Book Title: Hetubinduno Parichaya Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_ane_Chintan_Part_2_004635.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/249250/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetabindune paricaya [ 17 ] [1] pratiparicaya 1. s prati: A hetubiTIkAnI prati Catalogue of Manuscripts at Pattan Vol. I (G. O. S. Vol. LXXVI ALL pR. 177 mAM sUcavavyA pramANe saMdhavI pADAnA trADapatrIya bhaMDAranI naM 302 vALI che, jenA tADapatranI laMbAI 12 Ie ane pahoLAI 1 e che ane patra 216 che. AkhI prati jINuM che. tenA patra naM 6, 21, 27, 52, 117 ane 178 patra taddana nAza pAmyA che. zarUAtanA lagabhaga 20 patramAM patrasaMkhyA truTita che. khUNAne bhAga gayela hovAthI tenI sAthe ghaNe sthaLe DuMka lakhANa paNa nAza pAmyuM che. jyAM jyAM DuM ke ghaNuM lakhANa pAnuM tUTI javAthI nAza pAmyuM che tyAM tyAM lagabhaga badhe sthaLe ame tUTatA pAThanI puravaNI [ ] AvA keThakamAM karI che. A sivAya pratimAM vacce kavacita akSara gayelA che, te paNa banyuM tyAM evA ja kASThakamAM amArA taraphathI jeDavAmAM AvyA che. je pATha ame amArA taraphathI zuddha karyA che te mULapATha kAyama rAkhI ( ) AvA koSThakamAM Apyo che. prastuta pratinA mArjinamAM kyAMka kyAMIka TippaNe che, te ame yathAsthAna pAdanoMdhamAM lIdhAM che. eka patra koI bIjI ja hetubinduTIkAnI pratinuM prastuta pratimAM AvI gayeluM che, jemAM prastuta pratinA 207mAM patranuM lakhANa che. e vadhArAnA patramAMne pATha prastuta pratinA pATha sAthe kyAMIka jUde paDe che. ame e banne pAThe sarakhAvI emAMthI je vadhAre zuddha lAge tene mULamAM rAkhe che ane bIjA pAThane pAThAMtara tarIke rAkhyo che. vadhArAnA patrane saMketa navIna rAkhyo che, ane prastuta pratinA e patrane saMketa gu=purAtana rAkhela che. e vadhArAnA patravALI prati prastuta pratine Adarza ke tenI nakala nathI lAgatI. enAM be kAraNo che: paheluM te e ke je e prastuta pratine Adarza agara nakala hoya to tenI sAthe eka vadhArAnA * gAyakavADa orienTala sirIjhamAM prakAzita hetubikanI prastAvanA. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduno paricaya [885 patramAM ATale badhe pAThabheda bhAgye ja saMbhave. bIjuM ane baLavattara kAraNa e che ke ame je TibeTana bhASAntara sAthe prastuta pratine pATha sarakhAvyo che te TibeTana bhASAntara sAthe A vadhArAnA patramAMne pATha prastuta pratinA pATha karatAM vadhAre pramANamAM maLI Ave che. te uparathI ema lAge che ke je saMskRta pratine AdhAre TibeTana bhASAntara karavAmAM AvyuM haze te ane prastuta vadhArAnA patravALI pratinuM mULa koI eka judI ja nakala hovI joIe. A sivAya A vadhArAnA patra uparathI ema paNa samajAya che ke jyAre prastuta prati gujarAtamAM lakhAI agara kyAMya bahArathI lAvI saMgrahAI tyAre kaI bIjI prati paNa sAthe hevI joIe, ane A rIte hetubinduTIkAnI aneka pratio lakhAI jyAMtyAM phelA pAmatI ane saMgrahAtI hovI joIe. amAruM A anumAna bIjI rIte paNa puSTa thAya che. te e ke dUra dakSiNamAM vidyAnaMda jevA digaMbara AcAryoe lakhelA granthamAM ane pATaNa jevA gujarAtanA aneka zaheramAM aneka AcAryone hAthe lakhAyela aneka judA judA granthamAM hetubiTIkAnA lAMbA lAMbA utArA thayelA che, tema ja himAlayanA TieTa jevA dUra pradezamAM tenAM bhASAntare thayAM che.? - prastuta pratine aMte tenI lakhyA sAla che, paNa zarUAtanA be AMkaDA khaMDita che. mAtra 75 ne aMka spaSTa che. (juo pR. 229) A khaMDita aMkane saddagata zrI. sI. DI. dalAle 10 ke 11 aMka hovAnI kalpanA karI che. tadanusAra te aMka vikrama saMvata 175 ke 1175 kadAca hoya. pratilekhananI pUrNAhutinI tithi ravivAra mAgasara vadi 7 che. lekhakanI prazastine eka pleka guma thaye che ane bIjo adhUre che, tethI lekhaka paricaya maLatuM nathI. prastuta prati paM. abhayakumAranI mAlikInI che. e vizenI prazastinA traNa bleka ochAvatte aMze jhuti che (pR. 229). paM. abhayakumAra e koI sAdhu ja che te vize te zaMkA rahetI ja nathI, kemake jema tenuM vizeSaNa paMDita=gaNI che tema tenA gacchane brahmA kahela che. A brahmANagacchIya paM. abhayakumArane vizeSa paricaya sulabha nathI. prastuta pratinI liSi che te devanAgarI, paNa te bahu ja prAcIna nevArI jevI pUrvadezIya devanAgarI che. tene saraLatAthI vAMcI te uparathI vizvasta kAma 1. juo AgaLa hetubinane prabhAva ane upayoga e mathALAnIcenuM lakhANa, 2. juo temanA keTaleganI prastAvanA, pR. 42. 3. mAravADamAM je varamANuM gAma che tenA uparathI brahmANa gacchanAma paDeluM che. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] darzana ane ciMtana levuM e bahu ja adharuM ane samayasAdhya hatuM, paNa munizrI puNyavijayajIe atizrame ane lAMbe gALe enA uparathI kAgaLa upara eka suMdara ane supa devanAgarI akSaramAM pratilipi karI ApI. e pratilipi temaNe amane bheTa rUpe ja ApelI, paNa cAlu zatAbdInI lekhanakaLAne suMdara namUne pUro pADatI e pratilipi gujarAta purAtattva maMdiranA zrImad rAjacaMdra jJAnasaMgrahamAM kAyama mATe mUkavAmAM AvI che. jeke A pratilipi uparathI ja ame presakaoNpI karAvI hatI, paNa saMpAdana karatI vakhate asalI tADapatranI prati sAthe milAna karavAmAM Avyu che. tene lIdhe ane T pratinI madadane lIdhe pratilipimAM je khAmIe rahI gayelI te dUra karIne ja saMpAdana karavAmAM AvyuM che. 2. T prati: Bstan-hgyur, Mdo (Cordier : Catalogue du Fonds Tibetain, Paris, 1915) CX1. 