances (containing different kinds of pure water, herbs and some special substances) while reciting the auspicious aphorisms and Mantras. It involves cleaning of the altar by sprinkling the water, which has undergone auspicious Mantras, in all directions and cleaning of the Pratimäjis. Several kalashes (pots) of this auspicious water are used for the bathing of the Pratimäjis while participants recite Mantras and auspicious aphorisms.
Bathing and purifying can be done with using ordinary water, but it is miraculously effective when done by the auspicious water. Abhishek is commenced by pouring a stream of the water at the masthak (head) of the Pratimäji and the participants pray wholeheartedly that like the water flows downwards, so should their karmas (wrong-doings) be washed off. There should be a continuous flow of water until the Abhishek is completed and purification has taken place.
It has been said that Abhishek has such powers that many diseases are washed off. ShripalRaja and 700 lepers were cured from leprosy when they bathed in the auspicious water and had performed Abhishek.
This is the relevance of Abhishek pujä, an auspicious and beneficial ritual performed compulsorily during the Pratishtha of Pratimäjis in a temple.

Page #26

24
પ્રસ્તાવના
જય જિનેન્દ્ર, પ્રણામ
ઓશવાળ સેન્ટરના પ્રાંગણમાં શિખરબંધી નૂતન જિનાલયના પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમ્યાન ઘણી જુદી જુદી વિધિઓ અને પૂજનો કરવામાં આવશે. આ વિધિઓ અને પૂજાઓ મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા તથા વિશ્વને મોક્ષનો માર્ગ બતાડનારા તીર્થંકર ભગવંતો પ્રત્યે આદર-અહોભાવની અભિવ્યક્તિરૂપે કરવામાં આવશે.
આ પત્રિકામાં અમે અંગ્રેજી અને ગુજરાતીમાં દરેક વિધ-અનુષ્ઠાનોની માહિતી તેમજ તેનું મહત્વ સમજાવવાનો પ્રયાસ કરેલ છે. આ માહિતી એકઠી કરવા માટે અમુક ખંતીલા ભાવિકોએ પોતાના અમુલ્ય સમયનો ભોગ આપી ખુબ જ મહેનત કરી છે. ઓશવાળ એસોસિએશન ઓફ ધિ યુ. કે. ની મધ્યસ્થ કાર્યવહી સમિતિ તેમની સદાય માટે ઋણી છે.
એસોસિએશનના ઈતિહાસમાં કદાચ પહેલી જ વાર વિધિઓ અને પૂજાઓ ને લગતી આટલી વિગતવાર અને ભરપૂર માહિતી તૈયાર કરવામાં આવેલ છે. અમને આશા છે કે આપ આ પત્રિકાને એક ધાર્મિક પુસ્તક જેટલું જ માન આપી અને તેને યોગ્ય રીતે સાંચવશો. માહિતી તૈયાર કરતી વખતે જૈન ધર્મના । મુળ સિદ્ધાંતોને લક્ષમાં રાખવાની પૂરી તકેદારી લેવામાં આવેલ છે. તેમ છતાં પત્રિકામાં કોઈ પણ ભૂલ થઈ ગઈ હોય કે ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો અમે ક્ષમા ચાહીએ છીએ.
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની તૈયારીઓ કરતી વખતે અમારે અમુક એવા નિર્ણયો લેવા પડ્યા છે કે જેનાથી કદાચ અમુક ભાવિકોની લાગણી દુભાઈ. અમે દરેક નિર્ણય સ્થાનિક હાલત, પરિસ્થિતિ અને સંજોગો તેમજ આ દેશના હેલ્થ અને સેફ્ટીના કાયદાઓને લક્ષમાં રાખી અને પછી જ લીધેલ છે. આ નિર્ણયો લેતા અમોને પણ રંજ થાય છે અને અમે પરમકૃપાળુ તિર્થંકર ભગવંતો પાસે આ માટે દયા
ક્ષમાની યાચના કરીએ છીએ. અમોએ ભારતમાં પરમ પૂજ્ય મહારાજ સાહેબો સમક્ષ અમારા નિર્ણયો બાબત ખુલાસો કરેલ છે અને અમે તેમને આશ્વાસન આપેલ છે કે અમે કોઈ પણ કાર્ય જાણી બુઝીને જૈન શાસન વિરુદ્ધ નથી કરેલ. તેઓએ અમારી વ્યથા સમજી છે અને અમારા ખુલાસાઓનો સ્વીકાર કર્યો છે.

Page #27

પૂજા અને પૂજન વિભાગ-૧
પરિચય અને ભૂમિકા :
સહુ પહેલા આપણે જાણી લઈએ કે જિનપૂજા કરવાના અનેક માધ્યમો છે. તમે અહીં જે વાંચશો અથવા પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમ્યાન જે જોશો, એ જ માત્ર એક માધ્યમ નહીં હોય ! જૈન દર્શનનો અનેકાંતવાદ સિદ્ધાંત નજર સમક્ષ રાખીને અમે એટલી સ્પષ્ટતા કરીએ છીએ કે કોઈને પણ દુભવવાનો અમારો ઇરાદો નથી.
જૈન ધર્મમાં વિધિ-વિધાન તથા અનુષ્ઠાનો ઃ
જૈનધર્મનો પરમ અને ચરમ ઉદ્દેશ્ય છે મોક્ષ પામવાનો, જન્મ મરણના ચકરાવાથી મુક્તિ પામવાનો અને શાશ્વત આનંદ મેળવવાનો. મોક્ષમાર્ગના રસ્તે વિધિવિધાનો, અનુષ્ઠાનો, વગેરે નાના પણ મહત્ત્વપૂર્ણ કદમો મનાયા છે. સાથે સાથે એ શ્રાવકના દૈનિક જીવન સાથે અવિભાજ્ય રીતે જોડાયેલા છે.
વિધિ-અનુષ્ઠાનોમાં પરમાત્મ ભક્તિ અને આરાધના, ઉપાસના જોડાયેલી છે. અલબત્ત તમામ જૈન અનુષ્ઠાનો સંવરભાવ (પાપોના આગમનને રોકવાની પ્રક્રિયા) સાથેના છે કારણ કે આપણું ચરમ લક્ષ્ય તો સર્વશ્રેષ્ઠ અને શાશ્વત શાંતિ પામવાનું છે. સામાન્ય રીતે દુન્યવી ભોગસુખોની પ્રાપ્તિની ઝંખના સાથે, વિવિધ દેવોને રીઝવવા, ચમત્કાર સર્જવા કે ભૌતિક સિદ્ધિઓ મેળવવા માટે જે વિધિ-અનુષ્ઠાન, પૂજા-જાપ વગેરે કરવામાં આવે છે તેવું જૈન ધર્મમાં નથી. જૈન ધર્મમાં મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા તથા વિશ્વને મોક્ષનો માર્ગ બતાડનારા પરમાત્મા પ્રત્યે આદર-અહોભાવની અભિવ્યક્તિરૂપે તમામ અનુષ્ઠાનો કરવામાં આવે છે. સાધક પરમાત્મ પદ મેળવવાની પ્રેરણા સાથે, આંતર શાંતિ અને ચિત્ત પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરવા માટે અનુષ્ઠાનો કરે છે. એના દ્વારા પોતાના કષાયો (રાગ-દ્વેષ, ક્રોધ-માન-માયા-લોભ વગેરે) ને ઓછા કરે છે, આછા કરે છે. ભક્તિ અને આરાધના સાધકના હૈયા ઉપર જૈન ધર્મના સિદ્ધાંતોની અમિટ છાપ મૂકનારી હોવી જોઈએ.
મનમાં પવિત્રતા તથા અહિંસાના સિદ્ધાંતને દિમાગમાં રાખીને અનુષ્ઠાનો-આરાધના કરવી જોઈએ જેથી એવી સમજણ મળે કે મોક્ષ માર્ગ માટે સમ્યગ્દર્શન – જ્ઞાન- ચરિત્ર અનિવાર્ય છે. જેના દ્વારા સાધક ધીમી પણ મક્કમ ગતિએ મોક્ષ માર્ગ ઉપર પોતાની યાત્રા આગળ વધારે છે.
મુક્ત બન્યા પહેલા તીર્થંકરો પણ આપણા જેવા જ મનુષ્યો હતા.. આપણે પણ એમના પગલે ચાલીને મોક્ષ મેળવી શકીએ, એમના જેવા બની શકીએ.
જૈન ધર્મમાં અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ આરાધના છે.
(૧) સામાન્ય (દૈનિક) પૂજા - આરાધના (૨) વિશેષ (પર્વીય) પૂજા - આરાધના
પ્રતિમાની દૈનિક પૂજા :
પ્રશ્ન
ઉત્તર
25
: જિન પૂજા શા માટે જરૂરી છે ?
: જિનપૂજા એ શ્રાવક માટે ઘડાયેલું આધ્યાત્મિક અનુષ્ઠાન છે. તીર્થંકરની પ્રતિમા મનને શાતા-શાંતિ અને સંવાદિતા આપે છે. સાથે સાથે સાધકને દુન્યવી સુખભોગથી દૂર રાખીને અનાસક્ત બનાવે છે. પૂજા સાધકને સ્વઅનુશાસનની પ્રેરણા પણ આપે છે મોક્ષમાર્ગ તરફ આ પ્રારંભિક અને સાચું પગલું મનાયું છે.

આપણે તીર્થંકર ભગવંતોને પ્રાર્થના કરીએ.આપણે તીર્થંકરોને એટલા માટે પૂજીએ છીએ, અહોભાવ અર્પીએ છીએ કારણ કે એઓ મુક્ત છે, એઓએ મુક્તિનો માર્ગ બતાવ્યો છે, આપણે એમની પાસેથી એમના જેવા બનવાની પ્રેરણા મેળવી શકીએ.

Page #28

26
ભક્તિ અને પૂજા (ભક્તિ અને આરાધના)
ભક્તિ અને પૂજા આ બંને જૈનની દૈનિક જિંદગી સાથે જોડાયેલા તથા દૈનિક વ્યવહારના હિસ્સા જેવા છે. દૈનિક અનુષ્ઠાન રુપે ભક્તિ અને પૂજાના માધ્યમથી આત્માના પવિત્ર રુપને અનુભવી શકાય છે. આ રોજબરોજનો વ્યવહાર આપણને નિશ્ચય તરફ લઈ જનારો હોવો જોઈએ કે જેના દ્વારા આપણા આત્માર્ના શુદ્ધ સ્વરુપ સુધી પહોંચી શકીએ.
ભક્તિના નવ પ્રકારો નીચે પ્રમાણે છે.
શ્રવણ
કીર્તન
સ્મરણ
પૂજન
વંદન
અર્ચન
શરણ
મૈત્રી
નિવેદનમ્
(પ્રભુનું નામ સાંભળવું.)
( ભજન-સ્તવન ગાવા)
( નામ સ્મરણ કરવું ) (પૂજા કરવી.)
(વંદના કરવી.) (પ્રભુને શણગારવા.)
(પ્રભુનાં શરણે જવું.)
(પ્રભુ સાથે મૈત્રીનો ભાવ રાખવો.) (સર્વસ્વ સમર્પણ કરવું. )
આપણા મહાન આચાર્યોએ જિનપૂજાના વિકાસમાં આ નવે પ્રકારની ભક્તિને ભેળવી દીધી છે.
જિનપૂજા બે પ્રકારની છે. સગુણ અને નિર્ગુણ,
મૂર્તિનાં રુપમાં જિનેશ્વરની પૂજા કરવી એ સગુણ જિનપૂજા છે. જ્યારે અમૂર્તરુપે (આધ્યાત્મિક સ્વરુપે) જિનપૂજા કરવી એ નિર્ગુણ જિનપૂજા છે. પરમાત્મા જિનેશ્વરની સગુણ જિનપૂજા આઠ પ્રકારની બતાવવામાં આવી છે. જે અષ્ટપ્રકારી પૂજા તરીકે ઓળખાય છે. આપણે ૭માં ગુણસ્થાન સુધી પહોંચીએ ત્યાં સુધી તો પરમાત્માની આકૃતિનું આલંબન જરુરી બને છે. નિર્ગુણ ભક્તિભાવ પરમાત્માનું ધ્યાન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
જ્યારે સાધક અધ્યાત્મની ઊંચી કક્ષાએ (૮ મા ગુણસ્થાન કે પછીની કક્ષા) પહોંચે છે ત્યારે એને સગુણ પૂજાના આલંબનની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પણ પ્રારંભમાં તો સ્થાપના નિક્ષેપ, માધ્યમની જરુરિયાત રહે છે જ.
દ્રવ્યપૂજા કે જેમાં જલ, ચંદન, અક્ષત વગેરેનો સમાવેશ થાય છે એ કરતા કરતા ભાવપૂજા તરફ આપણે જવું જોઈએ. આમ તો પૂજાના અનેક પ્રકારો છે. જેમાં સામાન્ય રીતે
- અષ્ટ પ્રકારી પૂજા
- અઢાર અભિષેક પૂજા
- સ્નાત્ર પૂજા
- પંચ કલ્યાણક (પરમેષ્ઠિ) પૂજા વગેરે બહું જાણીતી છે.

જિનપૂજામાં સંપૂર્ણપણે લીન થવા માટે સાધકે - તગત ચિત્ત (એકાગ્ર મન) રાખવું. · સમયવિધાન (ઉપયુક્ત સમય) સાચવવો. - ભાવવૃદ્ધિ (ભાવોનું વધવું) કેળવવી.
- વિસ્મય (અહોભાવ) પાળવું.
- પુલક (રોમાંચ - આનંદાતિરેક) રહેવું.
- પ્રમોદ પ્રધાન (તીર્થંકરના ગુણો પ્રત્યે અહોભાવ) રહેવું.

