Book Title: Jain Dharm aur Vividh Vivah
Author(s): Savyasachi
Publisher: Jain Bal Vidhva Sahayak Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034860/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 sI patra ke isI aGka kA kroDa ptr| Allbillele Vs 5 jaina graMthamALA, FEEsAhena, lApanagara. Reenene-2020 : SA22008 si nainadharma : 51. vedhavA vivAha (prathama bhAga) ****** lekhaka:zrIyuta "savyasAcI" prakAzaka: daulatarAma jaina, maMtrI jaina bAla vidhavA sahAyaka sabhA darIbA kalA~, dehalI zAnticandra jaina ke prabandha se "caitanya" prinTiGga presa, bijanaura meM chpii| mUlya prathama vAra pauSa 2000vIra ni0 samvat 2455 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dhanyavAda * * isa Traka ke chapavAne ke liye nimna likhita mahAnubhAvoM ne sahAyatA pradAna kI hai, jinako sabhA hArdika dhanyavAda detI hai| sAtha hI samAja ke anya strI puruSoM se nivedana karatI hai ki ve bhI nimna zrImAnoM kA anukaraNa karake aura apanI dukhita bahinoM para tarasa khAkara isI prakAra sahAyatA pradAna karane kI udAratA dikhalAve: 10) lAlA daulatarAma jaina, kaTarA gaurIzaMkara dehlii| 10) lAlA kesarImala zrIrAma cAvala vAle dehlii| 10) lAlA zikharacandra jaina / 5) lAlA kazmIrIlAla paTavArI badarkhAvAle DAkakhAnA chprolii| 10) musaddIlAla lekharAja kasere meraTha chAvanI / 10) guptadAna ( eka jauhrii)| 10) guptadAna ( eka bAbU saahib)| 10) guptadAna (eka jauhrii)| 10) guptadAna ( eka ThekedAra ) / 5) guptadAna (eka sarAfa ) / 10) guptadAna ( eka gottevaale)| 10) lA0 jhannUlAla zivasiMharAya jainI, zAdarA dehalI 110 ) kula jor3a Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namra nivedana yaha pAThakoM se chipA nahIM hai ki vidhavA-vivAha kA prazna dina 2 deza vyApI hotA jA rahA hai| eka samaya thA "ki jaba vidhavA vivAha kA nAma lene hI meM lomA bhaya khAte the: Aja yaha samaya zrAgayA hai ki saba se pIrahane vAle sanAtana, dharmI aura jaina dharmI bar3e 2 vidvAn bhI isakA pracAra meM tana mana aura dhana se juTe hue dikhAI par3ate haiN| yaha deza ke parama saubhAgya kI bAta hai ki aba sarva sAdhAraNa ko vidhavA vivAha ke pracAra kI AvazyaktA kA anubhava ho calA hai / yadyapi kahIM 2 thor3A 2 isakA virodha bhI kiyA jA rahA hai, lekina sabhya aura zikSita samAja ke sAmane usa virodha kA aba koI mUlya nahIM rahA hai| jaina samAja meM bhI yaha prazna joroM se cala rahA hai| kucha loga isakA virodha kara rahe haiM / isa viSaya para nirNaya karane ke liye jaina samAja ke parama vidvAna, akhila bhAratavarSIya sanAtana dharma mahA sabhA dvArA 'vidyAvAridhi' kI padavI se vibhUSita zrImAna paM0 campatarAya jI jaina bAra-eTa-lA, haradoI ne jaina samAja ke sAmane kucha prazna hala karane ko zrImAna sAhitya rala paM0 darabArIlAla jI nyAyatIrtha dvArA sampAdita suprasiddha patra "jaina jagata" (ajamera) meM prakAzita karAye the| ina praznoM ko zrIyuta "savya sAcI" mahodaya ne isI patra meM bar3I yogyatA se hala kiyA hai ki jisakA uttara dene meM loga aba taka asaphala rahe haiN| hama cAhate haiM ki samajhadAra jaina samAja pakSapAta ko tyAga kara zrIyuta 'savyasAcI' kI vidvattA se lAbha uThAve / ataH Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) "zrI bairisTara sAhaba ke praznoM kA uttara" jaina jagata (ajamera) se uddhata karake Tre kR rUpa meM jaina samAja ke lAbhArtha prakAzita kiyA jAtA hai| jo jainI bhAI vidhavA vivAha ke prazna se Dara kara dUra bhAgate haiM unako cAhiye ki ve kRpA karake isa TraikRko avazya par3ha leveN| zrAzA kI jAtI hai ki jo jaina bandhu jJAnAvaraNI karmoM ke udaya se "vidhavA vivAha" ko burA samajhate haiM aura samAja sudhAra ke zubha kArya meM antarAya DAla kara pApa karma ke bhAgI banate haiM, unako isakI svAdhyAya kara lene para vidhavA vivAha kI vAstavikatA kA saccA svarUpa sahaja hI meM darpaNavat spaSTa dIkhane laga jAvegA / zrIyuta "savya sAcI" mahodaya dvArA diye hue uttara ko jaina jagata meM par3hakara kalyANI nAmaka kisI bahana kI isI patra meM eka ciTThI chapI hai| usa ciTThI meM bahana kalyANI ne zrI 'savyasAcI' jI se kucha prazna bhI kiye haiN| ina praznoM kA uttara bhI zrI0 'savyasAcI' jI ne ukta 'jaina jagata' meM chapavAye haiM / lihAz2A, bahana kalyANI kA patra va zrIyuta sabhya sAcI dvArA diyA huA isakA uttara bhI isI Traka meM 'jaina jagata' se leliyA gayA hai| jo bAteM pUrva meM raha gaI thIM, ve prazna karake bahana kalyANI ne likhavAdI haiM / yaha bAta nahIM hai ki yaha TraikR kevala jainiyoM ke hI liye lAbhadAyaka ho, balki jainetara bandhu bhI isameM prakAzita vidhavA vivAha kI samarthaka yuktiyoM se lAbha uThAkara virodhiyo ko mu~ha tor3a uttara de sakate haiN| kisa uttamatA ke sAtha dharma carcA kI gaI hai, yaha bAta isake svAdhyAya se hI mAlUma hogI / -mantrI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma aura vidhavA vivAha SOM PORN prazna (1)--vidhavA vivAha se samyagdarzana kA nAza ho jAtA hai yA nahIM? yadi hotA hai to kisakA ? vivAha karane karAne vAloM kA yA pUrI jAti kA ? uttara-vidhavA vivAha se samyagdarzana kA nAza nahIM ho sakatA / samyagdarzana apane AtmasvarUpa ke anubhava ko kahate haiM / aAtmasvarUpa ke anubhava kA, vivAha zAdI se koI tAlluka nhiiN| jaba sAtave naraka ke nArakI aura pA~coM pApa karane vAle prANiyoM kA samyagdarzana naSTa nahIM hotA taba, vidhavA vivAha to brahmacaryANuvrata ko sAdhaka hai usase samyaka darzana kA nAza kaise hogA ? vidhavA vivAha apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se hotA hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya se samyagdarzana kA ghAta nahIM ho sktaa| kahA jA sakatA hai ki vidhavA vivAha ko dharma mAnanA to mithvAtva karma ke udaya se hogA, aura mithyAtva karma samyagdarzana kA nAza krdegaa| isake uttara meM itanA kahanA basa hogA ki yoM to vidhavA vivAha hI kyoM, vivAha mAtra dharma nahIM hai kyoMki koI bhI pravRttirUpa kArya jaina zAstroM kI apekSA dharma nahIM kahA jA sakatA / yadi kahA jAya ki vivAha sarvathA pravRtyAtmaka nahIM hai kintu nivRtyAtmaka bhI hai, arthAt vivAha se eka strI meM rAga hotA hai to saMsAra kI bAkI saba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) striyoM se virAga bhI hotA hai| virAga aMza dharma hai, jisakA kAraNa vivAha hai| isa lie vivAha bhI upacAra se dharma kahalAtA hai| to yahI bAta vidhavA vivAha ke bAre meM bhI hai / vidhavA vivAha se bhI eka strI meM rAga aura bAkI saba striyoM meM virAga paidA hotA hai| isa liye kumArI vivAha ke samAna vidhavA vivAha bhI dharma hai| yadi kahA jAya ki zAstroM meM to kanyA kA hI vivAha likhA hai, isa lie vidhavA vivAha, vivAha hI nahIM ho sakatA, to isakA uttara yaha hai ki zAstroM meM vivAha ke sAmAnya lakSaNa meM kanyA zabda kA ullekha nahIM hai| rAjavArtika meM likhA hai-"sadvedyacAritramohodayAdvivahane vivAhaH" sAtA vedanIya aura cAritra mohanIya ke udaya se "puruSa kA strI ko aura strI kA puruSa ko svIkAra karanA" vibAha hai| Upara jisa siddhAnta se vivAha dharma-sAdhaka mAnA gayAhai,usI siddhAnta se vidhavA vivAha bhI dharmasAdhaka siddha huA hai| isalie caraNAnuyoga zAstra aisI koI AjJA nahIM de sakatA jisakA samarthana karaNAnuyoga zAstra se na hotA ho / rAjavArtika ke bhAgya meM tathA anya graMthoM meM jo kanyA zabda kA ullekha kiyA gayA hai, vaha to mukhyatA ko lekara kiyA gayA hai| isa taraha mukhyatA ko lekara zAstroM meM saiMkar3oM zabdoM kA kathana kiyA gayA hai / isI vivAha prakaraNa meM vivAha yogya kanyA kA lakSaNa kyA hai, vaha bhI vicAra lIjie / trivarNAcAra meM likhA hai anyagotrabhavAM kanyAmanAtaGkA sulatalAm / prAyuSmatI guNAnyAM ca pitRdattAM varedaraH // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) arthAt-dUsare gotra meM paidA huI, nIroga, acche lakSaNa vAlI, zrAyuSmatI, guNazAlinI aura pitA ke dvArA dI huI kanyA ko varaNa kare / yadi kanyA bImAra ho, yA vaha jaldI mara jAya, to kyA usakA vivAha adharma kahalAyagA ? jisa kanyA kA pitA mara gayA ho to use kauna degA aura kyA usakA vivAha adharma kahalAyagA? yadi yaha kahA jAya ki pitA kA tAtparya gurujana se hai to kyA yaha nahIM kahA jA sakatA ki kanyA kA tAtparya vivAha yogya strI se hai ? kumArI ke atirikta bhI kanyA zabda kA prayoga hotA hai| di0 jainAcArya zrIdharasenakRta vizvalocana koSa meM kanyA zabda kA artha kumArI ke ati. rikta strI sAmAnya bhI kiyA gayA hai / 'kanyA kamArikA nAryo raashibhedossdhiibhidoH|' (vizvalocana, yAntavarga, zloka 5 vaaN)| isI taraha padmapurANa meM bhI sugrIva kI strI sutArA ko usa samaya kanyA kahA gayA hai jaba ki vaha do baccoM kI mAM ho gaI thii| 'kenopAyena tAM kanyAM lapsye nivRtidAyinI // ' sutArA ko kanyA kahane kA matalaba yaha hai ki sAhasagati vidyAdhara use apanI patnI banAnA cAhatA thA / dharma saMgraha zrAvakAcAra meM devAGganAoM ko bhI kanyA kahA hai evaM caturtha vIthISu nRtyazAlAdayaH smRtAH / paramatra panatyaMti vaimAnA marakanyakAH / / devAGganAoM ko kanyA isI lie kahA jAtA hai ki ve eka deva ke marane para dUsare deva kI patnI bana sakatI haiM / agara kanyA zabda kA artha kumArI hI rakkhA jAve Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) to dIkSAnvaya kriyA meM strI puruSa kA punarvivAha saMskAra kaise hogA ? punarvivAha saMskAraH pUrvaH sarvosya saMmataH / siddhArcanAM puraskRtya palyAH sNskaarmicchtH| ___-AdipurANa 36 vA~ parva / 60 vA~ zloka / arthAt-jaba koI ajaina puruSa jainadharma kI dIkSA le to usakA aura usakI strI kA phira vivAha karanA cAhie / jo loga kanyA kA artha kumArI hI kareMge unake mata se usa puruSa kI patnI kA vivAha kaise hogA ? kyA bhagavajinasenA. cArya ke dvArA batAyA gayA punarvivAha bhI adharma hai ? isase sAfa mAlUma hotA hai ki zAstroM meM kanyA zabda kumArI ke lie nahIM, kintu vivAha yogya strI ke liye AyA hai| zAstroM meM vivAha kA kathana Adarza yA bahulatA ko lekara kiyA gayA hai| sAgAradharmAmRta meM kanyA ke lie nirdoSa vizeSaNa diyA gayA hai| nirdoSa kA artha kiyA hai-sAmudrika zAstra ke anusAra doSoM se rAhata / parantu aisI bahuta thor3I hI kanyAeM hoMgI jinameM sAmudrika zAstra ke anu. sAra doSa na ho / to kyA unakA vivAha dharma viruddha kahalAyagA ? isa liye jisa prakAra kanyA ke svarUpa meM usake aneka vizeSaNa anivArya nahIM haiM, usI prakAra vivAha ke lakSaNa meM bhI kanyA kA ullekha anivArya nahIM hai / kyoMki kanyA aura vidhavA meM karaNAnuyoga kI dRSTi meM koI antara nahIM hai, jisake anusAra kanyA aura vidhavA ke liye judI judI do zrAkhAeM banAI jAyaM / jo loga kanyA zabda ko anucita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) mahatva denA cAhate hoM unako samajhanA cAhiye ki kanyA zabda kA artha kumArI nahIM, kintu vivAha yogya strI hai / isa taraha bhI vidhavA vivAha zrAgama kI AjJA ke pratikUla nahIM hai / isa liye usakA midhyAtva ke sAtha koI sambandha nahIM hai jisase vaha samyagdarzana kA nAzaka mAnA jA sake / prazna ( 2 ) - punarvivAha karane vAle samyaktvI hone para svarga jA sakate haiM yA nahIM ? uttara -- jA sakate haiM / jaba punarvivAha brahmacarya aNuvrata kA sAdhaka hai taba usase svarga jAne meM kyA bAdhA hai ? svarga to mithyAdRSTi bhI jAte haiM, phira vidhavA vivAha karane vAlA to apanI patnI ke sAtha rahakara samyagdRSTi aura chaTavIM pratimA taka dezavratI zrAvaka bhI ho sakatA hai aura pIche munivrata le le to mokSa ko bhI jA sakatA hai / vidhavA vivAha mokSamArga meM utanA hI bAdhaka hai jitanA ki . kumArI vivAha ! svarga meM donoM hI bAdhaka nahIM haiN| donoM se solahaveM svarga taka jA sakatA hai| rAjA madhune candrAbhA ko rakha liyA thA, phira bhI vaha marakara solahaveM svarga gaI / pahile prazna ke uttara se isa prazna ke uttara para pUrA prakAza par3a jAtA hai prazna ( 3 ) - vidhavA vivAha se tiryaJca aura naraka gati kA baMdha hotA hai yA nahIM ? uttara--vidhavAvivAha se tiryaJca aura naraka gati kA baMdha kadApi nahIM ho sakatA, kyoMki tiryaJca gati aura naraka gati azubha nAma karma ke bhItara zAmila haiM / zrazubha nAma karma ke baMdha ke kAraNa yoga vakratA aura visaMvAdana haiN| "yoga vakratA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ visaMvAdanaM cAzubhasya nAmnaH" arthAt mana, vacana, kAya kI kuTilatA se azubha nAma karma kA bandha hotA hai / vidhavA vivAha meM