6 hetubindu TIkAnuM TibeTana bhASAntara che. A bhASAntara vizvabhAratImAMnA vidyAbhavanagata pustakasaMgrahamAMthI meLavavAmAM AveluM. te bhASAntara sAthe S pratinuM ane tyAM lagI akSareakSara milAna karavAmAM AvyuM che. e sarakhAmaNInuM mukhya-paNe nIce pramANe pariNAma Avyu che-- (1) jyAM jyAM putrasa MkhyAne nabara naSTa thavAthI ane aa kAraNe patrA UlaTAMsUlaTAM thaI gayelAM ane tene lIdhe atha besADavAmAM bahu ja muzkelI paDatI te pA yathAvat geThavavAthI dUra thaI. ( 2 ) keTaleka sthaLe pratinA pArDa lipidurgaMdhatAne kAraNe agara par parAgata lekhaka-deSane kAraNe vikRta thaI gayA hatA te sudharyAM. (3) aneka sthaLe!mAM navAM pAThAntaro tAravI zakAyAM; je TimeTana bhASAntara uparathI pratisaMskRta rUpe pratisaskAra karanAra zrI. pI. tArakase tAravelA te temanA ja zabdamAM phUTaneTamAM levAmAM AvyA. (4) AkhI S pratimAM jyAM jyAM ekAda akSara ke padma lupta thayela hatAM te A pratinI madadathI maLI AvyAM. ekaTTara X pratinI madada AkhA sapAdana daramiyAna abhedha karavAmAM ghaNuMI saralatA prApta thaI che. (5) ema paNa banyuM che ke S pratinI madadathI X pratinAM patrAnI kaeNTaleka sthaLe avyavasthA hatI te paNa dUra thaI che, ane jyAre dhaNuM sthaLe 1, Ane paci DaoN. vidhAbhUSaNe paNa pAtAnA pustaka A History of Indian Logic, p. 332 mAM ApyA che, Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindune paricaya [ 880 ema samajAtuM ke A pratigata bhASAtara mULa lekhanuM yathArtha pratibimba che tyAre ghaNe sthaLe ema paNa samajAtuM hatuM ke $ pratinI pAThaparaMparA mAM gata pATha karatAM mULa lekhanI vadhAre najIka che. e juduM kahevAnI jarUra nathI ke TibeTana bhASAntarakAre eTalI badhI cokasAIthI potAnuM kAma karatA ke temanA bhASAntaramAM navI bhUla na umerAtI, je mULamAM bhUla hoya te te bhASAtaramAM AvatI ja. eTale bhASAntarakAre artha hoya te karatAM bhASAjJa vadhAre hatA. jo e bhASAntarakAre pUrNapaNe viSayanA jJAtA hatA te dekhItI rIte bhUlabharelA Adarzagata pAThanuM yathArtha bhASAntara karI temAM Adarza pAThanI bhUla na ANuta. 3. N prati : A prati hetu badrIkAnI "Aloka saMjJaka anuTIkAnI che. enI pUrI nakala nepALanA rAjaguru paM. zrI hemarAja pAsethI tripiTakAcArya zrI. rAhula sAMkRtyAyana dvArA prApta thayelI. te prati sAva truTita prati uparathI thayelI nakala che. te prati kAgaLa upara lakhAyelI che. tenAM pAtronI pahoLAI 4 IMca, laMbAI 19 iMca ane patrasaMkhyA 81 che. patro badhAM ja astavyasta hatAM. je AgaLa jatAM P pratinI madada maLI na hota to A pratino kazo ja upayoga karI zakAtI nahi, ane patrasaMkhyA, je ame pAchaLathI vyavasthita karI te paNa atyaMta muzkela hatuM. A prati sAva truTita ane azuddha hovA chatAM teNe P prati vAMcavAmAM eTalI badhI madada karI che ke tene lIdhe tenuM guTitapaNuM jarAya sAlatuM nathI. ahIM e paNa kahevuM joIe ke je A prati na hota to amAre mATe pratino upayoga karavAnuM kAma paNa kadAca jatuM karavuM paData ane atyAre je rUpamAM Adarza anuTIkA chapAI che te rUpamAM kadI sulabha na thAta. 4. P prati : A paTaNAmAMnI bihAra enDa orisA ricarsa InsTiTayUTanA saMgrahamAM rahelA tibeTathI mULa saMskRta granthanA lAvavAmAM AvelA phoTAomAM rahela hetubindutIkAlekanA pheTA uparathI pharI lIdhela pheTA che. InsTiTyUTamAMnA mULa phoTAne paricaya zrI. rAhulajIe nyAyabindu-anurIkA tarIke bhUlathI ApyuM che, paNa vastutaH te hetubindukAkAnI anukakA "Aloka TibeTanA bhaMDAramAM rahela mULa saMskRta prati tADapatra upara lakhAyelI che. tenAM patro 70 che, je 20 pheTapleTamAM samAvI levAmAM AvyA che. pheTAnA akSare bahu ja bArIka ane keTaleka sthaLe sAva aspaSTa che. lipi prAcIna nepALI che. A prAcIna lipi ukelavAmAM ane bArIka tema ja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888) darzana ane ciMtana aspaSTa akSare, je sUkamadarzaka kAcanI madadathI paNa ghaNe sthaLe vaMcAtA nahi, tene vAMcavAmAM bhagnAga N pratie ghaNuvAra bahu upayogI madada karI che. pratiprApita Da prati I. sa. 1926 nA mArca mAsamAM maLI AvelI. jyAre ame gUjarAta vidyApIThamAM rahI sanmatitarkanuM saMpAdana karatA tyAre enI tADapatrIya pratio meLavavA pATaNa gayelA. te vakhate aNadhArI rIte hetubindu (TIkA) ane tapaplava bane grantha maLI AvyA. ame e bannene upayoga sanmatinA saMpAdanamAM te karyo ja, paNa AgaLa jatAM e banne granthanuM saMpAdana karavAnuM paNa dhyuM. chevaTe tapaddhava prathama prasiddha thaze ane A hetubindunI prati atyAre prakAzamAM Ave che. T prati zrIyuta puruSottama tArakasa M. A, LL. B. e TibeTana bhASAno abhyAsa karatI vakhate zAMtiniketana-vizvabhAratImAMthI meLavelI, ane jyAre teo 1937mAM pitAnA abhyAsane pariNAme tenA pAThAMtara pUratuM pratisaMskRtarUpAMtara laI amane madada karavA kAzImAM AvyA tyAre pharI e TibeTana bhASAntara paNa sAme rAkhavAmAM AvyuM, jene lIdhe eka bAjuthI temaNe pitAnuM pratisaMskRta sudhAryuM, ane bIjI bAjuthI amane pATha saMzAdhana, pAThapUrti ane pAThAtara levA AdimAM bhAre kImatI madada maLI. | N prati zrI. rAhulajI TibeTanI bIjI yAtrA vakhate nepALathI lAvela. te amane maLI, ane tenA uparathI eka presakopI AcArya zrI. jinavijayajIe zeTha zAMtilAla vanamALI pAse karAvI lIdhI. e asalI prati ane presakaoNpI bane AkhA saMpAdana daramiyAna upagI siddha thayAM. P prati : A prati paTanA jaI 1942 nA unALAmAM paM. dalasukha mAlavaNiyA ane zrI. nathamalajI TATiyA M. A. bannee meLavI, ane tenA uparathI 1943mAM paMDita mAlavaNiyAe presa yogya keTalIka vAcanA taiyAra karI ane bAkInI vAcanA 1843nA chellA traNa mAsamAM temaNe paM. mahendrakumAra "abhaya"nI madadathI pUrI karI. uparyukta pratio uparathI karavAmAM Avela AkhA saMpAdanakArya daramiyAna hatubinduTIkA ane tenI TIkA "Aleka' banemAM carcAyelA viSaya ane AvelA avataraNone lagatA aneka labhya granthone upayoga karyo che. tene AdhAre aneka sthaLe pADazuddhimAM madada maLI che ane TIkA tema ja anuTIkAmAM Avela aneka avataraNanAM mULa maLI AvyAM che, je te te sthAne noMdhavAmAM AvyAM che Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubinduno paricaya [ 88 hetubinduTIkAnA mudANamAM s ane T prationA patrAMke [ ] AvA kASThakamAM ApyA che, ane AlekanA mudraNamAM P pratinA patrAMke paNa tevA ja keSThikamAM AvyA che. a' patranI pahelI bAju sUcave che jyAre "b" tenI bIjI bAju sUcave che. mudraNamAM hatubinduTIkAnA je cAra mukhya bhAga pADelA che te ame pADelA che; alabatta, bIjA ane trIjA bhAganuM viSayAnurUpe nAmakaraNa 1 pratimAM che. pahelA ane cothA bhAganuM nAmakaraNa 1 mAM nathI, paNa ame e cAre bhAgenuM viSayAnurUpa nAmakaraNa karyuM. che. e paNa phera neMdhavo joIe ke amAruM viSayAnurU5 nAmakaraNa te te viSayanI carcAnA prAraMbhamAM chApyuM che, jyAre A pratinA bIjA ane trIjA e banne nAmakaraNe te te viSayanI carcAne aMte Ave che. A cAra mukhya viSayavibhAga uparAMta bIjA paNa aneka zIrSa ke te te sthAne carcAtA agatyanA viSayane lakSamAM laI tenI sUcanA arthe ame ja karyo che. A saMskaraNamAM sAta pariziSTa joDelAM che. temAMthI pahelA pariziSTamAM hetubindu mULagata dArzanika ane vizeSa nAme ApelAM che. bIjA pariziSTamAM TIkAta vizeSa nAme che. trIjAmAM TIkAgata avataraNa ane cethAmAM dArzanika zabda che. pAMcamA pariziSTamAM Aleka anuTIkAta vizeSa nAme che ane chakkAmAM Akagata avataraNe che. sAtamA pariziSTamAM TibeTana bhASAntarane AdhAre tema ja TIkA ane anaTIkAmAM Avela pratIkone AdhAre niSpanna thaI zakyo te mULa hetubindu pATha ApavAmAM AvyuM che. ane zuddhipatra ApavAmAM AvyuM che. [2] granthakAre 1. dharmakIrti prastuta saMskaraNamAM mULa grantha hetubindu che. tene karyo che dhamakIrti. dhamakIrtinuM jIvana keI bhAratIya bhASAmAM hoya to te upalabdha nathI. enA jIvana vize je kAMI hakIkata maLe che te atyAre mAtra TibeTana sAhityamAM maLe che. TibeTana lekhakomAM mukhya che bustana (Buston) ane lAmA tArAnAtha. 