Page #29

દરરોજ ભાવ સાથે જિનપૂજા કરીને સાધક આત્મા ઉપર લાગેલા આઠ કર્મોને દૂર કરી શકે છે. આ કર્મો છે.
જ્ઞાનાવરણ કર્મ
(જ્ઞાને ઢાંકી દેનાર કર્મ)
દર્શનાવરણ કર્મ
(સાચી સમજણને ઢાંકી દેનાર કર્મ,) (રાગ-દ્વેષ પેદા કરનાર કર્મ.) વિઘ્નો અને અડચણો આપનાર કર્મ ) (સુખ - દુઃખની સંવેદના આપનાર કર્મ.) (શરીરના રુપ-રંગ આપનાર કર્મ.) (ઊંચ-નીચ કુળમાં જન્મ આપનાર કર્મ.) (જીવનની મર્યાદા નક્કી કરનાર કર્મ.
નામ કર્મ
ગોત્ર કર્મ
આયુષ્ય કર્મ
ક્રમશ : આ બધા કર્મોથી મુક્ત થવામાં ૫૨માત્માની પૂજા સહાયક બને છે.
ભાવપૂજાના ૩ પ્રકાર છે. ચૈત્ય વંદન, સ્તવન અને સ્તુતિ.
સામાન્ય રીતે અષ્ટપ્રકારી પૂજા પછી ચૈત્યવંદન કરવામાં આવે છે. ભાવપૂજા આપણને આનંદ આપે છે, આપણા કષાયોનો નાશ કરે છે, આત્મામાં સદ્ગુણોના અંકુરો વાવે છે તથા કર્મોને ખતમ કરે છે.
પૂજા દરમ્યાન સાત પ્રકારની શુદ્ધિ :
-
મોહનીય કર્મ
અંતરાય કર્ય
વેદનીય કર્મ
માટે અનિવાર્ય છે.
-
વાતાવરણની શુદ્ધતા અને સ્વચ્છતા માણસના મનની શુદ્ધિને અસર કરે છે. પૂજાના અનુષ્ઠાનની શુદ્ધિ સંપૂર્ણ પૂજા
શારીરિક શુદ્ધિ વસની શુદ્ધિ

મનની શુદ્ધિ
ભૂમિ શુદ્ધિ ઉપકરણ શુદ્ધિ ધન શુદ્ધિ
અનુષ્ઠાનની શુદ્ધિ
:
27
સાધક- પૂજકએ પાણીને વેડફ્યા વગર જરુરી પાણીથી પોતાના શરીરને શુદ્ધ કરવું જોઈએ. પૂજા માટે અલગથી રાખેલા પૂજાના વસ્ત્રો જ પહેરવા જોઈએ. જે વસ્ત્રો પહેરીને ખાધું પીધું હોય, બાથરુમ ગયા હોઈએ, એવા વસ્ત્રો પહેરીને પૂજા કરાય નહીં. પારંપરિક રીતે મોત, સીવ્યા વગરના વસ્ત્રો પૂજા માટે રાખવા જોઈએ. પુરુષોએ ધોતી - બેસનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. જ્યારે સ્ત્રીઓએ મર્યાદાપૂર્વકના ઉચિત વસ્ત્રો પહેરવા જોઈએ. પૂજા દરમ્યાન ચંચળ વિચારોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. પૂજા વખતે પ્રાસંગિક શ્લોકો, સ્તોત્રો તથા દોહા વગેરે બોલી શકાય, ગાઈ શકાય.
પૂજા
અષ્ટપ્રકારી પૂજા (શ્વેતાંબર પરંપરા)
અષ્ટપ્રકારી પૂજા સામાન્ય રીતે સવારે કરવામાં આવે છે. આઠ પ્રકારના દ્રવ્યો વડે કરાતી આઠ પ્રકારની પૂજાનું અલગ અલગ મહત્વ છે. રહસ્ય છે. આઠ કર્મોને દૂર કરવા માટે આઠ પ્રકારની પૂજા કરવાનું કહ્યું છે.
દેરાસરની જમીન સાફ - સુથરી રાખવી જોઈએ.
પૂજા માટેની જરૂરી વસ્તુઓ, દ્રવ્યો સારી ગુણવત્તાવાળા તથા ઉમદા પ્રકા૨ના લેવા જોઈએ. ધાર્મિક ઉદ્દેશ્યથી વપરાતા પૈસા ન્યાયનીતિના માર્ગે મેળવવા જોઈએ. અન્યાય તથા અનીતિનું ધન ધર્મકાર્યમાં વપરાય નહીં.
દેરાસરે જતા જતા પણ મનમાંથી સાંસારિક વ્યવહારિક વિચારો કાઢી નાંખવા જોઈએ. દેરાસરના પરિસરમાં કોઈપણ જાતના સાંસારિક કાર્યો વગેરે કરવા જોઈએ નહિ. અનુષ્ઠાન બહુજ વ્યવસ્થિત પણે કરવા જોઈએ.
૧. જલ પૂજા, ૨. ચંદનપૂજા, ૩. પુષ્યપૂજા, ૪. ધૂપ પૂજા, પ. દીપક પૂજા. ૬. અલતપૂજા, ૭. ફળ પૂજા, ૮. નૈવેદ્ય પૂજા.

Page #30

28
૧.
૨.
જલ - પૂજા
જલ પૂજા કરતા પહેલા પ૨માત્માની પ્રતિમા પરથી બધા જ દ્રવ્યો દૂર કરવા જોઈએ. કદાચ સૂક્ષ્મ જીવ- જંતુ હોય તો તેને કાળજીપૂર્વક મોરપીંછથી દૂર કરવા જોઈએ. પરમાત્મા ઉપર શુદ્ધ જળનો અભિષેક કરવો જોઈએ. વાસી ચંદનને કાઢવા માટે ભીના કપડાનો ઉપયોગ અથવા જયણાપૂર્વક વાળાકૂંચીનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.
જન્મ-પૂજા જુગતે કરો, ગેલ અનાદિ વિશ્વાસ
જન્મ - પુજા ફલ મુજ ૪, માગો એમ પ્રભુ પાસ W ?
આ પ્રમાણે પ્રતિમાને સ્નાન કરાવીને આપણે ઇચ્છીએ છીએ કે આપણા અશુભ કર્મો પણ દૂર થઈ જાય અને આપણો આત્મા નિર્મળ બને.
" જ્ઞાન કળશ ભરી આતમા સમતા રસ ભરપૂર
શ્રી જિનને નવરાવતા કર્મ થાયે ચકચૂર"
પાણી એ જીવન સમુદ્રના જન્મ-મૃત્યુ અને દુઃખનું પ્રતીક છે. આ જિનપૂજા યાદ કરાવે છે કે દરેકે પોતાનું જીવન પ્રામાજિકતા, સત્ય પ્રેમ અને જીવો પ્રત્યે કરુણાથી ભર્યું ભર્યું જીવવાનું છે. સંસાર સાગરને સામે પાર જવાનો, મોક્ષ મેળવવાનો આજ એક માર્ગ છે.
ચંદનપૂજા ઃ
કપડાના ત્રણ અંગલૂછન્ના દ્વારા બધું જ પાણી સાફ કરીને પ્રતિમાજીને સૂકા કરવા જોઈએ . આ પૂજામાં નવ - અંગની પૂજા સમાઈ જાય છે .
શીતલ ગુણ જેહમાં રહ્યો, શીતલ પ્રભુ- મુખરંગ ।
આત્મ શીતલ કરવા બન્ની, પુર્જા અરિહ-અંગ } { } નવાંગી પૂજા
(૧) બે પગના બે અંગૂઠા :
જલભરી સમ્પુટ પત્રમાં, યુગલિક - નર પૂજા ।
ઋષભ - ચરણ- અંગૂઠડે, દાયક ભવજલ-અન્ન || ૧ ||
ઓ અરિહંત ! અજ્ઞાની જીવોને પ્રતિબોધિત ક૨વા માટે આપ દૂર દૂર સુધી પગે ચાલ્યા. એમને જીવનનો સાચો અને સારો માર્ગ બતાવ્યો, માટે પ્રભુના ચરણ પૂજનીય છે. મને પણ આવી શક્તિ મળી જેથી હું મારા અને અન્યના જીવનમાં ગુણોની સમૃદ્ધિ લાવુ !
(૨) બે ઢીંચણ :
જાનુ બને કાઉસ્સગ્ગ રહ્યા, વિચર્યા દેશ-વિદેશ !
ખેડા ખડા કેવલ લખું પૂજો જાનુ નરેશ / ૨
આ ઢીંચણના સહારે પ્રભુ, તમે દિવસો સુધી સ્થિર બનીને ધ્યાનસ્થ રહ્યા અને કેવળજ્ઞાન મેળવ્યું. તમારી પૂજા કરીને મને પણ એવી શક્તિ પ્રાપ્ત થાઓ.
(૩) બે હાથ ઃ
લોકાન્તિક વચને કરી, વરસ્યા વરસીદાન /
કર - કાંડે પ્રભુ પુજના, પુો વિ બહુમાન | ૩ ||

તમારી પાસે બધા જ સુખના સાધનો અને સમૃદ્ધિ હતી. છતાંયે તમે બધું જ ત્યાગી દીધું, તમારા હાથે બધું આપી દીધું. આત્મ મેળવીને જગતને સત્યનો રાહ ચીંધવા માટે તમે બધું જ ત્યાગ્યું. તમારા હાથની પૂજા કરીને હું ઇચ્છું છું કે હું ક્યારેય પદાર્થોમાં આસક્ત ન થાઉં. અને સહુ જીવો પ્રત્યે અહિંસક વ્યવહાર કરું,

Page #31

29.
લોકોના
(૪) બે ખભા -
માન ગયું હોય અંસથી, દેખી વીર્ય અનન્તી. ભુજાબલે ભવજલ તય, પૂજો અન્ય મહત્ત / ૪ / તમારી પાસે અખૂટ અને અતુલ શક્તિ હોવા છતાયે તમે એનો દુરુપયોગ ન કર્યો. ન એનો અભિમાન કર્યો. બધાનો યોગક્ષેમ કર્યો. હું પણ ક્યારેય અભિમાની ન બનું અને મારા કર્તવ્યોનું સારી રીતે પાલન કરું.
(૫) મસ્તક :
સિદ્ધ શિલા ગુણ ઉજલી, લોકાત્તે ભગવત્તા વસિયા તિણે કારણ ભવિ, શિર શિખા - પૂજન્ત / ૫ ll પ્રભો, તમે હંમેશા આત્મ-ધ્યાનમાં લીન રહ્યા અને સહુ જીવોને સુખી બનાવવા મથ્યા. મને પણ બીજાના હિતનો વિચાર કરવાની શક્તિ મળે. સિદ્ધશિલા ચૌદ રાજલોકની ઉપર છે. મારે મસ્તક શરીરના ઉપર છે. મારે સિદ્ધશિલાએ પહોંચવું છે.
લલાટ :તીર્થકર - પદ - પુણ્યથી, ત્રિભુવનજન સેવત્તા ત્રિભુવન-તિલક સમા પ્રભુ, ભાલ તિલક જયવત્ત /૬ // તીર્થકર નામ કર્મના કારણે ત્રણે જગત તમારી સ્તવના કરે છે. તમારા લલાટની પૂજા સૌભાગ્યને લાવે છે. તમે સુખ દુ:ખમાં સમભાવે રહ્યા... હું પણ એવી શક્તિ પ્રાપ્ત કરું !
(૭) કંઠ:
સોલ પહોર પ્રભુ દેશના, કચ્છ વિવર વર્તુલા મધુર ધ્વનિ સુરનર સુણે, તિણે ગલ તિલક અમૂલ / ૭ તમારી સુમધુર અને સુકોમળ વાણી દ્વારા તમે અગણિત જીવોના હૈયાને સ્પર્યા અને એમને સ્વાનુભૂતિ મેળવવામાં સહાય કરી. મારી વાણી પણ સહુનું કલ્યાણ કરનારી બને.
(૮) હૃદય :
હૃદય-કમલ-ઉપશમ બલે, બાલ્યા રાગ ને રોષ7. હિમ કહે વન-ખંડને, હૃદય તિલક સન્તોષ ll ૮ / વીતરાગ પરમાત્માનું હૃદ્ય મૈત્રી, પ્રમોદ-કરુણા-દયાથી સભર હોય છે. મારું હૃદય પણ આવી ભાવનાઓથી ભર્યું ભર્યું બને.
નાભિઃરત્નત્રયી ગુણ ઉજલી, સકલ સુગુણ વિશ્રામ/ નાભિકમલની પૂજના, કરતાં અવિચલ ધામ // ૯ // "નાભિ" એ ધ્યાન દરમ્યાન એકાગ્રતા-સ્થિરતા માટેનું કેન્દ્રબિંદુ છે. હું આત્માનુભૂતિ માટે શ્રેષ્ઠ ધ્યાન સુધી પહોંચવા માંગું છું. જેવું પ્રભુ આપે કર્યું! આપની નાભિની પૂજા દ્વારા મને એવી શક્તિ મળો !

Page #32

30
૩.
પુષ્પ - પૂજા સુરભી અખંડ કુસુમે ગ્રહી, પૂજો ગત સત્તાપ / સુમ(ન)જનું ભવ્ય જ પરે, કરીએ સમકિત છાપ / ૩ // સુગંધિત અને ખીલેલા ફૂલો પરમાત્માને ચઢાવીને આપણે મૃદુ હૃદય અને સુવાસિત આચરણ માટે પ્રભુને પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
૪.
ધૂપ - પૂજા
ધ્યાન -ઘટા પ્રગટાવીએ, વામનયન જિન ધૂપ મિચ્છત દુર્ગન્ધ દૂરે ટલે, પ્રગટે આત્મસ્વરુપ / ૪ ll ધૂપ એ સાધુજીવનનું પ્રતીક છે. ધૂપ જેમ જાતે સળગીને બીજાને સુવાસ પૂરી પાડે છે, તેમ સાચા સાધુ પુરુષો, સાધ્વીજીઓ પોતાનું સમગ્ર જીવન અન્ય જીવોના ઉપકાર માટે વીતાવે છે. જિનપૂજા એ શીખવે છે કે આપણે સાધુ જીવનની ઝંખના કરવી જોઈએ. ધૂપ પ્રતિમાજીની ડાબી બાજુ રાખીને આપણે ધર્મધ્યાનમાં પ્રવેશીને મિથ્યાત્વની દુર્ગધ દૂર કરીએ છીએ અને એ રીતે આપણા આત્માને પવિત્ર કરીએ છીએ.
૫.
દીપક પૂજા:દ્રવ્ય દીપ સુવિવેકથી, કરતાં દુઃખ હોય ફોક / ભાવ - પ્રદીપ પ્રગટ હુએ, વાસિત લોકાલોક // ૫ // દીપકની જયોત આપણા શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્માનું પ્રતીક છે. એવો આત્મા કે જે કોઈપણ જાતના કર્મોના બંધનોથી રહિત છે. શુદ્ધ છે, અવિકારી છે. જિનપૂજા કરીને આપણે પાંચ મહાવ્રત અહિંસા, સત્ય, અચાર્ય, બ્રહ્મચર્ય તથા અપરિગ્રહ પ્રાપ્ત કરવાના છે કે જે આપણને પૂર્ણ મુક્તિ તરફ દોરી જાય.
જ્યારે આપણે ઉપયુક્ત રીતે દીપક પ્રગટાવીએ છીએ ત્યારે આપણા તમામ દુઃખો દૂર થાય છે. આપણે કેવળ જ્ઞાનનો સાક્ષાત્કાર કરી શકીએ છીએ, જે જ્ઞાન સમગ્ર લોકને અજવાળે છે.
૬.
અક્ષત પૂજા:શુદ્ધ અખંડ અક્ષત રહી, નન્દાવર્ત-વિશાલ7. પૂરી પ્રભુ સંમુખ રહો, ટાલી સકલ જંજાલ // ૬ // ચોખા અક્ષત છે. એ વાવવાથી ફરી ઉગતા નથી. એ અંતિમ જન્મનું પ્રતીક છે. જિનપૂજા કરીને આપણે એવા પ્રયત્નો કરવાના છે કે જેથી આ જન્મ આપણો અંતિમ જન્મ બની જાય ! હવે પછી નવા જન્મો કરવા ન પડે ! એ અક્ષય સુખને પણ સૂચવે છે. ચોખાનો શ્રેત-શુભ રંગ આત્માની પવિત્રતાને સૂચવે છે.
૭. નેવૈદ્ય પૂજા :
અણાહારી પદ મેં કર્યા વિન્ગ્રહ ગઈ અનન્તા દૂર કરી તે દીજિએ, અાહારી શિવ સત્ત // ૭ /
નેવૈદ્ય એ સ્વાદનું પ્રતીક છે. જિનપૂજામાં નેવૈદ્ય ચઢાવીને આપણે સ્વાદની આસક્તિને ઓછી કરવાની સાધના કરવાની છે. તંદુરસ્ત અને પોષણયુક્ત ખોરાક જરૂરી છે.. પણ સ્વાદ અને શોખ માટે ખાવાનું નથી. જીવનનું ચરમ લક્ષ્ય તો મોક્ષને પામવાનું છે કે જયાં ખાવાનું છે જ
નહીં!