mana, vacana, kAya kI kuTilatA kA koI sambandha nahIM hai,balki pratyeka bAta kI saphAI arthAt saralatA hai / isa lie azubha nAma karma kA bandha nahIM ho sktaa| hA~, jo vidhavA-vivAha ke virodhI haiM, ve adhikatara narakagati aura tiryazcagati kA bandha karate haiM, kyoMki unheM visaMvAdana karanA par3atA hai| visaMvAdana se azubha nAma karma kA bandha hotA hai / rAjavArtika meM visaMvAdana kA khulAsA isa prakAra kiyA hai samyagabhyudayani zreyasArthAsu kriyAsu pravartamAnamanyaM kAyavAGmanobhirvisaMvAdayati maivaM kArporevaM kurviti kuTilatayo pravartana visaMvAdanaM / arthAt koI manuSya svargamokSopayogI kriyAe~ kara rahA hai use rokanA visaMvAda hai / yaha to siddha hI hai ki vidhavA vivAha aNuvrata kA sAdhaka hone se svargamokSopayogI hai / jo vidhavAeM pUrNa brahmacarya kA pAlana nahIM kara sakatI haiM, unheM vidhavA vivAha ke dvArA avirati se haTA kara dezavirati dIkSA denA hai| isa dIkSA ko jo rokate haiM, dharma viruddha batAte haiM, bahiSkArAdi karate haiM, ve pUjyapAda akalaMka deva Adi ke abhiprAya ke anusAra visaMvAda karate haiM jisase narakagati aura tiryazcagati kA bandha hotA hai| yadi narakagati aura tiyaMcagati se narakAyu aura tiryacAyu kI vivakSA ho to inakA bhI bandha vidhavA vivAha se nahIM ho sakatA, kyoMki bahuta prAraMbha aura bahuta parigraha se narakAyu kA bandha hotA hai / vidhavA vivAha meM kumArI vivAha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( hai ) kI banisbata Arambha aura parigraha adhika hai hI nahIM, taba vaha narakAyu kA kAraNa kaise ho sakatA hai ? tiryaJcAya ke bandha kA kAraNa hai mAyAcAra / so mAyAcAra to vidhavA vivAha ke virodhI hI bahuta karate haiM - unheM gupta pApa chipAnA par3ate haiMisaliye ve tiryaJcAyu kA bandha zravazya hI karate haiM / vidhavA vivAha ke poSakoM ko mAyAcArI se kyA matalaba ? isa lie ve tiryaJcAya kA bandha nahIM karate / hA~ yaha bAta dUsarI haiM ki koI vidhavA vivAha karane ke bAda pApa kare jisase ina azubha karmoM kA bandha ho jAya / lekina vaha bandha vidhavA vivAha se na hogA, kintu pApa se hAgA | kumArI vivAha ke bAda aura munI veSa lene ke bAda bhI to loga bar3e bar3e pApa karate haiN| isase kumArI vivAha aura muniveSa burA nahIM kahA jA sktaa| isI taraha vidhavA vivAha bhI burA nahIM kahA jA sakatA / prazna ( 4 ) - yadi vidhavA vivAha pApa kArya hai to sAdhAraNa vyabhicAra se usameM kucha antara hotA hai yA nahIM ? yadi hAM, to kitanA aura kaisA ? 1 uttara- jaba vidhavA vivAha pApa hI nahIM hai to sAdhAraNa vyabhicAra se usameM antara dikhalAne kI kyA z2arUrata hai ? . khaira ! donoM meM antara to hai, parantu vaha 'kucha' nahIM, 'bahuta' hai / vidhavA vivAha zrAvakoM ke liye pApa nahIM hai aura vyabhicAra pApa hai / vartamAna meM vyabhicAra ko hama tIna zreNiyoM meM bAMTa sakate haiM - ( 1 ) parazrI sevana, (2) vezyA sevana aura (3) vivAha ke binA hI kisI strI ko patnI banA lenA / pahilA sabase bar3A hai; dUsarA usase choTA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) hai| somadeva prAcArya ke mata se vezyAsevI bhI brahmacaryANuvatI ho sakatA hai * parantu parastrI sevI nahIM ho sktaa| isase vezyA sevana halake darje kA pApa siddha hotA hai| kisI strI ko vivAha ke binA hI patnI banA lenA vezyAsevana se bhI kama pApa hai, kyoMki vezyAsevI kI apekSA rakhaila strI vAle kI icchAe~ adhika sImita huI haiN| vidhavA vivAha ina tIna zreNiyoM meM se kisI bhI zreNI meM nahIM AtA, kyoMki ye tIno vivAha se koI sambandha nahIM rkhte| kahA jA sakatA hai ki vidhavA vivAha parastrI sevana meM hI antargata hai, kyoMki vidhavA parastrI hai / isake liye hameM yaha samajha lenA cAhiye ki parastrI kise kahate haiM aura vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? agara koI kumArI, vivAha ke pahale hI saMbhoga kare to vaha pApa kahA jAyagA yA nahIM ? yadi pApa nahIM hai to vivAha kI z2arUrata hI nahIM rahatI / yadi pApa hai to vivAha ho jAne para bhI pApa kahalAnA cAhiye / yadi vivAha ho jAne para pApa nahIM kahalAtA aura vivAha ke pahile pApa kahalAtA hai to isase siddha hai ki vivAha, vyabhicAra doSa ko dUra karane kA eka avyartha sAdhana hai / jo kumArI Aja parastrI hai aura jo puruSa Aja para puruSa hai, ve hI vivAha ho jAne para svastrI aura svapuruSa kahalAne lagate haiM / isase mAlUma hotA hai ki karmabhUmi meM svastrI aura svapuruSa janma se paidA / nahIM hote, kintu banAye jAte haiN| kumArI ke samAna vidhavA * vadhUvittastriyo muktvA sarvatrAnyatra'tajane / mAtAsvasA tanUjeti matirbahma gRhAzrame // --yazastilaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11) bhI svastrI banAI jA sakatI hai| vivAha ke pahile vidhavA parastrI hai, parantu vivAha ke bAda svastrI ho jAyagI / taba use vyabhicAra kaise kaha sakate haiM ? jaba vivAha meM vyabhicAra doSa ke apaharaNa kI tAkata hai. aura kanyAoM ke viSaya meM usakA prayoga kiyA jA cukA hai to vidhavAoM ke viSaya meM kyoM nahIM kiyA jA sakatA hai ? kahA jA sakatA hai ki strI ne jaba eka pati (svAmI) banA liyA taba vaha dUsarA pati kaise banA sakatI hai ? isakA uttara yahI hai ki jaba puruSa, eka patnI (svAminI) ke rahane para bhI dUsarI patnI banA letA hai to strI vidhavA hone para bhI kyoM nahIM banA sakatI ? muni na bana sakane para jisa prakAra puruSa dUsarA vivAha kara letA hai,usI prakAra strI bhI AryikA na bana sakane para dUsarA vivAha kara sakatI hai / strI kisI kI sampatti nahIM hai / agara sampatti bhI mAna lI jAya to sampatti bhI mAlika se vazcita nahIM rahatI hai| eka mAlika marane para turanta usakA dUsarA mAlika bana jAtA hai| dUsarA mAlika banAnA yA bananA koI pApa nahIM hai| isase sAfa mAlUma hotA hai ki vidhavA vivAha aura vyabhicAra meM dharatI AsamAna kA antara hai jaise ki kumArI vivAha aura vyabhicAra meM hai| prazna (5)--vaizyA aura kuzIlA vidhavA ke Antarika bhAvoM meM mAyAcAra kI dRSTi se kucha antara hai yA nahIM? uttara-yadyapi mAyAcAra sambandhI ataraMga bhAvoM kA nirNaya honA kaThina hai, phira bhI jaba hama vezyA sevana aura parastrI sevana ke pApa meM taratamatA dikhalA sakate haiM to ina donoM ke mAyAcAra meM bhI taratamatA dikhAI jA sakatI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (* 12 ) hai / kuzIlA vidhavA kA mAyAcAra bahuta adhika hai| vezyA vyabhicAriNI ke veza meM vyabhicAra karatI hai, kintu kuzIlA to pativratA ke veza meM vyabhicAra karatI hai / vezyA ko apane pApa chipAne ke liye vizeSa pApa nahIM karanA par3ate, parantu kuzIlA ko to-choTe moTe pApoM kI bAta chor3iye-bhrUNahatyA sarIkhe mahAna pApa taka karanA par3ate haiN| kahA jA sakatA hai ki vezyA ko to pApa kA thor3A bhI bhaya nahIM hai, parantu kuzIlA ko hai to isa prazna kI mImAMsA karane ke pahile yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki yahA~ prazna mAyAcAra kA hai-vezyA aura kuzIlA kI taratamatA dikhalAnA nahIM hai kintu mAyAcAra kI taratamatA dikhalAnA hai / so mAyAcAra to kuzIlA vidhavA kA adhika hai, sAtha hI sAtha bhayaGkara bhI hai| ina donoM meM kauna burI hai aura kauna bhalI, isake uttara meM yahI kahanA cAhiye ki donoM burI haiM / hA~, hama pahile kaha cuke haiM ki parastrI sevana se vezyA sevana meM kama pApa hai isaliye kuzIlA vidhavA, vezyA se bhI burI kahalAI / kuzIlA ko jo pApakA bhaya batalAyA jAtA hai vaha pApa kA bhaya nahIM hai, kintu svArthanAza kA Dara hai / vyabhicAra prakaTa hojAne para lokaniMdA. hogI, apamAna hogA, ghara se nikAla dI jAUMgI, sampatti china jAyagI,Adi bAtoM kA Dara hotA hai; yaha pApakA Dara nahIM hai| agara pApakA Dara hotA to vaha aisA kAma hI kyoM karatI? aura kiyA thA to chipAne ke liye phira aura bhI bar3e pApa kyoM karatI ? khaira ! ina bAtoM kA isa praznase vizeSa sambandha nahIM hai| hAM, itanA nizcita hai ki kuzIlA vidhavo kA mAyAcAra vezyA se adhika hai aura kuzIlA vidhavA adhika bhayAnaka hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (6)-aisI kuzIlA, mAyAcAriNI, bhraNahatyA. kAriNI, vidhavA ko tIvra pApa (narakAyu Adi ) kA bandha hotA hai yA nahIM ? aura usake sahakAriyoM ko bhI kRta kArita anumodana ke kAraNa tIvra pApakA bandha hotA hai yA nahIM? / uttara-aise pApiyoM ko tIvra pApa kA baMdha na hogA to kise hogA ? sAtha meM itanA aura samajhanA cAhiye ki vidhavAvivAha ke virodhI bhI aise pApiyoM meM zAmila hote haiM, kyoMki unakI kaThoratAoM aura pakSapAtapUrNa niyamoM ke kAraNa hI striyoM ko aise pApa karane par3ate haiM / yadyapi vidhavAvivAha ke virodhiyoM meM sabhI loga bhrUNahatyAoM ko pasanda nahIM karate phira bhI unameM phI sadI navve aise haiM jo bhraNahatyA pasanda kareMge, parantu vidhavAvivAha kA nyAyocita mArga pasanda na kreNge| agara hama khUba svAdiSTa bhojana kareM aura dUsaroM ko eka Tukar3A bhI na khAne deM to unheM svAda ke liye nahIM to kSadhA zAnti ke liye corI karanA hI pdd'egii| aura isakA pApa hameM bhI lgegaa| isI taraha bhrUNahatyA kA pApa vidhavA vivAha ke virodhiyoM ko bhI lagatA hai| prazna (7) vartamAna samaya meM kitanI vidhavAe~ pUrNa pavitratA se vaidhavya vrata pAlana kara sakatI haiM ? uttara-yo to bhavyamAtra meM mokSa jAne taka kI tAkata hai, lekina avasthA para vicAra karane se mAlUma hotA hai ki vRddha vidhavAoM ko chor3akara bAkI vidhavAoM meM phIsadI pA~ca hI aisI hogI jo pavitratA se vaidhavya kA pAlana kara sakatI hai|| vidhuroM meM kitane vidhura jIvana paryanta vidhuratva kA pAlana karate haiM ? vidhavAoM ke liye bhI yahI bAta hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna (8)-jyabhicAra se kina 2 prakRtiyoM kA bandha hotA hai aura vidhavA-vivAha se kina kina prakRtiyoM kA bandha hotA hai ? uttara-vyabhicAra se cAritra mohanIya kA tIvra bandha hotA hai aura vidhavAvivAha se kumArIvivAha ke samAna cAritra moha kA alpa bandha hotA hai / vyabhicAra se puNyabandha nahIM hotA, parantu vidhavAvivAha se puNyabandha hotA hai / aura vartaH mAna paristhiti meM to kumArI vivAha se bhI adhika puNyabandha vidhavAvivAha se hotA hai, kyoMki vartamAna meM jo vidhavA vivAha karatA hai vaha bhraNahatyA aura vyabhicAra Adi ko rokane kI koziza karatA hai, striyoM ke manuSyocita adhikAra dilAtA hai / isa prakAra ke karuNA tathA paropakAra ke bhAvoMse use tIvra puNya kA bandha hotA hai, jo ki vyabhicArI ke aura vidhavAvivAha ke virodhiyoM ke nahIM ho sktaa| vidhavAvivAha se darzanamoha kA bandha nahIM ho sakatA, kyoMki vidhavAvivAha dharmAnukUla hai| vidhavAvivAha meM yoga dene vAlA dharma ke marma ko jAna jAtA hai, syAdvAda ke rahasya se paricita ho jAtA hai| yehI to samyaktva ke cinha haiM / vidhavA vivAha ke virodhI ekAntamithyAtvI haiM, ve zruta aura dharma kA avarNavAda karate haiM isaliye unheM tIvra mithyAtva kA bandha hotA hai / anya pApa prakRtiyoM kA to kahanA hI kyA hai ? prazna (8)-vivAha ke binA, kAma lAlasA ke kAraNa jo saMkleza pariNAma hote haiM, unameM vivAha hone se kucha nyUnatA AtI hai yA nahIM? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) uttara - 'kucha' nahIM, kintu 'bahuta' nyUnatA AtI hai / vivAha ke binA to pratyeka vyakti ko dekha kara pApavAsanA jAgrata hotI hai aura vaha vAsanA sadA hI jAgrata rahatI hai; kiMtu vivAha se to eka vyakti ko chor3akara bAqI sabake viSaya meM usakI vAsanA miTa jAtI hai aura vaha vAsanA bhI sadA jAgrata nahIM rahatI / kahA jA sakatA hai ki jinakI kAma lAlasA zratiprabala hai unakI vivAha hone para bhI zAnta nahIM hotii| aneka vivA hita puruSa aura sadhavA striyA~ vyabhicAradUSita pAyI jAtI haiM, yaha ThIka hai| kintu vivAha to vyabhicAra ko rokane kA upAya hai / upAya, sau meM dasa jagaha asaphala bhI hotA hai, kintu isase vaha nirarthaka nahIM kahA jA sakatA / cikitsA karane para bhI loga marate haiM, zAstrI bana karake bhI dharma ko nahIM samajhate, muni bana karake bhI bar3e 2 pApa karate haiM, isase cikitsA Adi nirarthaka nahIM kahe jA sakate / yadi vivAha hone para bhI kinhIM logoM kI kAma vAsanA zAnta nahIM hotI to isase sirpha vidhavAvivAha kA hI niSedha kaise ho sakatA hai ? phira to vivAha mAtra kA niSedha karanA cAhiye aura samAja se kumAra, kumAriyoM ke vivAha kI prathA ur3A denA cAhiye, kyoMki vyabhicAra to vivAha ke bAda bhI hotA hai / yadi kumAra kumAriyoM ke vivAha kI prathA kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA to vidhavAvivAha kA bhI niSedha nahIM kiyA jA sakatA / eka mahAzaya ne likhA hai - "vAstava meM vivAhakA uhezya kAma lAlasA kI nivRtti nahIM hai| vivAha isa jaghanya evaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) kutsita uddezya se sarvathA nahIM kiyA jAtA hai, kintu vaha mokSa mArgopasevI svapara hitakAraka zuddha saMtAna kI utpatti ke liye hI kiyA jAtA hai / isa liye vaha zAstravihita, mokSamArga sAdhaka, dharma kArya mAnA gayA hai / isa liye vivAha hone para kAma lAlasA ke saMkleza pariNAmoM kI nivRtti utanA hI gauNa kArya hai jitanA kisAna ko bhUse kA lAbha / " jo loga vivAha kA uddezya kAma lAlasA kI nivRtti nahIM mAnate haiM aura kAma lAlasA kI nivRtti ko jaghanya aura kutsita uddezya samajhate haiM unakI vidvattA para hameM dayA AtI hai / aise loga jaba ki jaina dharma kI varNamAlA bhI nahIM samajhate taba kyoM gahana viSayoM meM TAMga ar3Ane lagate haiM ? kyA hama pUcha sakate haiM ki 'kAma lAlasA kI nivRtti' yadi jaghanya aura kutsita hai to kyA kAma lAlasA meM pravRtti karanA acchA hai ? saca hai, jo loga eka ke bAda dUsarI aura dUsarI ke bAda tIsarI zrAdi striyoM ke sAtha mauja ur3A rahe haiM, ve kAma lAlasA ke tyAga ko kutsita aura jaghanya samajheM to isameM Azcarya kI kyA bAta hai ? qhaira, aba hameM yaha dekhanA cAhiye ki vivAha kA uddezya kyA hai ? vivAha gRhasthAzrama kA mUla hai gRhasthAzrama dharma, artha, kAma tInoM puruSArthoM kA sAdhaka hai| kAma lAlasA kI jitanI nivRtti hotI hai utanA aMza dharma hai; jitanI pravRtti hotI hai utanA kAma hai / artha isakA sAdhaka hai| isase sAfa mAlUma hotA hai ki vivAha kAma - lAlasA kI zrAMzika nivRtti ke liye kiyA jAtA hai / zAstrakAra kahate haiM 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyAjyAnajastraM viSayAn pazyato'pi jinaayaa| mohAttyaktuma zaktasya gRhidharmonumanyate // arthAt-jinendra kI prAzA se jo viSayoM ko chor3ane yogya samajhatA hai, kintu phira bhI cAritra moha karmakI prabalatA se unakA tyAga nahIM kara sakatA, usako gRhastha dharma dhAraNa karane kI salAha dI jAtI hai| isase sApha mAlUma hotA hai ki vivAha lar3akoM baccoM ke lie nahIM, kintu muni banane kI asamarthatA ke kAraNa kiyA jAtA hai| hamAre jaina paMDitoM ne jaba se vaidika dharma kI nakala karanA sIkhA hai, taba se ve dharma ke nAma para lar3ako baccoM kI bAteM karane lage haiM / vaidika dharma meM to aneka RNa mAne gaye haiM jinakA cukAnA pratyeka manuSya ko Avazyaka hai| unameM eka pitR RNa bhI hai| unake qhayAla se saMtAna utpanna kara dene se pitR RNa cukajAtA mAnA gayA hai kintu jaina dharma meM aisA koI pitR RNa nahIM mAnA gayA hai jisake cukAne ke liye santAnotpatti karanA dharma kahalAtA ho / vivAha kA mukhya uddezya kAma lAlasA kI ucchakhalatA ko rokanA hai / hAM, aisI hAlata meM santAna bhI paidA ho jAtI hai| yaha bhI acchA hai, paraMtu yaha gauNa phala hai / santAnotpatti aura kAma lAlasA kI nivRtti, inameM gauNa kauna hai aura mukhya kauna hai, isako nibaTArA isa taraha ho jAyagA-mAna lIjie ki kisI manuSya meM munivrata dhAraNa karane kI pUrNa yogyatA hai / aisI hAlata meM agara vaha kisI prAcArya ke pAsa jAve to vaha use muni banane kI salAha deMge yA zrAvaka banakara putrotpatti karane kI salAha deMge? zAstrakAra to isa viSaya meM yaha kahate haiMShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) bahuzaH samasta viratiM pradarzitAM yo na jAtu gRhaNAti / tasyaika deza viratiH kathanIyAnena bIjena // yo yati dharmamakathayannupadizati gRhasthadharma malpamatiH / tasya bhagvatpravacane, pradarzitaM nigrahasthAnaM // akramakathanena yataH protsahamAno'ti dUramapiziSyaH / apade'pi saMpratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA // mahAvata kA upadeza dene para jo mahAvata grahaNa na kara sake use aNuvrata kA upadeza denA cAhiye / mahAvrata kA upadeza na dekara jo aNuvrata kA upadeza detA hai vaha nigrahIta hai| kyoMki agara kisI ke hRdaya meM munivrata dhAraNa karane kA utsAha ho aura bIca meM hI aNuvrata kA upadeza sunakara vaha santuSTa ho jAya to usake mahAdata pAlana karane kA maukA nikala jaaygaa| isase sAfa mAlUma hotA hai ki prAcArya, aNuvrata dhAraNa karane kI salAha tabhI dete haiM jaba koI mahAvrata na pAla sakatA ho / aNuvrata lar3ako baccoM ke lie nahIM,kiMtu mahAvata pAlana karane kI asamarthatA ke kAraNa kiyA jAtA hai / aNuvrata ke sAtha AMzika pravRtti hone se santAna bhI utpanna ho jAtI hai| yaha aNuvrata kA gauNaphala hai, jaise kisAna ke liye bhuusaa| lar3akoM baccoM ko jo mukhyatA dedI jAtI hai usakA kAraNa hai samAja kA lAbha / vrata se vatI kA kalyANa hotA hai aura santAna se samAja kA / isa liye vratI ko vrata mukhya phala hai aura santAna gauNa phala hai| dUsare logoM ko santAna hI mukhya hai / jaise-anna kisAna ko mukhya hai bhUsA gauNa / kintu kisAna ke ghara rahane vAle bailoM ko to bhUsA hI mukhya hai aura anna gauNa, kyoMki bailoM ko to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) bhUsA hI milegA, anna nahIM / vratI ke vrata kA lAbha to vUtI hI pAvegA. dUsaroM ko nahIM mila saktA, kintu usakI saMtAna se dUsare bhI lAbha uThAveMge, samAja kI sthiti kAyama rahegI isa liye sAmAjika dRSTi se santAna mukhya phala hai, parantu dhArmika dRSTi se vrata hI makhya phala hai, putrAdika nahIM / dhArmika dRSTi se 'puttasamo vairioNatthi' (putra ke samAna koI bairI nahIM hai ) ityAdi vAkyoM se saMtAna kI nindA ho kI gaI hai| isa liye dhArmika dRdhi se saMtAna ke liye vivAha mAnanA anucita hai| vaha kAma vAsanA ko sImita karane ke lie kiyA jAtA hai| isI bAta ko dUsare sthAna para aura bhI acche zabdoM meM kahA hai| viSaya viSamAzanotthita mohajvara janitatova tRSNasya / niHzAktikasya bhavataH prAyaH peyAtru pakramaH zreyAn // _ "viSaya rUpI apathya bhojana se utpanna huA jo moha rUpI jvara, usa jvara se jisako bahuta hI tez2a pyAsa laga rahI hai, aura usa pyAsa ko sahane kI jisameM tokata nahIM hai usako kucha pIne yogya zroSadha denA acchA hai| matalaba yaha hai ki use pyAsa to itanI lagI hai ki loTe do loTe pAnI bhI pI sakatA hai, parantu vaidya samajhatA hai ki aisA karane se bImArI bar3ha jAyagI / isalie vaha pIne yogya auSadha detA hai jisase vaha pyAsa na baDhane pAve / isI taraha jisakI viSaya kI AkAMkSA bahuta tIva hai, usako vivAha dvArA peya auSadha dI jAtI hai jisase pyAsa zAMta rahe aura roga na bar3hane pAve / matalaba yaha kI jaina zAstroM ke anusAra vivAha kA mukhya uddezya viSaya vAsanA ko sImita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) karanA hai| yaha bAta vidhavA vivAha se bhI hotI hai / agara kisI vidhavA bAI ko viSaya vAsanA rUpI tIva pyAsa lagI hai to use vivAha rUpI peya auSadha kyoM na denI cAhiye ? marda to auSadha ke nAma para loTe ke loTe gaTakA kareM aura vidhavAoM ko eka bUMTa auSadha bhI na dI jAya, yaha kahA~ kI dayA hai ? kahA~ kA nyAya hai ? kahA~ kA dharma hai ? vivAha se jisa prakAra puruSoM ke saMkleza pariNAma maMda hote haiM, usI prakAra striyoMke bhI hote haiN| phira puruSoM ke sAtha pakSapAta aura striyoM ke sAtha nirdayatA kA vyavahAra kyoM ? dharma to puruSoM kI hI nahIM, striyoM kI bhI sampatti hai| isa liye dharma aisA pakSapAta kabhI nahIM kara sktaa| prazna (10)-pratyeka bAla vidhavA meM tathA prauDha vidhavA meM bhI Ajanma brahmacarya pAlane kI zakti kA pragaTa honA anivArya hai yA nahIM ? uttr-nhiiN| yaha bAta apane pariNAmoM ke Upara nirbhara hai| isaliye jina vidhavAoM ke pariNAma gRhasthAzrama se virakta na hue hoM unheM vivAha kara lenA cAhiye / kahA jA sakatA hai ki"jaise muniyoM meM vItarAgatA Avazyaka hone para bhI sarAgatA AjAtI hai,usI prakAra vidhavAoM meM bhI hosakatI hai, lekina zIlabhraSTa z2arUra khlaayNgii| muni bhI sarAgatA se bhraSTa mAnA. jAtA hai|" yaha bAta ThIka hai| zakti na hone se hama adharma ko dharma nahIM kaha skte| parantu yahA~yaha bAta vicAraNIya hai ki jo kArya munidharmase bhraSTa karatA hai kyA vahI zrAvakadharma se bhI bhraSTa karatA hai ? vivAha karane se pratyeka vyakti munidharma se bhraSTa hojAtA hai, parantu kyA vivAha se zrAvaka dharma bhI.chUTa jAtA hai ? kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) vivAha karane vAle kA aNuvrata surakSita nahIM raha sakatA ? hamAre qhayAla se to kanyA bhI agara zrArthikA hokara phira vivAha kare to bhraSTa hai aura vidhavA agara AryikA Adi kI dIkSA na lekara vivAha karale to bhraSTa nahIM hai / yaha ThIka hai ki pati ke marajAne para strI vaidhavyadIkSA le to acchA hai, parantu lenA na lenA usakI icchA para nirbhara hai / yaha nahIM ho sakatA ki vaha to vaidhavyadIkSA lenA na cAhe aura hama z2abaradastI usake sira dIkSA mar3hade / strI ke samAna puruSa kA bhI kartavya hai ki vaha patnI ke mara jAne para dIkSA lele / buddhoM ko to qhAsakara muni bana jAnA cAhiye / parantu Aja kitane vRddha muni banate haiM ? kitane vidhura dIkSA lete haiM ? jo loga muni nahIM banate aura dUsarA vivAha karalete haiM ve kyA bhraSTa kahe jAte haiM? agara ve bhraSTa nahIM haiM, to vidhavAe~ bhI bhraSTa nahIM kahI jA sktiiN| puruSoM kA zIlabhaGga tabhI kahalAyagA jabaki ve vivAha na karake saMbhoga kareM / isI taraha vidhavAe~ zIlabhraSTa tabhI kahalAveMgI jabaki ve vivAha na karake saMbhoga kareM yA usakI lAlasA rakkheM / prazna ( 11 ) - dharmaviruddha kArya, kisI hAlata meM (usase bhI bar3hakara dharmaviruddha kArya anivArya hone para ) kartavya ho sakatA hai yA nahIM ? uttara--jainadharma kA upadeza anekAnta kI apekSAse hai| jo kArya kisI apekSAse dharmaviruddha hai vahI dUsarI apekSA se dharmAnukUla bhI hai| muni ke liye vivAha dharmaviruddha hai, zrAvaka ke liye dharmAnukUla haiN| pati ke marane para jisane AryikA kI dIkSA lo hai usake liye vivAha dharmaviruddha hai aura jisa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) vidhavA ke vrata, saptama pratimAse nIce haiM usake liye vivAha dharmAnukUla hai / zrAvaka agara AhAra dAna de to dharmAnukUla hai aura muni agara aisA kare to dharmaviruddha hai / bhASA gupti kA pAlana karanevAlA (maunavratI) agara saca bAta bhI bole todharma viruddha hai aura samiti kA pAlana karane vAlA bole to dharmAnukUla hai / matalaba yaha hai ki jainadharma meM koI kArya sarvathA dharma: viruddha nahIM kahA jAtA / usake sAtha apekSA rahatI hai| yadyapi jainadharma meM yaha nahIM kahA gayA hai ki eka anartha ke liye dUsarA anartha karo; phira bhI itanI aAjJA avazya hai ki bahuta anartha ko rokane ke liye thor3e anartha kI AvazyaktA ho to usakA prayoga kro| dUsare anartha kA niSedha hai,parantu usa anartha ke kama karane kA niSedha nahIM hai-jaise eka AdamI saba taraha ke mAMsa khAtA thA, usane kAka mAMsa chor3a diyA to yadyapi vaha anya mAMsa khAtA rahA, phira bhI jitano anartha usane rokA utanA hI acchA kiyaa| nAsamajha vyakti jainadharma ke aise kathana ko yuktipramANazUnya pramatta upadeza samajhate haiM,parantu jainadharma ke upadeza meM korI laDhavAz2I nahIM hai-usake bhItara vaijJAnika vicAra paddhati maujUda hai| agara koI kahe ki kyA bar3e bar3e pApoM kI apekSA choTe choTe pApa grAhya haiM ? to jainadharma kahegA-avazya / saptavyasana kA sevI agara sirpha vyabhicArI rahajoya to acchA (yadyapi vyabhicAra pApa hai); vyabhicArI agara parastrI kA tyAga kara sirpha vezyA sevI rahajAya to acchA hai (yadyapi vezyA sevana pApa hai); vezyA sevana kA bhI tyAga karake agara koI sva. strI sevI hI rahajAya to acchA ( yadyapi mahAvrata kI apekSA svastrI sevana bhI pApa hai); yaha viSaya itanA spaSTa hai ki jyAdA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) pramANa dene kI z2arUrata nhiiN| jainadharma kA mAmUlI vidyArthI bhI kaha sakatA hai ki jo kArya eka vyakti ke liye dharmaviruddha hai vahI dUsare ke liye dharmAnukUla bhI ho sakatA hai| prazna (12)-choTe 2 dudhamuMhe baccoM kA vivAha dharma viruddha hai yA nahIM? uttara-dudhamuMhe arthAt vivAha ke viSaya meM nAsamajha baccoM kA vivAha nahIM ho sakatA / samAja ke cAra AdamI bhale hI use vivAha mAna leM, parantu dharmazAstra use vivAha nahIM mAnatA / jo loga use vivAha mAnate haiM unakA mAnanA dharma viruddha hai / agara aise vivAha ho jAye to unheM vivAha na mAnakara ucita avasthA meM unakA