1. History of Buddhism (Chos-hbyung) by Buston-Materialien zur Kunde des Buddhismus Heidelberg, 1931. Translated from Tibetan by Dr. E, Obermiller. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 ]. darzana ane ciMtana A banne lekhakonAM lakhANene AdhAre che. zerabAskIe dharmakIrtinuM jIvana Buddhist Logic Vol. 1nIM prastAvanA pR. 34mAM saMkSepamAM ApyuM che. joke A pahelAM DaoN. satIzacandra vidyAbhUSaNe mukhyapaNe lAmA tArAnAthane AdhAre History of Indian Logic mAM pR. 303 upara ApyuM che. TibeTana sAhitya dharmakIrtinuM jIvana varNave kharuM, paNa te jevuM varNave che te pUrNapaNe atihAsika te nathI ja, chatAM e paurANika jevA lAgatA jIvanamAM ghaNI bAbate sAcI hovA vize jarAya zaMkA rahetI nathI. Do. vidyAbhUSaNa karatAM che. zerabAkInuM varNana pramANamAM TUMkuM che ane kAMIka vadhAre satyanI najIka che, tethI ame te varNana che tevuM ja ahIM utArI levAnuM pasaMda karyuM che. "Dharmakirti was born in the South, in Trima. laya (Tirumalla ? ) in a brahmin family and received. a brahinanical education. He then became interested in Buddhism and adhered at first as a lay member to the Church. Wishing to receive instruction from a direct pupil of Vasubandhu he arrived at Nalanda, the celebrated seat of learning where Dharmapala, a pupil of Vasubandhu, was still living, although very old. From him he took the vows. His interest for logical problems being aroused and Dignaga no more living, he directed his steps towards Is'varasena, a direct pupil of the great logician. He soon sur. passed his master in the understanding of Dignaga's. system. Is'varsela is reported to have conceded that Dharmakirti understood Dignaga better than he could do it himself. With the assent of his teacher Dharmakirti then began the composition of a great work in mnemonic verse containing a thorough and enlarged commentary on the chief work of Dignaga. " The remaining of his life was spent, as usual, in the composition of works, teaching, public discu. ssions and active propaganda. He died in Kalinga Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetu bindune paricaya [Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana ane ciMtana grieved by the absence of pupils who could fully understand his system and to whom the continuation of his work could have been entrusted. Just as Dignaga had no famous pupil, but his continuator emerged a generation later, so was it that Dharmakirti's real continuator emerged a generation later in the person of Dharmottara. His direct pupil Devendrabuddhi was a devoted and painstaking follower, but his mental gifts were inadequate to the task of fully grasping all the implications of Dignaga's and his own system of transcendental epistemology. Some verses of him in which he gives vent to his deepest feelings betray this pessimistic mentality. "The second introductory stanza of his great worki is supposed to have been added later, as an answer to his critics. He there says, "Mankind are mostly addicted to platitudes, they don't go in for finesse. Not enough that they do not care at all for deep sayings, they are filled with hatred and with the filth of envy. Therefore neither do I care to write for their benefit. However, my heart has found satisfaction in this (my work ), because through it my love for profound and long meditation over (every ) well spoken word has been gratified"2 "And in the last but one stanza of the same work he again says, " My work will find no one in this world who would be adequate easily to grasp 1 Pramanavaritika. ' 2 sa: martsfasiat ai mare, nA'naryeva subhASitaiH parigato vidveSTayapImilaiH / tenA'yaM na paropakAra iti nazcintA'pi cetastataH, sUktAbhyAsavivardhitavyasanamityatrA'nubaddhaspRham // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I cea hatubindune paricaya its deep sayings. It will be absorbed by, and perish in, my own person, just as a river (which is absorbed and lost) in the ocean. Those who are endowed with no inconsiderable force of reason, even they cannot fathom its depth. Those who are endowed: with exceptional intrepidity of thought, even they cannot perceive its highest truth."1 "Another stanza is found in anthologies and hypothetically ascribed to Dharmakirti, because it is to the same effect. The poet compares his work. with a beauty which can find no adequate bridegroom. What was the creator thinking about when he created the bodily frame of this beauty! He has lavishly spent the beauty stulf! He has not spared the labor ! He has engendered a mental fire in the hearts of people who thereto fore were living placidly ! And she herself is also wretchedly unhappy, since she never will find a fiance to match her!" "In this personal character Dharmakirti is repor: ted to have been very proud and self-reliant, full of contempt for ordinary mankind and sham scholar1 anadhyavasitAvagAhanamanalpadhIzaktinApyadRSTaparamArthatattvamadhikAbhiyo gairapi / mataM mama agatyalabdhasAzapratigrAhaka prayAsyati payonidheH paya ica sva dehe jarAm // -Quoted in Dhvanyaloha (N. S. P. 1891), p. 217. 