Book Title: Jain Veero ka Itihas
Author(s): Kamtaprasad Jain
Publisher: Jain Mitra Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010326/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nu . JOPN. C MARVA + W jaina-vIroM kA itihAsa AAPPTETTERNEYEARNA hai laMdhI molIjA lekhakabAbU kAmatAprasAda jaina, ema. cAra e pI. maoNna sampAdaka "vIra karist.tistesansoorat-relattornuvaaraadhana 'ya karma vIra ki mRtyu kA bhI dhyAna kucha dharate na thA the yuddhavIra ki kAla se bhI hama kabhI Darata na the| the dAnavIra ki deha kA bhI 'lobha hama karata na ya / hara the dharmavIra ki prANa ke bhI moha para haTate na the|" LOLoto prakAzaka jaina mitra maMDala dharmapurA, dehlii| prathamavAra 10001 aprala, 1939 / mUlya / ) aAne Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkAzaka jaina - mitra maMDala dharmapurA, dehalI mudrakamahArathI presa cAMdanI cauka, dehalI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do zabda | gnIya itihAsa adhakAra meM haiM aura jaina itihAsa kI usase kucha acchI dazA nahI haiM / zralabhya aura zrazrutapUrva itihAsika sAmigrI se bhare huye anUThe jainagrantha zrAja bhI jaina bhaNDAroM ke ajJAta konoM meM paDa unakI zobhA bar3hA rahe hai / aba bhalA batAiye, jaina dhIroM kA eka pramANika itihAsa likhA jAya to kaise ? itane para bhI jaba mujhe jainamitramaNDala dillI ke utsAhI mantrI jI ne eka aisA itihAsa likhane kA zrAgraha kiyA, to mai unako TAla na skaa| jitanA kucha merA zravataka kA adhyayana zrIra anusandhAna thA, usI ke bala para maine 'jaina coroM ke itihAsa' kI eka rUparekhA likhe denA ucita samajhA ! usI nirya kA yaha phala pAThakoM ke sammukha upasthita hai / bhA mere kaI ullekhoM meM, sambhava hai, anya vidvAn sahamata na ho, kantu isa Dara se meM unakI tIcNa buddhi ko satuSTa karane ke jhamele meM nahIM paTA hai, kyoM ki aisA karane se pustaka sarvasAdhAraNa ke matalaba kI na rhtiiN| haoN, una jaise tArkika pAThakoM ke santoSa ke liye maiM yaha batA denA ucita samajhatA ki maiMne pratyeka Apattijanaka naI bAta kA prAmANika varNana apane 'saMkSipta jaina itihAsa' ke dUsare bhAga meM kara diyA hai, jo prema meM hai| ve cAheM to use paDha kara zrAtma santuSTi kara sakate haiM / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) anta meM jaina vIro ke isa sakSipta vivaraNa ko upasthita karate hue mujhe harSa hai / vaha isa liye ki ina vIravaroM kA mahAn tyAga aura kartavyaniSThA samAja meM navajAgRti kI lahara utpanna karane meM aura jainoM ke nAma ko loka meM camakAne meM sahAyaka hogA / yadi aisA huA to maiM apane prayatna ko saphala hunA samabhuMgA ! kintu isa saba-kucha kA zreya zrI jaina-mitra maNDala, dillI ke utsAhI kArya kartAoM ko hai, jinake nimitta se yaha pustaka prakAza meM zrA rahI hai| ataH maiM unakA aura apane priya mitra pro0 hIrAlAla jI ema. e. kA jinhone upayogI bhUmikA likha dene kA kaSTa uThAyA hai, zrAbhArI hue binA nahI raha sakatA | itizam / vandevIram ! alIrAja ( eTA ) 28-3-1930 } vinIta- kAmanAprasAda jaina Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA mahApuruSoM kA itihAsa samAja kA jIvanagsa hai| unake caritra mmaraNa se hRdaya meM pavitratA aura dRr3hatA kA saMcAra hotA hai tathA zarIra meM teja para rafarti utpanna hotI hai| usase hameM zAnti ke samaya kAryapaTutA aura vipatti ke samaya dhairya va satatAbhiyoga kI zikSA milatI hai| ucca vicAra aMga sarala jIvana kA jo pATha hama sahatra upadeza sunakara bhI nahIM mIkha pAte vaha mahApuruSoM kI jIvaniyoM se anAyAsa hI hamAre hRdaya para aphita ho jAtA hai| jina samAja va vyakti ke sanmukha kucha aise Adarza upasthita nahIM hai vaha mRtaka ke samAna hI hai| jainI prArambha se hI vIgepAsaka rahe ha / jo apane zatruoM para jitanI vijaya prApta kara sakatA hai utanA hI usameM paramAtmatya prakaTa huzrA samajhA jAtA hai| jisane apane sampUrNa zatroM ko jIta liyA vahI jainiyoM kA paramAtmA hai| yaha kahanA baDI mArI bhUla hai ki jainadharma meM kevala zrAtmA kI ora hI dhyAna diyA gayA hai aura zarIra kA koI mahatva nahIM ginA gyaa| jainamatAnusAra zarIra aura a.tmA kI unnati meM bar3A ghaniSTa sambandha hai, yahAM taka ki jaba taka manuSya kA zarIra sampUrNa hInatAzro se rahita hokara vajra ke samAna nahIM hojAtA arthAt vajra vRSabhanAgaca saMhanana nahIM prApta kara letA taba taka vaha mokSapada kA adhikArI nahIM ho sktaa| isa siddhAnta ke hote hue isameM Azcarya hI kyA hai yadi jaina samAja ke bhItara Ta no pAtmika cIratA aura zArIrika Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIratA ke zrAdarzarUpa aneko mahApuruSoM ke dRSTAnta vidyamAna ho| Azcarya to taba hogA yadi upayukta mata meM vizvAsa rakhate hue bhI vaha aise udAharaNoM se khAlI ho| vastutaH jaina itihAsa ukta dono prakAra ke vIra puruSoM ke pramANoM se bharA huA hai| inameM se bahuta nahIM to kucha aise bhI vIra puruSa haiM jinhoMne aitihAsika kAla meM dharmaprema ke sAtha-sAtha deza sevA ke liye / bhArI buddhimattA aura asAdhAraNa parAkrama kA paricaya dekara bhAratavarSa ke itihAsa meM cirasthAyI khyAti prApta kI hai / tathA jinake jinamatAvalambI hAne meM kisI ko koI sandeha nahIM hai| pUrva bhArata ke kaliMgAdhipati khAravela, dakSiNa ke gaMga senApati samaradhuraMdhara cAmuNDarAya va hoyasala matrI mahApracaNDadaNDa nAyaka gaMgarAja pazcima ke gujarAta maMtrI vIravara vastupAla va tejapAla tathA mevAr3a senApati bhAmAzAha isI prakAra ke vIra yoddhA hue haiN| kheda kA viSaya hai ki bahuta samaya se jainiyoM ne apane ina nara ratno kA saMsmaraNa choDa diyA aura unake Adarza se cyuta hokara apane AcaraNoM ko aisA banA liyA jisale saMsAra / ko yaha bhrama hone lagA ki jaina dharma kAyaratA kA poSaka hai| dhIre-dhIre yaha bhrama itanA prapala hogayA ki svayaM bhAratavarSa ke kucha pratiSThita vidvAnoM ne apanA yaha mata prakaTa kara diyA ki isa deza ko bhIru banAkara use pArataMtrya ke vadhana meM vAMdhane kA dApa jainadharma ko hI hai| kitane bhArI kalaMka kI bAta hai ? sacce kSatriya voroM dvArA pratipAdita tathA vIrAtmAoM dvArA svIkRta aura sammAnita jainadharma kI usake vartamAna anuyAyiyoM ke hAthoM yaha durgati, ki deza meM sacce vIra utpanna karane kA zreya to dUra rahA ulaTA use kAyaratA-prasAra kA apa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) yaza milA / ahiMsA jaise ucca siddhAnta ko jainiyo ne apanI karanI dvAga hAsyAspada yanA rakvA thA kintu Aja usa siddhAnta kA saccA jahara saMsAra ko dikha gyaa| Aja jainadharma ke garva kA dina hai| kintu jaina samAja ko lajita honA paDatA hai| ucca siddhAntoM kA apAtroM ke hAthoM meM kahAM taka adhaHpatana ho sakatA hai, jaina samAja isa yAta kA jItA jAgatA udAharaNa hai| harSa kI bAta hai ki jaina samAja ke ina dudinoM kA ava anta zrAyA dikhAI detA hai| hamAga dhyAna ava hamAre vIra puruSoM ke caritra khoja nikAlane meM laga gayA hai| ina caritroM ke prakAza meM Ane se hameM do lAbha hone kI AzA hai| eka to pUrvokta kalaMka kA parimArjana ho jAyagA aura dUsare samAja punaH apane bhRle hue sacce Adarza kI ora jhuka jaaygaa| kintu abhI isa kArya kA zrIgaNeza mAtra huzrA hai / jainiyoM kI pUrI 'vIra caritAvalI' prakaTa hone meM abhI vilamba hai| varSoM ke pramAda se khoI huI vastu ghara hI meM hote hue bhI zIghra hAtha nahIM lagatI / usako DhaDha nikAlane tathA varSoM kI malinatA ko dho mAMjakara usake prakRta nirmala svarUpa ko prakaTa karane ke liye samaya aura parizrama kI AvazyakatA hotI hai| prastuta pustikA isa kArya meM dika-pradarzana kA kArya kregii| isameM purANa-kAla se lagAkara 15 vI 16 vI zatAbdi taka ke aneka jainagaja kuloM va vIra puruSoM kA nirdeza kiyA gayA hai| lekhaka ne ise jaina corI kA itihAsa' nAma diyA hai yaha unakI isa viSaya meM ucca zrAkAMkSAoM kA dyotaka hai / merI samajha meM abhI yaha usa itihAsa kI prastAvanA mAtra "jaina vIroM ke itihAsa" kI rUpa-rekhA upasthita karanA hai| kintu pele eka sarvAta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissy-suucii| 1 prAk-kathana 1 minenDara 2 vIrAmaNA zrIRSabhadeva hai / 2 nahapAna 3 tIthaMkara cakravartI 14 3 rudrasiMha 4 tIrthakara arienemi 16 / 10 samrATa vikramAditya 5 bhagavAna mahAvIra aura 11 prAntavazI jainavIra unake samaya ke jainavIra 17 1zAta karNi vi0 1 rASTrapati ceTaka 2 hAla 2 samrATa zreNika 20/ 12 vIra bhavaDa 3 bhagavAna mahAvIra | 13 jainarAjA puSpamitra 38 4 rAjA udAyana 23 / 14 gujarAta ke vallabhIrAjA 36 5 rAjA caMdupradhot 24 15 haihaya va kalacUri 6 gajakumAra jIvandhara 24 / jainavIra 7 samrATa ajAtazatru 24 / rAjA zaGkaragaNa 6 nandasAmrAjya ke jainavIra 25 2,, karNadeva 1 samrATa nandivarddhana 26 / 16 gujarAta ke cAlukya 2 mahAnanda yoddhA 3 nandarAja 1 kIrtivarmA 7 mauryasAmrAjya ke jainazara 27 2 vinayAditya 1 mamrATa candragupta maurya 27 3 vijayAditya 2,,vindusAra va zrazoka 30 4 vikramAditya 3 ,, samprati 30 / 17 gujarAta ke gaekaTa 8 samrATa ailakhAravela 31/ rAjA & bhAratIya videzI jainavIra 34 / 1 pramRtavarSa 40 41 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 (10) pRSTha 2 kaka prathama 41 / 2 senApati amaracaMda 3 cAvar3avaMza surANa 8 solaMkI vIra-zrAvaka 42 31 jodhapura rAjya ke 1 samrAT kumArapAla vIra zrAvaka 57 16 baghele rAjyake jaina-vIra 44 mohanajI 1 vIradhavala 45 2 kRSNadAsajI : 57 2 vastupAla-tejapAla 3 indrarAja-dhanarAja 58 20 vIra suhRddhvaja 32 jayapurarAjya ke jainayoddhApakSa 21 candele jaina-vIra 1 amaracanda dovAna 56 1 dhar3a kIrtipAla 33 koTakAGgaNA ke jaina 2 pAhila dIvAna 22 paramAravaMzI jainarAjA | 34 dharmavIra dharmacandajI 60 1 bhoja | 31 dakSiNabhArata ke jainavIra 61 2 naravarmA / 1 vIra vAhuvali 61 23 kacchapa vikramasiha 2 prAcIna pANDya-cola 24 vIra rAjAIla ra cera 62 25 maMjavaMza ke jainarAjA 3 cAlukya jayasiMha 26 nADAla ke cauhAna vIra 50 prathama 63 27 hastikuNDI ke gaThaura 51 34 rASTra vIrazramoghavarSa 28 jainavIra kaGkaka Adi 26 mevAr3a rAjyake vIra 52 . 5 gagavaMza mArasiMha va 1 bhAmAzAha / senApaticAmuNDarAya 2 zrAzAzAha Adi 30 cIkAnera rAjyake 6 hoysalavaMza-viSNuvarddhana jaina-vIra 54 narasiMhadeva-viDideva , 1 bacchAvata jainI senApati gaGgarAja-hunna - - - 54 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa / zrAdi 17 sAMtAravaMzI jainarAjA74 7 kAdambavazI zAMtavarmA - dharaNIkoTa ke jainIzrAdi rAjA 75 - kurumba-kamaNDu-prabhu 71 . 13 vijayanagarasAmrAjya : zilAhAra gajA bhoja ke vIra 75 Adi 72 1 senApati irugapya 75 10 pANDavaMza-vIra 2 ,, vaicapya 75 pAgaDya 72 20 prAntIya-zAsaka " cAlarAjaya jainI caMgalabaMza 21 maisUra kA gajavaMza 76 12 kogalavaza 73 36 jaina vIraganAyeM 13 cevaza ke vIra 73 1 khAravela kI ganI 14 pallavavaMza ke jA 2 bhairavadevI mahendravarmana 3 saviyabve , 15 kalacagvizI 4 jakamaJce vijaladeva 74 37 upasaMhAra " kalabhravazI jaina dhIra 74 70 / 28 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAzuddhi patra / pRSTa pati azuddha zuddha Congueio Conqueio 3 20 ke lolupI ke liye lolupI kalyakAla kalpakAla isI ke iso kI 511 nivRtti nivRtti ki vIroMke caratra ki ina vIroMke caritra cakAcauMdha cakAcauMdha zrAvadhi hA zrauSadhi ho launa Laina zrava una batalAne batalAye unna 13 15 yaye gaye vicAra vihAra sAlahaveM solahaveM senapati senApati 14 5 lagadha magadha 22 29 vicAra vicara 13 liyA' zabda ke Age ninnazabdayaDhAnecAhiye"Akhira eka munirAja ke saMsarga meM zrAkara vaha jainI ho gayA aura tara udayana ne use mukta kara diyaa| vaha jAkara 6 ajAtazatru ajAtazatru rAjA 26 22 amaratya amAtya 27 21 ina rAjya inake rAjya 296 tA to Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMkti 13 26 20 2. 5 W 335 33 16 35 10 azuddha gajavalIka the rAja valIka the apa zadharoM cedivazaja khAravela kepUrvaja bhUpika pANDaya khAkhela bhAratoddhAra vIjaradhara vAlI khArasela mAhayamikA dharmAnupAyI natriya kSatriya adhRta pAla pAJcAlaya mahendra zAsavAdhikArI san 1216 zrarNakumArapAla badrADa zrAzra kevala zuddha rAjAvalIkathe rAjAvalIkathe apane ghaMzadharI cedivaMzavarddhana khAravela ke pUrvaja mUSika pAraDya khAravela bhAratoddhAraka vajiragharavAlI khAravela mAdhyamikA dharmAnuyAyI kSatrapa kSatrapa achuta oNpha pAJcAla HEFE (Achandai) zAsAdhikArI isane san 1216 arNa kumArapAla vahAr3a Azraya / na kevala a 44 13 44 15 468 smMRorat Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTa pRSTha pRSTha 17 57 dara pU 18 58 5 21 16 ve dara 64 64 64 67 67 p 65 16 66 66 37 68 68 68 68 68 paMkti 66 8 JJ 17 21 9 12 20 21 3 6 ng 12 16 20 15. desane bIkAnera jI-putra mohata DIvaoNmana 1 cAlu kA rAha ( 14 ) zrazuddha rAjA kA cora 1 pAdapatra jaidharma mogavarSa mAnyaraveTa sihela vaulambakulAMtaka cAmuNDarAya kauzala eka zubhapraNAma ajita sevasvamI tyasta nirtipta cAmuNDarAya harazurAma hATasala cAmuNDarAya zravaNavallabha dekhane bIkA zuddha jI ke putra mohaNota DInaoNyana " rAjA kI zrAjJA kI cera pAdapadmo jainadharma amoghavarSa mAnyakheTa siMhala cAlukya rAThaura nolastrakulAMtaka cAmuNDarAya kauzala aura zubha prayAsa ajitasenasvAmI vyasta nirlipta cAmuNDarAya parazurAma haoNyasala cAmuNDarAya zravaNabelagola Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (15) pRSTa 70 pakti 18 747 thI 11 .. 