phira vivAha karanA caahiye| anyathA unakI santAna karNa ke samAna nAjAyaz2a santAna kh'laavegii| vivAha ke liye vara kanyA meM do bAteM Avazyaka haiMvivAha ke viSaya meM apane uttaradAyitva kA jJAna aura cAritra mohanIya ke udaya se hone vAle rAga pariNAma arthAt vaha kAmalAlasA jo ki muni, AryikA athavA uccavatI na banane de / ina do bAtoM ke binA tIna loka ke samasta prANI bhI agara kisI kA vivAha kareM to bhI nahIM ho sakatA / jo loga ina do bAto ke binA vivAha nATaka karAte haiM ve dharmadrohI haiN| choTI umara meM zAstrAnusAra niyatavidhi ke anusAra vivAha kA nATaka ho sakatA hai, parantu vivAha nahIM ho sktaa| kyoMki jaba upAdAna kAraNa kA sahayoga prApta nahIM hai taba sirpha nimittoM ke Dhera se kyA hosakatA hai ? vivAha ke liye zAstrA. nusAra niyata vidhi kI AvazyakatA anivArya nahIM hai, parantu upayukta do bAteM anivArya haiM / gAndharna vivAha meM zAstrAnuShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (24 ) sAra niyata vidhi nahIM hotI, phira bhI vaha vivAha hai aura usa vivAha se utpanna saMtAna mokSagAmI taka hotI hai| isI vivAha se rukmaNIjI kRSNajI kI paTarAnI banI thIM aura unase tadbhava mokSagAmI pradyamna paidA hue the| isaliye zAstrAnusAra vidhi ho yA na ho, parantu jahA~ para upayukta do bAteM hogI vahA~ para dharmAnukUlatA hai aura unake binA dharmaviruddhatA hai| prazna (13)-vidhavA hone ke pahile jinhoMne patnItva kA anubhava nahIM kiyA, unheM vidhavA kahanA kahA~ taka ucita hai ? uttara-12 meM prazna ke uttara meM isakA bhI uttara pro sakatA hai / vahA~ kahI huI do bAtoM ke binA jo vivAhanATaka hojAtA hai usake dvArA una donoM baccoM ko pati patnItva kA anubhava nahIM hotaa| ve nATakIya pati patni kahalAte haiM / aisI hAlata meM agara vaha nATakIya pati marajAya to vaha nATakIya patnI nATakIyavidhavA khlaayegii| patnItva ke vyavahAra aura patnItva ke anubhava meM bahuta antara hai / vyavahAra ke liye to cAroM nikSepa upayogI ho sakate haiM, parantu anubhava ke liye sirpha bhAvanikSepa hI upayogI hai| bAlavivAha ke pati-patnI vyavahAra meM sthApanA nikSapase kAma liyA jAtA hai| jo loga use bhAva nikSepa samajha jAte haiM athavA vyavahAra aura anubhava ke antara ko nahIM samajhate, unakI vidvattA (1) dayanIya hai| prazna (14)-kyA patnI banane ke pahila bhI koI vidhavA ho sakatI hai ? aura patnI banakara vrata grahaNa karane meM vatI ke bhAvoM kI z2arUrata hai yA nahIM? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) uttara-patnI banane ke pahile koI vidhavA nahIM ho sktii| isa liye yaha dRr3hatA se kahA jA sakatA hai ki jina bAlikAoM ko loga vidhavA kahate haiM ve vidhavA nahIM haiM kayoMki bAlyAvasthA kA vivAha uparyata do bAtoM ke na hone se vivAha hI nahIM hai / jisakA vivAha hI nahIM usameM na to patnIpana A sakatA hai na vidhavApana / vata grahaNa karane meM bUtI ke bhAvoM kI z2arUrata hai-bhAva ke binA kriyA kisI kAma kI nahIM / zAstrakAra to kahate haiM-'yasmAtkiyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH' arthAt bhAvarahita kriyAoM kA kucha phala nahIM hotA / arthAt bhAvazanya kriyAoM ke dvArA zubhAzubha baMdha aura saMvara Adi nahIM hote| jo loga yaha kahate haiM ki 'aneka saMskAra bAlyAvasthA meM hI karAye jAte haiM isa liye bhAvoM ke binA bhI vrata kahalAyA' ve loga vrata aura saMskAra kA antara nahIM samajhate / vrata kA lakSaNa svAmI samantabhadrAcArya ne yaha likhA hai : abhisandhikRtA viratiH viSayAdyogAvrataM bhavati / arthAt-yogya viSaya se abhiprAya (bhAva) pUrvaka virakta honA vrata kahalAtA hai| vAhyadRSTi se tyAgI ho jAne para bhI jaba taka abhiprAya pUrvaka tyAga nahIM hotA taba taka bUta nahIM kahalAtA hai| saMskAra koI vrata nahIM hai, parantu bUtI banane ko yogyatA prApta karane kA eka upAya hai / vrata pATha varSa kI umara ke pahile nahIM ho sakatA, paraMtu saMskAra to garbhAvasthA se hI hone lagate haiM / saMskAra se yogyatA paidA ho sakatI hai ( yogyatA kA honA avazyambhAvI nahIM hai lekina vrata to yogyatA paidA hone ke bAda usake upayoga hone para Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) hI ho sakate haiN| saMskAra se hamAre Upara prabhAva par3atA hai aura vaha prabhAva prAyaH dUsaroM ke dvArA DAlA jAtA hai; paraMtu vrata dUsaroM ke dvArA nahIM liyA jA sktaa| saMskAra to pAtra meM zraddhA, samajha aura tyAga ke binA bhI DAle jA sakate haiM, paraMtu vrata meM ina tInoM kI atyaMta AvazyakatA rahatI hai / isa liye bhAvoM ke vinA vrata grahaNa ho hI nahIM sakatA / vartamAna meM jo anivArya vaidhavya kI prathA cala par3I hai, vaha vrata nahIM hai, kintu atyAcArI, samartha, nirdaya puruSoM kA zApa hai jo ki striyoM ko unakI kamaz2orI ora mUrkhato ke aparAdha (?) meM diyA gayA hai| prazna ( 15 )-jisane kabhI apanI samajha meM brahmacaryANuvrata grahaNa nahIM kiyA hai usakA vivAha karanA dharma hai yA adharma? uttara--jo muni vA dhAryikA banane ke liye taiyAra nahIM hai yA saptama pratimA bhI dhAraNa nahIM kara sakato use vivAha kara lenA cAhiye-cAhe vaha vidhura ho yA vidhavA, kumAra ho yA kumArI / aisI hAlata meM kisI ko bhI vivAha kI icchA hone para vivAha kara lenA adharma nahIM hai / / prazna (16)-jisakA garbhAzaya garbhadhAraNa karane ke liye puSTa nahIM huA hai usako garbha raha jAne se prAyaH mRtyu kA kAraNa ho jAtA hai yA nahIM? uttara-isa prazna kA sambandha vaidyaka zAstra se hai / vaidyaka zAstra to yahI kahatA hai ki 16 varSa kI lar3akI aura bIsa varSa kA lar3akA honA cAhiye; tabhI yogya garbhAdhAna ho sakatA hai| isase kama umara meM agara garbhAdhAna kiyA jAya to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) santAna alpAyu yA rogI hogI athavA garbha sthAyo na rhegaa| bahuta se loga yaha samajhate haiM ki strIko puSpavati ho jAne se hI garbhAdhAna kI pUrNa yogyatA prApta ho jAtI hai| lekina prAkRtika niyama isake bilakula viparIta hai| aMDa, popaiyA zrAdi phaloM ke vRkSoMmeM jaba puSpa pAte haiM to catura mAlI unheM niSphala hI jhar3A detA hai| kyoMki agara aisA na kiyA jAya to phala bahuta choTe, besvAda aura raddI hote haiM / zrAma ke vRkSa meM agara saba phUloM ke prAma vanane lageM to Ama bilakula raddI hoMge,unakA AkAra rAI ke dAne se zAyada hI bar3A ho sake / isaliye prakRti phI sadI 66 puSpoM ko niSphala jhar3odetI hai| taba kahIM acche Ama paidA hote haiM / sabhI vRkSoM ke viSaya meM yaha niyama hai ki agara Apa unase acchA phala lenA cAhate haiM to prArambha ke puSpoM ko phala na banane dIjiye aura mAtrA se adhika phala na lagane dIjiye / nArI ke viSaya meM bhI yahI bAta hai / vahA~ bhI rajodarzana ke bAda turanta hI garbhAdhAna ke sAdhana na milanA cAhiye, anyathA mRtyu Adi kI pUrI sambhAvanA hai| kahA jA sakatA hai-mRtyu bhale hI ho, paraMtu usakA pApa nahIM laga sakatA / lekina yaha bAta ThIka nahIM hai,kyoMki yatnA. cAra na karane se pramAda hotA hai aura 'pramatta yogAt prANajyaparopaNaM hiMsA' isa sUtra ke anusAra vahA~ hiMsA bhI hai| jaba hama jAnate haiM ki aisA karane se hiMsA ho jAyagI, phira bhI hama vahI kAma kareM to isase hiMsA kA abhiprAya, athavA hiMsA hone se lAparvAhI siddha hotI hai jo ki pApabaMdha kA kAraNa hai| gharameM striyoM ko yaha zikSA dI jAtI hai ki pAnI ko Dhakakara rakkhA karo, nahIM to kor3e makor3e gira kara mara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) jaayeNge| yadyapi striyoM ke hRdaya meM kIr3e makor3e mArane kA abhiprAya nahIM hai phira bhI prayatnAcAra se jo pramAda hotA hai usakA pApa unheM lagatA hai| jaba isa ayatnAcAra se pApa lagatA hai taba jisa prayatnAcAra se manuSyoM ko bhI prANoM se hAtha dhonA par3e to usase pApa kA baMdha kyoM na hogA? prazna (17)-kisI samAja kI pAMca lAkha auratoM meM eka lAkha tetAlIsa hajAra vidhavAe~ zobhA kA kAraNa ho sakatI haiM yA nahIM ? uttara-jisa samAja meM vidhavAoM ko punarvivAha karane kA adhikAra hai, unakA punarvivAha kisI bhI taraha se hInadRSTi se nahIM dekhA jAtA, striyoM ko isa viSaya meM koI saMkoca nahIM rahatA, usa samAja meM kitanI bhI vidhavAeM ho ve zobhA kA kAraNa haiN| kyoMki aisI samAjoM meM jo vaidhavya kA pAlana kiyA jAyagA vaha jabardastI se nahIM, tyAgavRtti se kiyA jAyagA aura tyAgavRtti to jainadharma ke anusAra zobhA kA kAraNa hai hI, lekina jisa samAja meM vaidhavya kA pAlana z2abardastI karavAyA jAtA hai, vahA~ para koI bhI vidhavA zobhA kA kAraNa nahIM hai, kyoMki vahA~ koI vaidhavyadIkSA nahIM letA-vaha to bandI jIvana hai / bandiyoM se kisI bhI samAja kI zobhA nahIM ho sktii| aisI samAjoM ke sAkSaroM ko bhI svIkAra karanA par3atA hai ki "eka vidhavA bhI zobhA kA kAraNa nahIM hai--zobhA kA kAraNa to saubhAgyavatI striyA~ haiN"| isase sApha mAlUma hotA hai ki vidhavAoM ko sthAna saubhAgyavatiyoM se nIcA hai| agara aisI samAjoM meM vaidhavya koI vrata hotA to kyA vidhavAoM kA aisA nIcA sthAna rahatA ? unake viSaya meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2ha ) kyA aise apamAnajanaka zabda likhe jAte ? vratI ke Age zravatI ko kyI zobhA kA kAraNa kahA jAtA ? vaidhavya dIkSA se dIkSita mahilAe to saubhAgyavatI aura saubhAgyavAnoM se bhI pUjya haiN| gRhasthAzrama meM ve vItarAgatA kI eka kiraNa haiM / parantu unako itanA mUlya to taba mile jaba samAja meM vidhavA vivAha kA pracAra ho / tabhI unake tyAga kA mUlya hai / jo vastu z2abardastI china gaI, jisake Upara adhikAra hI nahIM rahA, usakA tyAga hI kyA ? kahA jA saktA hai ki 'devI Apatti para kauna vijaya prApta kara saktA hai ? plega, inphlueMjA zrAdi se manuSya kSati ho jAtI hai, vahA~ kyA kisI ke hAtha kI bAta hai' ? aisI bAta karane vAloM se hama pUchate haiM ki bImArI ho jAne para Apa cikitsA karate haiM yA nahIM ? agara daiva para kucha vaza nahIM hai to auSadhAlaya kyoM khulavAye jAte haiM ? daiva ke udaya se kaMgAla ho kara bhI loga arthopArjana kI ceSTA kyoM karate haiM ? daiva ke udaya se to saba kucha hotA hai, phira puruSArtha kI kucha z2arUrata hai yA nahIM ? tathA yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki daiva ke dvArA jaise vidhavAe~ banatI haiM; usI prakAra vidhura bhI banate haiM / vidhuroM ke liye to daiva kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai aura vidhavAoM ke liye kiyA jAtA hai - yaha andhera kyoM ? yadi kahA jAya ki vidhurapana kI cikitsA bhI deva ke udaya se hotI hai to vidhavApana kI cikitsAbhI deva ke udaya se ho jAyagI aura hone lagI hai / manuSya ko udyoga karanA cAhiye, agara saphala ho jAya to ThIka hai / agara saphalatA na hogI to kyA doSa hai ? " yatne kRte yadi na siddhayati ko'tra doSaH " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) agara koI vidhavA vivAha se vaidhavya kI cikitsA karatA hai to hameM usako dhanyavAda denA cAhiye / yahA~ koI zIlabhraSTatA kI sambhAvanA kare to yaha bhI anucita hai| isakA uttara hama de cuke haiM / daivakRta vidhuratva ke duHkha ko hama dUra karate haiM aura isase samAja kI zobhA nahIM vigar3atI to vaidhavya duHkha ko dUra karane se bhI zobhA na bigdd'egii| prazna (18)-jisa taraha jaina samAja kI saMkhyA ghaTa rahI hai usase jaina samAja ko hAni hai yA lAbha ? uttara-gavarnameNTa ko mardumazumArI kI ripoTauM ke dekhane se sApha mAlUma hai ki prativarSa 7 haz2Ara ke hisAba se jainI ghaTa rahe haiM / gavarnameNTa kI riporTa para avizvAsa karane kA koI kAraNa nahIM hai| samAja kA Adarza jitanA cAhe UMcA ho, parantu use apanA mAdhyama aisA avazya rakhanA cAhiye jisase samAja ko nAza na hojAya / ucca dharma kA pAlana karanA acchI bAta hai, paranta vaha samAja kA anivArya niyama na honA cAhiye / jinameM zakti ho ve pAlana kareM, na ho to na kareM / samAja kI saMkhyA kAyama rahegI to ucca dharma kA pAlana karane vAle bhI mileMge / jaba samAja hI na rahegI to kauna ucca dharma kA pAlana karegA aura kauna madhyama dharma kaa| isa liye samAja ko koI bhI aAtmaghAtaka rivAja na banAnA cAhiye / vartamAna meM anivArya vaidhavya ke rivAja se saMkhyA ghaTa rahI hai aura isase bahuta hAni ho rahI hai / .. prazna (16)--jainasamAja meM kAphI saMkhyA meM avivAhita haiM yA nahIM? uttara--haiM / paraMtu isakA kAraNa striyoM kI kamI nahIM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 31 ) kintu anivArya vaidhavya kI kuprathA hai| dharma ke veSa meM chipI huI