Page #33

૮.
જન્મ-મરણના ચકરાવામાં હું ઘણી વખતો ભૂખ્યો રહ્યો છું. પણ એ બધું ક્ષણિક હતું. . અસ્થાયી હતું.. ઓ અરિહંત ! હવે મને એવી અક્ષયસ્થિતિ આપો કે જ્યાં ભોજનની ઇચ્છા જ ન રહે !
ફળપૂજા ઃ
ઇન્દ્રાદિક પૂજા ભણી, ફલ લાવે ધરી રાગ ।
પુરુષોત્તમ પૂજા કરી, માર્ગે શિવલ-ત્યાગ II ૮ /
ફળ એ મોક્ષ–મુક્તિનું પ્રતીક છે. જો આપણે કોઈ પણ જાતના દુન્યવી આકર્ષણ કે આસક્તિ વગર જીવીએ, આપણા કર્તવ્યોનું પાલન કોઈપણ જાતની અપેક્ષા કે બદલાની આશા વગર કરીએ, આસપાસમાં બનતી ઘટનાઓમાં સાક્ષીભાવ કેળવીએ, સાધક જીવન જીવીએ, તમામ જીવો પ્રત્યે મૈત્રી, પ્રમોદ અને કરુણાનો ભાવ કેળવીએ, આપણે અવશ્ય મુક્તિના ફળ મેળવી શકીશું. આ અંતિમ જિનપૂજા આપણા જીવનના ચરમ લક્ષ્યને સૂચવે છે.
અરિહંત પરમાત્માની પૂજા માટે દેવો વગેરે ભક્તિભાવપૂર્વક દિવ્ય ફળ લાવે છે. અને પ્રભુ પાસે મોક્ષફળની યાચના કરે છે.
31
સ્વસ્તિકની રચના અને એનું મહત્ત્વ ઃ
સ્વસ્તિકની રચના એ સંસારની ચાર ગતિને સૂચવે છે. (૧) દેવગતિ, (૨) નરક ગતિ (૩) તિર્યંચગતિ, (૪) મનુષ્ય ગતિ, આત્મા આ ચાર ગતિઓમાં અંતહીનરુપે પરિભ્રમણ કર્યા કરે છે. જિનદર્શન અને પૂજા કર્યા પછી પૂજક પરમાત્માની સમક્ષ આસન લગાવીને બેસે છે. લાકડાના પાટલા ઉપર ચોખાથી સ્વસ્તિકની રચના કરે છે જે ચાર ગતિનું સૂચક છે. ત્રણ ઢગલી અને ત્રણ રત્ન, સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રના પ્રતીક છે. આ ત્રણ સ્વસ્તિક રુપ ચાર ગતિથી મુક્ત બનવા માટેના સાધન છે. અર્ધચંદ્ર તથા બિન્દુની આકૃતિ એ સિદ્ધશિલા તથા મુક્ત આત્માના પ્રતીક છે.
આરતી અને મંગળદીવાની પરંપરા ૧૨ મી સદી આસપાસ, એટલે કે ૯૦૦ વર્ષ પહેલા કલિકાલસર્વજ્ઞ હેમચંદ્રાચાર્યની પ્રેરણાથી અસ્તિત્વમાં આવી છે. એ વખતે ઘણા બધા જૈનો અન્ય પરંપરાઓ-ધર્મો તરફ ખેંચાવા લાગ્યા હતા, અને વૈદિક યજ્ઞ-યાગથી પ્રભાવિત થઈને બલિદાન વગેરે આપવા લાગ્યા હતા. એવે વખતે હેમચંદ્રાચાર્યે રાજા કુમારપાળને પ્રતિબોધિત –પ્રભાવિત કરીને અહિંસાનો સંદેશો આપ્યો હતો. ધર્મની સાચી સમજણ આપી હતી. રાજા કુમારપાળે જૈન ધર્મ અંગીકાર કર્યો અને આરતી-મંગળદીવાની પ્રથા પ્રારંભ થઈ. એ વખતે સમગ્ર ગુજરાત અહિંસક રાજ્ય તરીકે ઘોષિત થયું. મંગળદીવાના ગીતમાં રાજા કુમારપાળનું નામ ગૂંથાયેલું છે.
વર્તમાનમાં ગવાતી આરતીની રચના શેઠ મૂલચંદ નામના શ્રાવકે લેવા (વર્તમાન-કેશરીયાજી તીર્થ, રાજસ્થાન)માં કરી હતી. કેશરીયાજી તીર્થમાં કાળા પાષાણની ભગવાન આદિનાથની સુંદર પ્રતિમાં હતી. શેઠ મૂળચંદ પોતે પ્રામાણિક અને ભલા વ્યાપારી હતા. દરરોજ કેશરીયાજી દેરાસરમાં પૂજા-આરતી વગેરે કરતા હતા. જ્યારે વૃદ્ધાવસ્થામાં એઓ બીજે ગામ પોતાના સગાને ત્યાં રહેવા ગયા ત્યારે એ કેશરીયાજીના આદિનાથની પ્રતિમા સાથેનો પોતાનો જે લગાવ હતો એની જુદાઈ સહી ના શક્યા. એમની અત્યંત આર્દ્ર પ્રાર્થનાથી અધિષ્ઠાયક દેવે મૂળમૂર્તિનો એક નાનકડો હિસ્સો સાથે લઈ જવા માટે આપ્યો. શેઠ મૂળચંદની અત્યંત ભક્તિ ભાવના અને પ્રભુ પ્રેમની ઉત્કટતાને અભિનંદવા માટે આજે પણ એમની રચેલી આરતી જૈન સંઘમાં ગવાય છે.
કેશરીયાજીમાં દરરોજ આરતી વખતે ખૂબ જ આહ્લાદક અને મનોહારી વાતાવરણમાં સુંદર સંગીત અને તાલ સાથે આરતી ગવાય છે.

Page #34

32 મી સદી
આરતી શબ્દના ઘણા બધો અર્થો છે. એક અર્થ છે બધી બાજુએથી આધ્યાત્મિક આનંદની અનુભૂતિ કરવી. (આ એટલે બધી બાજુએથી, રતિ એટલે આનંદ - ઉલ્લાસ !)
જયારે કોઈપણ ધર્મકાર્ય કે અનુષ્ઠાન સંપન્ન થાય ત્યારે આપણે હૃદયના આનંદને વ્યક્ત કરવા માટે આરતી કરીએ છીએ. આરતિ એટલે બધાજ સાંસારિક દુઃખોથી છૂટકારો મેળવવા માટે પ્રાર્થના કરવી. આરાધક-પૂજક પોતાની જાતને સંસારના દ્વન્દ્રો તથા દુઃખોથી દૂર કરવા માટે આરતી કરે છે. ત્રીજો અર્થ છે આપણા અંતરાત્માને આધ્યાત્મિક આનંદથી ભરવો અને માનસિક તાણ-તનાવથી દૂર રહેવું. સંસારના સુખ દુઃખની ઘટમાળમાંથી મુક્ત બનવા માટે ઉજ્જવળ અને પ્રકાશવાન પાંચ જાતના જ્ઞાનની આવશ્યકતા રહે છે. માટે એના પ્રતીકરૂપે પાંચ દીવાની વાતો પેટાવીએ છીએ. આ પાંચ દીવા પાંચ મહાવ્રતના પણ પ્રતીક બને છે. પાંચ સમિતિના પ્રતીક પણ બને છે. સમ્યગ્દર્શનના પાંચ આચારો તથા પાંચ ઇન્દ્રિયોની પાંચજાતની નિષેધાત્મ પ્રવૃત્તિઓને રોકવાનો પણ નિર્દેશ કરે છે.
બીજી રીતે આરતી ના ઉદેશ્યને સમજીએ તો આપણા આત્માને સાંસારિક આધિ-વ્યાધિ અને ઉપાધિની જંજાળમાંથી મુક્ત કરવા માટે પંચ પરમેષ્ઠિભગવંતોની જેમ અનાસક્તિનો ભાવ કેળવવો જરૂરી છે. આપણા હૈયાની વિશેષ ભાવનાઓને પરમેષ્ઠિ ભગવંતો પ્રત્યે અભિવ્યકત કરવા રુપે આપણે પાંચ દીપક પ્રગટાવીએ છીએ. આપણે માનસિક રીતે વિચારીએ કે "હું તમામ દુન્વયી પદાર્થોની આસક્તિને ખંખેરીને મારા આત્માને સાધુ અવસ્થા સુધી પહોંચાડવા માંગું છું." જેથી ચાર ગતિના ફેરા ટળી જાય અને પાંચમી ગતિ મોક્ષ મને પ્રાપ્ત થાય.
મંગળ દીવો -
મંગળ એટલે સંસારથી આપણા આત્માને મુક્ત કરવા માટે આત્મા ઉપર લાગેલા અશુભ કર્મોને દૂર કરવા. અજ્ઞાનતાનો અંધકાર દૂર કરવા, આત્માને ઉપકારક ધર્મમાર્ગ પર ચાલવાની ભાગ્યશાળી તક મેળવવી, મોક્ષમાર્ગને મેળવવા માટે કર્મો દૂર કરવા જ પડે! કર્મોના અંધકારને દૂર કરીને જ આપણા આત્માને કેવળજ્ઞાનનો પ્રકાશ આપી શકાય. મંગળદીપક એ એક અને અનુપમ કેવળજ્ઞાનનું પ્રતીક છે. કેવળજ્ઞાન દ્વારા અજ્ઞાનતાનો અંધકાર કાયમ માટે દૂર કરી શકાય છે. જન્મ-મૃત્યુની દુ:ખદાયી શૃંખલા હંમેશ માટે તોડી શકાય છે. આત્મા સાથે લાગેલા કર્મોનાં રજને દૂર કરી શકાય, આત્માના શુદ્ધ સ્વરુપને ઓળખી શકાય, અનુભવી શકાય. મંગળદીપક પરમાત્માના બતાવેલા એકમેવ મોક્ષમાર્ગનાં પ્રતીકાત્મક રુપે છે. મંગળદીવો કરતી વખતે આપણે મનમાં વિચારવું જોઈએ કે આ મંગળદીવાની જેમ મારા ભીતરનો દીવો પેટાવવાનો છે. પરમાત્માના બતાવેલા મોક્ષમાર્ગ પર ચાલીને પૂર્ણજ્ઞાનનો દીવો પ્રગટાવવાનો છે.
શાંતિકળશ :
આ અનુષ્ઠાન વિશ્વમાં સર્વત્ર, સહુને આંતર-બાહ્ય શાંતિ મળે એ ભાવનાથી કરવામાં આવે છે. પ્રારંભમાં નવકાર મંત્ર, ઉવસગ્ગહર સ્તોત્ર બોલાય છે, ત્યારબાદ મોટી શાંતિ બોલાય છે. આ દરમ્યાન કળશમાંથી કુંડીમાં અખંડપણે પંચામૃતની ધારા રેડવામાં આવે છે. આ વિધિ દ્વારા સર્વત્ર, સહુ જીવો માટે શારીરિક, માનસિક, આધ્યાત્મિક શાંતિ, પ્રસન્નતા, સ્વાથ્ય, અને દુઃખ-પીડાથી મુક્તિની કામના કરવામાં આવે છે. દેવો તથા ઇન્દ્ર મેરુપર્વત ઉપર પરમાત્માનો જન્માભિષેક કરતા જે રીતે અભિષેક કરે છે એ જ રીતે આ વિધિ કરવામાં આવે છે. આ વિધિ દ્વારા પૂજક ચોવીશ તીર્થકર ભગવંતો પ્રત્યે અહોભાવ-આદર વ્યક્ત કરે છે. ચતુર્વિધની શાંતિ સમૃદ્ધિ માટે પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે. સમગ્ર વાતાવરણ-પર્યાવરણ શુદ્ધ બને, કોઈ પણ જાતના દુષ્કાળ, બીમારી, પીડા, ઉપદ્રવ, યુદ્ધ, રમખાણ,
લડાઈ વગેરે ના થાય અને સહુ જીવો ભૌતિક, ધાર્મિક અને આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ પ્રાપ્ત કરે, બધા જીવો તમામ પ્રકારના ભયોથી મુક્ત બને ખાસ કરીને પાણી, અગ્નિ, ઝેર, પ્રાણીઓ, રોગ, યુદ્ધ, દુશ્મન, ચોર વગેરેના ભયથી મુક્ત બને એવી ભાવના ભાવવામાં આવે છે. બધા જીવો એકબીજાને સહાયક બનો, બધાના દોષો દૂર થઈ જાઓ અને શાશ્વત સુખના બધા સહભાગી બનો, એવી પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે.
નવી