77 azuddha zuddha kAdamvazI kAdamvavazI pracAraka pracAra "jisa samaya jaino kA kendra thA" yaha vAkya kATa do| tho vujAnana bucAnana hoTasala hoyasala zravaNavelamma zravaNavelagola vIra-pUrNa vIratA-pUrNa jaino ko rASTra "jainoM kA rASTra" isa puraNa purANa liye liye ravAra vela khAravela jarasayyA jarasappA jahAM raNAgaNa jahAM zatru raNAgaNa uThAna uThAnA dhAraNa dhAraNA apana Apake bhaviSyadA bhaviSyadatta Atma geravAzcita zrAnmA ko gauravAnvita kAvila kAliba rAjAzrama rAjAzraya isa gappa irugappa pArthika pArthiva 85 85 12 14 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna bhArata aaurumal NEL u. MAINTINinama HIANIKI sa jhApati pAu soca yamunA samAla videha kAmAlapa camAvaNI MARWAINAwam" Intuimma dhe - narmadA nAmapadama devamAsApatha sAyarA Page #19 -------------------------------------------------------------------------- Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 35 77: fag: || jaina vIroM kA itihAsa ->+Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAhitya aura presa dvArA pracAra karake dharma-prabhAvanA karane kA mUlya hI nahIM mAlUma hai ! kintu raubhAgya se aba hamAre ugate hue samAja kA dhyAna isa ora gayA hai aura vaha aba isa TaTola meM bhI hai ki hamAre pUrvajoM ne dharma, deza aura jAti ke lie kauna-kauna se kArya kiye 1. isI bhAvanA kA pariNAma hai ki hamAre sAhitya meM zrava una camakate hue vIra nara-ratnoM kA prakAza pradIpta ho calA hai, jo apanI sAnI ke anUThe haiN| hameM vizvAsa hai, ki yaha prakAza jamAne kI uccha jalatA kI dhajiyAM ur3A degA aura jaina yuvakoM ke hRdayoM ko pUrvajo kI guNa-garimA se camakA kara itanA prabala banA degA ki phira kisI ko sAhasa hI na hogA ki vaha jainoM aura jainadharma ko heya bhIrutA kA AgAra batA ske| 'jina khojA tina pAiyA' yaha bilkula saca hai, kintu virale hI khoja-khasoTa karake satya ko pAne kA prayAsa karate "haiN| yahI kAraNa hai ki jainadharma ke viSaya meM pramANika sAhitya sulabha ho calane para bhI loga usake viSaya meM satya ko nahIM pA sake haiN| kintu aba unheM kAna khola kara suna lenA cAhiye ki vaha bhArI galatI meM hai-nahA andhakAra meM par3e hue hai| Arya loka meM jainI aura jainadharma ne dharma, deza aura loka ke lie itanI lAjavAba kuravAniyAM kI hai ki unako uMgaliyo para ginA denA vilkula asambhava hai| isakA eka kAraNa hai aura vaha yaha ki jainadharma apane pratyeka anuyAyI ko vIra banane Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3 ) kA pATha par3hAtA hai / jo nizaka vIra nahIM bana sakatA, vaha jainI nahI ho sakatA / 'jaina' nAma ho isa bAta kI sAkSI hai| isa nAma kA nikAsa 'jina' zabda se hai, jisakA artha hai 'jItane vAlA' (Congueror ) ! dUsare zabdoM meM kaha to vijayI vIroM kA dharma jainadharma hai / isalie isa dharma kA upAsaka yahI ho sakatA hai jo pUrNa nizaka ho| jise na isa loka kA bhaya ho aura na paraloka kA Dara ho| isa dharma kA zraddhAnI na mauta se DaratA hai-na roga se ghabarAtA hai aura na zrAphata se bhayAtura hotA hai| satya kI taraha vaha sadA prakAzavAn aura siMha ke samAna vaha hamezA nizaka hai / ava batalAiye jaina vIroM kI saMkhyA ginAI jAya to kaise ginAI jAya ? jainadharma anAdikAla se hai, kyoMki vaha prAkRtika dharma hai / eka vijJAna mAtra hai | nisara satya hai / yaha hamArA korA pralApa nahIM hai; kintu usakA svarUpa hI isa bAta kA pramANa hai / usa ke saiddhAntika tatvoM kI tulanA vijJAna-siddha bAtoM se kIjiye to phira dekhiye hamArA kahanA ThIka hai yA nhiiN| eka moTIsI bAta to zrApa soca dekheN| duniyAM meM jise bhI z2arA samajha hai - jo sacetana hai, vaha vijaya kA zrAkAMkSI hai| pazupakSI aura ghodha bacce bhI apane pAsa kI vastu para adhikAra jamA lene ke lolupI hote haiM / yaha vijayAkAMkSA prAkRta hai aura jainadharma bhI vijayI hone kI zikSA detA hai / isa taraha vaha prakRti kA anurUpa ThaharatA hai| haoN, itanI bAta savaya hai ki 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) vaha manuSya ko sAvadhAna kara detA hai ki kisa taraha kI vijaya use karanI hai| isa viveka ko manuSya ke hRdaya meM jAgRta kara dene hI meM usakA mahatva garbhita hai| ataH eka sanAtana prakRtimanya anuyAyiyoM meM se saphala vijayI-vIroM ko ginA denA kyA sugama hai ? astu, aba yaha to jainadharma ke nAmakaraNa se hI spaSTa ho gayA ki usakA vIratA se kitanA ghaniSTa sambandha hai| hameM usake tAtvika svarUpa meM gahana praveza karake zAstra-vAkyoM ko upasthita karake yaha saba kucha siddha karanA aba kucha Avazyaka nahIM uuNctaa| aba to hameM kevala yaha dekhanA hai ki jainadharma kisa prakAra kI vijaya karane kA upadeza detA hai| isake lie saba se pahale z2arA dekhiye ki usameM jainadharma ke mUla iSTa-deva 'jina' bhagavAna kA kyA svarUpa batalAyA hai ? jaina zAstra kahate haiM ki "rAgAdi jetRtvAjinaH"-rAgAdi ko jItane vAlA hI jina hai| isaliye jainadharma meM saba se bar3A vIra vaha hai jo rAgAdi ko jIta letA hai| aise vIra jainadharma meM anAdikAla se hote Aye haiN| isaliye jaina vIroM ke itihAsa kA koI eka ThIka prArambha mAna lenA sugama nahIM hai| kintu, apane sambandha ko dekhate hue, hama jainadharma meM mAne hue isa kalyakAla se hI jaina vIro ke itihAsa para eka dRSTi ddaaleNge| kintu sacce vIra kI uparokta vyAkhyA se zAyada Apa samajhe ki jainadharma meM kevala indriya-vijaya hI vIratA kahI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varoM ke pavitra caritroM se bhare huve haiN| hama nahIM cAhate ki unhIM caritroM ko hama yahAM duhraaeN| hA~, yaha hama avazya kaheMge ki vIroM ke caratra vilkula anUThe haiM-vaha dUsarI jagaha zAyada hI mile| inameM se kevala eka-do kA paricaya karA denA tobhI hama Avazyaka samajhate haiN| kintu ina zrAtma-vijayI vIroM ke atirikta jaino meM anya karmavIroM kI saMkhyA bhI kucha kama nahIM hai| una saba kA pUrNa paricaya karAnA bhI isa choTI sI pustikA meM asambhava hai| to bhI hama saMkSepa meM unakI eka rUpa-rekhA pAThakoM ke sAmane upasthita kara deNge| usako dekha kara vaha loga avazya hI Azcaryacakita ho jAyeMge jo jainiyoM ko apane ahiMsA dharma ke kAraNa svapna meM bhI talavAra chUne kA vicAra nahIM kara skte| anyoM kI bAta jAne dIjiye, svayaM jainiyoM meM aise andha-bhaktoM kI A~kheM isako par3ha kara cakAcauMdha ho jaayeNgii| jo ahasA ke svarUpa ko nahIM jAnate aura pApa bhIrutA ko hI ahiMsA samajhe baiThe haiN| unheM patA hI nahIM ki unake lie prArambhI aura virodhI hiMsA tajanya nahI hai| apitu jaina zAstra to unheM Adeza karate haiM ki uddaNDa zatru yadi yuddha binA nahIM mAne to usakA yuddha hI ilAja hai arthAt use raNa-kSetra meM acchI taraha chakA kara rAha rAste le zrAro-usake pApa pariNAma kA nAza krdo| para smaraNa rahe, ki svayaM pApa ahaGkAra meM na jA par3anA / 'nIti vAkyAmRta ke nimna vAkya isI bAta ke Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghotaka hai-- 'daNDasAdhye risAvupAyAntara manAyAhuti pradAnamina / yantrazastranAra pratIkAre vyAdhau ki nAmAnyopadha kuryAt / / " -yuddhasamuddeza 36-40 arthAt-'jo zatru kevala yuddha karane se hI vaza meM zrA sakatA hai, usake lie anya upAya karanA agni meM Ahuti dene ke samAna hai| jo vyAdhi yantra, zastra yA nAra se hI dUra ho sakatI hai, usake lie aura payA zrApadhi ho sakatI hai| isa kA tAtparya ThIka vahI hai, jo hama Upara kaha cuke hai; tisa para dharma, saba aura jAti-bhAiyoM para Aye hue saGkaTa ke nivAraNa ke lie anya upAyoM ke sAtha 'zrasibala'-talavAra ke jora se kAma lene kA khulA upadeza 'paJcAdhyAyI' ke nimna zlokoM se spaSTa hai zrAdanyatamasyoye ruddiSTapu sa dRSTimAn / matsu dhoropasa~gaiSu tatpara. syAttadatyaye / 08 / yadvA nadhAtma sAmartha yAvanmatrAsikokama / tAvahASTu ca zrotu ca tabdAcA sahataM na saH1809 / arthAta-siddhaparameSTI, ativimba, jina mandira, caturvidhasata (muni, zrAryikA, zrAvaka, zrAvikA ) Adi meM kisI eka para bhI Apatti zrAne se usake dUra karane ke lie samyagdRSTi puruSa (jainI) kA sadA tatpara rahanA caahiye| athavA jaya taka apanI sAmarthya hai aura jaba taka mantra, tala Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( = ) vAra kA z2ora aura bahuta dravya hai taba taka eka jainI bhI, zrAI huI kisI prakAra kI bAdhA ko na to dekha hI sakatA hai aura na suna hI sakatA hai !' yahI bAta 'lAdI saMhitA' nAmaka grantha meM aura bhI spaSTa rUpa se duharAI gaI hai / zrava bhalA batalAiye, jainiyoM kA kSatritva se bhaTakA huA kaise kahA jAya ? isako dekha kara bhI, yadi koI jainoM kI vIratA para Azcarya kare to yaha usakI ajJAnatA kA abhinaya mAtra hogA / prAyaH hotA bhI yahI hai / usa roz2a 'kvArTarlI jarnala oNoNva dI mIdhika sosAyaTI' ( bhA016 pRSTha 25) meM eka aMgrez2a vidvAn ne jainavIra vaicappA kA vIragal sampAdita kiyA aura java usameM unhoMne par3hA ki 'yuddhameM vIra gati ko prApta karake baicappa ne svargadhAma aura jina bhagavAna ke caraNoM kI nikaTatA prApta kI to unakA zracaraja camaka gayA / unhoMne caTa likha mArA 'An extraordinary 1ewaid indeed for a Jaina who 18 said to have sent many of the Konkanigas to desti action " kiMtu aba becAre kA doSa hI kyA ? unheM jaina zAstra hI nahIM mile jo unheM jaina zrahiMsA kA vAstavika svarUpa samajhA dete / qhaira, savere kA bhUlA huA zAma ko ThikAne laga jAya to vaha bhUlA nahIM kahalAtA / loga aba bhI apanI g2alatI ko ThIka karaleM to deza aura jAti kA kalyANa ho / jainadharma para mar3hA gayA jhUThA kalaGka pala bhara meM kAphUra ho jAve / isI bhAva ko lakSya karake, Aiye pAThaka gae, isa yugakAlIna jaina-vIroM 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( ha ) ke prabhAvaka caritra - rekhAoM se apane jIvana-patha ko cihnita kara lIjiye aura phira nizaddha ho kara jaina jIvana - vIra jIvana kA prakAza duniyAM meM phaila jAne dIjiye / isakA pariNAma yaha hogA ki hama aura Apa kavi ke rAga meM laya milA kara AkAza gu~jAte mileMge ki "yaha the vaha vIra jinakA nAma suna kara joza AtA hai / raMgoM meM jinake aphasAne se cakkara khUna khAtA hai // ' x x x 'isI kauma meM hI cauvIsa tIrthakara huye paidA. jahA meM Aja taka vajatA hai jinake nAma kA DakA / samajhate the apanA dharma hara eka jIva kI rakSA, nichAvara ye dayA para, balki vaha sau jAna se zaidA // xx x x " ava taka dhAka ina baoNke dileroM ke zujAta kI, lagI hai suphae tArIsa para mohara zahAdata kI / ' . x X ( 2 ) vIrAgraNI zrI RSabhadeva / * 'nAme sutAH sa vRpabho marudevIsUnuryA ve cacAra muniyogyacaryAm / ' - bhAgavatapurANe / sabhyatA kA aruNodaya thA / usa samaya logoM ko rahanasahana aura karane dharane kA itanA bhI jJAna nahI thA, jitanA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) ki Aja kala ke baccoM ko khelate-khelate hotA hai / vaha bar3e hairAna the| tava taka unheM puNya-pratApa se jIvana yApana karane ke lie Avazyaka sAmagrI svataH mila jAtI thI; kintu aba vaha puNya-kSetra na thaa| vaha parezAna the| kaise kheta vAveM, anAja kATe, roTI banAveM aura peTa kI jvAlA zamana kareM ? yaha unheM jJAta nahIM thaa| zaitAna jagalI jAnavaroM se apane ko kaise bacAveM ? meMha-bUMda aura garmI-sardI se apane tana kI rakSA kyoM kara kareM? yaha kucha bhI vaha na jAnate the| isa saGkaTa kI hAlata meM vaha manu nAbhirAya ke pAsa bhage gaye aura apanI duHkha gAthA unase kahane lge| unhoMne socA aura kahA'bhAI, ava aise kAma na clegaa| apanA puNya kSINa ho,calA hai| calo, apane meM jo vidvAn dokhe, use isa saGkaTa meM se nikAla le calane ke lie sarvAdhikArI cuna leN|' logoM ne uttara diyA-'mahArAja, isa viSaya meM hama kucha naha jAnate / jise zrApa yogya samajhe, use sarvAdhikArI cuna lIjiye / hameM koI Apatti nhiiN|' nAbhirAya bole-'yaha ThIka hai, para socasamajhane kI bAta hai| yadyapi mujhe isa samaya kumAra RSabha athavA vRSabha sarvathA yogya jaeNcate hai, para zrApa loga bhI soca dekheN| logoM ne kahA yahI ThIka hai| aura isI anurUpa RSabhadeva jI netA cuna liye gye| vaha janma se hI asAdhAraNa guNoM ke dhAraka the| jainazAstra to unakI prazaMsA karate hI hai; parantu hindU zAstra bhI unase isa bAta meM pIche nahI haiM / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadbhAgavata purANa meM unakA candhi bar3e acche Dhaga para likhA hai aura vaha jainavarNana se sAdRzya rasatA hai| vahA~ bhI una nAbhirAya aura marudevI kA putra likhA hai aura kahA hai ki yaha AThaveM avatAra the| 'bhAgavatakAra' yaha bhI kahate haiM ki 'sarvatra samatA, upazama, vairAgya, aizvarya aura mahezvarya ke sAtha unakA prabhAva dina-dina bar3hane lgaa| vaha svaya teja, prabhAva, zakti, utsAha, kAnti aura yaza prabhRti guNa se sarva pradhAna yana gye| (pATa) RSabhadeva jI jaya sarva pradhAna bana gaye to unhoMne logoM ko rahana-sahana aura karane-dharane ke niyama batalAne aura vaha sAnanda jIvana yApana karane lge| jagalI jAnavaroM aura zrAtatAiyoM ke virodha meM apanI rakSA karane ke lie unhoMne logoM ko hathiyAra yanAnA sikhAyA aura svayaM hAtha meM talavAra lekara unhoMne logoM ko usake hAtha nikAlanA sikhAye / yahI payoM ? kapar3A yunanA, varnana banAnA ityAdi zilpakarma aura likhanApadanA, citra nikAlanA Adi vidyAoM kA zAna bhI unhoMne pahale pahala logoM ko phgyaa| rASTrIya vyavasthA aura zilpakalA tathA vyApAra kI unnati ke lie unhoMne vargabheda niyata kiye / jinheM unhoMne deza kI rakSA ke lie yalavAna pAyA unheM sainika varga meM niyata karake 'kSatrI' nAma se prasiddha kiyA aura jo masi, sapi evaM pANijya kAryoM meM nipuNa the, vaha 'Arthika varga' meM rakhave gaye aura vaizya' nAma se ullikhita kiye gye| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi deza meM sevA kArya aura zilpa kI unnati ke lie jinheM dakSa pAyA unheM 'sevaka varga meM niyukta kiyA aura unako 'zUdra' nAma se pukArA / isa taraha prArambha meM isa trivarga se hI rASTrIya kArya cala nikalA / rAjAjJA ke binA koI vargabheda kA ullakana nahIM kara sakatA thaa| hA~, yadi koI vaizya kSatriyatva ke upayukta pAyA jAtA, to use sainikavarga meM pahu~cane kI pUrNa svAdhInatA thii| basa isa prakAra deza meM rASTrIya nAgarikatA ko janma de