yaha dharmanAzaka prathA baMda ho jAya to avivAhita rahane kA maukA na Ave / prazna (20)-eka lAkha tetAlIsa haz2Ara vidhavAe~ agara samAjameM na hotI to janasaMkhyA bar3ha sakatI thI yA nahIM? uttara-itanI vidhavAoM ke sthAna meM agara sadhavAe~ hotI to saMkhyA avazya bddh'tii| madumazumArI kI ripoTau se mAlUma hotA hai ki jina samAjoM meM vidhavA-vivAha kA rivAja hai unakI janasaMkhyA nahIM ghaTa rahI hai, balki bar3ha rahI hai| jo loga aisA kahate haiM ki "kyA koI aisI zakti hai jo ki daiva. bala kA avarodhaka hokara vidhavA na hone de ?" aisA kahane vAloM ko buddhi mithyAtva ke udaya se bhraSTa hogaI hai-ve daivai. kAMtavAdI bana gaye haiM / kumArapana aura kumArIpana, tathA vidhurapana bhI daiva ke udaya se hote haiM, kintu unake dUra karane kA upAya hai| isI prakAra vaidhavya ke dUra karane kA bhI upAya vidhavA-vivAha hai| hAthakaMkaNa ko pArasI kyA ? sau pacAsa vidhavA-vivAha karake dekha lo| jitane vivAha hoMge utanI vidhavAe~ ghaTa jaayNgii| agara vidhavAoM kA saMsArI jIvoM kI taraha honA anivArya hai to jaise saMsArI jIvoM ko siddha banAne kI ceSTA kI jAtI hai usI taraha vidhavAoM ko bhI sadhavA banAne kI ceSTA karanA cAhiye / chaH mahInA ATha samaya meM 608 jIva saMsArI se siddha bana jAte haiN| agara itane samaya meM itanI hI vidhavAe~ sadhavA banAyI jA~ya to saba vidhavAeM na ghaTane para bhI bahuta ghaTa jaavegii| agara koI kahe ki "vidhavA-vivAha se nitya naye utpAta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) aura vizAla anartha hoMge, isIliye saMkhyAvRddhi ke pralobhana meM hameM na par3anA cAhiye" lekina yaha bhUla hai / pratyeka rivAja se kucha na kucha hAni aura kucha na kucha lAbha hotA hI hai | vicAra sirfa itanA kiyA jAtA hai ki hAni jyAdA hai yA lAbha ? agara lAbha jyAdA hotA hai to vaha grahaNa kiyA jAtA hai / agara hAni jyAdA hotI hai to chor3a diyA jAtA hai / vivAha ke rivAja se hI bAla-vivAha, vRddha-vivAha, kanyA- vikraya, striyoM kI gulAmI Adi kurItiyA~ aura duHparisthitiyA~ paidA huI haiN| agara vivAha kA rivAja na hotA to na ye kurItiyA~ hotIM, na vijAtIya vivAha, vidhavA-vivAha Adi ke jhagar3e khar3e hote| isaliye kyA vivAha prathA burI ho sakatI hai ? manuSya ko bahuta sI bImAriyA~ bhojana karane se hotI haiM / to kyA bhojana na karanA cAhiye ? hamAre jIvana meM aisA kauna sA kArya yA samAja meM aisI kaunasI prathA hai jinameM thor3I bahuta burAI na ho ? paraMtu hameM ve saba kAma isa liye karanA par3ate haiM ki unase lAbha adhika hai| vidhavA-vivAha se kitane anartha ho sakeMge, usase z2yAdA anartha to Aja vidhavA-vivAha na hone se ho rahe haiN| vidhavAoM kA nArakIya jIvana, gupta vya bhicAra kA daura daurA, avivAhita puruSoM kA banagaja kI taraha DolanA aura kasAiyoM ko bhI lajjita karane vAle bhrUNa hatyA ke dRzya, ye kyA kama anartha hai ? ina saba zranarthoM ko dUra karane ke liye vidhavA-vivAha eka sarvottama upAya hai / vidhavAvivAha se samAja kSINa nahIM hotI, anyathA yoropa, amerikA Adi meM yaha tarakkI na hotI / agara vidhavAvivAha ke virodha se samAja kA uddhAra hotA to hameM pazuoM kI taraha gulAmI kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 33 ) jaMjIra meM na ba~dhanA pdd'taa| hamane vidhavA-vivAha kA virodha karake striyoM ke manuSyocita adhikAroM ko har3apA, isaliye aAja hameM duniyA~ ke sAmhane aurata bana ke rahanA par3atA hai| manuSyoM ko achUta samajhA; isaliye Aja hama duniyA~ ke achUta bana rahe haiM / hamAre rAnasI pApoM kA prakRti ne gina ginakara daMDa diyA hai| phira bhI hama unhIM rAkSasI atyAcAroM ko dharma samajhate haiM ! kahate haiM-vidhavA-vivAha se zarIra kI vizuddhi naSTa ho jAyagI! jisa deha ke viSaya meM jaina samAja kA baccA bacco jAnatA hai pala rudhira rAdha mala thailI, kIkasa vasAdi te mailI / nava dvAra baha ghinakArI, asa deha kare kima yArI // aisI deha meM jo vizuddhi dekhate haiM unakI A~kheM aura hRdaya kina pApa paramANuoM se bane haiM, yaha jAnanA kaThina hai| vyabhicArajAta zarIra se jaba sudRSTi sarIkhe vyakti mokSa taka pahuMce haiM taba jo loga aise vyaktiyoM ko jaina bhI nahIM samajhate unheM kina mUkhoM kA ziromaNi mAnA jAya ? jaina dharma AtmA kA dharma hai na ki rakta, mAMsa aura haDDiyoM kA dharma / camAra . bhI rakta, mAMsa meM dharma nahIM dekhte| phira jo loga ina cIz2oM meM dharma dekhate haiM, unheM hama kyA kaheM ? prazna (21)--va isakA uttara isa meM se haTA diyA gayA hai kyoMki, isakA sambandha sampradAya vizeSa ke sAdhuoM se hai| prazna ( 22 )-kyA rajasvalA ke rakta meM itanI tAkata hai ki vaha samyagdarzana kA nAza kara sake ? yadi nahIM to kyA samyagdarzana ke rahate avivAhita rajasvalA ke mAtA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 34 ) pitA Adi naraka meM jA sakate haiM ? yadi mAna liyA jAya ki usa rakta meM vaisI zakti hai to kyA vivAha kara dene se vaha naSTa ho jAtI hai ? uttara-rajasvalA ke rakta meM samyagdarzana naSTa karane kI tAkata nahIM hai / avivAhita avasthA meM rajodarzana hone se pApa bandha nahIM, kintu puNya baMdha hotA hai| kyoMki jitane dina taka brahmacarya palatA rahe utane dinataka, acchA hI hai| hA~, agara koI kanyA vA vidhavA, vivAha karanA cAhe aura dUsare loga usake isa kArya meM bAdhA DAleM to ve pApa ke bhAgI hote haiM, kyoMki isase vyabhicAra phailatA hai| garbhadhAraNa kI yogyatA vyartha jAne se pApa kA baMdha nahIM hotA, kyoMki yadi aisA mAno jAyagA to una rAjAoM ko mahApApI kahanA par3egA jo saikar3oM striyoko chor3akara muni bana jAte the aura rajodarzana banda hone ke pahile AryikA bananA bhI pApa kahalAyagA / vidhavA vivAha ke virodhI isa yukti se bhI mahApApI kahalAyeMge ki ve vidhavAoM kI garbhadhAraNa zakti ko vyartha jAne dete haiN| jo loga yaha samajhate haiM ki 'rajodarzana ke bAda garbhAdhAnAdi saMskAra na karane se mAtA pitA saMskAralopaka aura rAjanamArgalopI ho jAte haiM" ve saMskAra kA matalaba hI nahIM samajhate / vivAha bhI to eka saMskAra hai; phira jina tIrthaMkaroM ne vivAha nahIM karAye ve kyA saMskAra lopaka aura jinamArgalopI the ? brAhmI aura sundarI jIvanabhara kumArI hI rahIM to kyA unake pitA bhagavAna RSabhadeva aura mAtA marudevI, bhAI bharata, bAhubalI Adi naraka gaye? ye loga bhI kyA jinamArgalopI hI the? garbhAdhAnAdi saMskAra tabhI karanA cAhiye jaba ki strI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) puruSa ke hRdaya meM garbhAdhAna kI tIvra icchA ho, phira bhale hI vaha saMskAra 25 varSa kI umra meM karanA par3e / icchA paidA hone ke pUrva aise saMskAra karanA balAtkAra ke samAna paizAcika kArya hai| prazna (23)--caturtha, paMcama, saitavAla Adi jAtiyoM meM vidhavA vivAha kaba se pracalita hai aura ye jAtiyA~ kaba se jaina jAtiyA~ haiM ? uttara-jaina samAja kI vartamAna sabhI jAtiyA~ haz2Ara varSa se purAnI nahIM haiN| jina logoM ko milAkara ye jAtiyA~ banAI gaI thIM unameM vidhavA vivAha kA rivAja pahile se hI thA / yaha ina jAtiyoM kI hI nahIM kintu dakSiNa prAnta mAtra kI nyAyocita rIti hai / dakSiNa meM anya ajaina logoM meM bhI joki uccavarNI haiM-yaha rivAja pAyA jAtA hai / aitihAsika satya to yaha hai ki uttara bhArata meM parde kA rivAja aAjAne se yahA~ kI striyA~ makAna ke bhItara kaida ho gaI aura puruSoM ke caGgula meM pha~sagaIM / puruSoM ne isa paristhiti kA burI taraha upabhoga kiyaa| unhoMne striyoM ke manuSyocita adhikAra har3apa liye / parantu dakSiNa kI striyA~ ghara aura bAhara donoM jagaha kAma karatI thIM, isa liye svArthI puruSoM kA kucaka unake Upara na cala pAyA aura unake punarvivAha prAdi ke adhikAra surakSita rahe / hA~, jina gharoM kI striyA~ ArAma talaba ho kara ghara meM par3I rahIM una gharoM ke svArthI puruSoM ne maukA pAkara unake adhikAra har3apa liye / isa liye thor3e se gharoM meM yaha rivAja nahIM hai| uttara prAnta meM bhI zUdroM meM vidhavA vivAha kA rivAja hai / isakA kA kAraNa yahI hai ki Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI striyAM ghara ke atirikta bohara kA kAma bhI karatI haiN| aba z2amAnA badala gayA hai / lekina jisa z2amAne meM strI puruSoM kA saMgharSa huA thA usa z2amAne meM jahA~ kI striyA~ Arthika dRSTi se puruSoM kI pUrI gulAma banIM vahA~ kI striyoM ke bahuta se adhikAra china gye| unameM punarvivAha kA adhi. kAra mukhya thA; jahA~ striyA~ apane pairoM para khar3I rahIM vahA~ yaha adhikAra bacA rhaa| prazna (24)--vidhavA vivAha se inake kauna kauna se adhikAra china gaye haiM tathA kauna kauna sI hAniyA~ huI haiM ? uttara-vidhavA vivAha se kisI ke adhikAra nahIM chinate / adhikAra chinate haiM kamajorI se aura mUrkhatA se / aphrikA, amerikA Adi meM aneka jagaha bhAratIyoM ke sAtha achUta kaisA vyavahAra kiyA jAtA hai| isakA kAraNa bhAra. tIyoM kI kamaz2orI hai / dakSiNa ke upAdhyAyoM meM vidhavA vivAha kA rivAja hai, ve nirmAlya bhakSaNa bhI karate haiM / phira bhI unake adhikAra sabase jyAdA haiN| isakA kAraNa hai samAja kI murkhatA / uttara prAnta ke dasse agara vidhavA vivAha na kareM to bhI unheM pUjA ke adhikAra nahIM mileMge, parantu dakSiNa ke logoM ko sarvAdhikAra haiN| adhikAra chinane ke kAraNa to dUsare hI hote haiM / hA~, dhArmika dRSTi se vidhavA vivAha vAloM kA koI adhikAra nahIM chinatA / svargoM meM bhI vidhavA vivAha hai, phira bhI deva loga naMdIzvara meM, samavazaraNa meM tathA anya kRtrimAkRtrima caityAlayoM meM bhagavAna kI pUjA bandanA Adi karate haiM / vidhavA vivAha, kumArI vivAha ke samAna dharmAnukUla hai| yaha bAta hama pahile siddha kara cuke haiM / jaba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) kumArIvivAha se koI adhikAra nahIM chinate to vidhavA vivAha se kaise chineMge / kucha loga nAsamajhI se vidhavA vivAha se una adhikAroM kA chinanA batalAte haiM jo vyabhicAra se bhI nahIM china sakate ! isa sambandha ke kucha zAstrIya udAharaNa suniye - - kauzAmbI nagarI ke rAjA sumukha ne vIraka seTha kI strI ko hara liyA; phira donoM ne muniyoM ko zrAhAra diyA aura marakara vidyAdhara, vidyAdharI hue / inahI se harivaMza calA / padmapurANa aura harivaMzapurANa kI isa kathA se mAlUma hotA hai ki vyabhicAra se munidAna adhikAra nahIM chinatA / rAjA madhu ne candrAbhA kA haraNa kiyA thaa| pIche sai donoM ne jinadIkSA lI aura solahaveM svarga gye| isase mAlUma hotA hai ki vyabhicAra se muni, zrArthikA banane kA bhI adhikAra nahIM chinatA / prAyazcita granthoM ke dekhane se mAlUma hotA hai ki zrArthikA bhI agara vyabhicAraNI ho jAya to prAyazcita ke bAda phira AryikA banAI jA sakatI hai / vyabhicArajAta sudRSTi sunAra ne munidIkSA lI aura mokSa gayA, yaha bAta prasiddha hI hai / isa se mAlUma hotA hai ki vyabhicAra se yA vyabhicAra jota hone se kisI ke adhikAra nahIM chinate / vidhavAvivAha to vyabhicAra nahIM hai, usase kisI ke adhikAra kaise china sakate haiM ? prazna (25) - ina jAtiyoM meM koI muni dIkSA le sakatA hai yA nahIM ? yadi le sakatA hai to kyA unake qhAnadAna meM vidhavAvivAha nahIM huA aura kyA vidhavAvivAha karane vAle qhAnadAnoM se beTI vyavahAra nahIM huA ? uttara - ina jAtiyoM meM munidIkSA lete haiN| beTI - vyava - www.umaragyanbhandar.com Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) hAra bhI saba jagaha hotA hai / yaha saba dharmAnukUla hai / isakA khulAsA 23 aura 24 ve prazna ke uttara meM ho cukA hai| prazna (26)--vyabhicAra se paidA huI santAna munidIkSA le sakatI hai yA nahIM? yadi nahIM to vyabhicAriNI kA putra sudRSTi sunAra usI bhava se mokSa kyoM gayA ? kyA yaha kathA mithyA hai ? uttara-yadi kathA mithyA bhI ho to isase yaha mAlUma hotA hai ki jina jina prAcAryoM ne yaha kathA likhI hai unheM vyabhicArajAta santAna ko muni dIkSA lene kA adhikAra svIkAra thA / yadi kathA satya ho to kahanA hI kyA hai ? manuSya kisI bhI taraha kahIM bhI paidA huA ho, vairAgya utpanna hone para use munidIkSA lene kA adhikAra hai / isameM to sandeha nahIM ki sudRSTi sunAra thA, kyoMki donoM bhavoM meM prAbhUSaNa banAnekA dhaMdhA karatA thA, joki sunAra kA kAma hai / ratnavijJAnika zabda se itanA hI mAlUma hotA hai ki vaha ratnoM ke jar3ane ke kAma meM bar3A hoziyAra thA; vyabhicAra jAtatA to spaSTa hI hai, kyoMki jisa samaya vaha marA aura apanI strI ke hI garbha meM AyA usake pahile hI usako strI vyabhicAraNI ho