Page #35

33
સ્નાત્ર પૂજા
"સ્નાત્ર પજા" ની રચના, ઉપાધ્યાય સકલચંદ્રજી, ઉપાધ્યાય વીરવિજયજી વગેરે મહાપુરુષોએ કરી છે. આમાં જુદા જુદા પ્રભાવી તીર્થંકરો (મુખ્યત્વે ૫- આદિનાથ, શાંતિનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ અને મહાવીર સ્વામી) ની સ્તવનાની સાથે વિવિધ દ્રવ્યો પાણી, પુષ્પ, ચંદન, અક્ષત, ધૂપ-દીપ વગેરે દ્વારા પ્રતિમાજીને અભિષેક-પૂજા કરવામાં આવે છે. મોટાભાગે શ્વેતાંબર દેરાસરોમાં સ્નાત્રપૂજા દરરોજ સવારે ભણાવાતી હોય છે. એક જણ અથવા એકથી વધારે લોકો ભેગા મળીને ભણાવતા હોય છે. ક્યારેક પૂજારી (દેરાસરમાં પૂજા કરનાર)ને કહીને એના દ્વારા પણ ભણાવી શકાય છે. દરેક – પૂજા-પૂજનના પહેલા સ્નાત્રપૂજા અનિવાર્યપણે ભણાવાય છે. પ્રતિમાજીને સ્નાન કરાવવાની ક્રિયા જે સ્નાત્ર તરીકે ઓળખાય છે. દેવો-ઇન્દ્રોએ તીર્થકરના જન્મ વખતે મેરુ પર્વત ઉપર આ પ્રમાણેનો સ્નાત્ર-અભિષેક મહોત્સવ યોજયો હતો. સ્નાત્રના પાણીને નવણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. જેને શ્રદ્ધાળુઓ માથે, આંખે લગાડતા હોય છે. તીર્થકરોનું અપૂર્વ પૂણ્ય એમના પાંચ કલ્યાણક દરમ્યાન સુખ, પ્રસન્નતા અને પ્રકાશને રેલાવે છે. સૃષ્ટિના તમામ જીવો પળભર માટે સુખાનુભૂતિ કરે છે. આમાં નરકના જીવો પણ સુખ અનુભવે છે. આપણે તીર્થંકર ભગવંતના પાંચે કલ્યાણકો
(૧) ચ્યવન કલ્યાણક, (૨) જન્મ કલ્યાણક, (૩) દીક્ષા કલ્યાણક, (૪) કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક, (૫) નિર્વાણ કલ્યાણકની આરાધના સ્નાત્ર મહોત્સવ દરમ્યાન હૃદયના અહોભાવ તથા પૂર્ણ આદર સાથે કરવાની હોય છે. સ્નાત્રપૂજાના ગીતોમાં ચ્યવન અને જન્મની ક્રિયાઓને વિસ્તારથી વર્ણવવામાં આવી છે. પ્રત્યેક તીર્થકરના જન્મકલ્યાણ ઉજવણી, મેરુપર્વત ઉપર ઇન્દ્ર-દેવો વગેરે અભિષેક વિધિ દ્વારા કરે છે. અભિષેક પછી અષ્ટપ્રકારી પૂજા તથા આરતી - મંગળદીવો પણ કરવામાં આવે છે. છેલ્લે "શાંતિકળશ" કરવા દ્વારા સહુ જીવોની આંતર-બાહ્ય શાંતિ માટે, તથા સમગ્ર ચતુર્વિધ સંઘ, અને સૃષ્ટિના જીવમાત્રનો સુખ શાંતિ માટે કામના કરવામાં આવે છે.
સ્નાત્રપૂજાનું આધ્યાત્મિક કારણ :
આ એક માધ્યમ છે કે જેના દ્વારા આપણે જિનેશ્વર દેવો પ્રત્યે આપણા હૃદયનો અહોભાવ આદરભાવ વ્યક્ત કરી શકીએ છીએ. ભક્તિ એ મોક્ષ સુધી પહોંચવાનો સીધો અને સરળ રસ્તો છે.
જિનેશ્વરના ગુણોને વધાવવા, આપણામાં લાવવા માટે બહુમાનપૂર્વક, નમ્રભાવે પ્રભુની પ્રતિમાને સિંહાસન ઉપર બિરાજમાન કરીને અભિષેક કરવામાં આવે છે. અનંત અનંત જન્મોથી આત્મા ઉપર લાગેલા કર્મોના મેલને ધોવા માટે, કષાયો અને મન-વચન કાયાની પ્રવૃત્તિ દ્વારા ભેગો કરેલો કર્મોનો કચરો દૂર કરવા માટે પરમાત્માની કૃપાનો સતત ધોધ વહેતો રહે અને આત્મા સ્વચ્છ બને, સાફ બને, પવિત્ર બને અને પવિત્ર થયેલો આત્મા મોક્ષમાર્ગે ગતિ કરે ! એવી ભાવના સાથે સ્નાત્રપૂજા કરવાની છે.
સ્નાત્રપૂજાનો અર્થ (૧) સરસ શાંતિ :- શાન્ત સુધારસના સમુદ્ર, અતિ પવિત્ર ગુણરૂપ રત્નના ભંડાર અને ભવ્ય પ્રાણીઓરૂપી
કમલોને ઉલ્લસિત કરવામાં સૂર્ય સમાન એવા શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતને નિરંતર હું નમસ્કાર
(૨) કુસુમાભરણ
:- ભગવંતના શરીર ઉપરથી આભૂષણ તથા વાસી ફુલ ઉતારીને વિનયપૂર્વક
ભગવંતને હાથમાં ધારણ કરી સ્નાત્રપીઠ ઉપર ભગવંતને પધરાવવા અને પછી
જળવડે પ્રક્ષાલ કરવો. - જિનેશ્વર ભગવંતના જન્મ સમયે મેરૂ પર્વતના શિખર ઉપર દેવોએ રત્નના અને સુવર્ણના કલશો વડે જે પ્રભુનો અભિષેક કર્યો છે, એવા પ્રભુનું દર્શન કરનારાઓને ધન્ય છે.
(૩) જિન જન્મ સમયે

Page #36

(૪) નિર્મળ
:- નિર્મળ જળના કલશો વડે અભિષેક કરી અમૂલ્ય વસ્ત્રથી જંગલુછણું કરી કુસુમાંજલિ મુકવી. સિદ્ધસ્વરૂપ ભગવંતનો અભિષેક કરવાથી આપણો આત્મા નિર્મળ (પાપરહિત) થાય છે
અને શરીર સુકુમાળ થાય છે. (૫) મચકુંદ
:- મચકંદ (બકુલ), ચંપો, માલતી, કમળ વિગેરે પાંચ પ્રકારના પુષ્પો જિનેશ્વર ભગવંતના
અભિષેક વખતે દેવો ચઢાવે છે, તેને કુસુમાંજલિ કહેવાય છે. (૬) રયણ સિંહાસન - પછી રત્નના સિંહાસન ઉપર જિનેશ્વર ભગવંતની પ્રતિમાને સ્થાપન કરી, જગતમાં જયવંતા
એવા શ્રી શાંતિજિન ભગવંતના જમણા અંગુઠા ઉપર કુસુમાંજલિ મુકવી. (૭) કૃષ્ણાગરુવ :- ઉત્તમ કૃષ્ણાગરૂ ધૂપ હાથમાં ધારણ કરી, હસ્તને સુગંધિત કરી, જગતમાં જયવંતા એવા શ્રી
નેમિજિન ભગવંતના ચરણકમલમાં કુસુમાંજલિ મૂકવી. (૮) જસુ પરિમલ :- જેની સુગંધથી દસે દિશાના ભ્રમરો ગુંજારવ કરતાં ભેગા થાય છે એવી જિનેશ્વર ભગવંતના
A ચરણ ઉપર મૂકેલી કુસુમાંજલિ, દેવતાઓને અને મનુષ્યોને સિદ્ધગતિ આપે છે. (૯) પાસા જિનેશ્વર :- ત્યાર પછી ઉત્તમ એવા જળનાં તથા સ્થળનાં જળ અને ફૂલ લઈને જગતમાં જયવંતા એવા
શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવંતના ચરણ ઉપર કુસુમાંજલિ મુકવી. (૧૦) મૂકે કુસુમાંજલિ :- દેવતાઓ પણ જે કુસુમાંજલિ શ્રી વીરપ્રભુના સુકમાલ ચરણે મુકે છે, તે કુસુમાંજલિ મુકવાથી
ભવિ પ્રાણીઓના ત્રણે કાળનાં પાપ દૂર થાય છે. (૧૧) વિવિધ કુસુમવર - ઉત્તમ પ્રકારના વિવિધ જાતિનાં પુષ્પો લઈને જગતમાં જયવંતા એવા શ્રી વીર ભગવંતના
ચરણકમળમાં નમસ્કાર કરી કુસુમાંજલિ મુકવી. (૧૨) નવણકાળે :- જિનેશ્વર ભગવંતના જન્માભિષેક વખતે દેવ અને દાનવો એકઠા થઈ, જેની સુગંધ દશે
દિશામાં પ્રસરી રહેલી છે એવી કુસુમાંજલિ, જેનું નામ પણ વિપ્નનો નાશ કરે છે એવી અનંત ચોવીશીઓના ચરણકમળમાં સમગ્ર દેવો મુકે છે ; તે કુસુમાંજલિ ચતુર્વિધ સંઘનું કલ્યાણ કરો." એમ કહી જગતમાં જયવંતા એવા ચોવીસ જિનેશ્વર ભગવંતના ચરણકમળો
ઉપર કુસુમાંજલિ મુકવી. (૧૩) અનંત ચોવીશી :- જિનેશ્વર ભગવંતની અનંતી ચોવીશીઓને નમસ્કાર કરું છું અને પછી વર્તમાન ચોવીશીનું
સ્મરણ કરૂં છું. એમ કહી ચોવીશ પ્રભુના નામથી કુસુમાંજલી મુકવી. (૧૪) અપચ્છર મંડળી :- જેની આગળ અપ્સરાઓ ગાનતાન કરી રહેલી છે એવા શુભ નામવાળા વિજયવંત શ્રી
વીર (પ્રભુ) જયકરનારા, એવા સર્વ તીર્થકરોના ચરણકમળ ઉપર કુસુમાંજલિ મુકવી. (૧૫) સયલ જિનેશ્વર - સર્વ જિનેશ્વર ભગવંતના ચરણકમળમાં નમસ્કાર કરી તે ભગવંતના કલ્યાણકનો વિધિ હું
કહું છું. તે કલ્યાણકની વિધિનું વર્ણન કરતાં અને સાંભળતાં સમગ્ર સંઘની ઇચ્છા સફળ
થાય છે. (૧૬) સમક્તિ ગુણઠાણે :- તીર્થકર ભગવંતે પ્રથમ પૂર્વ ભવમાં સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરી અનુક્રમે ચારિત્રને અંગીકાર કરી
વિધિપૂર્વક વશ સ્થાનક તપનું આરાધન કર્યું અને આ પ્રમાણે મનમાં ભાવદયાને ધારણ
કરતા હતા કે (૧૭) જો હોવે મુજશક્તિ :- જો મારી શક્તિ હોય તો મારે સર્વ જીવોને વીતરાગ શાસનના ધર્મમાં જોડવા. આ પ્રમાણે
નિરંતર નિર્મળ ભાવના ભાવતાં તીર્થંકર નામકર્મ નિકાચિત કર્યું. (૧૮) સરાગથી સંયમ :- સરાગ સંયમને ગ્રહણ કરી આયુષ્ય પૂર્ણ કરી વચમાં એક દેવનો ભવ કરે છે. તે દેવના
ભવમાંથી ચ્યવીને પંદર કર્મભૂમીક્ષેત્રમાંથી મધ્યખંડના કોઈ પણ ક્ષેત્રને વિશે ઉચ્ચકુલવાળા ક્ષત્રિયકુળમાં રાજાની પટરાણીની કુક્ષિમાં ગુણવંત પ્રભુ ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થાય છે. તે કેવા શોભે છે,
નિરમા
ક

Page #37

35
જેમ માનસરોવરમાં હંસ શોભે છે. જે વખતે તીર્થંકર ભગવંત માતાની કુક્ષિમાં ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થાય છે,
(૧૯) ઉતરતા ચૌદ સુપન
:- રાત્રિએ સુખશયામાં સુતેલા તે માતાજી આવા પ્રકારનાં ચૌદ સ્વપ્રોને જુએ છે.
(૨૦થી ૨૪) પહલે ગજવર દીઠો :- તે ચૌદસ્વપ્નમાં પહેલો હાથી દીઠો. બીજો વૃષભ, ત્રીજો કેસરિસિંહ, ચોથે શ્રીદેવી, પાંચમે
ફૂલની માલા, છક્કે ચંદ્ર, સાતમે સૂર્ય, આઠમે ધ્વજ, નવમે પૂર્ણકળશ, દશમે પદ્મસરોવર, અગીઆરમે ક્ષીરસમુદ્ર, બારમે વિમાન, તેરમે રત્ન રાશી, ચૌદમે નિધૂમ અગ્નિશિખા. આવા પ્રકારના ઉત્તમ સ્વપ્રો દેખી માતાજી જાગીને રાજાજીની પાસે જઈને વિનયપૂર્વક સ્વપ્રની વાત કહે છે. રાજા પણ સ્વમને બરાબર સાંભળી, તેનો વિચાર કરી તે સ્વપ્રનું ફળ આ પ્રમાણે કહે છે. હે દેવાનુપ્રિયે ! ત્રણભુવનના સ્વામિ તીર્થકર તારા પુત્ર થશે કે જેના ચરણારવિન્દમાં સુરાસુરના ટોળાઓ નમસ્કાર કરશે અને સકળ સંઘની મનોવાંચ્છના પૂર્ણ થશે.
(૨૫) અવધિ નાણે
:- જે વખતે ભગવંત ગર્ભમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારથી જ મતિ, શ્રુત અને અવધિજ્ઞાનના ધણી
હોય છે. જે વખતે તીર્થકર ભગવંત ગર્ભમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થાય છે, તે વખતે સમગ્ર જીવો શાંતિ પામે છે. જેમ સૂર્યના ઉદયથી તારાઓનું તેજ ચાલી જાય છે, તેવી જ રીતે સૂર્યસમાન દેવાધિદેવ તીર્થકર ભગવંતના ઉદયથી મિથ્યાત્વરૂપી તારાઓનો નાશ થાય છે. આવા ઉત્તમ તીર્થંકરરૂપી પુત્રના ગર્ભને ધારણ કરનારી માતા "મારો પુત્ર ત્રણ જગતમાં તિલક સમાન થશે" એમ જાણી મનમાં અત્યંત આનંદ પામે છે.
(૨૬) શુભ લગ્ન
- યોગ્ય ગર્ભકાળ પરિપૂર્ણ થતા દેવાધિદેવ તીર્થકર ભગવંતનો શુભ અવસરે જન્મ થાય છે.
આ વખતે નારકીના જીવો પણ ક્ષણભર શાંતિ સુખ ભોગવે છે. ત્રણ ભુવનના સઘળા જીવો અત્યંત સુખ પામે છે અને ત્રણ જગતમાં ઉદ્યોત થાય છે.
(૨૭) સાંભળો કળશ જિન :- જે વખતે દેવાધિદેવ અરિહંત પરમાત્માનો જન્મ થાય છે, ત્યારે દરેક દિશાઓમાંથી પોતાને
યોગ્ય ક્રિયા કરવા માટે છપ્પનદિગિ કુમારિકાઓ ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવી ભગવંતને અને તેમની માતાજીને નમસ્કાર કરી અત્યંત આનંદપૂર્વક આ રીતે કામો કરે છે.
(૨૮) અષ્ટ સંવર્ત વાયુથી :- આઠદિશિકુમારિકાઓ સંવર્ત વાયુવડે ચાર દિશામાં એકેક યોજનનો સઘળો
કચરો દૂર કરે છે. ત્યારપછી આઠ કુમારિકાઓ સુગંધીતું જળની વૃષ્ટિ કરે છે. આઠ કુમારિકાઓ હાથમાં પૂર્ણ કળશને ધારણ કરીને ઉભી રહે છે. આઠ . કુમારિકાઓ દર્પણ ધરે છે. આઠ કુમારિકાઓ ચમ્મર વીંજે છે. આઠ કુમારિકાઓ પંખા હાથમાં લઈને પવન નાંખે છે. ચાર કુમારિકાઓ હાથમાં રાખડી લઈને ઉભી રહે છે. અને ચાર કુમારિકાઓ દીપકને ગ્રહણ કરે છે. ત્યાં ઉત્તમ પ્રકારના કેળના પાંદડાઓનું સૂતિગ્રહ બનાવી તેની અંદર પુત્ર અને માતાજીને લાવે છે. અને કલશો વડે સ્નાન કરાવે છે.