2 zavaslaureat anfora: astarsia, svacchadaM carato janasya hRdaye cintAjvarI nirmitaH / eSA'pi svayameva tulyaramaNAbhAvAdvarAkI itA, ko'rtha zvetasi vedhasA vinihitastanvyAstanuM tanvatA / Ibid. p. 216. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 ] darzana ane ciMtana ship. Taranatha tells us that when he finished his great work, he showed it to the pandits, but he met with no appreciation and no good will. He bitterly complained of their slow wits and their envy, His enemies, it is reported, then tied up the leaves of his work to the tail of a dog and let him run through the streets where the leaves became scattered. But Dharmakirti said, " just as this dog Tuns through all streets, so will my work be spread in all the world." zerabaskIe ApelA uparanA jIvanamAM samayano prazna carcA nathI, jyAre te prazna DaoN. vidyAbhUSaNa ane zrI. rAhulajIe carce che. vidyAbhUSaNa dharma kArtine astitva-samaya I. sa. 635--650 dhAre che, jyAre rAhula (vAdanyAyanI prastAvanA temAM thoDe ja pheraphAra sUcavI te samayane 625 thI zarU kare che. A samaya eTale janmasamaya lekhavAno nathI. e mAtra tenA kArya kALane sUcaka che. A vize koI eka cokkasa nirNaya upara AvavuM e zakya nathI, tema chatAM paMDita mahendrakumAra nyAyAcAryo alaMgranthatrayanI prastAvanA (pR018-23)mAM e samaya vize je UhApoha karyo che te vizeSa saMgata lAgato hovAthI khAsa dhyAna kheMce che. te pramANe dharmakIrtine samaya 620 thI 690 Ave che. game tema ho, paNa dhamakIrti sAthe saMbaMdha dharAvanAra keTalAka AgaLapAchaLanA mahatvanA vidvAnonuM pauvaMparya nakkI karavAmAM te saMdehane bhAgye ja sthAna rahe che. amArA vicAra pramANe te paupayaM nIce pramANe che. vaiyAkaraNa bhatRhari, udyotakara, Izvarasena ane kumArila e cAreya dharmakAtinA samakAlIna hovA chatAM tenA karatAM ochevatte aMze vRddhasamakAlIna hovA joIe, kemake dhamakIrti Izvarasenane ziSya lekhAya che ane hetubindu AdimAM tenA matanI, acaMTa Adi TIkAkArenA kathanAnusAra, samAcanA paNa kare che. e ja rIte te udyotakara, bhartuhari ane kumArika e traNenAM bhaktanI tIvra samAlocanA paNa kare che, jyAre te traNa vidvAna paikI koIpaNa dharma kIrtinA vicAranI samAlocanA karatA hoya tevuM cokkasa pramANa maLatuM nathI. jainatArkika samantabhadra ane prabhAkara e bane dhamakIrtinA samakAlIna hovA chatAM laghusamakAlIna che, kemake samantabhadra dharmakIrtinA pramANavArtikagata prathama pariDenuM anukaraNa karI AptamImAMsA race che. 1, alaMkagraMthavaya prastAvanA 50 19. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindune paricaya [ 89 vyomaziva, akalaMkara haribhadra, jayaMtI e cAreya dhamakIrtinA uttaravartI che, kemake te badhA dhamakIrtinAM mantavyanuM khaMDana kare che. dharmakIrtinA grantho ane tenI vyAkhyAonI je mAhitI zrI. rAhulajIe vAdanyAyanAM pariziSTomAM pUrI pADI che tene AdhAre ahIM nIce mULa grantho ane vyAkhyAonuM kelDaka ApavAmAM Ave che- dharmakIrtinA graMtho ane tenI vyAkhyAo graMthanAma, vyAkhyAo vyAkhyAkartA vizeSa 1. pramANavAtika 1. svopajJavRtti dharmakIrti prakAzita 2. vani devendramati bhoTa bhASAntara 3. TIkA zAkyamati 1.mA(mALavAraMvAruMvAra) jJAti agaNita 1. bhASyaTIkA jayAnanta bhoTa bhASAntara yamAri . TI zaMkarAnanda 6. ravigupta 7. >> manorathanandI prakAzita 2. pramANavinizcaya bhoTa bhASAntara 1. sau dharmosara 2, TIkA haaliim 3. nyAyabindu prakAzita dharmottara 1. dharmottarapradIpa aprakAzita 2. TiqLa malavAdI prakAzita 2. TIkA vinIta' moTa mAtara 1. bemavatI pR. 306, 307, 680 Adi tulanA kare pramANuvAtika 1-13, 14, 15, 3-67, 68, 19, 2. akalaMkagranthatraya, prastAvanA pR. 25. 3. zAstravArtAsamuccaya pR. 4, 15-32; anekAntajayapatAkA pR. 23, 33. juo pramANuvArtika 3, 181; 1, 219. 4. nyAyamaMjarI bhAga 2, 5, 107, 191. 5. che. vidyAbhUSaNa vinItadevane je samaya mAne che tenAthI kAMIka pAchaLa samakSa rAhala mAne che, vizeSa mATe juo History of Indian Logic p. 320 ane vAdanyAyanI rAhulanI prastAvanA, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 ] 4. hetubindu 5. saMbandhaparIkSA' 6. vAdanyAya 3. TIkA 4. TIkA 1. TIjA (vivarana ) 1. Aloka 2. TIkA 1. vRtti 2. TIkA 3. TIkA 1. TIkA 2. TokA 7. santAnAntara siddhi 1. ToLA darzana ane ciMtana bhoTa bhASAntara kamalazIla jina mitra marcaMTa (dhamAMjaravRtta) prajJAzita duveMka vinItadeva dharmakIrti vinItadeva zaMkarAnanda vinItadeva zAntarakSita vinItadeva dr 33 bhoTa bhASAntara .. ,, >> prajANita bhoTa bhASAntara prakAzita bhoTa bhASAntara 2. aDa prastuta saMskaraNamAM khIjo grantha hetubinduTIkA che. tenA kartA aTa che. nAma uparathI te kAzmIrI lAge che, ane lAmA tArAnAtha te vAtanu samana paNa kare che. e jAte brAhmaNu jAte brAhmaNa hatA. haeNtubinduTIkAnA TimeTana bhASAntaramAM traNa sthaLa * #AmaLAcatena ' ema cokhkhA nirdeza che (pR. 149, 166, 229). enuM khIjuM nAma dharmoMkaradatta che (pR. 233, 261). ema lAge che ke pAchaLathI adra bauddha bhikSu thayA hoya, ane bhinnuavasthAnu e khIjuM nAma hAya. veka, aDha sAthe 'bhaTTa' vizeSaNa (pR. 237, 241, 243, 333, 343, 370, 377) yeAje che jyAre dharmokaradatta nAma sAthe bhadanta (pR. 261) vizeSaNa ceAje che, je bhikSu mATe ja prayukta thAya che. tuTIkAkAra duka mizra potAnI vyAkhyA AlApha 'nA prAraMbhamAM ja (pR. 233) e banne nAmeAnA nirdeza kare che. r aTanA jIvana vize AthI vizeSa mAhitI nathI, paNa enA peAtAnA lakhANa uparathI ( pR. 82, 87) tema ja veMkanA vyAkhyAna uparathI echAmAM AchI enI nIcenI traNa kRtie hAvA vize jarAya saMdeha rahetA nathI--- 1. jIe pramecakamalamAMDa pR. 504-11 ane syAdvAdanAkara pR. 812-t 2. History of Indian Logic, p. 329-32. "" Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetukhinne paricaya [ 89 1. kSaNabhaMgasiddhi (pR. 82, 87 327) 2. pramANuddhitvasiddhi (pR. 189) 3. hetubinduTIkA. acaTanuM lakhANa kAzmIrI nyAyamaMjarIkAra jayanta agara vAcaspati mizra jevuM prasanna che, ane tenuM dArzanika jJAna bahu ja UMDuM tema ja vizada che. jyAM jyAM teNe bauddhamata ke darzanAntanA mate vize carcA karI che tyAM sarvatra tenA vicAranI pAradarzitA jaNAI Ave che. ema lAge che ke dharmakIrtine pitAnA jIvanamAM kadAca suyoga ziSya lAgyo na hoya, paNa uttara kALamAM te