cukI thI aura jAra se hI usane sudRSTi kI hatyA karavAI thI / vaha apane vIrya se hI paidA huA ho, parantu isameM sandeha nahIM ki vIrya vyabhicAriNI ke garbha meM DAlA gayA thA / itane para bhI jaba koI doSa nahIM hai to vidhavA-vivAha meM kyA doSa hai ? vidhavA vivAha se jo saMtAna paidA hogI vaha bhI to eka hI vIrya se paidA hogii| prazna (27)--traivarNikAcAra ke gyArahaveM adhyAya meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) 173 ve Adi zlokoM se strI-punarvivAha kA samarthana hotA hai yA nahIM ? uttara - hotA hai / traivarNikAcAra ke racayitA somasena ne hindU-smRtiyoM kI naqala kI hai, yahA~ taka ki vahA~ ke zloka curA curA kara grantha kA kalevara bar3hAyA hai| hindU-smRtiyoM meM vidhavA-vivAha kA vidhAna pAyA jAtA hai isaliye unameM bhI isakA vidhAna kiyA hai / dUsarI bAta yaha hai ki dakSiNa prAnta maiM ( jahA~ ki somasena bhaTTAraka hue haiM ) vidhavA-vivAha kA rivAja sadA se rahA hai / yaha bAta hama teIsaveM prazna ke uttara meM kaha cuke haiN| isaliye bhI somasena jI ne vidhavA-vivAha kA samarthana kiyA hai / saba se spaSTa bAta to yaha hai ki unane gAlava RSi kA mata vidhavA-vivAha ke pakSa meM uddhRta kiyA hai lekina usakA khaNDana bilakula nahIM kiyA / pAThaka z2arA nimna likhita zloka para dhyAna deM : : kalau tu punarudvAhaM varjayediti gAlavaH / kasmividethe icchanti na tu sarvatra kecana // " gAlava RSi kahate haiM ki kalikAla meM punarvivAha na kare / parantu kucha loga cAhate haiM ki kisI kisI deza meM karanA cAhiye / " isase sAfa mAlUma hotA hai ki dakSiNa prAnta meM usa samaya bhI punarvivAha kA rivAja cAlU thA jisakA virodha bhaTTArakajI bhI nahIM kara sake / isaliye unane vidhavA-vivAha ke virodha meM eka paMkti bhI na likhI / jo AdamI z2arA z2arA sI bAta meM sAta puzta ko naraka meM bhejatA hai vaha vidhavA vivAha ko z2arA bhI niMdA na kare yaha bar3e Azcarya kI bAta hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) somasena ne gAlava RSi kA mata udhRta karake usakA khaNDana karanA to dUra, apanI asammati taka z2Ahira nahIM kI / isase sAfa mAlUma hotA hai ki somasena vidhavA-vivAha ke pakSa meM the, athavA vipakSa meM nahIM the / anyathA unheM gAlavaRSi ke patako uddhata karane kI kyA z2arUrata thI ? aura agara kiyA thA to usakA virodha to krte| isase eka bAta aura mAlUma hotI hai ki hindU logoM meM kalikAla meM punarvivAha varjanIya hai ( so bhI, kisI kisI ke mata se nahIM hai| lekina pahile yugoM meM punarvivAha varjanIya nahIM thaa| zrImAna paM0 jugalakizorajI mukhtAra ne jaina jagat ke 18 va aGka meM parAzara,vasiSTha,manu,yAjJavalkya aAdi RSiyoM ke vAkyaM dekara hindU-dharmazAstroM meM strI-punarvivAha ko bar3e akA. Tya pramANoM se siddha kiyA hai| jo loga "naSTe mRte pravajite klIbe ca patite patau / paJcasvApatsunArINAM patiranyo vidhIyate" isa zloka meM patau kA apatau artha karate haiM ve bar3I bhUla meM haiM / amitagati prAcArya ne isa zloka ko vidhavA-vivAha ke samarthana meM uddhRta kiyA hai| veda meM pati zabda ke pataye Adi rUpa pIso jagaha milate haiM / mukhtAra sAhiba ne vyAkaraNa zrAdi ke prakaraNoM kA ullekha karake bhI isa bAta ko siddha kiyA hai| hitopadeza kA nimnalikhita zloka bhI isI bota ko siddha karatA hai 'zazinIva himAAnAm dharmArtAnAm ravAviva / mano na ramate strINAM jarAjINendriye patau // zAntipurANa meM bhI 'pateH' aisA prayoga milatA hai| hindU-dharmazAstroM se vidhavA-vivAha ke poSaNa meM bahuta hI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 41 ) adhika pramANa haiM / isa liye yaha bAta siddha hotI hai ki hinduoM meM pahile Amataura para punarvivAha hotA thaa| aise vivAhoM ko santAna dharmaparivartana karake jainI bhI banatI hogii| jisa prakAra aAja dakSiNa meM vidhavA vivAha cAlU hai uso taraha usa z2amAne meM uttara prAnta meM bhI rahA hogaa| kauTilIya arthazAstra ke dekhane se yaha bAta bilakula spaSTa ho jAtI hai / cANikya ne yaha prantha mahArAjA caMdragupta ke rAjya ke liye banAyA thA, aura jainagraMthoM se yaha siddha hai ki mahArAjA caMdragupta jainI the| eka jaino ke rAjya meM punarvivAha ke kaise niyama the, yaha dekhane yogya hai "hasva pravAsinAM zudra vaizya kSatriya brAhmaNAnAM bhAryAH saMvatsarottaraM kAlamAkAMkSaranajAtAHsaMvatsarAdhikaM prjaataaH| prativihitA dviguNaM kAlaM // aprativihitAH sukhAvasthA vibhUyuH paraMcatvArivANyaSTauvA hAtayaH // tato yathA datta mAdAya prmushcyuH| brAhmaNamadhIyAnaM daza varSANya prajAtA dvAdaza prajAtA rAjapuruSamAyuH kSayAdAkSeta // savarNatazca prajAtA nApavAdaM samet / kuTumbarddhi lope vA sukhAvasthai vimuktA yatheSTaM vindeta jIvitArtham / ' arthAt-thor3e samaya ke liye bAhara jAne vAle zUdra vaizya, kSatriya aura brAhmaNoM kI putrahIna striyA~ eka varSa tathA putravatI isase adhika samaya taka unake pAnekI pratIkSA kreN| yadi pati unako zrAjIvikA kA prabandha kara gaye hoM to ve dugune samaya unakI pratIkSA kareM aura jinake bhojanAcchAdana kA prabandha na ho unakA unake samRddha baMdhubAMdhava cAra varSa yA adhika se adhika ATha varSa taka pAlana poSaNa kreN| isake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 42 ) bAda prathama vivAha meM diye dhana ko vApisa lekara dUsarI zAdI ke liye AzA deve | par3hane ke liye bAhara gaye hue brAhmaNoM kI putrarahita striyA~ daza varSa aura putravatI striyA~ bAraha varSa taka pratIkSA kreN| yadi koI vyakti rAjA ke kisI kArya se bAhara gaye hoM to unakI striyA~ zrAyu paryaMta unakI pratIkSA kreN| yadi kisI samAna varNa ( brAhmaNAdi ) puruSa se kisI strI ke baccA paidA hojAya to vaha nindanIya nahIM / kuTumba kI sampatti nAza hone para athavA samRddha bandhubAMdhavoM se chor3e jAne para koI strI jIvana nirvAha ke liye apanI icchA ke anusAra anya vivAha kara sakatI hai| prakaraNa z2arA lambA hai; isaliye hamane thor3A bhAga hI diyA hai| isameM vidhavAvivAha aura sadhavA vivAha kA pUrA samarthana kiyA hai| yaha hai savA do haz2Ara varSa pahile kI eka jaina nareza kI rAjyanIti / zragara candragupta jainI nahIM the to bhI usa samaya kA yaha zrAma rivAja mAlUma hotA hai / zrAcArya somadeva ne bhI likhA hai - vikRta patyUDhApi punarvivAhamarhatIti smRtikArAH - zrarthAt jisa strI kA pati vikArI ho, vaha punarvivAha kI adhikAriNI hai, aisA smRtikAra kahate haiN| somadeva zrAcArya ne aisA likhakara smRtikAroM kA bilkula khaNDana nahIM kiyA hai, isase siddha hai ki ve bhI punavivAha se sahamata the / isI rIti se somasena ne bhI likhA - unane gAlava RSi ke bacana uddhRta karake vidhavAvivAha kA samarthana kiyA hai / prazna ( 28 ) - agara kisI abodha kanyA se koIbalAtkAra kare to vaha kanyA vivAha yogya rahegI yA nahIM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 43 ) uttara-kyoM na rahegI? yaha bAta to unheM bhI svIkAra karanA cAhiye jo striyoM ke punarvivAha ke virodhI haiM, kyoMki una logoM ke mata se vivAha bhAgama kI vidhi se hotA hai| balAtkAra meM Agama kI vidhi kahA~ hai ? isa liye vaha vivAha to hai nahIM aura avivAhita kanyA ko to sabhI ke mata se vivAha kA adhikAra hai / rahI balAtkAra kI bAta so usakA daMDa balAtkAra karane vAle pApI puruSa ko milanA cAhiye-becArI kanyA ko kyoM mile ? kucha loga yaha kahate haiM ki "yadi balAtkAra karane vAlA puruSa kanyA kA sajAtIya yogya ho to usI ke sAtha usa kanyA kA pANigrahaNa kara denA cAhiye; anyathA kanyA jIvanabhara brahmacAriNI rhe|" jo loga balAtkAra karane vAle pApI, nIca, pizAca puruSa ko bhI yogya samajhate haiM unakI dharmabuddhi kI balihArI ! brahmacarya pAlanA kanyA kI icchA kI bAta hai, parantu agara vaha vivAha karanA cAhe to dharma use nahIM rokatA / na samAja ko hI rokanA cAhiye / jo loga punarvivAha ke virodhI haiM unameM agara nyAya buddhi kA anaMtavA~ hissA bhI rahegA to ve bhI na rokeMge kyoMki aisI kanyA kA vivAha karanA punarvivAha nahIM hai| prazna (26)--traivarNikAcAra se talAka ke rivAja kA samarthana hotA hai / kyA yaha ucita hai ? uttara-dakSiNa prAMtameM talAka kA rivAja hai isaliye somasena ne isa rivAja kI puSTi kI hai| ve kisI ko dasaveM varSa meM, kisI ko 12 ve varSa meM, kisI ko paMdrahaveM varSa meM, talAka dene kI ( chor3a dene kI ) vyavasthA dete haiM / jisakA bolacAla acchA na ho usako turaMta talAka dene kI vyavasthA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 44 ) hai| isa prathA kA dharma ke sAtha koI tAlluka nahIM hai| samAja kI paristhiti dekhakara usI ke anusAra isa viSaya meM vicAra karanA cAhie / paraMtu jina kAraNoM se somasena jI ne talAqa dene kA upadeza diyA hai unase talAka denA anyAya hai| yoM bhI talAka prathA acchI nahIM hai| prazna (30)-kisa kAraNa se purANoM meM vidhavA vivAha kA ullekha nahIM milatA ? usa samaya kI paristhiti meM aura prAja kI paristhiti meM aMtara hai yA nahIM? uttara-purANoM ke TaTolane ke pahile hameM yaha dekhanA cAhiye ki paurANika kAla meM vidhavAvivAha yA striyoM ke punarvivAha kA rivAja thA yA nahIM? aitihAsika raSTi se jaba hama isa viSaya meM vicAra karate haiM taba hameM kahanA par3atA hai ki usa samaya punarvivAha kA rivAja z2arUra thA / 27 vai prazna ke uttara meM kahA jA cukA hai ki hiMdU dharmazAstra ke anusAra vidhavAvivAha siddha hai| gAlava Adi ke mata kA ullekha somasena jI ne bhI kiyA hai| isase siddha hai ki jainasamAja meM yaha rivAja ho yA na ho paraMtu hiMda samAja meM avazya thA / hiMdU purANoM ke dekhane se yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai / unake graMthoM ke anusAra sugrIva kI strI kA punarvivAha huA thA; dhRtarASTra pAMDu aura vidura niyoga kI santAna haiN| yadi yaha kahA jAya ki ye kahAniyA~ jhUThI haiM to bhI hAni nahIM, kyoMki isase itanA avazya mAlUma hotA hai ki jina logoM ne ye kahAniyA~ banAI haiM una logoM meM vidhavAvivAha aura niyoga kA rivAja z2arUra thA aura ise ve ucita samajhate the| damayaMtI ne nala ko Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (45) hU~Dhane ke liye apane punarvivAha ke liye svayambara kiyA thA / mAnA ki use dUsarA vivAha karanA nahIM thA, paraMtu isase yaha avazya hI siddha hotA hai ki usa samaya punarvivAha kA rivAja thA aura rAjA loga bhI usameM yoga dete the| upayukta vivecana se itanI bAta siddha huI ki caturthakAla meM ajaina logoM meM striyoM ke punarvivAha kA rivAja thA / aba hama dhAge bar3hate haiN| caturtha kAla meM RSabhadeva bhagavAna ke bAda zAMtinAtha bhagavAna ke pahile pratyeka tIrthakara ke aMtarAla meM aisA samaya prAtA rahA hai jaba kI jaina dharma kA viccheda ho jAtA thA / aise samaya meM ajainoM ke dhArmika vizvAsa ke anusAra vidhavAvivAha, niyoga zrAdi avazya hote the / dharmaviccheda kA vaha aMtarAla asaMkhya varSoM kA hotA thaa| isase karor3oM pIr3hiyA~ isI taraha nikala jAtI thI aura itanI pIr3hiyoM taka vidhavA vivAha, niyoga Adi kI prathA calatI rahatI thii| phira inhIM meM jainI loga paidA hote the arthAt dIkSA lekara jainI banate the| isa liye jainI bhI isa prathA se achate nahIM the| dUsarI bAta yaha hai ki dIkSAnvaya kriyA ke dvArA ajainoM ko jainI banAyA jAtA thaa| isa taraha bhI isa pratho kI chUta lagatI rahatI thii| jaina zAstroM ke anusAra hI jaba itanI bAta siddha ho jAtI hai taba vidhavA vivAha kA prathamAnuyoga meM ullekha na honA sirpha Azcarya kI bAta raha jAtI hai; vizeSa mahatva kI nahIM / paraMtu z2arA aura gambhIra vicAra karane para isakI AzcaryajanakatA bhI ghaTa jAtI hai aura mahatva to bilakula nahIM rhtaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 46 ) Ajakala hamAre jitane purANa haiM ve saba zreNika ke pUchane para gautama gaNadhara ke kahe hue batalAye jAte haiM / Ajakala jo rAmAyaNa, mahAbhArata prasiddha haiM, zreNika ne una saba para vicAra kiyA thA aura jaba vaha caritra unheM na a~ce to gautama se pUchA aura unane saba caritra kahA aura burAiyoM kI bIca bIca meM nindA kii| lekina isake bIca meM unane kahIM vidhavA vivAha kI nindA nahIM kii| hamAre paMDita loga vidhavA vivAha ko parastrIsevana se bhI burA batalAte haiM lekina gautama gaNadhara ne itane bar3e pApa (?) ke virodha meM eka zabda bhI nahIM kahA / isase sApha mAlUma hotA hai ki gautama gaNadhara kI dRSTi meM bhI vidhavA vivAha kI burAI kumArI vivAha se adhika nahIM thI anyathA jaba parastrIsevana kI nindA huI