Page #38

36
(૨૯-૩૦-૩૧) કુસુમ પુજી..નમીય કહે સ્વામી ગુણ
:- પછી પુષ્પ વડે પૂજા કરી આભૂષણ પહેરાવે છે. પછી હાથે રાખડી બાંધી પલંગમાં પધરાવે
છે. આ પ્રમાણે પોતાના લાયક ક્રિયાઓ કરી માતા તથા પુત્રને નમસ્કાર કરી આ પ્રમાણે કહે છે :- હે દેવાધિદેવ, આ જગતના જીવોના હિત માટે યાવચંદ્રદિવાકરૌ સુધી આપ જીવજો . આ પ્રમાણે પ્રભુના ગુણ ગાતી પોતપોતાના સ્થાનકે જાય છે.
(૩૨) જિન જગ્યા જી
:- જે જે વખતે તીર્થકર ભગવંતનો જન્મ થાય છે તે વખતે સૌધર્મ અને ઇશાન દેવલોકના
દક્ષિણ ઉત્તરના ઇંદ્રોના સિંહાસનો કંપે છે.
(૩૩) સુઘોષ આદે
- તીર્થકર ભગવંતનો જન્મ થયો જાણી તરતજ હરિસેગમેષી નામના દેવતા પાસે સુઘોષા
નામનો ઘંટ વગડાવે છે. અને બધા દેવોને ખબર આપે છે કે હે દેવો ! તીર્થકર ભગવંતનો જન્મ થએલો છે; માટે સર્વ દેવો જન્મોત્સવ કરવા મેરૂ પર્વત ઉપર આવજો .
:- એ પ્રમાણે તીર્થકર ભગવાનના જન્મની ખબર પડતાની સાથે ક્રોડો દેવો એકઠા થાય છે.
અને ભગવંતનો જન્મોત્સવ કરવા માટે મેરૂ પર્વત ઉપર જાય છે. સૌધર્મઇદ્ર દેવલોકમાંથી ભૂમિતલ ઉપર આવી જે ઠેકાણે તીર્થકર ભગવંતનો જન્મ થયો છે, ત્યાં જાય છે; અને ત્યાં જઈ માતા અને ભગવંતને નમસ્કાર કરી પ્રભુને વધાવે છે.
(૩૫) મેરુ ઉપરજી
- મેરૂ પર્વત ઉપર પાંડકવનમાં શિલા ઉપર સિંહાસન ગોઠવી ત્યાં ઇંદ્ર મહારાજે બેસીને
ભગવંતને પોતાના ખોળામાં ધારણ કર્યો. અને બીજા ત્રેસઠ ઇંદ્રો ત્યાં આવ્યાં.
(૩૬) મળ્યા ચૌસઠ
:- તે ચોસઠઇંદ્રોએ આઠ જાતિના કળશા બનાવી તેની અંદર માગધ વિગેરે ઉત્તમ તીર્થોના
સુગંધી પાણી ભર્યા. અનેક પ્રકારના સુગંધી ધૂપ કર્યો. ત્યારપછી અચ્યતેદ્ર બીજા દેવોને જિનેશ્વર ભગવંતના જન્મમહોત્સવમાં ગંગા વિગેરેના પાણી લાવવા માટે હુકમ કર્યો.
(૩૭) આતમ ભક્તિ મળ્યા કેઈદેવા :- કેટલાક દેવો પોતાને પ્રભુ ઉપર ભક્તિ હોવાથી, કેટલાક મિત્રની પ્રેરણાથી, કેટલાક સ્ત્રીની
પ્રેરણાથી, કેટલાક આ આપણો કુલ ધર્મ છે, એમ જાણી ભુવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ અને વૈમાનિક દેવો ત્યાં આવ્યા હતા. અને અય્યદ્રના હુકમથી કળશા ભરી પ્રભુને શ્વવરાવતા હતા. તે કળશાઓ આઠ પ્રકારના હતા. તે દરેક આઠ આઠ હજાર હતા એટલે બધા મળી ૬૪000 કળશાઓ હતા. અને તેને અઢીસે ગુણા કરવા. કારણ કે કળશા ૬૪૦૦૦પરંતુ અભિષેક કરનારા અઢીસો તે પ્રમાણે ગુણાકાર કરવાથી એક ક્રોડ આઠ લાખ અભિષેક થાય છે. હવે અઢીસે અઢીસે ક્યા ક્યા? બાસઠ ઇંદ્રના બાસઠ, સૂર્ય પંક્તિના છાસઠ, એક ગુરૂનો, એક સામાનિક દેવનો, સોળ સૌધર્મઇદ્ર અને ઇશાનંદ્રની ઇંદ્રાણીના, દસ અસુરેદ્રની ઇંદ્રાણીના, બાર નાગૅદ્રની ઇંદ્રાણીના, ચાર જ્યોતિષીઇદ્રના, ચાર વ્યંતરેંદ્રના, એક ત્રણ પર્ષદાનો, એક કટકપતિ, એક અંગરક્ષક કેરો, એક પરચૂરણ દેવનો આ પ્રમાણે અઢીસે અભિષેક જાણવા. ત્યાર પછી ઇશાનંદ્ર સીંધર્મ ઇંદ્રને કહે છે કે ; મને થોડી વાર પ્રભુજીને ખોળે બેસાડવા માટે આપો. આ પ્રમાણે તેની માગણીથી તેના ખોળામાં પ્રભુજીને બેસાડી પોતે વૃષભ રુપ ધારણ કરી શીંગડામાં જળ ભરી તે વડે પ્રભુજીને અભિષેક કરે છે. ત્યાર પછી આરતી
-
અલકા

Page #39

37
મંગલ દીવો ઉતારીને દેવતાઓ જયજયના નાદ સાથે પ્રભુને વધાવે છે. ત્યાર પછી ભગવંતને હાથમાં ધારણ કરી ભેરી, શરણાઈ, વિગેરે વાજીંત્રના અવાજ સાથે, વાજતે ગાજતે માતા પાસે જઈ પુત્રને સોંપી આ પ્રમાણે બોલે છે. આ તમારો પુત્ર છે પરંતુ તે અમારો સ્વામી છે, અમો એમના સેવક છીએ. તે પછી પ્રભુને રમવા માટે ગેડી-દડો મુકીને બત્રીશ ક્રોડ સોનૈયા, મણી, માણેક, વસ્ર વિગેરેની વૃષ્ટિ કરીને આનંદ પૂરો કરવા માટે નંદીશ્વરદ્વીપ જાય છે.
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ દરમ્યાન પૂજા અને પૂજન - (વિભાગ - ૨)
જૈન ધર્મમાં પૂજા અને પૂજનોને બહું જ મહત્ત્વ અપાયું છે. પૂજનોમાં બહુ લાંબા સમય સુધી વિવિધ મંત્રોચ્ચાર, મુદ્રાઓ તથા વ્યસમર્પણ દ્વારા વિદ્વાન અને યોગ્યતા સંપન્ન વિધિકા૨ક પંડિતો સંસ્કૃત-પ્રાકૃત શ્લોકોના શુદ્ધ ઉચ્ચારણ પૂર્વક બધું કરતા હોય છે. કોઈપણ વિશિષ્ટ કાર્યક્રમ જેમ કે પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ, દ્વારોાટન, વરસીતપ જેવી તપશ્ચર્યાની પૂર્ણાહૂતિ પ્રસંગે જુદા જુદા પૂજનોનું આયોજન થાય છે.
કેટલાક પ્રચલિત અને લોકપ્રિય પૂજનો નીચે પ્રમાણે છે :
શ્રી સિદ્ધ ચક્ર મહાપૂજન
· શ્રી ભક્તિમર પૂજન
- શ્રી શાંતિસ્નાત્ર પૂજન
શ્રી ઋષિમંડલ પૂજન
આ બધા પૂજનો વિધિકા૨ક અથવા ઘણી વખતે પૂજ્ય મહારાજ સાહેબોની ઉપસ્થિતિમાં પણ ભણાવાય છે.
પૂજાઓ મોટાભાગે જુની ગુજરાતી ભાષામાં ગીત-ગેય સ્વરૂપે રચાયેલ છે. ઘણી વખતે અમુક પૂજાઓ અમુક પ્રસંગે જ ભણાવાય છે. જ્યારે સત્તરભેદી પૂજા પર્યુષણ પછી કે પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પછી અનિવાર્યપણે ભણાવાતી હોય છે.
પૂજન કરનાર, પૂજનમાં ભાગ લેનારા આરાધકોએ સંવરભાવથી યુક્ત રહેવાનું છે. આશ્રવભાવમાં વહી જવાનું નથી. કારણ કે આપણો ચરમ અને ૫૨મ ઉદ્દેશ્ય તો શાશ્વત શાંતિ, અને સમતા પ્રાપ્ત કરવાનો જ છે.
દિવસ ૧
શુક્રવાર, ૧૯ ઓગષ્ટ, ૨૦૦૫

સ્નાત્ર પૂજા :
સ્નાત્રપૂજા કરવાના આધ્યાત્મિક કારણો અને પૂજાની માહિતી આગળ પાના નંબર ૩૩ થી ૩૭ માં સમજાવવામાં આવેલ છે. શ્રી કુંભસ્થાપન પૂજા :
આપણી સમૃદ્ધ ભારતીય પંરપરા પ્રમાણે નવા ઘર, દુકાન, ઓફિસ કે મકાનમાં રહેવા જતા પહેલા આપણે કુંભ મૂકીએ છીએ. કુંભ મૂકવો, કુંભની સ્થાપના એ શુભ શુકન અને શુભારંભ મનાય છે. એક માન્યતા પ્રમાણે જે યુગલ (કપલ) અથવા વ્યક્તિ પોતાના હાથે નવી જગ્યાએ કુંભ મૂકે છે એ ભાગ્યશાળી ગણાય છે. એવી જ રીતે આપણા શાસ્ત્રોમાં પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે કુંભ સ્થાપના કરવાનું વિધાન છે. એ વખતે નવકાર, ઉવસગ્ગહરં અને મોટી શાંતિ બોલવા દ૨મ્યાન અખંડપણે કુંભમાં પવિત્રજળની ધારા યુગલના હાથે કરાતી હોય છે. આ એક શુભ વિધાન છે અને આના દ્વારા આંતર શાંતિ તથા બાહ્ય પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય છે.

Page #40

કરવા , કલા પર
કરા ! છે
! કર ર અરુ સાર
38
શ્રી અખંડ દીપક સ્થાપના:
આપણા શાસ્ત્રો પ્રમાણે અત્યંત મંગળકારી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પ્રસંગે અખંડ દીપકની સ્થાપના કરવી જોઈએ. કુંભની પાસે જ આ સ્થાપના કરવામાં આવે છે. એવી માન્યતા છે કે જ્યાં આ સ્થાપના કરાય છે ત્યાં બાહરી વ્યવધાનો દૂર થઈ જાય છે. સમ્યગ્દષ્ટિ દેવો રક્ષણ માટે અદશ્ય રીતે ઉપસ્થિત રહે છે. દીપક એ ભીતરના પ્રકાશ, જાગૃતિ અને વિવેકનું પ્રતીક છે. એ સમ્યજ્ઞાનના પ્રકાશનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને અજ્ઞાનના અંધકારને દૂર કરે છે.
શ્રી વારારોપણ:
વિશ્વના સહુ જીવોના શુભ મંગળ અને કલ્યાણની કામના સાથે કુંવારી કન્યાના હાથે કુંડામાં પવિત્ર નિર્મળ માટીમાં જુદા જુદા અનાજના દાણા વાવવામાં આવે છે. કારણકે સારા બીજ વાવવાથી સુંદર મજાના લીલાછમ છોડ ઉગશે. આ મંગળ વિધાન દરમ્યાન પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે કે સમગ્ર સંઘ આધ્યાત્મિક રીતે ઉજાત બનો અને પ્રભુ મહાવીરના વચનોને પ્રચારિત -પ્રસારિત કરે !
શ્રી માણેકસ્તંભ રોપણ:
સુંદર નાનકડા લાકડાના નકશીકામવાળા સ્તંભને કુંભની સમીપે વિવિધ મંત્રોચ્ચારપૂર્વક, મંગળ શ્લોકોના ગાનપૂર્વક સ્થાપિત કરવામાં આવે છે. તે ભૂમિના ક્ષેત્રપાલ દેવને પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે જેથી પૂજનના વિધિ-વિધાન દરમ્યાન કોઈ વિપ્ન કે તકલીફ ના પડે. અશુભને દૂર કરીને શુભના આશીર્વાદ આપવાની પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે. શ્રી તોરણ બંધન:
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પ્રસંગે પરમાત્માની મૂર્તિ બિરાજમાન કરવાની સાથે અનેક મંત્ર વિધાનો, અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે, એમાં એમ મહત્વપૂર્ણ વિધાન છે તોરણ બાંધવાનું. આમાં ભારતીય પરંપરાનું ચાંદી-સોને મઢેલું લાકડાનું કે ચાંદીના પતરાનું આકર્ષક કલાત્મક તોરણ મંદિરના દ્વારે બાંધવામાં આવે છે. જે શુભ - મંગળની નિશાની છે. શ્રી લઘુનંદાવર્ત પૂજન -
નંદાવર્ત શબ્દ "નંદિ" અને "આવર્ત" બે શબ્દોનો બનેલો છે. નંદિ એટલે જ્ઞાન અને આવર્ત એટલે વર્તુળ, શાસ્ત્રોમાં પ્રકીર્ણક નામે ઓળખાતા નંદિસૂત્રમાં જ્ઞાન અંગેની સવિસ્તર જાણકારી આપવામાં આવી છે. આપણો આત્મા મિથ્યાજ્ઞાન-અજ્ઞાનના કર્મોના આવરણથી બંધાયેલો છે. એને દૂર કરવા માટે વ્યવસ્થિતપણે પૂજન કરવામાં આવે છે. નંદાવર્ત એ સામાન્ય સાથિયા કરતા મોટો હોય છે. એની ચાર ખુલ્લી દિશાઓ ચાર ગતિનો નિર્દેશ કરે છે. પૂજા અને પૂજન દ્વારા યંત્રમાં સ્થાપિત વિશિષ્ટ પદો... શક્તિઓ, વ્યક્તિઓને આપણે સમ્યજ્ઞાન દર્શન તથા ચારિત્ર માટે માટે પ્રાર્થીએ છીએ. સમવસરણમાં પ્રભુ જ્યારે દેશના ઉપદેશ આપે છે ત્યારે જ્ઞાન એ મહત્વનો વિષય બને છે એનો સંબંધ તીર્થકરના જ્ઞાનાતિશય સાથે જોડાયેલો છે. આ તીર્થકરની એક વિશેષ અને અદૂભૂત મહત્તા હોય છે. ૨૯૧ સમ્યગ્દષ્ટિ દેવ-દેવીઓને આ પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે આમંત્રિત કરીને આ પૂજન દ્વારા તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે.
નંદવર્ત યંત્રના આલેખનમાં ૧૫ વર્તુળો એકબીજાના ઉપર રહેલા હોય છે. આ પૂજન નંદાવર્ત યંત્ર ઉપર કરવામાં આવે છે, જ્યારે જમીન ઉપર એના મંડલનું આલેખન કરવામાં આવે છે. અક્ષત - ચોખા પાથરીને આ મંડલની રચના કરાય છે. જે
પરમાત્માની પ્રતિમા મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠિત કરવાની હોય છે, એને યંત્રના મધ્યભાગમાં પધરાવવામાં આવે છે. બિરાજમાન થનારી તમામ અન્ય પ્રતિમાઓ એમના નામ સ્મરણપૂર્વક પછીથી સ્થાપવામાં આવે છે. વાસક્ષેપ (ચંદન ચૂર્ણ) ચંદન, પુષ્પો ..... વગેરેથી પૂજા કરવામાં આવે છે. ક્ષેત્રપાળ, ઇશાનંદ્ર, શક્રેન્દ્ર, (ડાબી બાજુ) તથા સરસ્વતી, શાંતિદેવતા અને આચાર્યશ્રી પાદલિપ્તસૂરિ તથા આચાર્યશ્રી વર્ધમાનસૂરિની ચરણપાદુકા સ્થાપવામાં આવે છે. (આ બંને આચાર્યોએ આ પૂજનની સંકલના કરી છે.)