kara RSabhadeva jI sucAru rUpa se zAsana karane lge| kintu isa samaya taka logoM ko apane ihaloka sambandhI AvazyakatAoM kI pUrti se hI chuTTI nahIM milI thI; isaliye unheM paraloka viSayaka vAtoM kI ora dhyAna dene kA avasara hI nahIM milA thA aura isakA kAraNa 'brAhmaNa varga' abhI astitva * meM nahIM AyA thaa| usakA janma to bharata mahArAja ne tava kiyA java bhagavAna RSabhadeva sarvaza tIrthaGkara ho gye| __uparAnta jaba RSabhadeva jI ne rASTra kI samucita rAjavyavasthA kara dI aura logoM ko sabhya evaM karmaNya jIvana vitAnA likhA diyA; tathApi svayaM ve gRhastha rUpa meM saphala ho cuke, taba unheM paraloka kI sudhi pAI / viveka unake sammukha mUrtimAna ho, zrA khar3A huaa| isa bar3I umra meM aba unheM Atma-jJAna prApta karane kI sudhi aaii| unhoMne mantrimaNDala ko ekatra kiyaa| sava kI sammati se RSabhadeva jI ke putra bharata jI kA rAjatilaka kara diyA gyaa| AryAvarta ke vahI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) pahale samrAT hue ora isa deza kA nAma 'bhAratavarSa unhIM kI apekSA pddaa| bharata ke rAjA ho jAne para RSabhadeva jI ne prAkRta bheSa ko dhAraNa kara liyA aura vaha prakRti kI goda meM jAkara rahane lge| "dUsare zabdoM meM kaheM to ve parama haMsa athavA digambara sAdhu ho kara gahana tapa aura acintya dhyAna meM lIna ho gye|" idhara bharata mahArAja ne apanI talavAra ko sa~bhAlA / unhoMne una dezoM para logoM ko apane vaza meM lA kara sabhya aura karmaNya banA denA ucita samajhA, jo abhI zrajJAnAndhakAra meM par3e hue the| bhArata ke prAntIya zAsaka zrA kara unake bharaDe ke tale ikaTThe ho gaye / yar3I bhArI senA ko lekara unhoMne pRthvI ke kone-kone ko apane adhikAra se cihnita kara diyaa| kintu isa digvijaya ko nikalane ke pahale hI unheM zAta huA thA ki bhagavAna RSabhadeva sarvaza paramAtmA ho yaye hai| vasa, yaha caTa unakI candanA kara Aye the aura unase unhoMne thAdhaka ke vratoM ko grahaNa kara liyA thaa| isa prakAra eka vatI jaina kI taraha unhoMne talavAra le kara yaha digvijaya kI thii| bhAgavata meM bhI RSabhadeva jI ko svayaM bhagavAn aura kaivalyapati ThaharAyA hai| unhoMne isa sarvaza rUpa meM sarva prathama Aryadharma kA upadeza diyaa| isa yuga meM jainadharma kA prathama pratipAdana yahI huA thaa| bhagavAna ne isa dharma kA pracAra sarvatra vicAra kara kiyA aura janasAdhAraNa ko Atma-svAtantrya Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) satrahave ora aThArahaveM tIrthaGkara sArvabhoma cakravartI samrATa the / sAlahaveM tIrthaMkara zAntinAtha kA janma hastinApura meM huA thA / taba ghahA~ para kAzyapavaMzI rAjA vizvasena rAjyAdhikArI the| inake perAdevI nAma ko rAnI thii| usI ke garbha se zAntanAtha bhagavAna kA janma huA thaa| yuvA hone para pitA ne inakA rAjatilaka kara diyA aura tava rAjA ho kara inhoMne padaNDa pRthvI para apanI vijaya patAkA phaharAI thI / uparAnta rAja-pATa chor3a kara zrAtma svAtannya pAne ke lie unhoMne viSaya-kapAya rUpI vairiyoM ko parAsta kara ke mokSa- lakSmI ko gharA za / inhI kI taraha satrahaveM tIrthakara kuMthunAtha ne bhI prabala akSauhiNI lekara sArvabhauma digvijaya kara ke cakravartI pada pAyA thA / yaha bhI hastinApura meM kuruvazI rAjA sUrasena kI patnI rAnI kAntA kI kokha se janme the / aThArahaveM tIrthaGkara arahanAtha the / inakA janma bhI hastinApura meM huA thaa| taya vahA~ para somavaMza ke kAzyapagotrI rAjA sudarzana rAjya kara rahe the| unakI rAnI mitrasenA arahanAtha jI kI mAtA thI / inhoMne bhI samasta pRthvI para adhikAra jamA kara cakravartI pada pAyA thaa| inake samaya se hI brAhmaNa vAnaprastha sAdhugaNa vivAha karane lage the / isa prathA kA pravartaka jamadagni nAmaka saMnyAsI thA / aura jaba arahanAtha jI mukta ho gaye, taba parazurAma ne kSatriyoM ko niHzeSa karane Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kA bIr3A uThAyA thaa| isase sahaja anumAna ho sakatA hai, ki ina kSatriya samrATa kI dhAka aura prabhAva janasAdhAraNa para kaisA jamA huA thaa| ava z2arA sociye ki java jainadharma ke pratipAdaka svayaM tIrthakara bhagavAna hI talavAra lekara raNa-kSetra meM vIratA dikhA cuke haiM, taba yaha kaise kahA jAya ki jainadharma meM karmavIratA ko koI sthAna hI prApta nahI hai? . (4) tIrthaGkara arissttnmi| bhArata kI purAtana itivRtti meM mahAbhArata saMgrAma ko vahI sthAna prApta hai, jo isa z2amAne ke itihAsa meM pichale yorupIya mahAyuddha ko milA huA hai| acchA, to usa mahAyuddha meM bhI aneka jaina mahApuruSoM ne bhAga liyA thaa| auroM kI bAta jAne dIjiye / kevala zrIkRSNa jI ke samparka bhrAtA aura jainoM ke pAIsaveM tIrthaGkara ariSTanemi ko le liijiye| jisa samaya yAdavoM ko jarAsindhu se ghora saMgrAma karanA par3A to usa samaya bhagavAna arienemi ne bar3I vIratA dikhaaii| svayaM indra ne apanA ratha aura sArathi unake lie bhejaa| usI para car3ha kara bhagavAna ariSTanemi ne ghora yuddha kiyA aura phira DhalatI umra ke nikaTa pahu~cate-pahu~cate vaha karma-ripuoM se lar3ane ke Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) lie ghara-cAra aura kapaDe-latte choDa kara araNyavAsI ho gye| phalataH zrAtma-sthAnanya unheM milaa| vaha sarvajJa ho gaye aura giranAra parvata se unhoMne muktilAma kiyaa| kahiye unakI vIratA kaisI anupama yI ? vaha kevala bhautika, balki AtmikakSetra meM bhI lAsAnI hai / jaina vIroM kI yahI zreSThatA hai / vaha na kevala raNa-kSetra meM hI zaurya prakaTa karake zAnta hue, pratyut adhyAtmika kSetra meM mahAn zUra-vIra bne| isIlie vaha jagat-vandha hai| (5) bhagavAna mahAvIra aura unake samaya ke jaina viir| ( rASTrapati Taka aura samrATa zroNika prabhRti jaina dhIra) vaizAlI, kSatriyagrAma, kuNDagrAma, kojaga Adi choTe-baDe nagara aura sanniveza vahA~ zrAsa pAsa base hue the| inameM sUryavaMzI kSatriyoM kI basatI thii| licchavi nAmaka sUryavaMzI kSatriyoM kI inameM pradhAnatA thI aura yaha vaizAlI meM AvAda the / kuNDagrAma aura kolaga athavA kulapura meM nAtha athavA zAtRvaMzI kSatriyoM kI dhanI zrAvAdI thii| inake atirikta idagirda aura bhI bahuta se kSatrIkula bikhare hue the| ina sabane zrApasa meM sagaThana kara ke eka prajAtantrAtmaka zAsanatantra kI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) sthApanA kara lI thii| isakA nAma unhoMne rakkhA thA-"zrIbajiyana yA vRjigaNa raajy|" aura ve isameM apane pratinidhi cuna kara bhejate the| ve sava 'rAjA' kahalAte the| isa rASTrasaddha ke sabhApati (President) rAjA ceTaka the aura ve licchivi vaMzIya kSatriyoM ke nAyaka the| ___ bhagavAna mahAvIra kI mAtA trizalAdevI rAjA ceTaka kI viduSI kanyA thiiN| ataH bhagavAna mahAvIra aura rASTrapati ceTaka kA ghaniSTha sambandha thaa| gaNarAjya ke svAdhIna vAtAvaraNa meM zikSita-dIkSita hue yaha narapuMgava zreSTha vIra the| rAjA ceTaka apane zaurya ke lie prakhyAt the| eka bAra usa samaya ke prakhyAta sAmrAjya magadha se licchiviyoM kI yuddha Thana gii| phalataH vajiyana rASTrasaGga meM sammilita saba hI kSatrI astra-zastra se susajita hokara raNakSetra meM zrA ddtte| senapati banAye gaye zrAvakottama vIra siMhabhadra athavAsIha yaha saMbhavataH rAjA ceTaka ke putra the aura bA~ke vIra the| uparokta saha me bhagavAna mahAvIra ke vaMzaja zAta kSatrI bhI sammilita the| unhoMne bhI isa yuddha meM khAsa bhAga liyaa| rAjakumAramahAvIra bhI isa kArya meM pIche na rahe hoMge; yadyapi unakA alaga ullekha kisI grantha meM nahIM hai| to bhI yaha spaSTa hai ki licchivi, zAta, kazyapa zrAdi kSatriya kuloM ke vIra isa yuddha meM zAmila the| bar3A ghamAsAna yuddha huA aura vijayazrI rAjA ceTaka ke pakSa meM rhii| kintu magadha samrAT jaldI mAnane vAle Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na the| vaha phira raNakSetra meM prA DaTe, kintu aba ke dAnoM rAjyA meM sandhi ho gaI / bhalA, deza ke lie matavAle rASTrasaGgha vAle kSatriya-vIrI ke samakSa magadha sAmrAjya ke bhADetU sainika Tika hA phaise sakate the? isa sandhi ke sAtha hI lagadha samrATa zreNika vimbasAra ke sAtha rAjA ceTaka kI putrI celanI kA vivAha ho gyaa| celanI pakkI dhAvikA thI aura zreNika vauddha-dharmAvalambI thaa| isaliye prArambha meM to celanI ko bar3A Atma-santApa huA thA, kintu uparAnta usane sAhasa karake apane pati ko jainadharma kA mahatva hRdayahama karAnA prArambha kiyA aura saubhAgya se vaha usameM saphala bhI huii| isa prakAra na kevala rAjA "ceTaka", senApati "siMhabhadra" aura anya rASTrIya sainika hI jainadharmabhukta the, apitu samrAT "zreNika", yuvarAja "abhayakumAra" aura anya sainika bhI jainadharma ke bhakta the| ina saba cIroM ke caritra yadi vizadarUpa meM likhe jAye, to eka pothA bana jAya, parantu to bhI saMkSepa meM ina jaina vIroM ke khAsa jIvana-mahatva ko spaTa kara denA ucita hai| rAjA "ceTaka" ke vyaktitva kA mahatva unake rASTrapati hone meM hai| yorupa ke cIsavIM zatAbdi vAle rAjanItizo ko prajAtantra zAsana para ghanA abhimAna hai, parantu vaha bhUlate hai, bhArata meM isa zAsana-prathA kA janma yugo pahile hA cukA thaa| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) bhagavAna mahAvIra ke samaya meM na kevala vajjiyana rASTrasaGgha thA, balki malla, zAkya, koliya, morIya ityAdi kaI eka gaNarAjya the / kintu ina saba meM licchivi kSatriyoM kI pradhAnatA kA vRjirASTrasaGgha mukhya thA / isI ke sabhApati rAjA ceTaka the / isakI suvyavasthA kA zreya rAjA ceTaka ko thA aura isameM hI unakA mahatva garbhita hai / X X samrAT "zreNika" ke vyaktitva kI mahattA magadha sAmrAjya kI nIva ko dRr3ha banA dene meM hai / unhone sAmrAjya kI rAjadhAnI rAjagRha ko phira se nirmANa karAyA thA / pariNAma isa sava kA yaha huA ki kucha varSoM ke bhItara hI magadharAjya bhArata kA mukuTa vana gayA / sikandara mahAn ne jaba san 302I0 pUrva meM bhArata para zrAkamaNa kiyA taba use vidita huA ki magadharAja hI mahA prabala bhAratIya rAjA hai / yaha zreNika kI dUradarzitA kA hI pariNAma thA / kintu zreNika kA mahatva to unake usa vIratAmaya kArya meM garbhita hai, jisake vala hindustAna videziyoM ke jue tale Ane se bAla-bAla baca gyaa| bAta yaha thI ki unake rAjyakAla meM hI IrAna ke vAdazAha ne bhArata para AkramaNa kiyA thA kintu zreNika ne use mAra bhagAyA aura usake deza meM bhAratIyatA kI dhAka jamA dI / zreNika ke putra abhayakumAra ke prayatna se pArasya me jainadharma kA pracAra ho gayA / yahA~ taka ki eka IrAnI rAjakumAra taka F Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) jainI hokara muni ho gayA thA ! bhalA, batAiye deza aura zrAyesaMskRti ke lie kiyA gayA, yaha kitanA mahatI kArya thA / X X kintu yahAM taka ke varNana se "bhagavAna mahAvIra" kA kucha bhI paricaya prakaTa nahI huA / zrataH zrAiye una yugavIra kI pavitra jIvanI para eka najara DAla leN| kuNDagrAma ke zAtR zrathavA nAtha kSatriyoM kI ora se vRjirASTrasada meM bhagavAna mahAvIra ke pitA rAjA siddhArtha sammilita the / kahanA hogA ki bhagavAna mahAvIra eka vIra rAjakumAra the| vRjirASTra ke lie na jAne unhoMne kyA-kyA kArya kiya / ve kArya to unakI vizvavijayI prema-saritA meM vaha kara kahIM na kahIM ke ho rahe / zrAja to unakA nAma aura kAma zrahiMsAdharma ke pUrva pracA eka ke rUpa meM puja rahA hai / zrAja mahAtmA gAndhI jisa satyAgraha zratra se nRzasa rAjya ko palaTane kI dhuna meM vyagra ho kara svAdhInatA kI laDAI laDa rahe hai, vaha astra jainavIroM dvArA bahuta pahale zraz2amAyA jA cukA hai| manasA vAcA karmaNA pUrNa ahiMsaka rahate hue bhI vaha vIra durdAnta zatru ko parAsta karane meM saphala hue the / yaha mAtra unake tyAga, tapasyA aura sahanazIlatA kA prabhAva thA / bhagavAna mahAvIra ko bhI eka aisI laDAI kA vyartha hI sAmanA karanA par3A thA / rAja-kAja ko choDa kara vaha nana muni ho kara vicAra rahe the| ujjaina ke pAsa eka bhayAnaka Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smazAna thaa| vaha vahIM jAkara zrAsana lagA baitthe| kisIse matalaba nahIM-vaha apane Atma-svAtantrya pAne ke upAyoM meM dhyAnamagna the| kintu kitane bhI zAnta aura nispRha rahiye, parantu duSToM ke lie sAdhu puruSoM kA rUpa hI bhayAvaha hai-vaha unake svarUpa ko sahana nahIM kara sakate / isa prakAra kI duSTatA ko liye hue tava eka rudra nAmaka jIva usa smazAna meM zrA niklaa| bhagavAna ko dekhate hI vaha Aga babUlA ho gyaa| usane manamAne DhaGga se bhagavAna para prahAra karane zurU kara diye| kintu sace satyAgrahI mahAvIra apane dhyAna meM aTala rhe| unhoMne usa rudra kI ora tanika bhI dhyAna na diyaa| duSTatA kI bhI hada hotI hai| satya ke samakSa asatya TikatA nhiiN| yahI hAla rudra kA huA / anta meM vaha apanI karanI se hatAza ho gyaa| phira use hoza AyA, una mahApuruSa kI dRr3hatA aura sahanazIlatA kA / vaha svayameva unake sAmane natamastaka ho gyaa| satyAgraha kA yaha sarvotkRSTa udAharaNa hai| isaliye Adhunika satyAgrahI ke lie bhagavAna mahAvIra eka anukaraNIya zrAdarza haiM / aba kahiye, yaha Adarza jainoM ke mastaka ko U~cA karane vAlA hai yA nahIM? __ bhagavAna mahAvIra jainiyoM ke antima tIrthakara the| inhoMne deza-videzoM meM ghUma kara satya-dharma kA pracAra kiyA thA aura Aja se karIba DhAI haz2Ara varSa pahale unhoMne pAvApura (vihAra prAnta) se mukti-ramA ko varA thaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) usa samaya bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI bahuta se rAjAmahArAjA ho gaye the / una saba kA sAmAnya paricaya karAnA bhI yahA~ kaThina hai| haoN, unameM se kinhI khAsa vIrya kA paricaya upasthita kara denA ucita hai / 1 bhagavAna ke ina vIra ziSyoM meM sindhu-sauvIra ke rAjA "udAyana" vizeSa prasiddha hai / apane jainadharma-prema ke kAraNa yaha jainoM