tene acaMTa jevA aneka suyogya ziSyo sAMpaDyA che. nyAyabindukAkAra dharmottara te A ja acaMTane ziSya che, ema tArAnAthanA ullekha uparathI siddha thAya che, kemake tArAnAtha dharmottarane dhamakaradattanA ziSya tarIke nirdeza che, je dharmAkaradA pote acaMTa ja che. e paNa phalita thAya che ke bhadata thayA pachI ja dharmAkara ziSyadIkSA ApI hoya. arcane samaya dharmakIrti ane dharmottara vacce tema ja dharmakIrti ane kamaLazIla tema ja prajJA karagupta vacce paDe che. eTale tene jIvanakALa sAtamA saikAnA aMtima bhAgathI AThamA saikAnA prathama pAda sudhI te mA ja joIe.. che durveka mizra prastuta saMskaraNamAM trIjo grantha acaMTanI TIkAnI "Aleka" nAmaka vyAkhyA che, jene kartA durveka mitra che. enA jIvananI vizeSa sAmagrI atyAre upalabdha nathI. je kAMI jANI zakAya che te tenI potAnI prazasti uparathI ja (pR. 411). e prazasti uparathI nIcenI hakIkata spaSTapaNe phalita thAya che - 1. te pite vikramazilA vidyApIThanA adhyakSa ane pAchaLathI TibeTamAM gayela jitAri AcAryane vidyAziSya hate. 2. te pite brAhmaNa hatA ane dhanadaridra hatuM. saMbhava che ke te vikramazilA vidyApIThamAM adhyApakanuM kAma karato hoya ane sAthe sAthe bauddha paraM. parAnuM sUkSma adhyayana paNa karyuM hoya, kemake evA adhyayana sivAya arcane gaMbhIra vicAranI AvI bahu pAradarzI vyAkhyA thaI zake nahi. 3. enI vyAkhyAmAM enA pitAnA racelA pAMca granthone nirdeza che, eTale teNe ochAmAM ochI "Aleka uparAMta pAMca grantha te racyA ja hovA joIe. 1. History of Indian* Logic, p. 329. 57 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 898 ] darzana ane ciMtana A pAMca paikI dharmottarapradIpa, je nyAyabindunI anukakA che, tenI keTaprati paTane ricarsa sesAyaTImAMnA saMgrahamAM che. A pAMce granthonA nAma nIce mujaba che - 1. dharmottarapradI5 (pR. ra59, 308, 337) 2. svayuvyavicAra (pR. 337) 3. vizeSAkhyAna (pR. 340, 365, 370, 373) 4. kSaNabhaMgasiddhi (pR. 370, 37ra) 5. catudazatI (pR. 370, 37ra). ema lAge che ke durveka mie jitArinA saMnidhAnamAM rahI vikramazilA vidyApIThamAM kAma karatAM karatAM bauddha darzana sAhityane samRddha karavAnuM ja ekamAtra mukhya kAma karyuM hoya. tenI mizra upAdhi jotAM ane te samayamAM mithilAnI vidyA samRddhi tema ja vikramazilAnuM sAMnidhya jotAM ema lAge che ke te mathila brAhmaNa haze. A vastusthiti eka bAbata upara bahu prakAza pheMke che. te e ke dharma ane jAtinI daSTie brAhmaNa-zramaNano nitya viSedha hovA chatAM vidyA ane tatvaciMtananA pradezamAM ghaNIvAra bannene virodha zamI jAya che ane eka navI ja samanvaya saMskRtinuM nirmANa thAya che. daka mizrane gaLe upalabdha thayA na hota te tenuM nAma kAlamAM ja bhUMsAI jAta, kemake tene nAmanirdeza nathI TibeTana lekhakonA graMthamAM ke nathI bhAratIya lekhakonA granthamAM. acaMTane te jaina vidvAno nAmapUrvaka nirdeza che, jyAre brAhmaNa duka mAtra enA pitAnA ja granthamAM samAI jAya che. jaina vidvAna vAdI devasUri jevA durveka vize ajANyA hoya ema lAge che. jesalameranA bhaMDAramAMthI je thoDAMka nyAyabindu-anuTIkAnAM patro maLyAM che? te ghaNuM karI durveka mizana hovAM joIe. jo tema kare che ema mAnavuM joIe ke game tyAre koI ne koI jaina vidvAne durvekanA lakhANane bhAratamAM saMdharavA ne tene upayoga karavA prayatna karela. - durvekanuM pAMDitya eka dArzanika maithila brAhmaNane zobhA Ape evuM che. te bahuzrata che ane vaiyAkaraNa paNa. AnI pratIti tenI vyAkhyAmAM pade pade thAya che. tenI vyAkhyA acaMTanI vikRtine anurUpa ja che. te jyAre jyAre acaMTanI pratIke laI tenuM vyAkhyAna kare che tyAre bahudhA pUrva pakSa rUpe ke 1. e pAnAM munizrI jinavijayajI pAse che. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindune paricaya [ 89 utthAnarUpe arcanTanA vaktavyanuM hArda pUrNapaNe vyakta karate lAge che. te vicAramAM svataMtra che. keTaleka sthaLe acaMTanA maMtavyathI te judo paDI pitAnuM svataMtra bhavya darzAve che. A uparathI eka e bAbata phalita thAya che ke bauddha vidyApIThamAM vicAravAtaMtryanuM vAtAvaraNa avazya hatuM. je acaMTane te gururUpe nirdeze che tenA ja maMtavyathI te jude paNa paDe che, e ja vicArasvAtaMtryanI bhUmi sUcave che. durvekane samaya I. sa. dazamA saikAnA aMtima caraNathI agiyAramA saiikAnA pUrvArdha sudhI te mAnavo ja joIe, kemake te dIpaMkara jJAnazrInA guru jitArine vidyAziSya hatuM ane jitAri tema ja jJAnathI banne dazama zatakanA aMtima pAdamAM te hatA ja. vaLI duka mitranI aneka kRtio ane tenuM bahumukhI pAMDitya paNa tenA jIvananI lAMbI avadhi sUcave che. [3] grantha paricaya 1, hetubindu prastuta hetubindune paricaya karIe te pahelA e jANavuM jarUrI che ke dharmakIrtie hetubindu ane bIjA pratye ra te teNe vArasAmAM maLela kevA prakAranA vicAra ane sAhityane AdhAre racyA ? dhamakIrtinA granthamAM pratipAdita thayelA vicAra ane vaparAyelI paribhASA Adine etihAsika paricaya pUrNapaNe te karAva asaMbhavita che, tethI ahIM enuM TUMkamAM digdarzana karAvavA dhArIe chIe. A kAraNathI ame A sthaLe mukhyapaNe be muddA pUratI ja carcA karavA dhArI che. te muddA che- (1) pramANavicAra ane tene aMgabhUta nyAyavicAra tema ja nyAyanA aMgabhUta hetu Adi prameyane vicAra karyo layanI siddhi arthe utpanna thaye ane vika ? (2) A vicArane saMgharatuM ane vikasAvatuM sAhitya kevI kevI rIte palaTA letuM gayuM ane dhIre dhIre chatAM akhaMDapaNe dharmakati sudhI AvyuM? tatva ane satyazaidhanane prayatna bhAratamAM hajAro varSa pahelAM zarU thavAnI vAta have kaIthI ajANa nathI. satyazodhanane prayatna be rIte cAlatuM ? keTalAka virala puruSo mAtra AdhyAtmika dRSTie tatvazodhana bhaNI prerAtA, te bIjA keTalAka bhautika ane bAhya daSTie e dizAmAM vaLatA. AvA zodhakemAM 1. hebiTIkAka pR. 243, 262, 271, 303, 367, 393 Adi, 2. History of Indion Logic, p. 337. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha00] darzana ane ciMtana je je vyaktie eka ke bIjI bAbatamAM pitAne kAMI paNa na phALe Ape tevI pratItikAra zodha karatI te vyaktionI AsapAsa ziSyamaMDaLa ane anuyAyImaMDaLa jAmatuM ane temAMthI tenI paraMparA sthira thatI. ghaNIvAra eka ja bAbata para judA judA be ke tethI vadhAre dhakenI zedha paraspara judI paDatI ane paraspara athaDAtI paNa kharI. mULa zodhaka pitAnI zodhane ja yathArtharUpe pratItikara thAya te rIte raju karate, jyAre enuM ziSyamaMDaLa e ja vastune vadhAre tarkapurassara sthApita karavA ane tene pracAra karavA mathatuM. anuyAyImaMDaLa mukhya zodhaka ane tenA ziSya parivAramAM zraddhA keLavIne ja mukhyapaNe te zodhane poSatuM. Ama zodha, pachI te mukhyapaNe prameya vastune lagatI hoya ke caritrane lagatI hoya, tenuM rakSaNa, saMvardhana ane pahelavana thatuM. AvI pravRtti jyAM eka ja pradezamAM anekavidha cAlatI hoya tyAM zodhakonA vicAre vacce athaDAmaNI thAya e svAbhAvika che. AvI athaDAmaNa mukhyapaNe be prakAranI jovAmAM Ave che. eka paraMparA pUratI ane bIjI anya paraMparAo sAthe. jyAre jyAre paraMparA pUratI zodhane lagatI bAbatamAM guruziSya vacce ke brahmacArI ziSya vacce carcA thatI tyAre tyAre te caya jaya ke parAjayamAM na pariNamatAM mAtra tatvajijJAsAnI tRtimAM ja pariNamatI, paNa jyAre jyAre bIjI paraMparAo sAthe AvI carcA thatI tyAre tyAre ghaNIvAra te jaya-parAjayamAM ja pariNAma pAmatI, ane te tattvabubhutyunI kazA maTI vijigISanI kathA banatI. je kathA game te hoya, paNa te je amuka niyamothI sImita heya te ja phaLadAyI nIvaDe, eTale satyazodhanA umedavAranI carcAmAMthI ApoApa tema ja buddhipUrvaka keTalAka niyame nakkI thayA; tema ja kayuM jJAna pramANe, kayuM apramANa, evAM kayAM ane keTalA pramANe mAnavAM ane kyAM na mAnavAM ItyAdi vicAra paNa thavA lAge. Ane pariNAme eka bAjuthI pramANuvidyA sthira thatI gaI ane bIjI bAjuthI tenI ja aMgabhUta nyAya, tarka ke AzikI vidyA sthira thatI cAlI. A banne vidyAone upaga AdhyAtmika zAstromAM tema ja bhautika kahevAtA badhA ja vyAvahArika zAstromAM thato rahyo. eka te zodhane viSaye ja ghaNuM, bIjuM eka eka viSaya para judI paDatI mAnyatAo ghaNI ane eka eka zodha tema ja tenA viSayanuM amuka aMze juduM juduM nirUpaNa karanAra paraMparAo paNa ghaNI. tethI karIne 1. vizeSa mATe juo pramANamImAMsA bhASATipaNe, pR. 108-23. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindune paricaya [ 901 svAbhAvikapaNe ja pramANuvidyA ane nyAyavidyAnI bAbatamAM paNa anekavidha paraMparAo UbhI thatI gaI manuSyanuM janmasiddha sahaja valaNa zraddhAnusArI hoI vArasAmAMthI ke paristhitimAMthI je maLyuM hoya tene calAvI ke nabhAvI levAmAM ja te caritArthatA anubhave che. Ama chatAM keTalAka apavAdabhUta dAkhalAo evA paNa bane che ke temAM amuka puruSo vArasAmAM maLela saMskArenuM UMDuM parIkSaNa kare che ane ghaNIvAra e parIkSAne pariNAme mAtra zraddhAvI vicArenI sAme thAya che ne tenI viruddha na ja vicAra mUke che. navA vicAranI pRSThabhUmikA mukhyapaNe buddhinI zuddhi ane tarkabaLa tema ja caritrabaLa hoya che. jyAre zarUAtamAM zraddhA upara buddhi ane tarka prahAra kare che tyAre svAbhAvika rIte ja zraddhA jIvI vicAre buddhi ane tarkavI vicArene avagaNe che; eTaluM ja nahi, paNa niMdA sudha kare che. bhAratIya saMskRtinA itihAsamAM pahelAM paNa A bhUmikA pasAra thaI che. tethI ja ApaNe brAhmaNa, bauddha ane jaina e badhI paraMparAenA prAcIna sAhityamAM tarka vidyAnI nindA sAMbhaLIe chIe. paNa A bhUmikA lAMbe vakhata TakatI nathI. zraddhA ane buddhi bane chevaTe to jIvananA avibhAjya aMge heI paraspara mAMDavALa kare che ne athaDAmaNa na thAya te rIte pitApitAnA viSaSanI maryAdA AMke che. A ja zraddhA ane buddhinA samanvayanI bhUmikA kahevAya. ene ja zAstromAM ahetuvAda-hetuvAda tarIke oLakhAvela che; ane chevaTe badhI paraMparAoe e bane vAdone mAnya rAkhI piotapotAnI maryAdAmAM tenA viSayanI sImA bAMdhI che. A samanvayanI bhUmikAmAM jyAre zraddhALavI vicArakoe tarkavidyAnI pratiSThA karI tyAre tenuM piSaNa vadhAre thavA lAgyuM. pachI te AdhyAtmika ke bhautika badhI ja dhanA kSetramAM tarkavidyAno paNa abhyAsa vacce ane tenAM zAstro paNa racAtAM cAlyAM. koI paraMparAe pahelAM te keIe pachI, paNa tarkavidyAnA zAstro racavAmAM evo phALo Ape ja che. pramANuvidyA ane nyAyavidyAnI bAbatamAM prAcIna phALo mukhyapaNe nyAyaparaMparAnA puraskartAone ja che. cANakyanA arthazAstramAM ke caraka jevA zArIravijJAnazAstramAM je tantrayukitane nAme saMgraha thayo che te mULamAM moTe bhAge nyAyaparaMparAne phALo che. pUrvamImAMsaka 9. History of Indian Logic, p. 36. 2. dA. ta. juo sanmati 3,43-45. 3. arthazAstra 241. ( trivendrama LXXXII) prakaraNa 180. vidyAbhUSaNa : History of Indian Logic, p, 24, 4. vimAnasthAna, atre 8. History of Indian Logic p. 28. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha02] darzana ane ciMtana ke uttaramImAMsaka, sAMkhya ke e, bauddha ke jaina e eka paraMparAnA prAcInatama granthamAM pitapotAnuM AgavuM hoya tevuM nyAyavidyAnuM baMdhAraNa ghaDAyeluM maLatuM nathI, jevuM ke e paraMparAonA pAchaLanAM zAstromAM maLe che. nyAyavidyAnA te kALa sudhImAM ghaDAyelA niyama-pratiniyamo ane nyAyanA aMga-pratyaMgane pitAnI paraMparAmAM jemanA tema agara thoDA pheraphAra sAthe apanAvanAra paraMparAomAM sauthI mokhare bauddhaparaMparA Ave che. alabatta, kadAca Ayurveda ane arthazAstra Adi anya vijJAne e bauddha paraMparA pahelAM paNa nyAyavidyAnA niyama-pratiniyama ane aMga-pratyaMgane pitAmAM samAvyAM haya, paNa bauddhaparaMparAnI vizeSatA e che ke teNe pitAnI paraMparAmAM nyAyavidyAne sthAna ApyuM te mAtra saMgrahapUratuM ane bhApUratuM ja nahi, paNa emAM saMzodhana karavAnI dRSTi sudhdhAM hatI, jyAre cANakya ke caraka Adine saMgrahathI AgaLa vadhavuM ISTa na hatuM. e ja sababa che ke uttara kALamAM bauddhaparaMparAmAM jevuM eka nyAyazAstra svataMtra nirmANa thayuM tevuM arthazAstranI paraMparA ke AyurvedanI paraMparAmAM kazuM banyuM nahi. bauddhaparaMparAe je kAma pahelAM zarU karyuM te jenaparaMparAe pAchaLathI zarU karyuM. upalabdha sAhityane AdhAre te ema paNa kahI zakAya ke mImAMsaka ane vedAMta paraMparAe pitAnuM pramANa tema ja nyAyazAstra tethIye pAchaLathI vyavasthita karyuM. upAyahRdaya nAmane grantha cAInIjha paraMparAmAM nAgArjunane nAme caDela che. te tene na hoya, to paNa tenA vigrahavyAvatinI ane madhyamakakArikA jotAM ema cokkasapaNe kahI zakAya ke teNe bauddhaparaMparAmAM kadAca sauthI pahelAM