aura mithyAtva kI bhI nindA huI taba vidhavAvivAha kI nindA kyoM nahIM huI ? eka bAta aura hai| zAstroM meM parastrIsevana kI nindA jisa kAraNa se kI gaI hai vaha kAraNa vidhavA vivAha ko lAgU hI nahIM hotA / jaise yathA ca jAyate duHkha ruddhAyAmAtma yoSiti / narAntareNa sarveSAmiyameva vyavasthitiH // "jaise apanI strI ko koI rokale to apane ko duHkha hotA hai usI taraha dUsare kI strI roka lene para dUsare ko bhI hotA hai|" pAThaka hI vicAreM, jisakA pati maujUda hai usI strI ke viSaya meM Upara kI yukti ThIka kahI jA sakatI hai| lekina vidhavA kA to pati hI nahIM hai. phira duHkha kise hogA ? agara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 47 ) kahA jAya ki koI sambandhI to hoMge, unheM to duHkha ho sakatA hai; lekina yaha to ThIka nahIM, kyoMki isa viSaya meM svAmI ko chor3a kara kisI dUsare ke duHkha se pApa nahIM hotaa| hAM agara strI svayaM rAjI na ho to bAta dUsarI hai / anyathA rukmaNIharaNa Adi bIso udAharaNa diye jA sakate haiM jinameM mAtA pitA ko duHkha huA thA phira bhI vaha pApa nahIM mAnA gyaa| isakA kAraNa yahI hai ki rukmaNI kA koI svAmI nahIM thA jisake duHkha kI parvAha kI jAtI aura vaha to svayaM rAjI thI hii| vidhavA ke viSaya meM bhI bilakula yahI bAta hai| usakA koI svAmI to hai nahIM jisake duHkha kI parvAha kI jAya aura yaha svayaM rAjI hai / hAM, agara vaha rAjI na ho to usakA vivAha karanA avazya pApa hai / paraMtu yaha bAta kanyA ke viSaya meM bhI hai / kanyA agara rAjI na ho to usakA vivAha karanA anyAya hai; pApa hai| isa vivecana se hameM yaha acchI taraha mAlUma ho jAtA hai ki gautamagaNadhara ne vidhavA vivAha kI nindA kyoM nahIM kI ? zAstroM meM vidhavA vivAha kA ullekha kyoM nahIM hai ? isa ke pahale hameM yaha vicAranA cAhiye ki vidhavAoM ko ullekha kyoM nahIM hai ? vidhavAe~ to usa samaya bhI hotI thIM? paraMtu jisa prakAra kanyAoM ke jIvana kA citraNa hai, patnIjIvana kA citraNa hai, usI prakAra prAyaH vaidhavya kA citraNa nahIM hai| itanA hI nahIM balki vaidhavya dIkSA kisI ne lI isakA bhI citraNa nahIM hai| isa kAraNa kyA hama yaha kaha sakate haiM ki usa samaya vidhavAe~ nahIM hotI thI yA vaidhavya dIkSA koI nahIM letA thA ? yadi ina citraNoM ke abhAva meM bhI vidhavA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vaidhavyadIkSA kA usa samaya sadubhAva mAnA jA sakatA hai to vidhavAvivAha ke citraNa ke abhAva meM bhI usa samaya vidhavAvivAha kA sadbhAva mAnA jA sakatA hai, kyoMki jo rivAja dharmazAstra ke anukUla hai usake pracAra meM caturthakAla ke dhArmika aura udAra loga bAdhA DAlate hoMge isakI to svapna meM bhI kalpanA nahIM kI jA sktii| prathAmAnuyoga zAstra koI dinacaryA likhane kI DAyarI nhiiN| unameM unhoM ghaTanAoM kA ullekha hai jinakA sambandha zubhAzubha karmoM se hai| varNana ko sarasa banAne ke liye unane sarasa racanA avazya kI hai lekina anAvazyaka citraNa nahIM kiyA, balki aneka zrAvazyaka citraNa bhI raha gaye haiN| dIkSAnvaya kriyA kA jaisA vidhAna AdipurANa meM pAyA jAtA hai, usakA citraNa kisI pAtra ke caritra meM nahIM kiyA, jaba ki saikar3oM ajainoM ne janadharma kI dIkSA lI hai| isa liye kyA yaha kahA jA sakatA hai ki usa samaya dIkSAnvaya kI vaha vidhi cAlU nahIM thI ? yahI bAta vidhavAvivAha ke bAre meM bhI hai| vivAha-vidhAna ke pATha bheda batalAye haiM, parantu prathamA. nuyoga ke caritroM meM do eka vidhAnoM ke atirikta aura koI vidhAna nahIM milate / lekina isase yaha nahIM kahA jA sakatA ki usa samaya vaise vidhAna cAlU nahIM the| isase yaha bAta siddha hotI hai ki vidhavAvivAha koI aisI mahatvapUrNa ghaTanA nahIM thI jisakA citraNa kiyA jAtA / yahA~ zaMkA ho sakatI hai ki 'kumArI-vivAha bhI aisI kyA mahatvapUrNa ghaTanA thI jisakA citraNa kiyA gayA ?' isakA uttara thor3e meM yahI diyA jA sakatA hai ki prathamAnuyoga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) pranthoM meM kumArI-vivAha kA ullekha sirpha vahIM huA hai jahA~ para ki vivAha kA sambandha kisI mahatvapUrNa ghaTanA se ho gayA haiM / jaise sulocanA ke vivAha kA sambandha jayakumAra arkakIrti ke yuddha se hai, sItA ke vivAha kA sambandha dhanuSa car3hAne aura bhAmaMDala ke samAgama se hai ityAdi / bAkI vivAhoM ko kucha patA hI nahIM lagatA; sirpha striyoM kI ginatI se unakA anumAna kiyA jAtA hai| pracIna samaya meM kumArI vivAhoM meM kisI kisI vivAha kA sambandha kisI mahatvapUrNa ghaTanA se ho jAtA thA isa liye unakA ullekha pAyA jAtA hai| parantu vidhavA vivAha meM aisI mahatvapUrNa ghaTanA kI sambhAvanA nahIM thI yA ghaTanA nahIM huI isa liye unakA ullekha bhI nahIM huA / zAstroM meM sirpha mahatvapUrNa ghaTanAoM kA ullekha milatA hai| mahatvapUrNa ghaTanAeM acchI bhI ho sakatI haiM aura burI bhI ho sakatI haiN| isIliye parastrIharaNa Adi burI ghaTanAoM kA bhI ullekha hai| bure kAryoM ko nindA aura unakA burA phala batalAne ke liye yaha citraNa huA hai| agara vidhavAvivAha bhI burI ghaTanA hotI to usakA pApa phala bata. lAne ke liye kyA eka bhI ghaTanA kA ullekha na hotaa| isase sAfa mAlUma hotA hai ki vidhavAvivAha kA anullekha usakI burAI ko nahIM, kintu sAdhAraNatA ko batalAtA hai / jaba zAstroM meM parastroharaNa aura bApa beTI ke vivAha kA ullekha milatA hai (dekho kArtikeya svAmIkI kathA-ArAdhanA kathA. koSa meM) aura unakI nindA kI jAtI hai,kintu vidhavAvivAha kA ullekha usakI nindA karane aura duSphala batAne ko bhI nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 50 ) milatA: itane para bhI jo loga vidhavAvivAha ko bar3A pApa samajhate haiM unakI samajha kI balihArI / sArA~za yaha hai ki vidhavA vivAha na to koI pApa hai, na koI mahatvapUrNa bAta hai jisase usakA ullekha zAstroM meM kiyA jAtA / ke -jaba yaha bAta siddha ho cukI ki vidhavAvivAha jainazAstroM anukUla aura purAnI prathA hai taba isa bAta kI z2arUrata nahIM hai ki donoM kAloMkI paristhitimeM antara dikhalAyA jAya, phira bhI kucha antara dikhalA denA hama anucita nahIM samajhateHpahile z2amAne meM vivAha tabhI kiyA jAtA thA jaba mAtApitA dekha lete the ki inameM eka taraha kA rAgabhAva paidA ho gayA hai, jisako sImita karane ke liye vivAha zrAvazyaka hai, taba ve vivAha karate the| parantu Ajakala ke mAtA - pitA samaya meM hI binA z2arUrata vivAha kara dete haiM; basa phira unakI balA se / pahile z2amAne meM bhrUNahatyAe~ nahIM hotI thIM / parantu zrAjakala ina hatyAoM kA bAz2Ara garma hai I 1 pahile z2amAne meM agara kisI strI se koI kukarma ho jAtA thA to bhI vaha aura usakI saMtAna jAti se patita nahIM mAnI jAtI thii| unakI yogya vyavasthA kI jAtI thii| jyeSThA zrArthikA kA udAharaNa kAfI hogaa| usa samaya jainasamAja meM janma saMkhyA kI apekSA mRtyusaMkhyA adhika nahIM thI / vidhavA striyoMke sAthaaise atyAcAra nahIM hotethe; jaise ki zrAjakala hote haiN| isa prakAra antara to bahuta se haiM, parantu prakaraNa ke liye upayogI thor3ese antara yahA~ likha diye gaye haiN| prazna (31) - sAmAjika niyama athavA vyavahAra dharma zrAvazyakatAnusAra badala sakatA hai yA nahIM ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat * go www.umaragyanbhandar.com Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 51 ) uttara--sAmAjika niyama athavA vyavahAra dharma, ina donoM zabdoM ke artha meM antara hai, paraMtu sAmAjika niyama, vyavahAra dharma kI sImA kA ullaMghana nahIM kara sakate haiM / isa liye unameM abheda rUpa se vyavahAra kiyA jAtA hai| jo sAmA. jika niyama vyavahAra dharma rUpa nahIM haiM arthAt nizcaya dharma ke poSaka nahIM haiM ve nAdirazAhI ke namUne athavA bher3iyodhasAnI mUrkhatA ke cinha haiM / vyavahAra dharma ( tadantargata hone se sAmAjika niyama bhI ) sadA badalatA rahatA hai| vyavahAra dharma meM dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA hai / jaba dravya, kSetra, kAla, bhAvameM sadA parivartana hotA hai,taba tadAzrita vyavahAra dharma meM parivartana kyoM na hogA ? vyavahAra dharma meM agara parivartana na kiyA jAya to dharma jIvita hI nahIM raha sktaa| mokSamArga meM jyojyoM uccatA prApta hotI jAtI hai tyoM tyoM bheda ghaTate jAte hai| siddhoM meM paraspara jitanA bheda hai usase z2yAdA bheda arahaMtoM meM haiM aura usase bhI z2yAdA muniyoM meM aura usase bhI jyAdA zrAvakoM meM hai| - UparI guNa sthAnoM meM karmoM kA nAza, kevalajJAnAdi kI utpatti, zukla dhyAna Adi kI dRSTi se samAnatA hai; parantu zukla dhyAna ke viSaya prAdika kI dRSTi se bheda bhI hai / aura bhI bahuta sI bAtoM meM bheda hai| koI sAmAyika saMyama rakhatA hai, koI chedopasthApanA / koI strI vedo hai, koI puvedI, koI napusaka vedI / ina jur3a jude pariNAmoM se bhI saba yathAkhyAta saMyama ko prApta karate haiN| bhagavAna ajitanAtha se lekara bhaga. vAn mahAvIra taka chedopasthApanA saMyama kA upadeza hI nahIM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com . . - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 52 ) thA / bhagavAn RSabhadeva aura bhagavAna mahAvIra ne isakA bhI upadeza diyA ! muniyoM ke liye kamaMDalu rakhanA zrAvazyaka hai, parantu tIrthaGkara aura sapta Rddhi vAle kamaMDalu nahIM rakhate / matalaba yaha ki vyavahAra dharma kA pAlana zrAvazyakatA ke anusAra kiyA jAtA hai-- usakA koI nizcita rUpa nahIM hai / zrAvakAcAra meM to yaha antara aura bhI adhika ho jAtA hai / chaTavIM pratimA meM koI rAtri bhojana kA tyAga batAte haiM to koI dinameM strI-sevana kA tyAga ! aSTa mUlaguNa to samaya samaya para badalate hI rahe haiM aura ve isa samaya cAra taraha ke pAye jAte haiM ! kisI ke matase vezyAsevI bhI brahmacaryAvatI ho sakatA hai kisI ke mata se nahIM ! jo loga yaha samajhate haiM ki nizcayadharma eka hai isaliye vyavahAradharma bhI eka honA cAhiye, unheM uparyuka vivecana para dhyAna dekara apanI buddhi ko satyamArga para lAnA Avazyaka hai / kaI loga kahate haiM- "aisA koI sAmAjika niyama zrathavA kriyA nahIM hai jo dharma se zUnya ho; sabhI ke sAtha dharma kA sambandha hai anyathA dharmazUnya kiyA adharma ThaharegI" / yaha kahanA bilakula ThIka hai / parantu jaba yehI loga kahane lagate haiM ki sAmAjika niyama to badala sakate haiM, parantu vyavahAra dharma nahIM badala sakatA taba inakI akla para ha~sI Ane lagatI hai / ve vyavahAra dharma ke badalane se nizcaya dharma badalane kI bAta kahake apanI nAsamajhI to pragaTa karate haiM, kintu dharmAnukUla sAmAjika niyama badalane kI bAta svIkAra kara ke bhI dharma meM parivartana nahIM maante| aisI samajhadArI to avazya hI ajAyabaghara meM rakhane lAyaka hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 53 ) yahA~ hama isa bAta kA khulAsA kara denA cAhate haiM ki vyavahAradharma ke badalane se nizcaya dharma nahIM badalatA / davAiyA~ haz2AroM taraha kI hotI haiM aura una sabase bImAra AdamI niroga banAyA jAtA hai / rogiyoM kI paristhiti ke anusAra hI davAI kI vyavasthA hai| eka rogI ke liye jo davAI hai dUsare ko vahI viSa ho sakatA hai| eka ke liye jo viSa hai, dUsare ko vahI davAI ho sakatI hai / pratyeka rogI ke liye auSadha kA vicAra judA judA karanA par3atA hai| isI prakAra pratyeka vyakti ke liye vyavahAradharma judA judA hai| sabhI rogoM ke liye eka hI taraha kI davAI batAne vAlA vaidya jitanA mUrkha hai usase bhI jyAdA mUrkha vaha hai jo sabhI vyaktiyoM ke liye sabhI samaya ke liye eka hI sA vyavahAra dharma batalAtA hai| isa para thoDAsA vivecana hamane gyArahavaM prazna ke uttara meM bhI kiyA hai| vidhavA-vivAha se samyaktva aura cAritra meM koI dUSaNa nahIM pAtA hai isa bAta ko bhI hama vistAra se pahile kahacuke haiM / vidhavA-vivAha se cAritra meM utanI hI truTI hotI hai jitanI ki kumArI vivAha se / aba isa viSaya ko duharAnA vyartha hai| upasaMhAra 31 praznoM kA uttara hamane saMkSepa meM diyA hai phira bhI lekha bar3ha gayA hai| isa viSaya meM aura bhI tarka ho sakatA hai jisakA uttara sarala hai| vicArayogya kucha bAte rahagaI haiN| una sabake ullekha se sekha bar3ha jAvegA isaliye unheM chor3a diyA jAtA hai / iti Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 54 ) prerita patra zrImAna sampAdakajI mahodaya ! maiM " jaina jagat" par3hA karatI hU~ aura usakI bahutasI bAteM mujhe acchI mAlUma hotI haiN| lekina zrIyuta savyasAcI jI ke dvArA likhe gaye lekha ko par3hakara maiM bar3I cintA meM par3a gaI / usa lekha meM vidhavAvivAha kA dharma ke anusAra poSaNa kiyA gayA hai / vaha lekha jitanA jabardasta hai utanA hI bhayAnaka hai| maiM paMDitA to hU~ nahIM, isa lie isa lekha kA khaNDana karanA merI tAqata ke bAhara hai; parantu maiM sIdhI sAdhI do cAra bAteM kaha denA ucita samajhatI hU~ / pahilI bAta to yaha hai ki savyasAcIjI vidhavAoMke pIche hAtha dhokara kyoM par3e haiM ? ve becArI jisa taraha jIvana vyatIta karatI haiM usI taraha karane dIjie / jisa gulAmI ke bandhana se ve chUTa cukI haiM, kyA usI baMdhana meM DAlakara savya - sAcIjI unako uddhAra karanA cAhate haiM ? gulAmIkA nAma bhI kyA uddhAra hai ? jo loga vidhavAvivAha ke liye er3Ise coTI taka pasInA bahAte haiM unake pAsa kyA vidhavAoM ne darakhvAsta bhejI hai ? yadi nahIM to isa taraha anAvazyaka dayA kyoM dikhalAI jAtI hai ? phira vaha bhI aisI hAlata meM jabaki striyA~ hI svayaM usa dayA kA virodha kara rahI hoM / bhAratIya mahilAe~ isa girI huI avasthAmeM bhI agara sira U~cA kara sakatI haiM to isIliye ki unameM sItA, sAvitrI sarIkhI deviyA~ huI haiN| vidhavAvivAha ke pracAra se kyA sItA sAvitrIke liye zraGgula bhara jagaha bhI bacegI ? kyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 55 ) vaha aAdarza naSTa na ho jAvegA ? aAdarza bane rahane para unnati ke zikhara se gira par3ane para bhI unnati ho sakatI hai, parantu zrAdarza ke naSTa hojAne para unnati kI bAta hI ur3a jaaygii| sampAdakajI ! maiM dharmake viSayameM to kucha samajhatI nahIM huuN|n bAlakI khAla nikAlane vAlI yuktiyA~ hI de sakatI huuN| sambhava hai savyasAcI sarIkhe lekhakoM kI kRpA se vidhavA vivAha dharmAnukUla hI siddha ho jAya, parantu mere hRdaya kI jo zrAvAz2a hai vaha maiM Apake pAsa bhejatI hU~ aura anta meM yaha kaha dainA bhI ucita samajhatI hU~ ki zAstroM meM jo pATha prakAra ke vivAha kahe haiM unameM bhI vidhavAvivAha kA nAma nahIM hai| prAzA hai savyasAcIjI hamArI bAtoMkA samucita uttara deNge| ApakI bheginI-kalyANI / . kalyANI ke patra kA uttara / (lekhaka-zrIyuta 'savyasAcI' ) . bahina kalyANI devIne eka patra likhakara merA bar3A upa. kAra kiyA hai| bairisTara sAhiba ke praznoM kA uttara dete samaya mujhe kaI bAteM chor3anI par3I haiN| bahina ne unameM se kaI bAtoM kA ullekha kara diyA hai| AzA hai isase vidhavAvivAha kI sacAI para aura bhI adhika prakAza pdd'egaa| pahilI bAta ke uttara meM maiM nivedana karanA cAhatA hU~ ki vidhavAvivAha se striyoMko gulAma nahIM banAyA jAtAhai / hamAre khayAla se jo vidhavAe~ brahmacarya nahIM pAla sakatIM unake liye patike sAtha rahanA gulAmI kA jIvana nahIM hai| kyA sadhavA jIvana ko striyA~ gulAmI kA jIvana samajhatI haiM ? yadi hAM, to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) unheM vidhavA banane ke liye zrAtura honA cAhiye - pati ke marane para khuzI manAnA cAhiye; kyoMki ve gulAmI se chUTI haiM; parantu aisA nahIM dekhA jotA / hamArI samajha meM striyA~ vaidhavya ko apane jIvana kA sabase bar3A duHkha samajhatI haiM aura patike sAtha rahane ko bar3A sukha / samAja kI dazA dekhakara bhI kahanA par3atA hai ki jitanI gulAmI vidhavA ko karanA par3atI hai utanI sadhavA ko nahIM / sadhavA eka puruSa kI gulAmI karatI hai, sAtha hI meM usase kucha gulAmI karAtI bhI hai; parantu vidhavA ko samasta kuTumba kI gulAmI karanA par3atI hai| usake Upara sabhI zrA~kha uThAte haiM, parantu vaha kisIke sAmhane dekha bhI nahIM sktii| usa ke A~suoMkA mUlya karIba karIba 'nahIM' ke barAbara ho jAtA hai / usakA pavitra jIvana bhI zaMkA kI dRSTi se dekhA jAtA hai| apazakuna kI mUrti to yaha mAnI hI jAtI hai| kyA gulAmI kI jaMjIra TUTane kA yahI zubha phala hai ? kyA svatantratA ke yehI cinha haiN| thor3I dera ke liye mAna lIjiye, ki vaidhavya-jIvana bar3A sukhamaya jIvana hai, parantu vidhavAvivAha vAle yaha kaba kahate haiM ki jo vidhavA-vivAha na karegI vaha naraka jAyagI ? unakA kahanA to itanA hI hai ki jo vaidhavya ko pavitratA se na pAla sake ve vivAha karaleM ; kyoMki kumArI-vivAha ke samAna vidhavAvivAha bhI dharmAnukUla hai| kintu jo vaidhavya ko nibhA sakatI haiM ve brahmacAriNI bane ! zrArthikA bane! kauna manA karatA hai ? vidhavA vivAha ke pracAraka koI jabardastI nahIM krte| ve dharmAnukUla sarala mArga batAte haiN| jisakI khuzI ho cale, na ho na cle| hA~, itanI bAta avazya hai ki aisI bahineM gupta vyabhicAra aura bhrUNa hatyAoM se dUra rheN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 57 ) dUsarI bAta ke uttara meM merA nivedana hai ki vidhavAoM ne mere pAsa darakhvAsta nahIM bhejI hai| Ama taura para bhAratavarSa meM vivAha ke liye darakhvAsta bhejane kA rivAja bhI nahIM hai / maiM pUchatA hU~ ki hamAre deza meM jitanI kanyAoM ke vivAha hote haiM unameM se kitanI kanyAe~ vivAha ke liye darakhvAsta bhejatI haiM yadi nahIM bhejatIM to unakA vivAha kyoM kiyA jAtA hai ? kyA kanyAoM kA vivAha karanA anAvazyaka dayA hai ? yadi nahIM to vidhavAoM kA vivAha karanA bhI anAvazyaka dayA nahIM hai| dUsarI bAta yaha hai ki darakhvAsta sirpha kAgaja para likha kara hI nahIM dI jAtI-yaha kAryoM ke dvArA bhI dI jAtI hai| vidhavA samAja ne bhraNa hatyA, gupta vyabhicAra Adi kAryoM se samAja ke pAsa z2abardasta se z2abardasta darakhvAste mejI haiM / isa liye unakA vivAha kyoM na karanA cAhiye ? kanyAe~ na to kAg2az2oM para darakhvAsta bhejatI haiM, namraNa hatyA prAdi kukAryoM se phira bhI unakA vivAha eka kartavya samajhA jAtA hai / taba vidhavAoM kA vivAha kartavya kyoM na samajhA jAya ? kucha dinoM se kucha mahApuruSoM (?) ne striyoM ke dvArA bhI vidhavAvivAhake virodha kA svA~ga karAnA zurUkara diyA hai, paraMtu kumArI vivAha ke niSedha ke liye hama kumAriyoM ko khar3A kara sakate haiM / phira kyA kalyANIdevI, kumAriyoM ke vivAha ko bhI anucita dayA kA pariNAma samajhegI ? bAta yaha hai ki zatAbdiyoM kI gulAmI ne striyoM ke zarIra ke sAtha prAtmA aura hRdaya ko bhI gulAma banA diyA hai| unameM aba itanI himmata nahIM ki ve hRdaya kI bAta kaha skeN| amerikA meM jaba gulAmI kI prathA ke viruddha abrAhamaliMkana ne yuddha cher3A to svayaM gulAmoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 58 ) ne apane mAlikoM kA pakSa liyA, aura jaba ve svatantra ho gaye to mAlikoM kI hI zaraNa meM phuNce| gulAmI kA aisA hI prabhAva par3atA hai| z2arA svatantra nAriyoM se aisI bAta kahiye - yoropa kI mahilAoM se vidhavAvivAha ke virodha karane kA anurodha kIjiye -taba mAlUma ho jAyagA ki strI hRdaya kyA cAhatA hai ? hamAre deza kI lajjAlu strI chipe chipe pApa kara sakatI haiM; parantu spaSTa zabdoM meM apane nyAyocita adhikAra bhI nahIM mA~ga sakatIM / eka vidhavA se - jisake cinha vaidhavya pAlana ke anukUla nahIM the - eka mahAzaya ne vidhavAvivAha kA z2ikara kiyA to unako pacAsoM gAliyA~ milIM, ghara vAloM ne gAliyA~ dIM aura becAroM kI vahI faz2Ihata kI / parantu kucha dinoM bAda vaha eka zrAdamI ke ghara meM jAkara baiTha gaI ! isI taraha haz2AroM vidhavAe~ musalamAnoM ke sAtha bhAga sakatI haiM, bhrUNahatyA kara sakatI haiM, gupta vyabhicAra kara sakatI hai, parantu mu~ha se apanA janma siddha adhikAra nahIM mA~ga sakatIM / prAyaH pratyeka puruSa ko isa bAta kA patA hogA ki aise kAryoM meM striyAM mu~ha se 'nA', 'nA' karatI haiM aura kArya se ' hA~ ', 'hA~' karatI haiM, isa liye striyoM ke isa virodha kA kucha mUlya nahIM hai / bahina kalyANI ne apane patra meM sItA sAvitrI zrAdi kI duhAI dI hai| kyA bahina ne isa bAta para vicAra kiyA hai ki zrAja saikar3oM varSoM se uttara prAntake jainiyoM meM vidhavAvivAha kA rivAja banda hai lekina taba bhI koI sItA jaisI paidA nahIM huI hai? bAta yaha hai ki pazuoM ke samAna gulAma striyoMmeM sItA jaisI strI paidA ho hA nahIM sakatIM, kyoMki DaMDe ke balapara jo dharma kA DhoMga karAyA jAtA hai vaha dharma hI nahIM kahalAtA hai / bahinakA kahanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 56 ) hai ki "vidhavAvivAha ke pracAra se kyA sItA sAvitrI ke liye aMgula bhara bhI jagaha bacegI?" hamArA kahanA hai ki jahA~ dharma ke liye aMgula bhara bhI jagaha nahIM hai, vahA~ hAtha bhara jagaha nikAla lene vAlI hI sItA kahalAtIhai / z2abardastI yA maukA na milane se brahmacarya kA DhoMga karane vAlI yadi sItA kahalAve tovecArI sItAoM kA kaur3I bhara bhI mUlya na rhe| sItA jI kA mahatva isI liye hai ki ve jaMgala meM rahanA pasaMda karatI thIM aura tIna khaMDa ke adhipati rAvaNa kI vibhUtiyoM ko ThukarAtI thIM / jaba sItA jI laMkA meM pahu~cI aura unheM mAlUma huA ki haraNa karane vAlA to vidyAdharokA adhipati hai tabhI unheM karIba 2 vizvAsa ho gayA ki aba chuTakArA muzkila hai| rAvaNa jaba yuddha meM jAne lagA aura sItA jI se prasanna hone ko kahA to usa samaya sItA jI ko vizvAsa ho gayA thA ki rAma lakSmaNa, rAvaNa se jIta na sakeMge / isIliye unane kahA ki merA saMdeza binA sunAye tuma rAma lakSmaNa ko mata mAranA / matalaba yaha ki rAvaNa kI zakti kA pUrA vizvAza hone para bhI unane rAvaNa ko varaNa na kiyA isIliye sotA kA mahatva hai| Ajakala jo vidhavAe~ samAja ke dvArA jabardastI bandhana meM DAlI gaI haiM, unheM sItA samajhanA sItA ke caritra kA apamAna karanA hai| vidhavAvivAha ke Andolana se sirpha vidhavAoM ko apane vivAha kA adhikAra milatA. nheM vivAha ke liye koI vivaza nahIM karatA / agara ve nI khuzI se vaidhavya kA pAlana kreN| parantu bahina kalyApIkA kahanA hai ki vidhavAvivAha se sItAke liye aMgula bhara bhI jagaha na bcegii| isakA matalaba yaha hai ki Ajakala kI vidhavAe~ punarvivAha ke adhiShree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 60 ) kAra sarIkhA halake se halakA pralobhana bhI nahIM jIta sakatIM! kyA hamArI bahina esI hI striyoM se rAvaNa ke pralobhana jItane kI AzA rakhatI haiM ? vahina, saJcI vidhavAe~ to usa samaya paidA hogI jisa samaya samAja meM vidhavAvivAha kA khUba pracAra hogaa| vidhavA aura brahmacAriNI meM bar3A antara hai| pati marane se vidhavA hotI hai na ki brahmacAriNI / usake liye tyAga kI z2arUrata hai aura tyAga tabhI ho sakatA hai, jaba prApti ho yA prApti kI AzA ho| anta meM bahina ne kahA hai ki pATha prakAra ke vivAho meM vidhavAvivAha kA ullaMkha nahIM hai / parantu ina ATha taraha ke vivAhoM meM kumArI-vivAha, anyagotra vivAha, sajAtIya vivAha Adi kA ullekha bhI kahA~ hai ? kyA ye saba vivAha bhI nAjAyaz2a haiM ? bAta yaha hai ki ye pATha bheda vivAha kI rItiyoM ke bheda hai arthAt vivAha ATha taraha se ho sakatA hai / arthAt sajAtIya vivAha, vijAtIya vivAha, kumArIvivAha, vidhavA vivAha, anuloma vivAha, pratiloma vivAha, Adi sabhI taraha ke vivAha ATha rItiyoM se ho sakate haiN| isIliye kumArI vivAha vidhavA vivAha Adi bhedoM ko rItiyoM meM zAmila nahIM kiyA hai| jaise kumArIvivAha ke pATha bheda haiM usI taraha vidhavAvivAha ke bhI pATha bheda haiN| prAzA hai bahina ko hamAre uttaroM se santoSa hogaa| agara phira bhI kucha zaMkA rahe to maiM uttara dene ko taiyAra huuN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI nivedn| 1-Ajakala hindI "jainagaz2aTa" meM jo zrIyuta "savyasAcI" ke lekha (jo ki "jaina jagata meM nikala cukA hai ) ke uttara meM eka lekha kramazaH nikala rahA hai, usakA muMha tor3a javAba zrIyuta " savyasAcI" jI bhI tayyAra karate jA rahe haiM / vaha zIghra hI hindI "jaina gajaTa" meM pUrNa chapa cukane para "vidhavA vivAha aura jaina dharma ke dUsare bhAga ke rUpa - meM prakAzita hogaa| 2-"ujale poza badamAza" kI bhUmikA meM jo " seTha jI kI kAlI karatUta" ke liye sUcita kiyA gayA thA, vaha pustaka bhI likhI jA rahI hai, zIghra hI prakAzita hogii| nivedk-mNtrii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yazAda zlcPbilo 0 anya upayogI 1. zikSAprada zAstrIya udaahr| zrI paM0 jugalakizora jI mu 2. vivAha catra prakAza , 3. jaina jAti sudazA pravartaka-lekhaka zrI bAbU sUraja bhAnu vakIla, 4. maMgalAdevI5. kvAroM kI durdazA6. gRhastha dharma7. rAjadulArI-- 8. vidhavAvivAha aura unake saMrakSakoM se apIla-lekhaka bra0 zItalaprasAdajI, // 6. ujalepoza badamAza-lekhaka paMDita ayodhyAprasAda goyalIya , d) 10. jainadharma aura vidhavAvivAha-lekhaka / zrI0 savyasAcI, 11. vidhavAvivAha samAdhAna- // milane kA patA : jauharImala sarrApha bar3A darIbA, dehlii| . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com