ke diloM meM ghara kiye hue haiN| zrAvAla-vRddha-vanitA unake nAma aura kAma se paricita hai / vaha jitane hI dharmAtmA the, utane hI vIra the| eka bAra ujjaina ke rAjA " candrapradyota " ne ina para AkramaNa kara diyaa| ghamAsAna yuddha huA / phalataH " candrapradyota " ko kheta choDa kara bhAga jAnA paDA / kintu "udAyana" ne use yU~ hI nahIM jAne diyA / use girafAra kara liyA, ujjaina meM rAja karane lgaa| usane bhI kaI laDAiyaoN lar3IM aura usa samaya ke prakhyAt rAjAoM meM vaha ginA jAne lagA / kintu udAyana kA mahatva usase vijaya pA lene meM nahIM, balki tatkAlIna bhAratIya vyApAra ko unnata banAne meM garbhita haiN| Aja sAmudrika vyApAra ke bala yUropa vAsI mAlAmAla ho rahe haiM / taba udAyana ne bhI bhArata ko sAmudrika vyApAra meM agrasara dhanAne kA udyoga kiyA thaa| unake rAjya meM usa samaya ke prasiddha bandaragAha "sUrpAraka" zrAdi the| udAyana unakI unnati ra samucita vyavasthA rakha kara bhArata kA vizeSa hitasAdhana kara sake the| jainavIroM meM unakA nAma ina kAryoM se hI Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) amara hai / anta meM vaha jainamuni ho kara mukta ho gaye the| dUra-dUra dakSiNa bhArata meM bhagavAna mahAvIra ke ziSya taba maujUda the| jahA~ malayaparvata hai, vahA~ para tava hemAMgada deza thaa| vahA~ ke rAjA satyandhara the| unhIM ke putra rAjakumAra jIvandhara' the| jainazAstra inheM 'kSatracUr3AmaNi' kahate haiN| aba sociye, yaha kitane vIra na hoNge| inhoMne bhArata meM ghUma kara apane bAhubala se aneka rAjAoM ko parAsta kiyA thA aura anta meM yaha bhagavAna mahAvIra ke nikaTa jainamuni ho gaye the| magadha meM zreNika ke bAda unakA putra "ajAtazatru" huA thaa| prAcIna bhAratIya itihAsa meM yaha eka prasiddha aura parAkamI samrATa ke rUpa meM ullikhita hai| isane magadha sAmrAjya ko dUra-dUra taka phailAyA thA aura usa samaya ke pramukha gaNarAjya 'vRjisaddha' se lar3AI laDa kara use apane AdhIna kara liyA thaa| isakI vIratA ke sAmane bar3e-bar3e yoddhA kI kATate the| bhagavAna mahAvIra ne isI ke rAjakAla meM nirvANa pada prApta kiyA thaa| malla, moriya Adi gaNarAjyoM meM bhI bhagavAna mahAvIra ke| anuyAyI aneka vIra puruSa the| kintu uparollikhita caritra hI usa samaya ke jainavIroM ke mahatva ko darzAne ke lie paryApta Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) haiN| ye saba vIra-rata bhagavAna mahAvIra ke apUrva prakAza ko pradIpta kara rahe the| apanI zUra-vIratA, tyAga-dharma aura dezaprema ke kAraNa itihAsa meM unakA nAma svarNAkSaroM meM likhA huA zramara hai| hA~, abhAge jainI unake nAma aura kAma ko bhUla kara kAyara, dAMgI ora svArthI bane raheM, to yaha kama Azcarya nahIM hai| nanda sAmrAjya ke jaina vIra ajAta zatru ke bAda zizunAgavaMza meM aise parAkramI rAjA na rahe jo magadha sAmrAjya ko apane adhikAra meM surakSita rayate / pariNAma isakA yaha huA ki nanda ghaMza ke rAjA magadha ke siMhAsana para adhikAra kara baitthe| isa vaMza ke adhikAMza rAjA jainadharmAnuyAyI the aisA vidvAna anumAna karate hai| kintu samrATa nandivarddhana ke viSaya meM yaha nizcita hai ki vaha eka jaina rAjA the| mahAnanda yadyapi apanI dhArmika kaTTaratA ke liye prasiddha thA, parantu ekadA kanyA se vivAha karane para yaha brAhmaNoM kI dRSTi se gira gayA thaa| phalataH vaha aura usa ke putra mahApadma kA jaina honA sambhava hai / astu, ___ . ...... ... .. alI hisTI Apha iNDiyA, pR. 45-46 jala mAphIyara eNDa bhodhImA rimarca momAiTI bhA 13 pR. 245 X X Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) "nandivarddhana" vastutaH eka parAkramI rAjA thaa| vaha apanI mAtA kI apekSA licchivi vaMza se sambandhita thaa| magadha sAmrAjya para usane 40 varSa rAjya kiyA aura isa (446-408 I0 pU0) avadhi meM usane avanti rAja ko parAsta kiyA, dakSiNa-pUrva va pazcimIya samudrataTavartI deza jIte, uttara meM himAlaya-vartI pradezo para vijaya prApta kI aura kAzmIra ko bhI apane adhikAra meM kara liyA / kaliGga para bhI usane dhAvA kiyA aura usameM bhI saphala huaa| isa vijaya ke upalakSa meM vaha kaliGga se zrI pabhadeva kI mUrti pATaliputra le zrAyA thaa| kintu nandivarddhana kA mahatva zreNika kI taraha pArasyarAjya kA anta bhArata se kara dene meM garmita hai| isa antara meM pArasyanRpa ne takSazilA ke pAsa apanA paoNva jamA liyA thaa| parantu nandivarddhana ne usakA anta karake bhArata ko punaH svAdhIna banA diyA aura isa sukArya ke lie unakA nAma bhAratIya itihAsa meM amara rhegaa| nandivardhana ke anurUpa hI "mahAnanda" aura "mahApadma" bhI parAkramI rAjA the| inhoMne kauzAmbI,zrAvastI, pAzcAla, kuru Adi dezoM ko jIta liyA thaa| inake vAda nava (nUtana) nandoM meM antima "nandarAja" bhI jaina the| inake mahA amaratya rAkSasa the, jo jIvasiddhi, nAmaka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) / jaina-muni (kSapaNaka) kA zrAdara karate the| samrAT candragupta ke viruddha yaha donoM vIra ghaDI bahAdurI se lar3e the| kintu isameM vaha vijayI na huye, balki nandarAja to mAre gaye aura rAkSasa ko candragupta ne apane pakSa meM kara liyaa| (7) maurya sAmrAjya ke jaina shuur| nandoM ke bAda maurya rAjAgaNa magadha sAmrAjya ke adhikArI hue| yaha sUryavaMzI kSatrI the aura isake pahale inakA gaNarAjya "moriya-tantra" ke rUpa meM himAlaya kI tarAI meM maujUda thaa| usa samaya morAkhya athavA moriya deza meM bhagabAna mahAvIra kA vihAra aura dharmApadeza kaI bAra huA thaa| usI kA pariNAma thA ki unameM se aneka vIra purupa bhagavAna mahAvIra kI zaraNa zrAye the| bhagavAna mahAvIra ke do khAsa ziSyavANadhara maurya hI the| isa mauryavaMza ke rAjakumAra "candragupta" hI magadha sAmrAjya ke adhipati hue the aura yaha samrATa apane nAma aura kAma ke lie na kevala bhAratIya itihAsa meM apitu saMsAra ke prAcIna itihAsa meM advitIya haiM / candragupta ne apane vAhuvala se pezAvara se kalakattA aura sudUra dakSiNa kI sImA taka apanA rAjya phailA liyA thaa| ina rAjya ko anya vizeSa bAtoM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) maiM yaha bAta pramukha hai ki inhoMne yUnAnI vIra, sikandara mahAn ke pIche rahe prAntIya yUnAnI zAsaka ko hindustAna ke sImA, prAnta se mAra bhagAyA thA aura bhAratIya svAdhInatA ko anuraNa rakkhA thaa| itanA hI kyoM? kintu jaba phira silyUkasa nAmaka yUnAnI bAdazAha ne bhArata para AkramaNa kiyA, to candragupta ne use burI taraha harAyA aura sandhi karane ko bAdhya kara diyaa| isa sandhi ke anusAra candragupta kA rAjya afagAnistAna taka bar3ha gayA aura yUnAnI rAjakumArI se unakA vivAha bhI ho gyaa| isa prakAra bhArata aura yUnAna meM gahana sambandha bhI pahale pahala inake rAjya meM sthApita huA aura unakA yaha saba gaurava jainadharma kA gaurava hai, kyoMki vaha jainadharma ke bhakta the|prkhyaatshrutkevliibhgvaanbhdrvaahu ke ziSya the| Aja candragupta ke jainatva ko bar3e-bar3e aitihAsa mAnate haiM aura vikramIya dUsarI-tIsarI zatAbdi ke jainagrantha aura sAtavIM AThavIM zatAndi ke zilAlekha isa bAta kA samarthana karate haiN| kintu itane para bhI hAla meM isake viruddha AvAz2a phira uThI yaha AvAz2a zrI satyaketu vidyAlaGkAra ne uThAI hai aura vaha candragupta maurya ko jaina candragupta na mAna kara unake prapatra samprati ko jaina candragupta mAnate hai / isake lie vaha jainagrantho ko peza karate haiN| kintu jina arvAcIna granthoM ke AdhAra se vaha isa nirNaya para pahu~ce hai, vaha unase prAcIna granthoM se "dekho 'maurya sAmrAjya kA itihAsa' pR. 415-425 - Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) yAdhita hai| moTI bAta to yaha hai ki yadi samprati ke samaya meM bhadravAhu jI ko huzrA mAna liyA jAya to sArI jainakAlagaNanA hI naSTa-bhraSTa huI jAtI hai aura yaha ho nahIM sakatA, kyoM ki 'trilokaprajJapti' jaise prAcIna grantha se isa kAla gaNanA kA samarthana hotA hai aura udhara hAthI guphA kA khAravela vAlA zilAlekha bhI isI bAta kA dyotaka hai, kyoMki usameM ullikhita huI sabhA meM aMgazAna ke lopa hone kA jikara hai| yadi aisA na mAnA jAya aura samprati ke samaya meM hI bhadravAhu ko huzrA mAnA jAya tA zraGgazAna-dhAriyoM kA samaya jainAcArya kundakunda umAsvAti Adi ke bAda taka prA ThaharegA, jo nitAMta zrasambhava hai| isa dazA meM zAyada yaha prazna kiyA jAya ki yadi samprati jaina candragupta nahIM hai, phira puNyAzrava aura rAjAvalIka the meM do candraguptoM kA ullekha kyoM hai aura kyoM dUsare candragupta ko jaina liyA hai ? usakA sIdhA sA uttara yahI hai ki jisa prakAra siMhalIya cauddha lekhakoM ne do azoko kA ullekha karake itihAsa meM gar3abaDI khaDI kI hai, usI taraha pIche ke ina jaina lekhakoM ne apane candragupta aura azoka ko boddhoM ke azoka se bhitra prakaTa karane ke lie, unakA ullekha alaga aura bhinna rUpa meM kiyA hai| rAjAvalIka the kA AdhAra siMhalIya itihAsa hI pratIta hotA hai| ataH candragupta maurya ko jaina na mAnanA zrI satyaphetu jI kI isa mAnyatA kA khaNDana vizeSa rUpa se hama Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) ThIka nahIM hai| vaha nissandeha jaina the| megasthanIz2a bhI unheM zramaNopAsaka (jainamuniyoM kA bhakta ) prakaTa karatA hai| / candragupta kI taraha hI unake putra "vindusAra" aura pautra azoka jainadharma se prema rakhate the| ina samrAToM ne kisa parAkrama aura vIratA kA paricaya diyA thA, yaha bAta itihAsa-premiyoM se chipI naha hai| inhoMne zravaNavelagola (mAIsUra ) meM jAkara candragupta kI smRti meM mandira Adi nirmANa karAye the, jo Aja taka vahA~ vidyamAna haiN|| isake bAda mauryasamrATa "samprati" bhI eka baoNke vIra aura dharmAtmA nara-ratna prakaTa hote haiN| unhoMne dakSiNa bhArata-ko vijaya karake vahA~ Arya saMskRti aura jainadharma kA punaruddhAra kiyA thaa| nIca-U~ca sava ko jainadharma meM dIkSita karake arabaIrAna Adi videzoM meM jainadharma kA pracAra kiyA thaa| isa taraha yaha spaSTa hai ki mauryakAla ke anta samaya taka jainadharma kI pradhAnatA magadharAjavaMza meM rahI thI aura magadha nareza hI bhArata ke bhAgya-vidhAtA rahe the| unakI chatrachAyA meM bhArata kA bhAgya avazya hI camakatA rhaa| aba kahiye, kyA yaha jaina-vIratA kA prabhAva nahIM thA? prakaTa karane vAle haiN| isI kAraNa hamane isa pustikA meM isakA ullekha 'moTe tarIke se kiyA hai| janarala Ava dI rAyala aiziyATika sosAiTI, bhA09 pR0 176 / majaina zilAlekha saMgraha, bhU0 pR065 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) (8) samrAT aila khaarvel| itihAsa se bahuta pahale kI bAta hai| tava taka brAhmaNavarga 'ne pArSavedo ko kalaGkita nahIM kiyA thaa| vedoM ke anusAra yazoM ke misa se hiMsA nahIM kI jAtI thii| taya kauzala meM harivaMza kA rAjA dakSa rAjya karatA thaa| ilA usakI rAnI thii| aileya putra aura manoharI kanyA thI / dakSa manoharI ke rUpa para pAgala ho gyaa| usane use apanI patnI banA liyaa| ganI ilA isa para kur3ha gii| usane aileya ko pahakA liyA aura ve mAtA-putra videza ko cala diye| ghe durgadeza meM pahuMce aura vahA~ ilAvarddhana nAmaka nagara ghasA kara basa gye| isake vAda aileya agadeza meM tAmralipta nAmaka nagarI kI nIMva jamAne meM saphala hue / phira vaha eka sacce jainavIra ke samAna digvijaya ko nikale / isa digvijaya meM unhoMne narmadA taTa para mAhiSmatI nagarI kI sthApanA kii| uparAnta apane putra kuNima ko rAjya de kara muni ho gye| zrava bhalA batAiye aise sAhasI aura parAkramI pUrvaja ko aileya ke vaMzaja kaise bhUlate 1 unhoMne apa nAma ke sAtha prayukta hone vAle virudoM meM 'pela' virada ko rkkhaa| samrAT khAravela ke nAma ke sAtha 'aila' virada kA honA, unheM harivaMzI prakaTa karane ke lie paryApta hai / tisa para aila ke zadharoM ne hI cedirASTra kI sthApanA vindhyAcala ke sanni Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) kaTa kI aura khAravela ne apane ko 'caidivaMzaja likhA hI hai| ataH sAhasI vIra aileya ke vaMzadhara samrAT aila khAravela the, yaha spaSTa hai| vindhyAcala ke sannikaTa kauzalA cedirASTrakI rAjadhAnI thii| vahIM se khAkhela ke pUrvaja usa rAjya kA sAsana karate the. kintu unameM se kSemarAja ne antima nandarAja kA harAkara kaliGga para apanA adhikAra jamA liyA aura kumArI parvata ke nikaTa apanI rAjadhAnI banAkara vaha rAjya karane lge| khAkhela rahIM ke uttarAdhikArI the| vaha kaliGga ke rAjA the aura bAlyakAla se hI sAhasa aura vikrama meM advitIya the| rAjanIti aura dharmazAna meM bhI vaha anUThe the| paJcIsa varSa kI naujavAnI meM vaha rAjA huye / ava unheM apane paurupa ko prakaTa karane kA cAva lgaa| unhone bhArata digvijaya kI ThAnalI aura nizcaya kara liyA ki magadha samrATa ko parArata karake unase apane pUrvajo kA badalA cukAleM / cAta yaha thI, magadharAja ne pahale kaliga se unake pUrvajoM ko mAra bhagAyA aura kaliGga kI prasiddha jina mUrti vaha le gayA thaa| taba magadha meM zugavaMzI rAjAoM kA adhikAra thaa| magadha ke apane pahale AkramaNa meM khAkhela asaphala rhe| vaha rAste se hI vApasa lauTa Aye aura dUsare AkramaNa kI taiyArI meM laga gaye ! kintu magadha para prAkamaNa karane ke pahale unhoMne bhUSika, rASTrIya kSatriyoM aura dakSiNezvara zAtakarNi ko yuddha meM parAsta Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake apanA lohA jamA liyaa| phira vaha magadha rAjya meM pahu~ce aura vahA~ ke pravala rAjA ko bhI bAta kI yAta meM parAsta kara diyaa| isake bAda vaha apanI rAjadhAnI ko lauTa aaye| isa prakAra prAyaH sampUrNa bhArata meM unake prabhutva kI chApa laga gaI thii| TheTha dakSiNa ke pANDaya cera Adi rAjyoM ne bhI unakA Adhipatya svIkAra kara liyA thaa| yahI payoM 1 balki unake prabhutva kI dhAka videzI zAsaka dimatraya para bhI aisI par3I ki vaha apanA voriyA vadanA vaoNdha kara