pramANa ane nyAyavidyA vize bhaulika ciMtana zarU karyuM. mayanAthe gacayabhUmizAstramAM ane tenA ziSya asaMge abhidharmasaMgItimAM tema ja asaMganA ziSya sthiramatie abhidhamaM saMyukta saMgItimAM je pramANuvidyA tema ja nyAyavidyAno saMgraha karyo che te kaI maulika nathI. nyAyaparaMparAnI judI judI zAkhAomAM thayelA vicAre jema eka athavA bIjI rIte arthazAstra, caraka AdimAM saMgrahIta thayA tema ja maitreya, asaMga Adie paNa saMgraha karyo. alabatta, enA saMgrahamAM sudhAraka dRSTibindu avazya hatuM. tethI ja temAM nyAyaparaMparAnA pAMca ke daza avayanA sthAnamAM traNa avayavane sudhAre teo kare che, agara bIjA keIne sudhAre 4. Tucci: Pre-Dinnaga Buddhist Texts-Introduction, p.XI. 3. On Some Aspects of the Maitraya [natha ] and Asanga. Also JRAS 1929 Hial Pre--Dignaga Buddhist Logic, - -- --** Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindunA paricaya [ 903 svIkAre che. asaganA laghubhrAtA ane ziSya vasubadhu AgaLa vadhe che ane te potAnA vAdavidhi Adi granthAmAM traNa avayavAnA pUrva sudhArAne kAyama rAkhI hetunA nyAyapara parAsaMmata pAMca rUpanA sthAnamAM trarUpsanA sudhArA kare che. tarka zAstra vasukha ka ka hoya ke anya katuM ke, paNa te diGanAga pahelAnA kAi bauddha tArkikanI kRti che eTaluM te nakkI ja. e tarkazAstramAM pAMca avavA vadhu vela che, paNa nyAyapara parAsamata jAti ane nigrahasthAnAmAM sudhArA vadhAre karyAM che. Avo sudhAre khIjI rIte upAyavyamAM paNa che. pratyakSa, anumAna ane Agama e traNa pramANa maitreya ane asaMganI peThe svIkAryo chatAM vasukha enI vyAkhyAmAM sudhArA kare che; eTaluM ja nahi, paNa te tathAgata yuddhanI dRSTine baMdhabesatuM thAya te rIte Agama pramANanuM sthAna goThave che ane kahe che ke Agama e pramANu che kharuM, paNa te pratyakSa ne anumAnanI upara avala Mbita hoI te banne karatAM gauNa che. A sthaLe vasubaMdhu spaSTapaNe nyAyapara parAnA dRSTibinduthI Agama prAmANyanA mahattvanI bAbatamAM budhe paDe che, kemake nyAyaparaMparA Agamane izvarapraNIta mAnatI hovAthI te anusAre laukika pratyakSa ane anumAna pramANa karatAM alaukika AgamanuM sthAna caDiyAtuM che. vasubanA ziSya dinAga to pAtAnA pramANasamuccaya, nyAyamukha, hetucakra Adi granthAmAM anekavidha sudhArAe kare che ane bauddhapara parAmAM sarvamAnya thAya tevI nyAyavidyAnI sthApanA kare che. joke vasukha ane daphnAganA samaya pachI paNa bauddha paraMparAmAM evA aneka prakAranA vicAravaheNA hatAM jeo vasukha ane dinAgane na anusaratA, paNa prAcIna maitreyanAtha AdinA granthomAM saMgRhIta thayelA manta vyAne akSarazaH mAnatA ke je mantavyane vasukSma ane diAga Adie sudhAryo ane parivartita karyAM hatAM. tema chatAM ekaMdara AgaLa jatAM vasubadhuM ane tenA karatAMya vizeSa dinAganuM sthAna khaudruparaMparAmAM vadhAre pratiSThita thayuM che, ne tethI ja temanA grantho ane vicArAnu anukaraNa, bhASAntara ne tenA upara sAdhana uttarAttara vadhAre ane vadhAre thayuM che. A kArya mAtra bhAratamAM ja nahi, paNa bhAratanI bahAra madhya eziyA, cIna, beTa di dezAmAM paNa puSkaLa pramANamAM thayu che. pramANa tema ja nyAyavidyAne lagatu sa MskRta bauddhavAhamaya bhAratanI sImA bahAra gayuM ane navAM navAM svarUpe mAM vikasatuM tema ja phelAtuM gayuM, te pahelAM paNa bauddha piTakAnuM pAlivAGamaya bhAratanI sImA oLaMgI gayu hatu. dharmAMsAt 1. Pre-Dinnaga Buddhist texts-Intro. p. IX Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha4] darzana ane ciMtana azokanI dharmasaMtati mahendra ane saMdhaminnAe silenamAM pAlivADmayanuM vaTavRkSa ropyuM. tyAraAAda te tenI zAkhA-prazAkhAo bIjA dezo sudhI paNa pahoMcI. jANe ke baddhaparaMparAnI aDhAre nikA phelAvAnA kAmamAM spardhA karatI na hoya tema bhAratanA eka khUNAthI bIjA khUNuM sudhImAM ane madhya eziyA tathA cIna Adi dezomAM paNa bauddha vAtmaye pitAnA saurabhathI vidyAbhramarane AkarSI. bhArata bahAra dakSiNa dizAmAM je bauddha vADmayane lagatI pravRtti zarU thaI te pAli bhASAmAM mukhyapaNe hatI; ane gAMdhAra, kAzmIra jevA uttarIya dezomAM je pravRtti cAlatI te mukhyapaNe saMskRtAvalambI banI. taLa bhAratamAM to banne bhASAmAM e pravRtti cAlatI. zarUAtamAM A pravRttine viSaya mukhyapaNe tripiTaka hate. savastivAdIe saMskRtane ja mukhyapaNe avalaMbI pravRtti karatA, jyAre mahAsAdhike prAkRta bhASAone avalaMbI pitAnuM dhyeya sAdhatA. 1 ema lAge che ke pramANa ane nyAyazAstranA praveza pahelAM ja cInamAM saMskRta tripiTake pahoMcI gayAM hatAM, ene tene AzarI cInI bhASAmAM bhASAntaranuM kAma paNa zarU thaI gayuM hatuM. bhAratIya ane abhAratIya vidvAnoe maLI bauddha vAtmayane lagatI je prati karI che tenA cAra bhAga pADI zakAya: 1. bhASAtara, 2. vyAkhyAo ane TIkATipaNe, 3. eka ja vidvAna dvArA Akara granthanuM tema ja temAM praveza karAvanAra ekAda muddA uparanAM nAnAM nAnA prakaraNanuM navuM praNayana, 4. anyanA Akara grantha ke prakaraNe uparathI mAtra pravezaka jijJAsune upayogI thAya tevAM nAnAM nAnAM prakaraNanI navInavI racanA. trIjA vibhAganI pravRttinA udAharaNa tarIke nAgArjunane madhyama kArikA grantha ane temAM praveza karavA mATe upagI thAya tevuM vigrahavyAvartinI prakaraNa sUcavI zakAya. didbhAge pote ja pramANasamuccayanA prAraMbhamAM (kA. 1 ane vRtti) sUcavyuM che ke teNe chUTAM chUTAM prakaraNe racyAM ane pachI te pramANasamuccaya nAmaka Akara grantha race che. didbhAganI pravRttinuM ja jANe anukaraNa na karatA hoya tema tenA pachI lagabhaga 150 varSe thayela dharmakIrti pramANa vArtika jevA Akaragrantha ane nyAyabindu, vAdanyAya Adi jevAM prakaraNe race che. diknAga sudhImAM je pramANavidyA ane nyAyavidyAne bauddhaparaMparAe vikAsa karyA hatA temAM dhamakIrtinA samaya sudhImAM ghaNe umere paNa thaye hato. dhamakIrtinI samagra vADmayapravRtti pramANa ane nyAyavidyAne kendramAM rAkhIne ja Kimura : Hinayana and Mahayana, p. 6, 7, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatubindune paricaya thayelI hoya ema lAge che. pramANavArtika te didbhAganA pramANasamuccayanI kArikAbaddha AkaravyAkhyA che, paNa nyAyabindu ane hetubindu jevAM prakaraNonuM svarUpa juduM che. nyAyabindu gadyamAM che, jyAre hetubindu vAdanyAyanI