Page #41

T
39
નંદાવર્તપૂજન દરમ્યાન વાસક્ષેપ, ચંદન, કેસર, પુષ્પ વગેરે દ્રવ્યો દ્વારા નીચેના ક્રમે પૂજા કરવામાં આવે છે.
(૧) અરિહંતથી માંડીને સમ્મચારિત્ર સુધીના ૮ પદ (૨) ૨૪ તીર્થકરોની માતાઓ.
૧૬ વિદ્યાદેવીઓ. ( ૯ લોકાંતિક દેવો (જેઓ બીજે ભવે મોક્ષે જનારા હોય છે.)
૬૪ ઈન્દ્રો તથા ૬૪ ઇન્દ્રાણીઓ (સ્નાત્રપૂજામાં જેનું વર્ણન છે.) . (૬) ૨૪ યક્ષો (તીર્થકરોના અધિષ્ઠાયકો.)
(૭) ૨૪ યક્ષિણી (તીર્થકરોની અધિષ્ઠાયિકાઓ) . (૮) દશા દિશાન રક્ષક દેવો – દશ દિક્ષાલ. (૯) ૯ ગ્રહ. (૧૦) અન્ય વૈમાનિક દેવો. (૧૧) સમવસરણમાંની ૧૨ પર્ષદા (સમવસરણમાં સિંહાસને બેસીને તીર્થંકર દેશના આપે છે.) (૧૨) સમવસરણના ૧ લા ગઢના દ્વારપાળ. (૧૩) સમવસરણના ૨ જા ગઢના દ્વારપાળ. (૧૪) સમવસરણના ૩ જા ગઢના દ્વારપાળ. (૧૫) ચોખા - ફૂલો ભેળવીને વિવિધ મંત્રાક્ષરોની પૂજા કરાય છે. (૧૬) ત્યારબાદ યંત્રને લાલ કપડામાં વીંટાળીને કુંભસ્થાનની પાસે બહુમાનપૂર્વક મૂકવામાં આવે છે. (૧૭) ૧૦૮ દીવાની આરતી, મંગળ દીવો તથા શાંતિકળશ કરાય છે. (૧૮) આહુવાન મંત્ર દ્વારા આમંત્રિત તમામ દેવ-દેવીઓને વિસર્જન મંત્ર દ્વારા સબહુમાન વિદાય કરાય છે. (૧૯) ત્યારબાદ ચૈત્યવંદન અને ક્ષમાયાચના તથા અવિધિ આશાતના માટે "મિચ્છામિ દુક્કડ" દેવાય છે.
શ્રી પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજા.
તીર્થકરના જીવનમાં પાંચ મહત્વપૂર્ણ ઘટનાઓ બનતી હોય છે. જેને પંચકલ્યાણકના નામે ઓળખવામાં આવે છે.
- ચ્યવન કલ્યાણક (દેવલોકથી અવતરણ) - જન્મ કલ્યાણક (જન્મ) - દીક્ષા કલ્યાણક (સંસાર ત્યાગ) - કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક (પૂર્ણજ્ઞાનની ઉપલબ્ધિ) - નિર્વાણ કલ્યાણક (દહમુક્ત, સર્વ કર્મથી મુક્ત)
પોતાના છેલ્લેથી ત્રીજા ભવમાં તીર્થકરનો આત્મા સહુ જીવોના તમામ દુઃખો દૂર કરવાની ઉત્કટ ભાવના સાથે વીશ સ્થાનક તપની આરાધના દ્વારા તીર્થંકર નામ કર્મ બાંધે છે. તીર્થંકરના ભવમાં એ તીર્થકર નામ કર્મ ઉદયમાં આવે છે એ તીર્થકરને યોગ્ય તમામ વિશેષતાઓ, સામગ્રી તથા વાતાવરણ એમને ઉપલબ્ધ થાય છે. તીર્થંકરનો આત્મા શ્રેષ્ઠ મનુષ્ય છે. ક્ષતિરહિત પુરુષ છે.. આપણા સહુના માટે આદર્શ અને ધ્યેયરૂપ છે. એના ચરણે આપણે સાચું શરણ સ્વીકારી શકીએ.

Page #42

40
પાર્શ્વનાથ પંચકલ્યાણક પૂજામાં એના રચનાકાર પંડિતશ્રી વીરવિજયજી મહારાજે શંખેમાર પાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંગળમય નામસ્મરણ પૂર્વક પાર્શ્વનાથના પાંચે કલ્યાણકોની વાત વિગતવાર માંડી છે. એક એક કલ્યાણકની વિશેષતાઓના વર્ણન સાથે પ્રભુના ગુણગાનપૂર્વક અષ્ટપ્રકારી હૌથી પ્રભુની પૂજા કરવાની હોય છે.
ચ્યવન કલ્યાણક :
આ કલ્યાણકમાં તીર્થંકરનો આત્મા દેવલોકથી ચ્યવીને માતાની કુક્ષિમાં ગર્ભરુપે ઉત્પન્ન થાય છે. ભગવાનની માતા રાણી વામાએ ૧૪ સ્વપ્ર (શ્વેતાંબર મત પ્રમાણે) જોયા હતા.
જન્મ કલ્યાણક ઃ
તીર્થંકરનો જન્મ થતા જ છપ્પન્ન દિક્કુમારીઓ, દેવો-ઇન્દ્રો વગેરે મેરુ પર્વત ઉપર એમનો જન્માભિષેક કરે છે. પાર્શ્વકુમાર એવું નામ રાખવામાં આવે છે.
દીક્ષા કલ્યાણક :
તીર્થંકર તમામ વૈભવ, સુખ-સગવડતા, પરિવાર, ધન સંપત્તિ તથા સંબંધોનો ત્યાગ કરીને શ્રમણ બને છે. એના એક વરસ પહેલા નવ લોકાન્તિક દેવો એમને સંસારત્યાગ માટે પ્રાર્થના કરે છે. એક વરસ સુધી દાન આપીને તીર્થંકર સર્વત્યાગી બને છે.
કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક (સર્વજ્ઞત્વની પ્રાપ્તિ )
પોતાના તમામ ઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરીને તીર્થંકર સર્વજ્ઞ બને છે, કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. દેવો સમવસરણની રચના કરે છે. જ્યાં બેસીને તીર્થંકર સહુ પ્રથમ દેશના (પ્રવચન) આપે છે. આ પ્રસંગ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ હોય છે કારણ કે ત્યારે જ તીર્થંકર ત્રિપદી દ્વારા દ્વાદશાંગીની રચના કરવા પૂર્વક તીર્થની સ્થાપના કરે છે અને તમામ જીવોને શાશ્વત સુખ-શાંતિનો માર્ગ દેખાડે છે.
નિર્વાણ કલ્યાણક (મુક્તાવસ્થા)
તીર્થંકરનું આયુષ્ય જ્યારે પૂર્ણ થાય છે ત્યારે બાકીના ચાર અઘાતી કર્મોનો નાશ કરીને, શરીરના બંધનથી મુક્ત બનીને વિદેહ બને છે, મુક્ત બને છે. સિદ્ધ બને છે. શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત કરે છે.
દિવસ - ૨
શનિવાર - ૨૦ ઓગષ્ટ, ૨૦૦૫
-
શ્રી નવગ્રહ પાટલા પૂજન
જેમ આપણે વીતરાગ પરમાત્માના ઉપાસક છીએ તેમ નવ ગ્રહો સૂર્ય-ચંદ્ર-મંગળ-બુધ-ગુરુ શુક્ર શનિ-રાહુ-કેતુ પણ પરમાત્માના આરાધક છે, એ ગ્રહો બહુ બળવાન છે, શક્તિશાળી છે. જેમ આપણે અન્ય સંધોને પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં ભાગ લેવા નિમંત્રિત કરીએ છીએ તેમ થોડાક શાસ્ત્રીય વિધિ વિધાન કરીને નવગ્રહોને પણ નિયંત્રિત કરીએ છીએ. વિવિધ મંત્રોચ્ચારપૂર્વક

અષ્ટપ્રકારી પૂજા દ્વારા નવે ગ્રહોને પૂજીએ છીએ, સંઘની શાંતિ, સુખ, સમૃદ્ધિ, પ્રેમ અને મૈત્રીભાવની વૃદ્ધિ માટે એમને પ્રાર્થના કરીએ છીએ. જુદા જુદા નિશ્ચિત રંગની સૂતરની કે રત્નોની માળા દ્વારા એમનો જાપ કરીને પ્રભાવશાળી મંત્રોચ્ચાર કરવાપૂર્વક નવગ્રહની આરાધના કરવામાં આવે છે. આ અનુષ્ઠાન એના કરનાર તથા એમાં સહભાગી બનનાર તમામ માટે શુભ અને મંગળકારી નીવડે છે. લાભદાયી બને છે.

Page #43

41
શ્રી દશ દિક્યાલ પૂજન:
આ મંગળ પ્રસંગે આપણે દશ દિશાઓના અધિષ્ઠાયક દેવો, દિપ્પાલ તરીકે ઓળખાતા સોમ (પૂર્વ), વાયુ (પશ્ચિમ), કુબેર (ઉત્તર), યમ (દક્ષિણ), ઇશાન (ઉત્તર-પૂર્વ), (ઉત્તર પશ્ચિમ) (દક્ષિણ પૂર્વ), (દક્ષિણ પશ્ચિમ), (ઉર્ધ્વ) , (અપોલોક) શાસ્ત્રોમાં નિર્દિષ્ટ વિવિધ મંત્રોચ્ચાર પૂર્વક આપણે એની પૂજા અર્ચના જાપ વગેરે કરીને સમગ્ર સંઘની સુખ શાંતિ માટે પ્રાર્થના કરીએ છીએ, વિપ્નો, ઉપદ્રવો દૂર થાય એવી કામના કરીએ છીએ. શ્રી અષ્ટમંગલ પૂજન :
તીર્થકરના જન્મ પછી દેવલોકના ઇન્દ્ર એમને મેરુપર્વત ઉપર લઈ જાય છે અને અભિષેક દ્વારા ઉત્સવ મનાવે છે. ત્યારબાદ ઇન્દ્રાણી પ્રભુની સમક્ષ પાટલા ઉપર અષ્ટ મંગલની રચના- આલેખન કરે છે.
(૧) સ્વસ્તિક (૨) શ્રી વત્સ (૩) નંદ્યાવર્ત, (૪) વર્ધમાનક, (૫) કળશ, (૬) ભદ્રાસન, (૭) મીનયુગલ, (૮) દર્પણ. આ લેખન સોના-ચાંદીના બનેલા ચોખા વડે કરવામાં વે છે. વાજતે ગાજતે એ અષ્ટમંગલને પ્રભુ સમક્ષ લાવીને મૂકે છે. આ અષ્ટમંગલનું આલોચન, એના દર્શન મંગલકારી મનાય છે. આનાથી વિધેયાત્મક ઉર્જા પ્રાપ્ત થાય છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવા પૂર્વક આ અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે. અષ્ટમંગલ.
LG BIL
OES
૧.
સ્વસ્તિક
જ નું
શ્રી વત્સ નંદ્યાવર્ત
૪.
વર્ધમાનક
:- આ ચાર ગતિનું પ્રતીક છે ૧ મનુષ્યગતિ, ૨ દેવગતિ, ૩- નરક ગતિ, ૪- તિર્યંચ ગતિ.
સ્વસ્તિકનું મૂળ લાભ અને અસ્તિત્વ. એટલે કે આસ્તત્વનો લાભ આપનાર તથા વિકાસ
અને સફળતા આપનાર તરીકે આ સ્વસ્તિક છે. :- જન્મ મરણની અનંત શ્રૃંખલાનું પ્રતીક છે. :- આ મોટા સ્વસ્તિક તરીકે નવ ખૂણા દ્વારા રચાય છે. આ નવ જાત ભૌતિક, શારીરિક,
માનસિક અને આધ્યાત્મિક વૈભવનો નિર્દેશ કરે છે. - વર્ધમાન એટલે વધવું! વર્ધમાનક શ્રી-સંપત્તિ, સ્વાસ્થય અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિની વૃદ્ધિ
સૂચવે છે. :- આ તમામ આધ્યાત્મિક સમૃદ્ધિનું સૂચક છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાનનું પ્રતીક છે. એનું મુખ શાશ્વતતાને
સૂચવે છે. કંઠનો ભાગ જુનાનો ત્યાગ અને તળિયાનો ભાગ નવાના ઉદ્ભવને સૂચવે છે. :- આને સિંહાસન પણ કહે છે. આ અતિપવિત્ર છે કારણ એ તીર્થકરના ચરણોથી પવિત્ર છે. :- આ બે માછલીનું જોડકું સંસારના દુ:ખો આ પીડાઓથી ઉપર ઉઠીને રક્ષણનું સૂચક છે. - સાચા આત્મ સ્વરૂપને સૂચવે છે. આપણા મૂળભૂતરુપને નિર્દિષ્ટ કરે છે.
૫.
કળશ
ભદ્રાસન મીનયુગલ દર્પણ
૮.