campata hunaa| ataH khAkhela bhArata ke sArvabhauma camavartI aura uddhAraka ho gaye the| unake sagrAma-naipuNya aura sainya-saMcAlana kI dakSatA aura zIghratA ko dekhakara vidvAna unheM bhAratIya-nepoliyana mAnate haiN| aura isameM zaka nahIM ki vaha apane ina guNoM meM nepoliyana se bhI kucha adhika the| isa naipoliyana aura bhAratoddhAra ko janma dene kA saubhAgya bhI jainadharma ko praapthai| samrAT khAkhela ne jo zaurya bhArata-vijaya meM prakaTa kiyA, vaisA hI paurupa unhoMne dharma kArya karane meM drshaayaa| vaha eka vratI zrAvaka the aura unhoMne kumArI parvata para yama-niyamoM ke dvArA vratAcAraNa kA abhyAsa karake bheda vizAna ko pA liyA thaa| unakI do rAniyA thIM-(1) sidhuDA (2) viijrghrvaalii| yaha bhI unakI taraha jainadharma kI paramopAsaka thii| ina sabane milakara kumArIparvata para aneka jinamandira aura jinavimba digambara) pratiSThita karAye aura jainamuniyoM ke liye aneka Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) guphAyeM banavAI thI / kintu dharma prabhAvanA kA yathArtha kArya khAkhela kumArI parvata para jainasaMgha ko aikatra karake jinakalyANakotsava manAkara kiyA thA usa samaya jainoM ke tIna pradhAna kendra the - ( 1 ) mathurA (2) (ujjainI (3) aura girinagara (jUnAgar3ha) ina kendroM se pradhAna 2 AcArya vahA~ pahu~ce the / tathApi deza ke anya bhAgoM se bhI jainI zrAvaka aura sAdhu ekatra hue the| bar3A Ananda aura samAroha huA thA / isa sAdhu saMgha ne luptaprAyaH aMga-jJAna meM se 'vipAkasUtra' ke uddhAra' karane kA prayatna kiyA thA / kintu abhAgya se vaha zrava lupta ho rahA hai| isI samaya deza ke cAroM konoM meM dharmopadezaka bhejakara khAkhela ne jainadharma kI pUrva prabhAvanA kI thI ! uparAnta kumArI parvata para hI samAdhimaraNa karake vaha svargadhAma padhAre the / bhAratIya itihAsa meM unase vIra vahI haiM ! (ha) bhAratIya videzI jaina vIra / jaina samrAT khAkhela ke bAda dasa-bIsa varSa taka koI prabhAva zAlI jainarAjA nahIM huA, parantu to bhI jainoM kA prAbalya deza meM kSINa nahIM huA thA / jainAcArya deza bhara meM vihAra karake dharma pracAra kara rahe the / kintu bhAratIya rASTra meM ApasI aicatAna ke kAraNa aikya nahIM thA / isakA pariNAma yaha huA ki Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) isI ke vaMza meM 'kSatriya rudrasiMha' huye the| vaha nissandeha jainabhakta the| unhoMne jUnAgar3ha para jainoM ke lie guphAyeM aura maTha vanavAye the ! isa prakAra jainAcAryoM ne dharma prabhAvanA kA vAstavika rUpa tava pragaTa kara diyA thA ! ina yUnAnI zaka zrAdi jAti ke zAsakoM ko 'mleccha' kahakara adhRta nahIM karAra de diyA thA: valki unako jainI banAkara dharma kI unnati hone dI thI ! yaha jainadharma kI vIra-zikSA kA hI prabhAva thA ki jainadharma apane pracAra kArya meM saphala huye the| (10) samrATa vikrmaadity| samrATa vikramAditya hindU saMsAra meM prakhyAt haiN| pahale vaha zaiva the| uparAnta eka jainAcArya ke upadeza se ve jainadharma bhukta ho gaye the| unakA samaya san 57 I0 pU0 hai aura vaha apane sambat ke kAraNa bahu prasiddha hai| aba inake vyaktitva ko vidvajana aitihAsika svIkAra karane lage haiM aura ve unakA mahatva zaka logoM ko mAra bhagAne meM batalAte haiN| vAta bhI yahI hai! vikramAditya mAlavA ke * iDiyana enTIkarI bho0 20 pR 363 + kAgvija hisTrI Ala iNDiyA bho 1 167-168 va pRSTa 532 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) rAjA gardabhila ke putra the / zakanarezoM ne gardabhilla ko parAsta kara diyA thA / vikramAditya pratiSThAna meM jA rahA thA aura vaha zrAntravaMza kA rAjA thaa| usane zakoM ko harAkara apane paitRka rAjya para adhikAra jamAyA thA / vikramAditya sA nyAyI zrora parAkramI rAjA honA, sugama nahIM hai ! outons ( 11 ) zrandhravaMzIya jaina vIra / deza meM jainadharma kA pracAra mauryakAla se bahuta pahale hogayA thaa| isI vIra dharma kI Andhra meM pradhAnatA hone ke kAraNa, vahA~ aneka zUravIroM kA prAdurbhAva huA thA / zrandhravaMzI kaI eka jainadharma ke bhakta the / samrAT 'zAtakANi dvitIya athavA puNamAyi' eka jainavIra the / isI taraha isa vaMza ke hAla rAjA kA jaina honA sambhava hai / kahate hai ki inhoMne hI punaH zako ko bhagA kara apanA 'sAlivAhana- samvat' calAyA thA / 'sAla' aura 'hAla' zabda paryAyavAcI hai / ("zAlA hAlo matsyabha hai" - heme anekArtha koSa ) * sTaDIja ina sAutha iMDiyana jainIjma, bhA0 2 pR02 1 jaina sAhitya sazodhaka bhA0 1 aMka 4 pR208 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) (12) vIra bhvdd'| mathurA se uttarapUrva kI ora pAJcAlaya rAjya thaa| isakI rAjadhAnI kAMpilya thii| vikrama kI pahalI zatAbdi meM vahA~ tapana nAmaka rAjA rAjya karatA thaa| vIra bhavareM inhIM ke rAjya kAla meM huye the| ve eka pratiSThita jaina vyApArI the / inakA vivAha svayaMvara kI rIti se suzIlA nAmaka seTha kanyA le hunA thA / vaha sAnanda kAlayApana kara rahe the ki acAnaka yavana logoM kA AkramaNa pAJcAla para huaa| yaha AkramaNa sambhavataH vAdazAha mahendra dvArA huA thaa| bhavar3a isa lar3AI meM bar3I vahAdurI se lar3A thA; kintu Akhira vaha kaida kara liyA gyaa| yavana loga use apane sAtha takSazilA le gaye! kintu yaha vIra vahA~ bhI apane dharma kA pAlana karatA rhaa| Akhira dharma prabhAva se mukta hokara vaha apane deza ko vApasa calA aayaa| vajrasvAmI ke upadeza se isane zatrujaya tIrtha para utsava racA zvetAmbara sampradAya meM yaha vIra prasiddha hai| (13) jaina rAjA pusspmitr| san 445 I0 kI bAta hai / guptavaMza ke rAjAoM kI zrIvRddhi ** zatrujayamAhAtmya / - - Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (36) kA z2amAnA thA / skandhagupta rAjya kara rahe the| tava vulandazahara ke pAsa eka kSatrIvaMza san 7 I0 se rAjya karatA A rahA thaa| aura usa samaya puSpamitra rAjA zAsavAdhikArI the| yaha rAjA apane pUrvajoM kI bhAnti eka bhaktavatsala jaina thaa| skandhagupta ne isa para bhI dhAvA bola diyaa| rAjA bahAdurI ke sAtha laDA, parantu samrAT skandhagupta ke samakSa vaha Tika na sakA (14) gujarAta ke vallabhI raajaa| . . ___ gupta rAjAoM ke bAda gujarAta meM vallabhI vaMza ke kSatrI rAjA adhikArI hue the| isa vaMza ke kaI vIra nareza jainadharmAnuyAyI the| pA~cavIM zatAbdi meM rAjA "zilAditya" ne jainadharma grahaNa kiyA thaa| inakI rAjadhAnI kA nAma, vajJabhI thaa| isIvaMza ke rAjA "dhra vasaina" prathama (526-535. I0) ke samaya meM zvetAmvarAcArya devagiNi kSamAzramaNa ne zvetAmbara Agama graMthoM ko lipivaddha kiyA thaa| isa vaMza ke bAda gujarAta meM cAlukya aura rASTrakUTavaMzoM ne rAjya kiyaa| ina vaMzoM ke jainavIroM kA ullekha hama Age kreNge| - * ya0 prA0 jana smArka pR0 187 ' ' Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) haihaya athavA kalacUri jainviir| harivaMza bhUSaNa jainavIra abhicandra dvArA sthApita divaMza kI hI eka zAkhA haihaya athavA kalacuri thI / vaMza ke mUla saMsthApaka kI bhA~ti isa zAkhA ke rAjagaNa bhI jainadharmAnuyAyo the| vikrama saM0550 se 760 taka isa zAkhA ke rAjAoM kA adhikAra cedirASTra (bundelakhaNDa ) aura lATa (gujarAta) meM thA / dakSiNa bhArata meM bhI kalacUri rAjAloga saphala zAsaka the aura vahA~ jainadharma ke lie unhone bar3e-bar3e kArya kiye the| isa vaMza ke eka rAjA zaGkaragae the| inakI rAjadhAnI jabalapura jile kA tevara (nipurI) nagara thaa| yaha jainoM meM kulapAka tIrtha kI sthApanA ke kAraNa prasiddha haiN| kintu haihayo meM 'karNadeva rAjA prakhyAt the| yaha parAkramI vIra the| inhoMne kaI lar3AiyA~ lar3I thiiN| mAlavA ke rAjA bhoja ko inhoMne parAsta kiyA thaa| gujarAta ke rAjA bhIma se inakA mela thaa| inakA vivAha hUNajAti (videzI) kI pAvana devI se huvA thA !! gujarAta ke cAlukya yoddhaa| gujarAta meM san 634 se 740 taka cAlukya nareza zAsanA *vamdaI prA0 janasmArka pR013-14 bhArata ke prAcIna rAja-kara mA0 pR048-50 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) dhikArI rhe| inake samaya meM jainadharma aura sAhitya kI vizeSa unnati huI thI ! isa vaMza ke rAjA kIrtivarmA 'vinayAditya' 'vijayAditya' aura 'vikramAditya' ne jaina saMsthAoM ko dAna diyA thaa| inakI rAjadhAnI baMkApura jainadharma kA kendra thaa| vahA~ paoNca mahAvidyAlayoM kI sthApana harikesarI devane kI thI kintu cAlukyavaMzame 'satyAzraya pulakezI' dvitIya ke samAna koI bhI pratApI rAjA nahIM thaa| gujarAta ke rASTrakUTa raajaa| san 743 I0 se gujarAta meM rASTrakUTa rAjAoM kA adhikAra hogayA / isa vaMza ke rAjAoM dvArA jainadharma kI vizeSa prabhAvanA huI thii| 'prabhUtavarSa dvitIya ne jainaguru arkakIrti ko dAna diyA thA / 'karkaprathama' (812-821) ne nausArI ke jainamandira ko eka gaoNva bheMTa kiyA thaa| yaha rAjA vIratA meM nAma paidA karane ke liye kisI se pIche nahIM rahe the| san 672 I0 meM gujarAta phira cAlukya rAjAoM ke adhikAra meM calA gayA thaa| isahI samaya 'cAvar3avaMza kA adhikAra bhI gujarAta meM rahA thaa| vanagaja aura yogarAja pramRti rAjA parAkramI the| unhoMne jainadharma ko sahAyatA pahu~cAI aura use dhAraNa kiyA / * *vizeSa ke liye "jainavIro kA itihAsa aura hamArA patana" dekhie, Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18) solaMkI-vIra-zrAvaka! san 672 se cAlukyoM kA adhikAra gujarAta para hogyaa| yaha. vaMza 'solakI' kahalAtA thaa| mUlarAja, cAmur3a, durlabha, bhIma, karNa, siddharAja, jayasiMha Adi isa vaMza ke prArambhika rAjA the aura inhoMne jainadharma ke lie aneka kArya kiye the aura lar3AiyA~ to eka nahI aneka lar3I thiiN| kintu inameM samrATa "kumArapAla' prasiddha vIra the / yaha , pahale zaiva the, parantu hemacandrAcArya ke upadeza se inhoMne jainadharma dhAraNa kara liyA thaa| aba sociye pAThaka vRnda, yadi jainadharma kI ahiMsA kAyaratA kI jananI hotI to kyA yaha sambhava thA ki kumArapAla jaisA subhaTha aura pUrva likhita anya videzI lar3AkU vIra use grahaNa karate? kadApi nhiiN| kintu yaha to jaina-ahiMsA kA hI prabhASa thA ki vaoNka vIrAM ne usakI chatrachAyA.AhvAda aura zauryavaddhaka paaii| haoN, to samrAT kumArapAla jainI ho gaye aura isa para bhI unhoMne bar3e-bar3e saMgrAmoM meM apanA bhujavikrama prakaTa kiyaa| nAgendrapatana ke adhipati kaNhadeva unake bahanoI the| kumArapAla ko rAjA banAne meM inhoMne pUrI sahAyatA kI thI, kyoMki siddharAja ke koI putra nahIM thA aura kumArapAla unakA bhAgneya thaa| isa sahAyatA ke kAraNa hI karAhadeva ko kucha na samajhatA thA / aura isI uddaNDatA ke kAraNa kumArapAla ne use yama Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) loka bheja diyA thaa| isake atirikta kumArapAla ko sapAdalakSa ke rAjA se bhI laDAI lar3anI par3I thii| candrAvatI kA saradAra vikramasiMha bhI kumArapAla ke viruddha khar3A huzrA thA, kintu raNakSetra meM kumArapAla ke samakSa use muMhakI khAnI pdd'ii| isake bAda kumArapAla digvijaya ke lie nikale aura unhoMne mAlavA ke rAjA ko prANa-rahita karake vahA~ apanA yAta jamA diyaa| uparAnta cittauDa ko jAta kara, unhoMne paJjAba aura sindha meM apanA jhaNDA phhraayaa| dakSiNa meM phohaNa pradeza ko jItane ke lie unhoMne apane senApati ambar3a ko bhejA thA, parantu vaha vahA~ saphala na huaa| isa kAraNa dUsarA thAkramaNa karanA par3A aura pariNAma svarUpa kokaNapradeza solakI-sAmrAjya kA eka aGga bana gayA / isa prakAra jaina hone para bhI kumArapAla ne apano sAmrAjyavRddhi kI thii| jainadharma kI zaraNa meM Ane se kumArapAla kA vaiyaktika jovana eka naye DhA~ce meM Dhala gayA thaa| jahAM vaha pahale nRzaMsamAMsa-kSaka thA, vahA~ vaha ava dayAlu aura nyAyI nirAmiSa zrAhArI ho gyaa| jainadharma ke saMsarga se vaha eka bar3A hiMsaka cIra bana gayA / usane jo yuddha laDe, vaha nyAya kA pakSa lekr| tathApi usane 'zramArIghopaM evaM anya prakAra se ahiMsAdharma kA vizeSa pracAra kiyaa| yadyapi usane prANadaNDa uThA diyA thA, parantu jIvahatyA karane vAle ke lie vahI daNDa lAgU rakkhA thaa| madya, mAMsa, juzrA, zikAra zrAdi durvyasanoM ko Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) ina rAjAoM meM 'vIra dhavala' parAkramI rAjA thaa| prakhyAt jainavIra 'vastupAla mahAna' inake mantrI aura senApati the| vastupAla ke kaniSThabhrAtA 'tejapAla' the| yaha donoM bhrAtA usa samaya jainadharma ko nAka aura bole-rAjya kI jAna the| vastupAla ke rAja pravandha meM rAjA aura prajA donoM sukhI the| eka pratyakSa darzaka ne taya likhA thA ki "vastupAla ke rAja prabandha meM nIcI zreNI ke manuSyoM ne ghRNita upAyoM dvArA dhanopArjana karanA chor3a diyA thaa| badamAza usake sammukha pIle par3a jAte the aura bhalemAnasa khUba phalate phUlate the| saba loga apane 2 kAryoM ko neka nIyatI aura ImAnadArI se karate the| vastupAla ne luTeroM kA anta kara diyA aura dUdha kI dukAnoM ke lie cabUtare banavA diye / purAnI imAratoM kA unhoMne jIrNodvAra karAyA, per3a jamavAye, ghagIce lagavAye, kuye khudavAye aura nagara ko phira se bnvaayaa| sava hI jAti-pAMti ke logoM ke sAtha unhAne samAnatA kA vyavahAra kiyA!" deza khUba samRddhi dazA ko pahu~cA / isakA pramANa vastupAla aura tejapAla ke banavAye huye zrAvU ke advitIya jaina mandira haiM! rASTrakI sevA ke sAtha hI ina donoM bhAiyoM ne jainadharma ke utthAna meM apanI sevAoM kA saMkoca nahIM kiyA thaa| dharma prabhAvanA ke unhoMne eka nahIM aneka kArya kiye the| zvetAmbara hote huye bhI digambara jainoM ko unhoMne bhulAyA nahIM thaa| ve acche sAhityarasika aura kavi the, isa kAraNa sAhitya kI unnati bhI isa samaya acchI huI thI! Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) vastupAla nirbhIka aura nizaGka eka the / svayaM rAjA ke cAcA ko saz2A dene meM vaha cUke na the| bAta yaha thI ki rAjA ke cAcA siMha ne eka jainAcArya kA apamAna kiyA thA / vastupAla isa dharma vidroha ko sahana na kara ske| unhoMne siMha kI uMgalI kaTavA dI / rAjA unake isa dussAhasa para khUba bigar3A parantu usane inheM kSamA kara diyA ! batAiye, dharma ke liye yaha kitanA mahAna balidAna thA ! kintu zrAja jainiyoM meM koI unakA eka pAsaga bhI dIkhatA hai ! nahIM; vasa, yaha bhIrutA hI to hamAre patana kA mukhya kAraNa hai / zrAzro, meTo isa bhIrutA ko aura phira samAja meM aneka vastupAla dikhAI par3e, yaha prayatna karo ! - ( 20 ) vIra suhRddhvaja / musalamAnoM kI senA ne bhArata meM hAhAkAra macA diyA thaa| AgarA aura zravadha ko vaha phataha kara cuke the / yaha 11 vIM zatAbdI kI ghaTanA hai / kintu musalamAnoM ko aba Age bar3ha jAnA muhAla ho gayA thaa| isakI eka vajaha thI aura vaha vIra suhRddhvaja ke vyaktitva meM chipI huI hai ! zrAvastI (saheTha maheTha) meM eka purAne z2amAne se eka jainadharmAnuyAyI rAjavaMza rAjya karatA zrA rahA thA ! suhRddhvaja usIvaMza ke antima rAjA the| jaba unhoMne sunA ki musalamAna hinduoM 1 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) ko lUTate-khasoTate bar3e tAva se bar3he cale zrA rahe haiM, to yaha cupa na baiTha ske| unakI nasoM meM rakta ubala uThA ! jo kucha senA thI, use ghaTora kara vaha nikala par3e hinduoM kI mAna rakSA ke liye / hAthalI gA~va meM musalamAna senApati saiyada sAlAra se unakI muThabheDe huii| bar3A ghamasAna yuddha huA aura vijaya zrI suhadhvaja ke gale paDI ! musalamAna apanA sA mu~ha lekara bhAga gaye ! hinduoM kI lAja raha gaI, jainavIra suhRddhvaja ke bAhubala se / loga baDe prasanna huye / kintu abhAgya se suhRdhvaja apane zIla dharma ko gaMvAne ke kAraNa rAjya se bhI hAtha dho baitthe| kucha bhI ho, unakA nAma to bhI eka 'hindU-rakSaka' ke nAte zramara hai ! mog ( 21 ) candele - jainI - vIra / zrAlA aura Udala ke nAma se hinduoM kA baccA-baccA paricita hai / candele- vaMza inhIM se gauravAnvita hai / saubhAgyavazAt isa candele vIra-kula se jainadharma kA samparka rahA hai / canderI meM candeloM ke rAjamahala ke nikaTa zrAja bhI aneka jainamUrtiyAM dekhane ko milatI haiN| san 1000 meM yaha rAjavaMza unnati kI zikhara para thaa| isa vaMza meM saba se prasiddha rAjA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (48) 'dhaga' (EYA-LEE) aura 'kIrtivarmA' (1046-1100) the| rAjA dhana ke rAjyakAla meM jainI unnati para the| khujarAho meM inhIM rAjA se Adara prApta sUryavaMzI 'vIra pAhila' ne san 654 meM jinamandira ko dAna diyA thaa| kintu abhAgyavaza ina vIro kI kIrtigarimA karAla kAla ke sAtha vilupta hogaI hai| (22) paramAra vaMzIya jain-raajaa| ' paramAravaMza kI nIMva 'upendra' nAmaka saradAra ne I0 navI zatAbdi meM DAlI thii| kahate haiM isIne prosiyApaTTana nagara vasAyA thA aura vahA~ apane vAhuvala se yaha rAjya jamA baiThA thaa| jainAcArya ke upadeza se yaha anya rAjapUtoM sahita jainI ho gayA thaa| zrosavAla jainI apane ko isI kA vaMzaja batAte haiN| __ dazavIM zatAbdi meM paramAroM kA zrAdhipatya madhyabhArata meM thA aura dhArA unakI rAjadhAnI thI dhArA ke paramAra rAjAoM kI chatrachAyA meM jainadharma bhI vizeSa unnata thA / prasiddha rAjAbhoja' isI vaMza meM huA thaa| isane aneka jainAcAryoM kA Adara satkAra kiyA thA aura kahate hai ki anta meM yaha jainI ho gayA thaa| yaha jitanA hI vidyA-rasika thA, utanA hI vIra-parAkramI bhI thaa| paramAravaMza meM rAjA naravarmA bhI prasiddha vIra the| inhoMne jainAcArya ballabhasUri ke caraNoM meM sira jhukAyA thaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) (23) kacchapa vIra vikrmsiNh| rAjA bhoja ke sAmanta kacchapavaMza ( kachavAhA ) ke rAjA abhimanyu caDobhanagara meM rAjya karate the| inakA nAtI vikramasiMha thaa| usane dudhakuNDa ke jainamandira ko dAna diyA thaa| isase pragaTa hai ki cora kachavAhoM ke nikaTa bhI jainadharma zrAdara pA cukA hai| (24) vIra rAjA iil| dazavIM zatAbdi ke lagabhaga yadroDaprAnta meM Ila nAmaka rAjA prasiddha hogayA hai| yaha rAjA jainadharmAnuyAyI thaa| Ilicapura nAmaka nagara isI ne basAyA thaa| kintu musalamAnoM se apane deza kI rakSA karatA huA, yaha vIragati ko prApta chuA thaa| (25) bhaMjavaMza ke jaina rAjA san 1200 I0 ke tAmrapatroM se pragaTa hai ki mayUrabhakSa (ghagAla) ke bhaMjavaMza ke rAjAoM ne jainamandiroM ko bahuta se gA~va bheMTa kiye the| isa vaMza ke saMsthApaka vIrabhadra the, jo eka Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (51) vizeSa varNana "jainacIroM kA itihAsa aura hamArA patana" (pR0 16-102) nAmaka pustaka meM dekhiye / (27) hastikuMDI ke rAThaur3a viir| hastikuNDA (rAjapUtAnA) meM san 116 I0 se 'vidagdharAja' rAjya karatA thaa| yaha rAThauDavIra jainadharmAnuyAyI thA / isakA putra 'mammaTa' bhI jainadharmabhukta thaa| mammaTa kA putra 'dhavala' parAkramI jainarAjA thaa| vaha hastikurI ke rAThoDagaMza kA bhUpaNa thA / mevADa para java mAlavA ke rAjA muaje AkramaNa kiyA, taba yaha usase laDA thaa| sAMbhara ke cauhAna rAjA durlabharAja se nADola ke cauhAnarAjA mahendra kI isane rakSA phI thii| dharaNIvarAha ko isane Azraya diyA thaa| sArAMzataH dhavala jaise jainavIra meM yaha paropakAra aura sAhasI vRtti honA svAbhAvika thaa| jainadharma ko bhI isane unnati kI thii| (28) jainavIra kkkuk| maMDora ( rAjapUtAne ) meM 'pratihAraza' ke rAjA rAjya karate the| unameM antima rAjA 'kaka' bar3A parAkramI thaa| yaha jainadharmAnuyAyI thaa| isake do zilAlekha vi0 saM0 118 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (52) ke mile hai,jina se prakaTa hai ki "usane apane saccaritra se maru, mAr3a, vala, tamaNI, aja (Arya ) evaM gurjastrA ke logoM kA anurAga prApta kiyA, var3aNANayamaNDala meM pahAr3a para kI palliyoM (pAloM, bhIloM ke gA~voM) ko jalAyA, rohitsakUpa (ghaTiyAle) ke nikaTa gA~va meM haTTa (hATa) banavA kara mahAjanoM ko vasavAyA; aura maMDora tathA rohitsakUpa gA~voM meM jayasthambha sthApita kiye / kakuka nyAyI, prajApAlaka evaM vidvAn thaa|" (26) mevAr3a rAjya ke vIra ! mevAr3a ke rANAvaMza kI utpatti usI vaMza se hai, jisameM prathama tIrthakara bhagavAna RSabhadeva ne janma liyA thaa| zrataH isa vaMza se jaina dharma kA samparka honA svabhAvika hai| karnala TaoNDa sA0 kA kahanA hai ki rANAvaMza-gilhota kula ke zrAdi purupa jainadharma meM dIkSita the| isa vaMza meM Aja bhI jainadharma ko sammAna prApta hai! rANAoM ke senApati aura rAja mantrI hone kA saubhAgya kaI eka jainavIroM ko prApta thaa| unameM bhAmAzAha' vizeSa prasiddha haiM / inhoMne mahArANA pratApa kI usa aTake meM sahAyatA kI thI, jaba vaha nirupAya ho deza se mukha mor3a kara cale the| bhAmAzAha ne pratApa ke caraNoM meM apanI atula dhanarAzi ulaTa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (54) par3a kara Aja tumhArA Azraya cAhatA hai, isako Azra doisako Azraya dene se bhagavAn ke zrAzIrvAda se tumhAre gaurava kI vRddhi hogii|" aAzAzAha ne mA~ kA kahanA na dAlA aura nizaGka hokara rAjakumAra ko apane pAsa rakha liyA ! isa prakAra zrAzAzAha ne kevala mevAr3a ke rANAza ko miTane se bacAyA, balki hindU pati vIra zreSTa rANA pratApa ko janma dene kA zreya bhI unhIM ko prApta hai ! zrAzAzAha aura usakI mA~ kI vIratA aura svAmI-bhakti zrAja kahAM desane ko milegI! para hA~, vaha murdA diloM meM utsAha kI lahara uThAye vinA na rahegI! (30) bIkAnera rAjya ke jaina vIra / yuvarAja bIkA ne jisa samaya (san 1488 I0 meM) bIkAnera basA kara apane liye eka naye rAjya kI nIMva DAlI, to cauhAna vIra 'baccharAja' bhI unake sAtha thA / vaha bhI sakuTumba isa naye rAjya meM Akara basa gyaa| yaha jainadharmAnuyAyI thA aura dilAvara vIra thaa| rAjakumAra bIkAnera kA sAtha isane barAvara lar3AiyoM meM diyA thaa| isa vIra puruSa kI smRti meM hI bIkAnera ke 'bacchAvata vaMza' kA janma huA thaa| - 'TA~Dha kRta rAjasthAna (vyaGkaTezvara presa) bhA. 1 pU. 278 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) ghIkAnera kI zrIvRddhi ke sAtha-sAtha bacchAvatoM kA yaza aura prabhAva bhI ghar3hane lagA thaa| unheM bIkAnera rAjya kI dIvAna padavI prApta thI aura unameM aise anubhavI aura vidvAn nara- ratna utpanna hue, jinhoMne 'apanI buddhi aura kAryakuzalatA se phevala rAjakAryoM ko hI nahIM kiyA, kintu sainika kAryoM meM bhI bar3I pravINatA dikhalAI' / inameM 'varasiMha' aura 'nagarAja' do prasiddha vIra the / inhoMne musalamAnoM se lar3AiyA~ lar3I thIM zrIra jainadharma prabhAvanA ke aneka kAya kiye the / x x X isa vaMza kA antima mahApuruSa 'karamacandra' rAva rAyasiMha kA dIvAna thA / jayapura rAjya se hamane sandhi karake bIkAnera rAjya kI rakSA kI thii| kintu haThI aura apavyayI rAyasiMha ne rAjya ke sacce hiteSI karmacanda ko nahIM pahacAna paayaa| karmacanda kI sunIti pUrva zikSA ke kAraNa rAyasiMha usase ruSTa ho gayA aura usane use maravA DAlane kA hukma caDhA diyA / karmacanda isa hukma kI dara pAte hI dillI bhAga gayA aura kavara kI zaraNa meM jA rhaa| akabara kA dhyAna jainadharma kI zrora usI ne AkarSita kiyA / zrakavara ke kopAdhyakSa ToDaramala jI aura daravArI thigezAha bhansAlI bhI jainI the| inake sahayoga ko pAkara usane bAdazAha se jainadharma ke lie zraneka kArya karAye the / karmacanda apane do putroM bhAgacanda aura lakSmIcanda ko choDa kara dillI meM hI svargavAsI ho gayA thA / x x x Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) the| san 1805 meM inhoMne bhArI saradAra khAna jAntA khA~ ko bhaTanera ke kile meM ghera liyaa| pAMca mahIne kI lar3AI ke bAda qhAna ne kilA chor3a diyaa| mahArAja ne prasanna ho amaracandra ko apanA dIvAna niyukta kara liyaa| san 180 meM jodhapura nareza ne bIkAnera para AkramaNa kiyaa| zramaracandra hI isa senA se morcA lene gaye / paparI ke maidAna meM ghora yuddha huA; kintu anta meM sandhi ho gii| (31) jodhapura rAjya ke vIra-zrAvaka / jodhapura ke rAjavaMza se jainadharma kA samparka rahA hai| prAcIna rAThaur3a vIroM ne jainadharma ko khUba apanAyA thA, kintu jodhapura-vaMza meM vaha dhAta to nahIM para haoN, mahArAja rAyapAla jI-putra 'mohanajI' kA sambandha jainadharma se pramANita hai| inhoMne jainasAdhu zivasena ke upadeza se jainadharma grahaNa kara liyA thA aura apanA dUsarA vivAha eka zrosavAla jainakanyA se kiyA thaa| inhIM kI santAna mohaNeta posavAla jainI hai / mohaNeta zrosavAloM meM 'kRSNadAsajI' ullekhanIya vIra the| kahane ko yaha mahArAja mAnasiMha ke mantrI the, parantu saca 4 - - * vizeSa ke lie dekho "janavIro kA itihAsa aura hamArA patana / ' Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) pUchiye to usa samaya rAjya yahI karate the, kyoMki mAnasiMha to apane yavana svAmiyoM kI sevA meM vyasta rahate the| inhoMne navAva abdullA khA~ se yuddha kiyA thaa| / ' bhaNDArI vaMza ke jaina vIroM ke mAravAr3a (jodhapura ) rAjya sambandhI sevAoM kA hama pahale hI ullekha kara cuke haiN| kintu mAravAr3a rAjya ke do jaina senApati prasiddha haiM ! ye hai (1) indrarAja aura (1) dhanarAja ! ye donoM vIra posavAla jAti ke siMghavI kula meM utpanna huye the| indrarAja ne dhIkAnera aura jayapura rAjya se lar3AiyAM lar3I thI! mAravAr3a ke mahArAja vijayasiMha ne san 17-7 meM ajamera ko phira marahaThoM se jIta liyA, to unhoMne dhanarAja ko vahA~, kA zAsaka niyukta kara diyaa| kintu isa ghaTanA ke tIna-cAra varSa bAda hI marahaTho ne ajamera ko phira A gherA / marahaThoM kA jenarala DIvaoNmana nAmaka phreJca sainika thaa| dhanarAja ke pAsa yadyapi thoDIsI senA thI, kintu unhoMne bar3I caturAI se zatra kA sAmanA kiyaa| udhara vijayasiMha ne pATana yuddha ke bure pariNAma ke kAraNa yaha hukma bhejA ki ajamera chor3a kara dhanarAja cale AyeM! bhalA, eka vIra yoddhA kyA isa taraha zatra ko pITha dikhA sakatA thA? kadApi nahIM! parantu dhanarAja rAjA kA bhI ullavana nahIM karanA cAhatA thaa| zrataH usane apane prANoM ko deza ke nAma para nichAvara kara diyA aura usake Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (60) jainadharmAnuyAyI thaa| isa dIvAna kA nAma aura kAma Aja akSAtakAla mahArAja kI smRti meM surakSita hai| (34) dharmavIra bAbU dhrmcndrjii| kavidhara vRndAvana jI jaina samAja meM prakhyAt haiN| Apake hI pitA bAbU dharmacandra jI the| vaha kAzIjI meM vAvara zahIda kI galI meM rahate the| bar3e bhArI dharmAtmA aura gaNya-mAnya puruSa the| zarIrabala meM kAzI kA koI bhI vIra unakA sAmanA nahIM kara pAtA thaa| eka bAra gopAlamandira ke adhyakSa jainiyoM ke paJcAyatI mandira kA mArga banda karane para utArU ho gye| rAta bhara meM unhoMne vahA~ eka dIvAra khar3I kara dii| jainI daur3e hue bAbU jI ke pAsa Aye aura vAradAta kaha sunAI / unakA dhArmika joza umar3a pdd'aa| vaha uTha khar3e hue aura jAkara dekhA, Der3ha zrAdamI ke barAbara UMcI dIvAra khar3I hai| jhaTa, chalAMga mAra kara vaha usa para car3ha baiThe aura lAtoM-ghUsoM se hI usako cakanAcUra kara DAlA / brAhmaNa bhI lAThiyA~ lekara una para TUTa par3e, para dharmacandra jI bhI taiyAra the| unhoMne lAThI uThA kara unheM lalakArA! mArate khA~ kA sAmanA karane ko phira bhalA kauna TikatA ? bAvU jI ne apane zaurya se yaha saMkaTa pala bhara meM dUra kara diyaa| dharma ke lie mara miTane kI sAdha ko hI Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) mAno unhoMne apane udAharaNa se hamAre sammukha upasthita kara diyaa| (35) dakSiNa bhArata ke jainviir| bhagavAna Rpabhadeva jI ke putra vAhuvali' the| unheM dakSiNa bhArata kA rAjya milA thA / podanapura unakI rAjadhAnI thii| vaha vaoNke dilAvara vIra the| 'samrATa bharata' unake sage bhAI the, parantu unakA karada honA, unhoMne kSatrI pAna ke viruddha smjhaa| bharata ne podanapura ko jA gheraa| donoM ora kI senAe~ sajadhaja kara maidAna meM prA ddttii| yuddha chir3ane hI ko thA ki isI samaya rAjamantriyoM kI subuddhi ne nirarthaka hiMsA ko roka diyA / mantriyoM ne kahA, rAjakumAra paraspara eka dUsare ke balakA andAjA lagA le, to kAma thoDe meM hI nipaTa sakatA hai|' bharata ora bAhuvali ko bhI prajA kA rakta vahAnA maMjUra na thaa| unhoM ne mantriyoM kI bAta mAna lI! prajA vatsala ve donoM nareza asADe meM utara paDe / mala yuddha huA-netra yuddha huA'talavAra ke hAtha nikAle gaye para kisI meM bhI bharata bAhuvali ko pagasta na kara sake ! krodha meM vaha uvala utthe| bhaTa apanA sudarzana cakra bhAI para calA diyaa| lekina vaha bhI kAmayAva na huzrA | bharata ko taraha krodha meM vaha adhA na thaa| kula ghAta Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 63 ) arthAt IsavI pUrva AThavIM zatAbdi kI bAta hai / usameM yaha bhI likhA hai ki karakaNDu campA kA rAjA thA aura usane apanI digvijaya meM dakSiNa ke ina rAjavaMzoM se ghora yuddha kiyA thA; kintu jaba use yaha mAlUma huA ki yaha jainI haiM, to use ghaDA paritApa huA / usane unase kSamAyAcanA kI aura unakA rAjya ghApasa unheM sauMpa diyaa| zrataH kahanA hogA ki dakSiNa ke cIroM ne jainadharma ko kalyANakArI jAnakara eka prAcInakAla se use grahaNa kara liyA thA aura kala taka vahaoN para jainavIroM kA astitva milatA rahA hai / zrava bhalA batAiye, ina zrasaMkhyAt vIroM kA sAmAnya ullekha bhI isa nibandha meM kiyA jAnA kaise sambhava hai ? kintu sudAmA jI ke muTThI bhara tandulavat hama bhI yahAM thor3e se hI santoSa kara leMge / 2 - vindhyAcala parvata ke usa ora kA bhAga dakSiNa bhArata ho samajhA jAtA hai / TheTha dakSiNa deza to colA pANDya, cera yAdi hI the ! kintu zrabhAgyavaza usa samUce deza kA prAcIna itihAsa zrarthAt san 225 me san 550I0 taka kA itihAsa yajJAta hai / uparAnta chaThI zatAbdi ke madhya meM hama vahAM "cAlukyoM" ko rAjya karate pAte haiN| cAlukya rAjavaMza ne uttara se zrAkara draviDa deza para adhikAra jamA liyA thaa| isa vaMza kA saMsthApaka "pulakezI prathama" thA jisane dhIjApura jile ke bAdAmI (vAtApi) nagara ko apanI rAjadhAnI banAyA thA ! cAlukyanarezoM ke samaya meM jaina dharma unnati para thaa| isa Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 64 ) vaMza meM satyAzraya pulikezI dvitIya ke samAna pratApI rAjA dUsarA nahIM thA / aihola ke jainamaMdira se isakA eka zilAlekha, milA hai / usameM likhA hai ki 'mahArAjAdhirAja satyAzraya ne kauzala, mAlavA, gujarAta, mahArASTra, lATa, kokaNa, kAJcI zrAdi dezoM ko apane rAjya meM milAyA thaa| maurya, pallava, cola, kerala zrAdi rAjAoM ko parAjita kiyA thA ! jina rAjAdhirAja harpa ke pAdapoM meM saikar3oM rAjA namate the, unako bhI isane parAsta kiyA / rASTrakUTa rAjA govinda ko bhI isane harAyA ! isa mahAn vIra kA kRpApAtra kavi kAli dAsa kI barAbarI karane vAlA jaina kavi "ravikIrti" thA / yadyapi vI zatAbdi ke madhyabhAga meM rASTrakUToM ne dakSiNa meM cAlukyoM ke rAjya kI iti zrI kara dI thI, parantu dazamI zatAbdi ke aMtima bhAga meM cAlukyoM ke taila nAmaka rAjA ne phira usakI jar3a jamA dI thii| inameM "jayasiMha prathama " nAmaka rAjA prasiddha hai / balipura meM zAntinAtha bhagavAna kI isane pratiSThA karAI thI / jainAcArya vAdirAja kI isane sevA kI thI / 1 3 - rASTrakUTa rAjavaMza prAraMbha se hI jaidharma kA saMrakSaka rahA hai / isa vaMza ke prAyaH sabahI rAjAoM ne jainadharma ko apanAte huye deza ke liye aise aise kArya kiye haiM, ki unake liye svataH mastaka nata ho jAtA hai / yahAM para hama isa vaMza ke prakhyAt rAjA zramogavarSa kA paricaya karAnA hI paryApta samajhate haiM / "amoghavarSa" govinda tRtIya ke putra the / zAyada inakA * Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 )' golA meM samAdhimarNa kiyA / uparAnta cAlu kA rAjyAdhikArI huye / cAlukyoM ke samaya meM rASTrakUTa ke vaMzaja unake karada the / yaha 'saundati ke zAsaka' aura jainI the / 'pRthvIrAma, pihuga, zAnti varmA,' Adi inake nAma the aura yaha sAmanta kahalAte the / uparAnta inhoMne 'veNugrAma' (belagAma) ko apanI rAjadhAnI banAyA thaa| ina rAha rAjAoM ne san 1208 meM gozrA ko apane adhikAra meM kara liyA thA ! inhoMne hI belagAma kA kilA banavAyA thA / 4 - 'gaGgavaMza' ke rAjA maisUra meM I0 cautho zatAbdi se gyArahavIM zatAbdi taka rAjya karate rhe| rASTrakUToM ko taraha yaha bhI jainadharma ke bar3e bhArI upAsaka the / rASTrakUToM aura gaGga rAjAoM kI ghaniSTatA bhI adhika thI ! inakI pahalI rAjadhAnI kolAra aura phira talakADa thii| isa vaMza kI sthApanA jainAcArya " sahanandi" kI sahAyatA se huI thI / dadiga zraura mAdhava nAmaka do rAjakuvara dakSiNa kI ora bhaTakate 2 pahu~ce / siMhanandi jI se unakI bheMTa ho gaI / zrAcArya ne unheM apanI zaraNa meM le liyA aura unase kahA--"yadi tuma apanI pratijJA bhaGga karoge, yadi tuma jina zAsana se haToge, yadi tuma para strI ko grahaNa karoge, yadi tuma madya va mAMsa khAoge, yadi tuma adharmaM kA saMsarga karoge, yadi tuma zrAvazyaktA rakhane vAloM ko dAna na doge, aura yadi tuma yuddha meM bhAga jAoge, to tumhArA i , Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (67) ghaMza naSTa ho jaaygaa|" dadiga aura mAdhava ne jainAcArya ko isa AzA ko zirodhArya kiyA aura unakI kRpA se rAjyAdhikArI bana gaye / yaha IsavI dUsarI zatAbdi kI ghaTanA hai aura pAThavIM zatAbdi meM yaha rAjavaza unnati kI zikhara para , pahu~ca gayA thaa| - gar3havaMza meM "mArasiMhArAjA" yahuta prasiddha thaa| yaha baDA parAkramI aura.vIra thA / isane rAThaur3arAjA kRSNarAja tRtIya ke liye uttara bhArata ke pradeza ko vijaya kiyA thA, isaliye yaha gurjara rAja bhI kahalAtA thA / kirAto, mathurA ke rAjAoM, yanavAsI ke adhikArI zrAdi ko isane raNakSetra meM parAsta kiyA thaa| nIlAmbara ke rAjAo ko naSTa karane ke kAraNa yaha "yolambakulAMtaka" kahalAtA thA / isa prakAra raNabAMkurA hone ke sAtha hI yaha eka dharmAtmA nara ratna thaa| jainadharma prabhAva ke liye isane kaI sthAnoM para mandirAdi vanavAye the| anta meM isane yaMkApura jAkara zrI ajita senAcArya ke caraNoM kA zrAzraya liyA thA aura yahoM samAdhimaraNa kiyA thA / "rAyamalla caturtha" isake uttarAdhikArI aura inhIM ke samAna parAkramI aura dharmAtmA rAjA the| ___ uparokta donoM gaganareza ke maMtrI aura senApati "vIravara cAmuNDarAya the| yaha brahma-kSatra kulake bhUpaNa the aura apane raNakozala eka rAjanIti ke liye advitIya the inakI Ayu kA bahuta bhAga raNakSetra meM hI pItA thA, para to bhI yaha dharma aura Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 66 ) kI khUba zrIvRddhikI thI / yaha " mahAmaNDalezvara, samAdhigata paJca mahAzabda, tribhuvanamalla dvArAvatIpuravarAdhIzvara yAdavakulAmyara dha maNi, samayaktvacUDAmaNi, malaparongaNDa, talakADukodga-naGga li-koTlUra-uccha hi-nolambavADi-hAnugala- goeDa, bhujathala, vIrAgada zrAdi pratApasUcaka padaviyoM ke dhAraka the ! inhoMne itane durjaya durga jIte, itane narezoM ko parAjita kiyA gha itane zrAzritoM ko usa padoM para niyukta kiyA ki jisase hmA bhI cakita ho jAtA hai !" inakI rAnI zAntala devI bhI parama jina bhakta thI / " "jisa prakAra indra kA vajra balarAma kA hala, viSNu kA cakra, zaktighara va arjuna kA gANDaghI, usI prakAra viSNuvarddhana nareza ke "gagarAja" sahAyaka the !" gadgarAja inake maMtrI aura "senApati" the / yaha kaoNDinya gotradhArI budhamitra ke suputra the aura jainoM ke mUlasaMgha ke prabhAvaka the| yahAM taka ki dharma kSetra meM inakA zrAsana cAmuNDarAya se bhI bar3A car3hA hai| inakI nimna upAdhiyA~ inake sukRtya aura sukIrti kA khule pRSTha kI taraha upasthita karatI hai- 'samAdhigaNa paJja mahAzabda, mahAsAmantAdhipati, mahApracaMDa nAyaka, vairibhayadAyaka, gotrapavitra, budhajanamitra, zrI jainadharmA mRtAmbudhipravarddhana sudhAkara, samyaktvaratnAkara, zrAhAra bhayabhaipasyazAstradAna vinoda, madhyajana hRdayapramoda, viSNubhuvarddhanabhUpAla hoysala mahArAjarAjyAbhiSeka pUrNakumbha, dharmahamyodharaNa mUlastha Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 70 ) mbha aura drohadharaha ! aba batAiye isa parAkramI, dharmiSTha aura vidvAn kA paricaya ina paMktiyoM meM karAyA jAya to kaise| inake caritra ko batAne vAlI eka svataMtra pustaka hI likhI jAya to ThIka hai ! 1 viSNuvarddhana ke uttarAdhikArI unake putra "narasiMhadeva " the / inhone acchI digvijaya kI thI aura isa digvijaya ke samaya unhone zravaNavallabha kI yAtrA kara dAna de diyA thA / inake dAhine hAtha "vIrahularAja the / yaha hulla vAjivaMza ke yakSarAja, ke putra the aura narasiMhadeva ke prasiddha maMtrI aura senApati the / jainadharma prabhAvanA meM inakA nambara gaGgarAja se bhI U~cA hai / rAjyaprabandha meM vaha 'yogandharAyaNa' se bhI adhika kuzala aura rA. nIti meM vRhaspati se bhI adhika pravINa the ! ballala nareza kI rAjasabhA meM bhI vaha vidyamAna the| "jainavIra recimayya ina rAjAoM ke senApati the ! ina sabane deza aura dharma kI prabhAvanA kI thI ! rAcarasa, bhadrAditya, bharata, marayine Adi jainavIra hoysalarAjya meM maMtrI zAsaka Adi rUpa meM niyukta ho jainadharma prabhAvanA kara rahe the / 6 - " kAdamgaMzI" rAjAoM kA adhikAra dakSiNabhArata meM cAlukyoM ke sAtha sAtha thaa| ve vahAM dakSiNa pazcima bhAga meM aura maisUra ke uttara meM rAjya karate the| unakI rAjadhAnI uttara kanar3A meM vanavAsI nAmaka nagara thI ! isa vaMza ke adhikAMza rAjA jainadharma ke bar3e prabhAvakartA the ! cauthI zatAbdi ke eka Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 72 ) jainadharma ke liye zAsaka bane aura jainadharma ke hI liye vaha na kahIM ke horahe / unase vahI vIra the ! 8 - 'zilAhAra vaMza' ke rAjA loga sambhavataH cAlukyoM kI chatrachAyA meM rAjya karate the / unakI rAjadhAnI kolhApura meM thI aura yaha jainadharma ke ananya bhakta the / isa vaMza kA pA~cavA~ rAjA 'kA' itanA prasiddha thA ki usakA varNana zrazva itihAsajJa masUdI ne likhA hai / bArahavIM zatAbdi meM isa vaMza ke rAjA 'bhojadvitIya' ne kalacUriyoM se ghora yuddha kiyA aura bahamanI rAjAoM ke zrAne taka rAjya kiyA / ina rAjAoM ke dhanAye hue kaI eka bhavya jainamandira zrAja bhI mojUda hai / - pANDyavaMza' ke prAcIna rAjA jainI the, yaha pahale kizcita likhA jA cukA hai| yUnAna deza ke bAdazAhoM se inakA samparka thaa| IsvI dUsarI zatAbdi meM eka pANDayarAja ne apane rAjadUta bAdazAha oNgasTasa ke pAsa bheje the| unake sAtha nagna zramaNAcArya bhI yUnAna gaye the / isa ullekha se tatkAlIna rAjA kA jaina aura prabhAvazAlI honA prakaTa hai / pANDyarAjadhAnI madurA jainoM kA kendra thaa| cauthe pANDagharAja 'ugraperuvalUTI' ( san 128 - 140 ) ke rAjadaravAra meM jainAcArya kundakunda praNIta prasiddha tAmila kAvya kurrula par3hA gayA thA / pajJavarAja mahendravarmman ke samakAlIna 'pANDayarAja' bhI jaina the, kintu unakI cIlarAnI zeSa thI / usI ke saMsarga se vaha zaiva ho gaye / uparAnta san 1250 meM vArakura nagara ke jaina 1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 73 ) rAjA bhUtalapAMDaya' jainI the| isa vaMza ke anya rAjA bhI jaina the, jinameM 'vIrapAMDaya' prasiddha hai| inhoMne san 1431 meM gommaTadeva kI 'vizAla kAya mUrti kArakala meM sthApita karAI thii| 10- 'colarAjavaMza' yadyapi mUla meM jainadharmAnuyAyI thA, parantu uparAntakAla meM yaha isa dharma se vimukha ho gayA thaa| itane para bhI jainadharma ke upAsaka inase yAdara pAte rahe the| kurga va maisUra ke madhyavartI pradeza para rAjya' karane vAle 'caMgalacaMzI rAjA inake zrAdhIna the, parantu ve pakke jainadharmAnuyAyI the| inakI upAdhi mahAmaDalIka maNDalezvara thii| inameM rAjendra, mAdevanA, kulottuna udayAditya Adi prasiddha rAjA hai| coloM ke athaka yuddha meM inhoMne sadaiva unakA sAtha dekara apanA bhujavikrama prakaTa kiyA thaa| 11-coloM kI prAcIna rAjadhAnI oradara meM rAjya karane cAlAkoMgalvaMza* bhI jainadharmAnuyAyI thaa| 'vAdima', 'rAjendracola pRthvImahArAja', 'rAjendracola kogatta', 'zradatarAditya' aura 'tribhuvanamala ye isa vaMza ke rAjA the| 12-ceravaMza' bhI prAcInakAla se jainadharma kA upAsaka thaa| uparAntakAla meM cera (cIrA ) vaMza ke zAsakoM kI rAjadhAnI vAnjI thii| 'elina', 'rAjarAjava perumala' isa caza ke sambhavata. isI ghaMza ko nimagulavaza bhI kahate haiN| yaha apane ko sUryaghazI aura pharikAla ghola kA vazana paMtAtA hai|| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (75) thii| inakI utpatti ugravaMza ke jinadattarAya se kahI jAtI hai| bAda meM inakI rAjadhAnI kArakale meM rahI! bujAnana sA0 likhate haiM ki tuluva ke yaha balavAna jaina rAjA the| / 17-'dharaNIkoTA' ke rAjA bhI jainI the| inameM koTa 'bhImarAya, 'phoTa ketakarAya zrAdi prasiddha the| . . . . 