Page #44

42
દિવસ - ૩
શ્રી સિદ્ધચક્ર પૂજન (સિદ્ધચક્ર યંત્રની આરાધના )
જૈન અનુષ્ઠાનોમાં સિદ્ધચક્ર મહાપૂજન અત્યંત પ્રભાવશાળી અને માંગલિક મનાયું છે. એની આરાધના કર્મોનાં બંધનોને દૂર કરીને આત્માને પોતાના ઉચ્ચ ધ્યેય તરફ લઈ જાય છે. ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક બંને દ્રષ્ટિએ સમૃદ્ધ બનાવે છે. જો કે તમામ આરાધના-ઉપાસના પાપકર્મોને રોકવાની વૃત્તિ સંવરભાવ સાથે જ કરવાની છે.
આ પૂજન વધારે તો એટલે લોકપ્રિય બન્યું. કેમ કે ૨૦લાખ વર્ષ પહેલા ૨૦ મા તીર્થંકર મુનિસુવ્રત સ્વામી ભગવાનના વખતમાં મયણા અને શ્રીપાલે ગુરુદેવ શ્રી ચંદ્રર્ષિના માર્ગદર્શન મુજબ શાસ્ત્રોક્ત રીતે એની આરાધના કરી હતી. ગૌતમસ્વામીએ આ વાત મગધ સમ્રાટ શ્રેણિક સમક્ષ કરી હતી. મયા અને શ્રીપાળે આયંબિલની ઓળી (નવ દિવસ સ્વાદહીન ભોજન લેવું.)
સાડા ચાર વરસ સુધી કરી હતી. એની પૂર્ણાહૂતિ વખતે એમણે બહુ ભવ્ય રીતે સિદ્ધચક્ર યંત્રની પૂજા કરી હતી. શ્રીપાલણાની કથાનો રાસ દર વરસે નવપદની ઓળી દરમ્યાન વંચાય છે, જેમાં નવપદની આરાધના દ્વારા શ્રીપાલે મેળવેલી સિદ્ધિઓની વાત આવે છે.
સિદ્ધચક્ર યંત્રમાં મુખ્યત્વે નવ પદ છે. માટે એ નવપદજી તરીકે પણ ઓળખાય છે.
કેન્દ્રના વર્તુળમાં આલેખાયેલા નવપદ આ પ્રમાણે છે.
૧.
અરિહંત
૨.
3.
..
૫.
૬.
9.
૮.
૯.
સિદ્ધ
આચાર્ય
ઉપાધ્યાય
સાધુ
સમ્યગ્દર્શન
સમ્યજ્ઞાન સભ્યશ્ચારિત્ર
સભ્ય તપ

રવિવાર, ૨૧ ઓગષ્ટ - ૨૦૦૫
(મોક્ષમાર્ગ બતાવનાર - કેન્દ્રમાં સ્થિત). (મુક્ત આત્મા - અરિહંતના ઉપરના ભાગમાં), (ચતુર્વિધસંઘના અગ્રણી - અરિહંતની ડાબી બાજુ) (શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન આપનારા – અરિહંતની ઉપર તરફ ),
(સાધના કરનાર તથા સહાયક બનનાર - અરિહંતની જમણી બાજુ.) (સાચી સમજણયુક્ત શ્રદ્ધા - સિદ્ધ અને આચાર્ય વચ્ચે)
(સાચું જ્ઞાન, આત્માનું જ્ઞાન - આચાર્ય અને ઉપાધ્યાય વચ્ચે )
(સંયમ ત્યાગમય જીવન – ઉપાધ્યાય અને સાધુની વચ્ચે
(૧૨ પ્રકારની તપશ્ચર્યા. ૬ બાહ્ય + ૬ આશ્ચંત્તર – સાધુ અને સિહની વચ્ચે
અરિહંત
સિદ્ધ
આચાર્ય
ઉપાધ્યાય
સાધુ
સમ્યગ્દર્શન
સમ્યજ્ઞાન
સચ્ચારિત્ર
સમ્યગ્ર તપ
તથા
નવપદનાગુણો રંગ
૧૨
ઉજ્જવલ શ્વેત.
८
લાલ.
૩૬
પીળો.
૨૫
લીલો.
૨૭
કાળો.
૬૮
ઉજ્જવલ શ્વેત.
૫૧
ઉજ્જવલ શ્વેત.
૭૦
ઉજ્જવલ ચેન
૫૦
ઉજ્જવલ શ્વેત.
સિદ્ધચક્ર યંત્રની રચના વિશિષ્ટ પ્રકારના આઠ મોટા પાંદડાવાળા કમળના રૂપે કરવામાં આવે છે. કેન્દ્રમાં અને આજુબાજુની ૪ પાંદડીઓમાં અત્યંત મહત્વપૂર્ણ પાંચે પરમેષ્ટિ ભગવંતો

Page #45

"
43
(અરિહંત, સિદ્ધ, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સાધુ.)ની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. અન્ય ચાર પાંદડીઓમાં સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. સિદ્ધચક્ર યંત્રની રચના સ્વચ્છ, મંગલકારી અને પવિત્ર જગ્યાએ થતી હોય છે. યંત્રની રચના ચોખા તથા વિવિધરંગી અનાજ જેમ કે મગ, અડદ, ચણા, દાળ, ચોખા વગેરેથી કરવામાં આવે છે. એની આરાધના અલગ અલગ મંત્રોચ્ચાર, ધ્યાન, પૂજા, દ્રવ્ય સમર્પણ પૂર્વક કરાય છે. આ ઉપરાંત અન્ય આઠ વર્તુળો એકબીજાની ઉપર લપેટાયેલા હોય છે. જેમાં અનેક દેવદેવીઓ.. ૧૬ વિદ્યાદેવીઓ, ક્ષેત્રપાળ, જ્યાદિ આઠ દેવીઓ, ૪૮ લબ્ધિપદ, નવગ્રહ, નવ નિધાન, દશદિક્ષાલ, અષ્ટ મંગળ, ગુરુપાદુકા, વિમલેશ્વર-ચક્રેશ્વરીદેવી વગેરેના આલેખન સાથે યંત્રની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ યંત્ર તાંબાના પતરા ઉપર કોતરવામાં આવે છે. પૂજન વખતે જમીન ઉપર એના મંડલનું આલેખન કરાય છે.
અષ્ટપ્રકારી પૂજા, ૧૦૮ દીવાની આરતી, મંગળદીવો, શાંતિકળશ વગેરે પણ કરવામાં આવે છે.
દિવસ - ૪
સોમવાર - ૨૨ ઓગષ્ટ, ૨૦૦૫
શ્રી ભગવતી મંડળ પૂજન:
આ પૂજન વિશેષ રૂપે રક્ષક દેવ દેવીઓની આરાધના માટે કરવામાં આવે છે. સૌ પ્રથમ સ્નાત્રપૂજા ભણાવાય છે. ત્યારબાદ દેવોની સ્થાપના મંડળની જમણી બાજુ તથા દેવીઓની સ્થાપના મંડળની ડાબી બાજુ કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ પૂજન વિધિ કરવામાં આવે છે.
જે જગ્યાએ આ પૂજન કરવાનું હોય.. વિવિધ મંત્રોચ્ચાર તથા નિર્મળ પાણી છાંટીને એ ભૂમિને શુદ્ધ કરવામાં આવે છે. ભગવતીદેવીના મંત્રો બોલાય છે. આત્મરક્ષા સ્તોત્ર દ્વારા શરીર રક્ષણનું ચિંતન કરવામાં આવે છે.
ણી તરફ કાચી ઈંટો દ્વારા ત્રિકોણ ફંડની રચના કરાય છે. લાકડા દ્વારા અગ્નિ પટાવાય છે. મંત્રોચ્ચાર, શ્લોકોના ઉચ્ચારણપૂર્વક ઘી, સાકર, ગૂગળ વગેરે ઉત્તમ દ્રવ્યોને લાકડાના ચમચામાં રહીને કુંડમાં આહૂતિ આપવાની હોય છે. મંડલ સમક્ષ યંત્રની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. પ્રારંભમાં ક્ષેત્રપાળનું પૂજન તથા અન્ય પૂજનો ક્રમથી કરવામાં આવે છે. ૧૮૩ દેવદેવીઓના નામ-સ્મરણપૂર્વક મંત્રોચ્ચાર કરીને એમના ક્રમ મુજબ આહુતિ દ્વારા પૂજા કરવામાં આવે છે. પર વીર અને ૬૪ જોગણીઓ અને ૯ ગ્રહ, ૧૦ દિક્યાલોનું પૂજન પણ આ દરમ્યાન કરવામાં આવે છે.
દિવસ - ૫
મંગળવાર, ૨૩ - ઓગષ્ટ, ૨૦૦૫
શ્રી ભક્તામર પૂજન :
નવસ્મરણમાં ભક્તામર અત્યંત દિવ્ય પવિત્ર અને પ્રભાવી સ્તોત્ર છે. આચાર્ય માનતુંગસૂરિ જેઓ પોતાના સમયના મહાન આચાર્ય હતા, મંત્ર, તંત્ર અને ચમત્કારોમાં નિષ્ણાત હતા. એમણે રાજા હર્ષદવના રાજ્યમાં જૈન ધર્મની મહાન શાસન પ્રભાવના કરવાના હેતુથી મંત્ર - તંત્રમય આ સ્તોત્રની રચના કરી હતી. આચાર્ય સ્વયં તીર્થકરના પ્રત્યે સમર્પિત અને જ્ઞાની પુરુષ હતા. રાજા જાણવા માંગતાં હતાં કે જૈન ધર્મના મંત્ર દ્વારા કોઈ ચમત્કાર સર્જી શકાય છે? આચાર્યે રાજાના પડકારનો સ્વીકાર કર્યો... અને રાજાને કહીને પોતાને ૪૪ સાંકળો દ્વારા બાંધીને રાજાના મહેલના ભોયરાના ૭ માં ઓરડામાં રખાવ્યા. રાજાએ ચમત્કારની અપેક્ષા સાથે પૂરી સતર્કતા રાખી.
માનતુંગસૂરિ ધ્યાનના ઉંડાણમાં ઉતરી ગયા. ભગવાન ઋષભદેવ એમના માનસપટ પર ઉભરી આવ્યા. ઋષભદેવ સિવાય બીજું કશું એમને દેખાતું નહોતું. જ્ઞાનની દેવી સરસ્વતી આચાર્યશ્રી જિહવાએ આવીને વસી ગઈ અને મંત્રાક્ષરોથી ગર્ભિત પરમાત્મા ઋષભદેવની સ્તવનાના શ્લોકો રચાતા ગયા.. અને સાંકળોના બંદન તૂટતા ગયા. છેલ્લા શ્લોક વખતે આચાર્યશ્રી રાજાની

Page #46

44
સમક્ષ ઉપસ્થિત તથા અને છેલ્લી સાંકળ (બેડી)ને તોડવા માટે બધાને પડકાર ફેંક્યો. . પણ રાજસભામાં કોઈ તૈયાર ના થયું. ત્યારે માનતુંગસૂરિએ છેલ્લો શ્લોક ગાયો અને છેલ્લી બેડી પણ તૂટી ગઈ. રાજાએ આચાર્યશ્રી, જૈન ધર્મ અને જિનેશ્વર દેવની ખુબ ખુબ પ્રશંસા કરી.
ભક્તામર શું છે ?
(૧)
(૨)
(૩)
(૫)
(૬)
(9)
(ર)
(૯)
આ સ્તોત્રનો પાઠ-અધ્યયન કરનારને કોઈ તકલીફ નડતી નથી.
૭ થી ૧૦માં શ્લોકમાં તીર્થંકરની તુલના સૂર્ય, ક્ષીરસમુદ્ર સાથે કરીને એના ગાનનો મહિમા કર્યો છે. (૧૦) આ સ્તોત્રની તુલના પારસમણી સાથે કરી છે.
(૧૧)
આ ભક્તામર યંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવ-દેવી ગોમુખયક્ષ અને ચક્રેશ્વરી દેવી છે. જેઓ ભક્તામરના આરાધકની રક્ષા કરે છે.
-
બધા જ શ્લોકો વસંતતિલકા છંદમાં રચાયેલા છે. ૨૬ માં શ્લોકમાં તીર્થ કરોને શ્રેષ્ઠ નમસ્કાર કર્યો છે.
૧૧ થી ૨૦માં શ્લોકમાં સૂરિમંત્રના બીજાક્ષરોની ગૂંથણી છે.
શ્લોક ૨૮ થી ૩૨ માં અતિશયોની વાત છે.
૩૪માં શ્લોકમાં તીર્થંકરની વાણી તથા સમવસરણની રચનાની વાત છે.
ભક્તામરનો દરેક શ્લોક બીજાક્ષરથી યુક્ત છે. એના પોતાના યંત્રો છે. આ યંત્રો તાંબાના પતરા ઉપર તૈયાર કરેલા હોય છે, એનું માંડલું પણ બનતું હોય છે. પૂજન વખતે દરેક શ્લોકના ઉચ્ચાર સાથે એક એક દીવો પ્રગટાવીને માંડલામાં ગોળ મૂકાતા હોય છે. બધા મળીને ૪૪ થી ૪૮ દીવા થાય છે. ભક્તામર પૂજનના પ્રારંભમાં સ્નાત્રપૂજા આવશ્યક છે. પાછળથી ૧૦૮ દીવાની આરતી, મંગળદીવો, શાંતિકળશ અને ચૈત્યવંદન કરાય છે.
દિવસ - ૬
બુધવાર ૨૪ ઓગષ્ટ, ૨૦૦૫
તીર્થંકર - પ્રતિમાની યાત્રા (ભગવાનનો વરઘોડો)
રથયાત્રા એટલે તીર્થંકર પરમાત્માની સુંદર પ્રભાવશાળી પ્રતિમાને નગરના મુખ્ય માર્ગો ઉપર રથમાં બેસાડીને ફેરવવી જેથી બધા જ લોકો તેમના દર્શન કરી શકે. એમાં બેન્ડ-સંગીત પાર્ટી, ચતુર્વિધ સંધ પણ જડાય છે. ચાલુ ભાષામાં આને વરઘોડો કહે છે પણ એનું મૂળ અને અર્થપૂર્ણ નામ છે રથયાત્રા, ચૈત્યયાત્રા ! ચૈત્યયાત્રા એટલે નગરમાં રહેલા ચૈત્યો(જિનાલયો)ના દર્શન કરવા, પૂજા કરવી.
દિવસ
७
૩૫ થી ૪૩ શ્લોકોમાં ૮ પ્રકારના ભીષણ ભયો કેવી રીતે દૂર થાય તેની વાત છે.
૪૨ માં શ્લોકમાં સંસારના તમામ ભયોને દૂર કરીને, બધા જ કર્મોને દૂર કરીને આત્માને ઉચ્ચ સ્થિતિએ લઈ જવાની વાત છે.

ગુરુવાર -૨૫-૮-૨૦૦૫
લગ્નની ક્રિયા આમ તો સાંસારિક હોવાથી મોક્ષમાર્ગે પ્રયાણ કરતા સાધક માટે એ બાધક બને છે. પણ તીર્થંકરના જીવનની પ્રત્યેક ઘટના, પ્રત્યેક ક્ષણ આનંદ અને હર્ષોલ્લાસના વાતાવરણ વચ્ચે ઉજવાતી હોય છે. માટે અહીં લગ્નની ક્રિયાનો નિર્દેશ છે. જો કે આ બધો ઝાકઝમાળ અને ભોગસુખોની રેલમછેલ વચ્ચે બચેલા મોહનીયકર્મના ઉદયને ખપાવવા માટે ભીતરથી વિરક્ત રહીને માત્ર માતા-પિતાને આગ્રહને વશ થઈ લગ્ન કરે છે.

Page #47

45
રાજસભામાં પ્રભુનો રાજ્યાભિષેક થાય છે. રાજતિલક થાય છે. રાજનૃત્ય વગેરે કાર્યક્રમો યોજાય છે.
ત્યારબાદ નવ લોકાન્તિક દેવો (આ દેવો બ્રહ્મલોકથી આવે છે. એ પછીના ભાવમાં મોક્ષે જનારા હોય છે.)પ્રભુને સંયમ ગ્રહણ કરીને ધર્મતીર્થના પ્રવર્તન માટે પ્રાર્થના કરે છે. પ્રભુ એનો સ્વીકાર કરીને ૧ વરસ સુધી વરસીદાન રુપે દરરોજ એક કરોડ અને ૮ લાખ સુવર્ણ મુદ્રાઓનું દાન આપે છે. પ્રભુના હાથે દાન લેનાર આત્મા ભાવિ હોય. મોક્ષે જનારો હોય!
દિવસ - ૮
શુક્રવાર - ૨૬- ૮- ૨૦૦૫.
વર્ષીદાન-વરસીદાન આપી ભગવાન વિશ્વકલ્યાણાર્થે સંપૂર્ણ ત્યાગમય અનગાર (સાધુ) ધર્મ સ્વીકારવા તૈયાર થયા. નંદિવર્ધન તથા ઇંદ્રાદિક દેવોએ ભગવંતનો ભક્તિભાવપૂર્વક છેલ્લો સ્નાનાભિષેક કર્યો. શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રથી શરીર લુછી ઉત્તમ દ્રવ્યો વડે વિલેપન કર્યું. ભગવાન જરિયાને વસ્ત્રો, અલંકારો, અપ્લાન પુષ્પની માળા વગેરેથી સુંદર શોભવા લાગ્યા. પછી તેઓ સંયમ માટે દીક્ષાયાત્રા (વરઘોડા)માં જવા સુસજ્જ બન્યા. મહાસાધના દ્વારા પરમ સિદ્ધિ મેળવવા ભગવાને રાજમહેલમાંથી વિજય મુહૂર્ત અન્તિમ પ્રસ્થાન કર્યું. એઓ ભવ્ય અને દિવ્ય પાલખીમાં બેઠા. એમની સાથે કુટુંબની સ્ત્રીઓ પણ છત્ર ધારણ કરીને બેઠી. ઇંદ્રાદિક દેવોએ પાલખી ઉપાડી.
કારતક વદ ૧૦ના દિવસે વિજય મુહૂર્ત આરંભાયેલી દીક્ષાયાત્રા ધામધૂમથી જ્ઞાતખંડ વનમાં આવી પહોંચી. ભગવાન શિબિકામાંથી બહાર આવ્યા. એમણે પહેરેલા વસ્ત્રાલંકારોને સ્વયં ઉતારી કુલવૃદ્ધ સ્ત્રીને સોંપી દીધા; બે દિવસના ઉપવાસી ભગવાન અશોકવૃક્ષ નીચે હજારો માણસોની સમક્ષ દીક્ષાની પ્રતિજ્ઞા લેવા ઊભા થયા. આ વખતે કુલવૃદ્ધાએ હિતશિક્ષા આપતાં અને શુભેચ્છા વ્યક્ત કરતાં કહ્યું કે, "આપ સંયમમાર્ગમાં અપ્રમત્ત ભાવે સાવધાન રહી, અનંત મહાપ્રકાશની પ્રાપ્તિમાં વિધ્વરૂપ કર્મોનો નાશ કરી અન્તિમ સિદ્ધિને વરજો." પછી તુરત જ ભગવાને બંને હાથોથી પંચમુષ્ટિ લોચ કરતાં, ચાર મુષ્ટિથી મસ્તક ઉપરના અને એક મુષ્ટિથી દાઢી-મૂછના કેશ સ્વહસ્તથી ખેંચી દૂર કર્યા.તે કેશ ઇન્દ્ર મહારાજે ગ્રહણ કર્યા. ત્યાર બાદ ધીરગંભીર ભાવે પ્રતિજ્ઞાનો ઉચ્ચાર કરતાં ભગવાને પાપો સિદ્ધા" શબ્દ વડે સિદ્ધોને નમસ્કાર કરીને "ઋષિ " એ પ્રતિજ્ઞાસૂત્રનો ઉચ્ચાર કરી, સર્વ પાપના ત્યાગરુપ સામાયિકનો-સાધુધર્મનો માવજીવ સ્વીકાર કર્યો. ઈંદ્ર ભગવાનના ડાબા ખભે દેવદૂષ્ય નામનું બહુમૂલ્ય વસ્ત્ર સ્થાપન કર્યું. ભગવાનને મનવાળા પ્રાણીઓના વિચારોને જાણી શકાય તેવું મન:પર્યવ' નામનું ચોથું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું.
દિવસ ૯
શનિવાર ૨૦ ઓગષ્ટ - ૨૦૦૫
પ્રતિષ્ઠા (પ્રતિમાને પ્રતિષ્ઠાપિત કરવા)
પ્રતિમાને એની ગાદી ઉપર બિરાજમાન કરવાની પ્રક્રિયા પણ અત્યંત મહત્વપૂર્ણ હોય છે. આ ક્રિયા કરનાર, કરાવનાર અને જોનાર લોકો ખરેખર પૂણ્યશાળી હોય છે. આ પ્રસંગે જ્યાં પ્રતિમાજી બિરાજમાન કરવાના હોય ત્યાં એ ગાદીમાં નાભિ પૂરવાની ક્રિયા પણ થાય છે. જે અત્યંત ગુપ્ત અને રહસ્યપૂર્ણ હોય છે. પ્રતિષ્ઠા કરાવનાર મંત્રશાસ્ત્રના તથા વિધિ વિધાનના જાણકાર પવિત્ર આત્મા હોવા જોઈએ. ગુરુભગવંતોની ગેરહાજરીમાં ગૃહસ્થ પંડિતો, યતિઓ પણ આ વિધિ કરાવતા હોય છે.
શિખર - કળશ સ્થાપના - શિખર ધ્વજા સ્થાપના
દેરાસરના મૂળ ગભારા ઉપરના ગોળ અથવા લંબચોરસ આકારના ભાગને શિખર કહે છે. સહુ જીવોને સુખી કરવાની ભાવના સાથે ધર્મતીર્થનું પ્રવર્તન કરનાર તીર્થંકર પરમાત્માના મંદિરમાં શિખરનો ભાગ મહત્વનો હોય છે. શિખર જે શિલ્પશાસ્ત્રના નિયમ મુજબ - એના નામ તથા આકાર સાથે બનાવવામાં આવે છે. એના ઉપર સોનાનો, તાંબા ઉપર સોનાનો ઢોળ ચઢાવેલો

Page #48

46.
કળશ, તથા પિત્તળના મનોહારી ધ્વજદંડ ઉપર લાલ – સફેદ રેશમી કાપડની ધ્વજા ચઢાવવામાં આવે છે.
આ તમામ ક્રિયા અનેક વિધિ વિધાનો તથા મંત્રોચ્ચાર પૂર્વક સંપન્ન થાય છે. આના પહેલા પણ સ્નાત્રપૂજા તથા અઢાર અભિષેક પૂજા કરવી જરૂરી હોય છે.
શિખર અને ધ્વજા એ પરમાત્માનું સર્વોચ્ચપણું સૂચવે છે તથા ઊંચે ગગનમાં લહેરાતી ધજા જીવનના ઉદેશ્યને ઉન્નત રાખવાની, જીવનને ઉન્નત બનાવવાની પ્રેરણા કરે છે.
દેરાસરનું શિખર કે એની ધ્વજા નજરે પડતા જ હાથ જોડીને "નમો જિણાયું" કહેવું જોઈએ. આનાથી હૃદયપૂર્વક કરેલી વંદના પરમાતાના ચરણોમાં પહોંચે છે.
શ્રી બૃહત્ શાંતિ સ્નાત્ર પૂજા (વિશિષ્ટ અભિષેકમય પૂજા)
શાંતિ સ્નાત્ર એટલે પરમાત્માની પ્રતિમાનો વિશિષ્ઠ વિધિ, મંત્રોચ્ચાર, શ્લોક ગાન તથા અન્ય અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ સાથે કરાતી અભિષેક વિધિ. સામાન્ય રીતે દરેક મંગળ કાર્યમાં આ શાંતિસ્નાત્ર પૂજા ભણાવાતી હોય છે. ૨૭ વાર અને અંજનશલાકા પ્રતિષ્ઠા પ્રસંગે ૧૦૮ વાર જુદા જુદા મંત્રગર્ભિત સંસ્કૃત – પ્રાકૃત શ્લોકોના ગાનપૂર્વક ગીત-વાજિંત્ર-નૃત્ય અને ભાવભર્યા વાતાવરણમાં આ પૂજા ભણાવાય છે. આની સાથે કુંભસ્થાપના, અખંડદીપ સ્થાપના, નવગ્રહ, દશદિક્પાલ અષ્ટમંગલ વગેરે પાટલા પૂજન તથા ૧૦૮ વખત દીવામાં ઘી પૂરવું, ૧૦૮ વખત ફળ-નૈવેદ્ય ચઢાવવા, થાળી વગાડવી, પ્રભુને વધાવવા, પછીથી ૧૦૮ દીવાની આરતી, મંગળદીવો, તથા શાંતિકળશ પણ કરવામાં આવે છે.
દિવસ - ૧૦
રવિવાર - ૨૮ ઓગષ્ટ - ૨૦૦૫
ધારોદ્ધાટન - (પ્રથમદર્શન અને પૂજા)
પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પછી આ વિધિ અત્યંત મહત્વની અને પૂણ્યશાલી ગણાય છે. પ્રતિમાજીની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કર્યા પછી, ગાદી ઉપર પ્રતિષ્ઠિત કર્યા પછી બીજા દિવસે સકળ સંઘને પહેલા પ્રભુજીના દર્શન કરાવવા, સ્વયં પ્રભુના પહેલા દર્શન કરવા, પહેલી વખત પ્રભુની પૂજા કરવી.. આ બધી ક્રિયાઓ આ વિધિમાં સંકલિત છે. માટે આનું મહત્વ વધી જાય છે. આ અમૂલ્ય અવસર અને અણમોલ તક વારે વારે મળતા નથી.ક્યારેક જ ભાગ્યશાળી આત્માને આ લાભ મળે છે.
સત્તરભેદી પૂજા:
પ્રતિષ્ઠા વગેરે સારા કાર્યો થઈ ગયા પછી જાણતા-અજાણતા થઈ ગયેલી આશાતના, અવહેલના વગેરે માટે ક્ષમા માંગવા પૂર્વક ... શુદ્ધિ કરવા માટેની આ પૂજા છે. મહોત્સવના છેલ્લા દિવસે ગીત-સંગીત અને ભક્તિભાવપૂર્વક સત્તર વખત જુદા જુદા દ્રવ્યો - ભાવો સાથે પ્રભુની પ્રતિમાની પૂજા કરવામાં આવે છે.
ની
ની

Page #49

રવિવાર
-
૧૦ જૂલાઈ - ૨૦૦૫

અઢાર અભિષેક પૂજા (૧૮ વખત અભિષેક કરવા)
અભિષેક એટલે માથે જળ સિંચવું ! શરીર - મન તથા વાતાવરણની શુદ્ધિના લક્ષ્ય સાથે આ વિધિ કરાય છે, ખાસ કરીને નવા પ્રતિમાજી તૈયાર થયા હોય, પ્રતિષ્ઠા કરવાની હોય, કોઈ વિધિ કે આશાતના થઈ ગયાનો ડર હોય એવી સ્થિતિમાં ૧૮ વખત જુદા જુદા દ્રવ્યો ઔષધિઓ વિશિષ્ટ પદાર્થો મેળવીને તૈયાર કરાયેલા અભિમંત્રિત પાણી કળશમાં ભરીને વિશેષ મંત્રોચ્ચાર પૂર્વક મૂર્તિ, પટ્ટ વગેરેને અભિષેક કરવા પૂર્વક આ પૂજન થાય છે. આત્મા પર લાગેલો કર્મોનો કચરો પ્રભુને કરાતા અભિષેકથી દૂર થઈ જાય છે, એવી ભાવના ભાવવાની છે.
47
આ ક્રિયા બહુ જ પ્રભાવશાળી હોય છે, અઢાર અભિષેકના જળ સિંચનથી ઘણા બધા રોગો દૂર થઈ શકે છે, વિઘ્નો ટળી
જાય છે.
અભિષેકની આવી ક્રિયા દ્વારા, એના નવા જળના છંટકાવથી 20 કોઢિયા માણસોના કોઢ રોગ મટી ગયા હતા. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ વખતે આ અભિષેક પૂજા અવશ્ય કરાતી હોય છે.

Page #50

નકારાત
48.
કરી ની ?
Acknowledgements :
We would like to acknowledge, with sincere gratitude, the contribution of the following in the preparation of this book :
Shri Ashokbhai Gosar Shah Shrimati Nilaben Ashok Shah Shri Jayeshbhai Shah Shri Chandraprakashbhai Shah Shri Harendrabhai Shah Shri Bhadrabahuvijay Jain Dr. Purnima S. Mehta Shri Rajesh A. Sompura
and
The 'Jain Sangh' Organizatio.
અભિવાદન :
આ પત્રિકા તૈયાર કરવામાં તેમના યોગદાન માટે નીચે દર્શાવેલ વ્યક્તિ અને સંસ્થાનું એક હૃદયપૂર્વક અભિવાદન કરીએ છીએ :
શ્રી અશોકભાઈ ગોસર શાહ શ્રીમતી નીલાબેન અશોક શાહ શ્રી જયેશભાઈ શાહ શ્રી ચંદ્રપ્રકાશભાઈ શાહ શ્રી હરેન્દ્રભાઈ શાહ
શ્રી ભદ્રબાહુવિજય જૈન + ડૉ. પૂર્ણિમા એસ. મહેતા
શ્રી રાજેશભાઈ એ. સોમપુરા અને શ્રી “જૈન સંઘ સંસ્થા

Page #51

dasr Herial
$$$$
નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં
નમો ઉવજ્ઝાયાણં નમો લોએ સવ્વસાહૂણં એસો પંચ નમુક્કારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો
મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલમ

00
www.janew

Page #52
Oshwal Association of the U.K. Oshwal Centre, Coopers Lane Road, Nortahw, Hertfordshire, EN6 4DG, U.K. Phone: 01707-643838 Website : www.oshwal.org Printed by:Sarvodaya Offset, Ahmedabad (India) Ph.079-22174519