1-hoTasala rAjAoM ko musalamAnoM ne san 1326 maiM naSTa kara diyA thaa| usa samaya dakSiNa bhArata meM eka krAnti sI maca gaI thI aura use krAnti kA hI pariNAma thA ki 'vijayanagara sAmrAjya kA janma huaa| yadyapi isa krAnti meM brAhmaNoM kA mukhya hAtha thA aura isa kAraNa vijayanagara ke rAjAzroM meM unhIM kI jyAdA calatI thI, parantu to bhI ina rAjAoM kI jainadharma ke prati sahAnubhUti thii| isakA eka kAraNa thA aura vaha yaha ki usa samaya hindU -AryamAna ko saMgaThita hokara musalamAnoM ko parAsta karanA Avazyaka ho rahA thaa| isI uddezya ko lakSya kara vijayanagara ke rAjAoM ne jainadharma ke prati sahAnubhUti rakkhI aura kinhIM-kinhIM ne use apanAyA bhii| rAjakumAra 'ugra' jainadharma meM dIkSita hupa the tathApi rAjA 'devagaja dvitIya ne vijayanagara meM eka jainamandira dhanadhAyA thaa| rAjA harihara dvitIya ke senApati 'irugappa jainI' the| unhoMne apane bhujavikrama ko prakaTa karate hue jaina prabhAvanA ke aneka kArya kiye the| inhIM rAjA ke eka anya senApati siriyaraNa ke putra 'vaicappa' the| unhoMne kAiNa , Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 76 ) yuddha meM bar3I bahAdurI dikhAI thI aura usI yuddha meM vaha dhIragati ko prApta hue the, kintu musalamAna bhI phira koGkaNa, meM adhikArI na raha sake the| yaha vIra jainadharma ke bhakta the aura inakA sacitra vIragal. gotrA meM maujUda hai| isake sAtha hI vijayanagara rAjya kI chatrachAyA meM. anya jaina rAjya bhI phalephUle the| 16-kintu san 1565 ke yuddha meM musalamAnoM ne vijayanagara sAmrAjya ko naSTa-bhraSTa kara diyaa| isa samaya prAntIya jaina-zAsaka svatantra ho gaye the| yaha pradhAnataH tuluvadeza meM hI rAjya karate the aura isa prakAra the- .. ... (1) kArakala ke bhairasU zroDiyAra, (2)-mUDavidrI ke cauTara, (3) nandAvAra ke baMgara, (4) aldanagar3I ke aldara, (5) cailanagar3I ke bhutAra aura (6) mulkI ke saavntuur| . . .. - jainadharma ke pakSapAtI hone ke kAraNa ina zAsakoM kA yuddha anya hindU rAjAoM se ThanA hI rahatA thaa| inameM kaI eka rAjA bar3e parAkramI the| . . . . ., - 20-"maiDUra ke rAjavaMza" meM bhI jainadharmanuyAyI aneka vIra zAsaka huye haiM / inameM zrI cAmarAja, zroDayara, zrIcikadevarAya proDayara, zrIkRSNarAja zroDayara zrAdi. ullekhanIya haiN| inhoMne jainatIrtha zravaNavelambha ke lie aneka kArya kie the| vartamAna maisUra nareza bhI jainadharma se prema rakhate hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( E) kalaGka kI bAta hai| jaina puraNa ara jaina itihAsa-to aneka vIraganAnI ke zrAdarza-caritroM se bhare par3e haiN| unheM yahAM duharAneke liye na avasara hI hai aura na paryApta sthAna ! Itane para bhI kucha camakatI huI vIrAGganAtha kA ullekha kara denA anucita,na 1- samrATa "ravAravela kI patnI-vajiri bhRmi ke kSatrIrAjakI kanyA thIM / jisa samaya khAravela vijira-rAjA ke vairiyoM se ghamAsAna yuddha karate huye behada Ahata ho rahe the aura unakI senA ke pA~va ukhar3a rahe the, usa samaya isa rAjakanyA ne apanI saheliyoM ke jatthe ke sAtha zatru para zrAkramaNa karake usake chakke chuTA diye the! khAravela kI vijaya huI zatru bhAga gayA ! antataH unakA dhyAha khAravela se ho gayA aura gajarAnI hokara inhoMne jainadharma ke lie aneka kArya kiye! . 2-"icapyA saradAra kI'.potI ne vijayanagara ke rAjAoM se.svataMtra ho jarasayyA meM rAjya kiyA thaa| taba se yahAM kaI varSoM taka niyaoN hI rAjya karatI rhii| ye saba jainadharma kI paramabhakta thI satrahavIM zatAbdi ke. prArambha meM yahAM kI aMtima - rAnI "bhairavadevI" rAjyAdhikArI thIM ina para vedanUra ke rAjA veGkaTapya nAyaka ne 'aAkramaNa kiyaa| rAnI bar3I bahAdurI ke sAtha lar3I aura vIragati ko prApta huI ! 'komalAhI ne apanA. savalA' nAma sArthaka kara diyA !, . . / 3-gajavaMza meM vIrAGganA sAviyace prasiddha thiiN| yaha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) saradAra vAyaka ko kanyA thii| dhorA ke putra vIravara lokavidyAdhara inake pati the| patideva ke prema meM saravAra vaha vIrAGganA bhI unake sAtha samarabhUmi meM lar3AI laDane gii| ghoDe para caDhaM kara aura talavAra hAtha meM lekara usane baDI bahAdurI dikhaaii| yahA~ taka ki vairiyoM ke saradAra ke hAthI, para isake ghoDe ne jAkara TApa lagA dii| isI samaya zatru kA ghAtakabhAlA usake marmasthala ke prAra-pAra ho gyaa| vaha vIrAGganA jhaTa sa~bhala gaI aura jinendra bhagavAna kA nAma japatI huI svargadhAmako sidhAra gaI / usake isa amara kRtya kA dRzya Aja bhI zravaNavelagola ke jainamandira meM eka zilApaTa para atita hai, mAno vaha apanI bahinoM ko vIratA aura nizaGkatA kA hI pATha par3hA rahA hai| 4-vasa, Aiye pAThaka vRnda, eka jainavIrAGganA ke aura darzana kara lIjiye / yaha saradAra nAgArjuna kI vIra patnI thiiN| saradAra nAlagokaMDa kA zAsaka thA aura eka pakkA jainI thA / bhAgyavazAt vaha samAdhimaraNa kara gyaa| rAjA akAla' varSa ne usakA pada usakI vIra patnI jakrama ko de diyaa| vaha sucAru rIti se zAsana karane lgii| taba kA zilAlekha kahatA hai ki 'yaha bar3I vIra thI, utama yuddhazaktiyuktA thI aura jinendra-zAsana bhakkA thii|' anta samaya ke nikaTa meM isane apanI putrI ke supurda rAjya kara diyA aura svayaM eka jainatIrtha ko jAkara zakAnda 840 meM samAdhi grahaNa kara lii| ina vIrAGganAoM ke nAma aura kAma ke Age bhalA batAiye, Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra / J 'yaH zastravRttiH samare ripuH syAt, yaH kaNTeko vA nija maMDalasya / astrANi tatraiva nRpAH kSipanti, na "dIna - kAnInaM - zubhAzayeSu / ' - zrI somadevAcArpa ! 'vIravaro, apanI talavAra ko vahIM saMbhAlo jahAM rAhaNa meM yuddha karane ko sammukha hoM athavA una deza kaMTakoM ko apane rAste meM se sApha kara do, jo deza kI unnati meM bAdhaka ho ! 3 1 kintu khavaradAra, yadi tuma vIra ho to dIna, hIna, aura sAdhuAzaya vAle logoM ke prati kabhI bhI zastra na uThAna / ' yaha zrAdeza: jainAcArya kA hai, aura isakI sArthakatA gata- pRSThoM ke avalokana se svayaM spaSTa hai| jainarASTra meM isa sAtvika vIravRtti, } kA sarvathA pAlana hotA rahA / jainoM ne kabhI bhI andhAdhundha 1 t nirarthaka hiMsA ko nahIM apanAyA / unako sayamI aura karuNA maI vRtti ne bhAratIya vIroM meM inheM agraNI banA diyaa| nahIM - bhalA batAiye, vaha kauna thA jisane mAnava samAja para karuNA karake use sabhya jIvana vitAnA sikhAyA aura zrasi-masi - kRSi Adi karmoM kI zikSA dekara bhAratIyoM ko eka zrAdarza - rASTra meM -- Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) saMgaThita kiyA ? kyA vaha jaina tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva nahIM the? ra dekhiye, anyAya kA nAza karane ke liye aura dharma kA pracAra karane ke liye jina vIroM ne digvijaya kI: kyA vaha jainatIrthaGkara zAnti-kuntha-araha nahIM the ? tisa para zrAtmavala meM pUrva prakAza pradIpta karane vAle vIra-ratna bhI jaina dharma meM eka nahIM aneka huye ! hindU rASTra meM jahAM ahiMsAtmaka satyAgraha dvArA Atmavala prakaTa karane kA mAtra eka udAharaNa vizvAmitra aura vaziSTha ke yuddha meM milatA hai; vahA~ jaina tIrthaGkaroM aura mahA puruSoM ke eka se adhika caritra isa Adarza ko upasthita karate the| bhalA kahiye, ye satyAgrahI vIra utpanna karake jaina dharma ne bhArata kI unnati kI yA avanati ? .. itanA hI kyo? sociye to sahI, vaha kauna the jinhoMne deza kI jananI janmabhUmi ko svAdhIna banAye rakhane ke liye baDe se bar3e duzmana kA sAmanA kiyA ? bhArata kI sImA para apane ra jamAte huye videziyoM ko kinane mAra bhagAyA ? are, kinhoMne yaha zikSA dI ki parAdhIna hone se mara jAnA acchA hai-'jIvitAttu parAdhInAjIvAnAM maraNaM varam' ? 'kyA yaha jainAcArya kI ukti nahIM hai ? phira z2arA batAiye ki dezoddhAraka zreNika, nandivarddhana, candragupta zrAdi kyA jaina nahIM the aura hA~ jIte jI zatru ke havAle deza ko na karane vAle vIra, dhanarAja bhalA kauna the? vaha jaina the-hamAre hI bhAI the| kintu duHkha Aja hama unhIM ke anucara na kahIM ke haiN| loga hameM aura hamAre Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 84 ) kintu zAyada zrApa kaheM - hamAre jainI bhAI kaheM, yaha kSatrI vIroM kI bAteM hameM kyo sunAte ho ! hamArA kAma to rupayA kamAnA aura usase dharma kA nAma karanA hai ! kintu vaha bhUlate haiM / jainAcAryoM ne nizaGka hone kA upadeza jainI mAtra ko diyA hai aura hamAre pahale ke vaizya-pUrvaja usakI jItI-jAgate misAla the ! vaNika kula divAkara bhaviSyadA aura jambUkumAra ke caritra ko kyA Apa bhUla gaye ? aura phira vIra bhAmAzAha, zrAzAzAha, dhanarAja aura dharmacandra kyA vaizya nahIM the ? unake caritra par3hiye aura dekhiye vaha Apako kyA zikSA dete haiM ? dhana khAne kharacane kI vastu hai-usase dharma kA kAma saghanA sugama nahIM hai / dharma to zrAtmabala prakaTa hone aura usakA prabhAva digantavyApI banAne meM hI garbhita hai aura yaha taba hI saMbhava hai, java satya kI nizaGkabhAva se zrArAdhanA kI jAya / zrataeva ina vIroM ke caritra se apane zrAtma gauravAzcita hone denA - pratyekajaina kA kartavya hai / sAtha hI hamAre jaina pAThaka bhI ina vIroM kI AtmakathAzra se lAbha uThAne meM pIche na raheM / vaha dekheM bhArata ke rakSaka, bhArata ke nAma ko duniyAM meM camakAne vAle aura bhArata para apanA saba kucha kuravAna karane vAle kitane zrAdarza jaina vIra aura vIrAMganAyeM ho cukIM haiM / jaina dharma' ne unheM kAyara nahI banAyA unake zrAtmavala ko nisteja nahIM kara diyA, phira zrAja yaha koI kaise mAnale ki jaina dharma ne hI bhArata ko nAmarda 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) panA diyA hai-usakA satyAnAza kara diyA hai ? saca pUchiye no| 'kiyA isa deza ko barabAda, Apasa kI rukhAI ne / / / - diloM meM paira paidA kara diyA. apanI parAI ne // ataeva dUsaroM ko badanAma karane aura Apasa meM laDane ke yajAya yadi saMyama aura satyatA se vartanA hama na bhUlate to pUrvajoM kI guNagarimA se hAtha na dho baiThate ! jaina aura hindU cIroM ne no Aja nahIM-vijaya nagara rAjya meM hI prema pUrvaka sahayoga dvArA saMgaThana kI nIMva jamA dI thI! taya jainadharma aura hindUdharma sAtha sAtha phale phUle the| unhoM ne eka kAbila do jAna ho kara deza ra dharma kI rakSA kI thI! tabakA rAjadharma yadyapi vaiSNava thA, parantu jaina dharma ko bhI rAjAzrama [ milA thaa| isa pArasparika Atma vizvAsa aura sahayoga kA hI pariNAma thA ki senApati isa gappa aura vIravara ghecappa jaise jaina dhIroM ne deza aura dharma kI rakSA meM apane hindU rAjAoM kA pUrA hAtha ghaTAyA thaa| bacappa ne to deza kI ghalivedI para apane prANoM ko hI utsarga kara diyA thaa| kintu yaha vIra to apane isa kartavyapAlana se amara hogaye aura una jaise anya vIra bhI apanI kIrti ko amiTa banA gaye hai, para haoN. hameM bhI vaha eka jItA jAgatA sandeza de gaye hai| vaha sandeza kyA hai ? hama se na pUchiye / unake jIvana caritroM ko par3ha kara svayaM unake sandeza ko samajha lIjiye aura yadi use samajha Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina mitramaMDala dvArA prakAzita hindI ttrektt| 1 rezama ke vastra-lesaka yAvU jotIprasAda deva yada 2 ghora atyAcAra aura usakA phala-le0 10 jugalakizora muktAra 3 dravya saMgraha-lekhaka paM. gaurIlAlajI 4 jaina mitra maMDala kA vivaraNa-matrI 5. ahiMsA-lekhaka brahmacArI zItalaprasAdajI 16 jainadharma siddhAnta hI bhUmaMDala kA sArvajanika dharma siddhAnta ho sakatA hai-lekhaka mAIdayAla jaina thI e, bhAnarsa mUlya // 7 ratnakaraNDa zrAvakAcAra padyAnuvAda-40 giradhara zarmA navarana / jaina mitramaDala kA itihAsa aura kArya vivaraNa-matrI jainadharmapravezakA prathama bhAga-lekhaka sUrajabhAna phIla ) 10 mukti aura usakA sAdhana-akSAcArI zItalaprasAdajI / 11 jinendramata darpaNa prathama bhAga-lekhaka paM0 jugalakizora mukhtAra 12 upAsanAtatva-- . . 13 mukti-lesaka pa0 prabhAcandrajI nyAyatIrtha / 14 paMcanata-lekhaka bAbu bholAnAthajI mukhtAra 15 ralatraya kuMja-bairisTara campatarAyajI 16 zAna sUryodaya-yA- sUrajabhAnajI vakIla 17 jainavIroM kA itihAsa aura hamArApatana-le0ayodhyAprasAdajI / / 18 vIra jayantI utsava tathA maNDala kA vivaraNa 2626 // 16 vIra jayantI utsava tathA maNDala kA hisAva 1630 20 jainI kauna ho sakatA hai lerApha paM0 jugalakizora mukhtAra 21 jaina vIroM kA itihAsa-lekhaka kAmatAprasAdajI ) ___noTa-phrI TrekTa yA riporTa - Ane ke TikaTa Ane para muphta bhejI jA sakatI hai| milane kA patAjaina mitramaNDala, dharmapurA dehlii| " " Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina mitramaMDala dvArA prakAzita urdU TraikTa / jainadharma paramAtmA jaina dharma kI ajamataM, } merI bhAvanA muphta ! bhagavAna mahAvIra '..-- subaha,sAdika - jainakarma phlAsaphI sukha kahA~ hai khulAsA majAhiye brahmacarya . T 1 30 // haqIkRta duniyA ji- bhagavAna mahAvIra aura unakA 'zAharAhe niz2Ata' moha jAla "" naM0:27, - 53 bhagavAna mahAvIra ke jIvana ahiMsA dharma para hilI kA kI JI bAja | riporTa jalasA vIra jayantI -- majamaya dila paMjIra jainadharma silkasada javApara ArajUya kharacAda gulajAra takhila nayAva gohara saptavizana ( haphteayUba ) ] kyA Izvara khAlika hai. // jJAna sUryodaya dUsarA bhAga -1 / kalAme paikA || : // ilaz2Ama hakIkate mAda hayAte vIra.. 3 sahare kAjiva - jalavaya kAmila '''S J husane phitarata kAraneka hAte riSabha tr Ju Ju Dao jaina dharma jalI hai Liu AjAde riyAjana 1) saiMkar3A 4 farAije inzAnI J milane kA pattA:jaina mitramaNDala, dharmapurA TehalI 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama aura hamAre kArya ke bAre meM kucha sammatiyAM zrImAna sAhu zreyAsa prasAda jI jaina (Isa jIvAmAda aha 30 eka 'maMDala kitano upayogI saMsthA hai aura yaha jaina samAja kI. : kitanI sevA kara rahI hai, yaha sabako vidita hI hai isa kAraNa ' jyAdA likhanA vRthA hai|" 1 zrImAn brahmacArI pArasadAsa bAmor3A, 26 mArca 31 + Apa ke bheje huye donoM TraikTa Aja Aye TrekTa bahuta upayogI hai, inake par3hane se vidita huA ki jaina mitramaMDala' nijI samaya meM unnati kI hai vaha sarAhanIya hai vAstavika ' niHsvArtha sevAhI se aisI unnati ho sakatI hai isa mitramaMDala ke kArya kate yoM ko meM hArdika dhanyavAda denA huA zrI 1008 zrI vIra bhagavAna le yahI prArthanA karatA hUM ki ApakI sevA saphala ho kara vizva meM phira pUrvavat ahisAmaya jainadharma 5 phaharAve ! I zrImAn brahmacArI dIpacaMdajI vaNI 35 kAryaza uu "kA 37 maiM hara prakAra se utsava ko saphalanA cAhatA hU~ aura isa jo saccI bhAvanA hotI hai usakI kI anumodana paoNlAla jI mizra prabhAkara devabanda divAMca ApakA maNDala apanI zakti para isa AvazyakatA kI kI isa kArya meM saphalatA hai prasiddha hai bhagavAna kAmanA hai, Page #92 -------------------------------------------------------------------------- _