jema prAraMbhika eka kArikAnuM vistRta gadya vivaraNa che. jema nyAyapravezamAM prAraMbhika saMgrahakArikA AgaLanA badhA vaktavyane saMkSipta saMgraha che, tema ja hatubindunI prathama kArikA AgaLanA samagra vaktavyane atisaMkSipta saMgraha che. pramANasamuccayanI vyAkhyA hovAthI dhamakIrti pitAnA Akara granthanuM pramANuvArtika evuM nAma rAkhe te to samajI zakAya, paNa pitAnAM laghuprakaraNonAM nyAyabindu, hetubindu, vAdanyAya Adi jevA je nAma rAkhyAM che temAM paNa vicAra ane sAhityanI pUrva paraMparAnuM pratibimba spaSTapaNe dekhAya che. didbhAge pitAnA prakaraNomAM nyAyamukha (nyAyakAra), hetumukha, hetucakra jevAM nAme rAkhelAM, zaMkarasvAmIe nyAyapraveza evuM nAma pasaMda kareluM; jyAre dhamakIti tevA ja viSayanA prakaraNa mATe nyAyabindu, hetubindu jevAM nAme pasaMda kare che. mAtra nAmakaraNa ane racanAmAM ja pUrva paraMparAne vAraso nathI samAto, paNa dhamakItie je je vighayo carco che te badhAmAM potAnA samaya sudhInI bauddha ke bahetara vicAraparaMparAo ane paribhASAono vArase pUrNapaNe samAvela che. vArasAmAM maLela vicAro tema ja paribhASAone dharmakIrti potAnI parIkSaka kasoTIe kase che ane jyAM gya lAge tyAM te prAcIna vicAra ane paribhASAonuM niyapaNe khaMDana paNa kare che. te eTale sudhI ke tenA kahevAtA guru Izvarasena sudhdhAne te choDato nathI. pitAnA pUrvavatI bauddha AcAryoe je bahetara paraMparAonA maMtavyanuM nirasana karyuM che te uparAMta paNa AgaLa vadhI dhamakIti bIjA aneka bahetara darzanenAM mantanuM nirasana kare che. tethI ja dharma kIrtine granthamAM bhartuhari, udyotakara, kumArila jevA aneka vaidika dArzanikanA mantavyonI samAlocanA maLe che. mULa hetubindu maMgaLa sivAya ja prAraMbhika eka utthAnavAkya sAthenI eka kArikAthI zarU thAya che, je kArikA pramANuvArtikanA manorathanaMdinInA krama pramANe trIjA paricachedanI prathama kArikA ane kahyuMgAmInA krama pramANe pattavRttivALA prathama paricchedanI trIjI kArikA che. e kArikAmAM mukhyapaNe hetunuM lakSaNa ane hetunA prakAranuM kathana che. hevAbhAsanuM svarUpa ane tenA prakAre hetunA lakSaNa ane prakAre uparathI ja sacita karAyelAM che. kArikAmAM je vastu bIjarUpe saMkSepamAM kahI che tenuM ja AkhA granthamAM gadyarUpe dhamakIrtie vivaraNa karyuM che. ApaNI sAme atyAre e gadya jemanuM tema avikala Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana ane ciMtana upalabdha nathI, mAtra acaMTanI vyAkhyAmAM tenI pratIke levAmAM AvI che ke je pratIka racanAnA kramathI ghaNIvAra viparIta kame paNa levAyelI che, ane te pratIke paNa mULane aMzamAtra sUcave che. eTale e pratIke uparathI dharma kIrtiracita akhaMDa saMskRta gadyamaya vivaraNane khyAla pUrNapaNe AvI nathI zakate. alabatta, TibeTana anuvAda uparathI ene khyAla kAMIka AvI zake. zrI. rAhulajIe TibeTana anuvAda uparathI pratisaMskRta karI ApyuM che, paNa e pratisaMskRta ane acaMTe lIdhelI pratIke e bannene meLavatAM paNa amane ema lAge che ke dhamakIrti racita gadyamaya saMskRta vivaraNa jemanuM tema taiyAra thatuM nathI. eTale prastuta saMskaraNamAM dharmakIrtinA avikala saMskRta gadya vivaraNa pUratI truTi rahI ja jAya che ema kabUla karavuM joIe. dharmakIrtie hetubindunA gadyavivaraNamAM dinAga sivAya bIjA koI AcAryane nAmapUrvaka nirdeza karyo lAgatuM nathI. eNe pitAnA grantha paikI pramANuvinizcayana ja nAmapUrvaka ullekha karyo che. hetubiMdumAM carcAyela viSaya mukhyapaNe svArthanumAna sAthe saMbaMdha dharAve che, eTale hetubiMduprakaraNane svArthanumAnanuM eka prakaraNa kahI zakAya. dharmakIrtie nyAyabiMdumAM svArthanumAna ane parAthanumAna bannenuM nirUpaNa karyuM che. pramANuvArtikamAM paNa bannenuM nirUpaNa che. e kahevuM kaThaNa che ke teNe A traNa paikI kayA graMthanI racanA prathama karI, paNa vadhAre saMbhava e che ke pahelAM prakaraNo racyAM hoya ane pachI te badhAMnuM saMkalana karI ane bIjA navA viSaye tema ja vicAro umerI pramANuvArtika je Akara graMtha racyo hoya. dharmakIrtie pitAnA upayukta traNa graMthamAM hetunA prakAzane varNanakrama ekasarakho rAkhyo nathI. nyAyabiMdumAM anupalabdhi, svabhAva ane kArya e krama che; pramANuvArtikamAM kArya, svabhAva ane anupalabdhi e krama che, jyAre hetubiMdumAM svabhAva, kArya ane anupalabdhi e krama che. tethI ekaMdara hatubiMduprakaraNanA mukhya viSayanI daSTie cAra bhAga paDe che. e cAreya bhAgamAM bIjA aneka viSe ane aneka dArzanika-tArkika paribhASAonI carcA che, jene khyAla vAcaka viSayAnukrama uparathI karI zakaze. ' hetu" zabda prAcIna graMthomAM sAmAnya pramANunA arthamAM paNa Ave che ane dhaNIvAra nyAyanA paryAya tarIke paNa vaparAya che, jemake hetuvidyA=nyAyavidyA, tarkavidyA, AnIkSikI. paNa prastuta granthanA nAmamAM vaparAyela hatuM' zabda anumAnanA anyatama aMgabhUta sAdhanane ja bAdhaka che. tenI sAthe samAsa pAmela bindu' zabda sUcave che ke prastuta prakaraNa e te hetuviSayaka vicAra, Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindunA paricaya [ e ke je vastutaH mahAddhi jevA apAra ane agAdha che, tenuM eka bindumAtra hAI temAM e vize echAmAM ocho vicAra che. bIjI rIte kadAca bindu' zabdathI dhakIrti pAtAnA Akaraanya pramANavAti kagata hetuviSayaka vistRta vicAranA hetubinduprakaraNamAM aMzamAtra che. ema paNa sUcavato hoya. game te hA, eTaluM to asadigdha che ke dhamakIti e prastuta prakaraNamAM hatu vizenA potAnA maMtavyo taddana spaSTapaNe rajU karyAM che, ke je mantavyo bauddhaparaMparAnI vicArasaraNI sAthe badhaesatAM hoI tema ja vadhAre tarkazuddha hAI AgaLanA bauddhe tarkazAstramAM ekasarakhI rIte pratiSThA pAmyA che ane meTe bhAge khIjA virAdhI vicArazanuM sthAna aupara parAmAM dharmati khAda rahyuM ja nathI. kharI rIte dinAge je prabhAva tarkazAstramAM pADelA tenuM sthirIkaraNa ane vizadIkaraNa dhamakIrtie karyuM che, ane bauddha tarkazAstranI eka cAsa vicArasaraNI dhaDI che. tethI ja ApaNe joI e chIe ke nyAya-vaizeSikamImAMsaka jevI vaidika para parAnA granthomAM ane jaina ta granthomAM duinAga ane dharma kItinuM pramANamAM vadhAremAM vadhAre khaMDana thayeluM che--jANe ke te e audvetara dAtAnA mahAna pratispardhI hAya ! A sthaLe dinAgakRta pramANasamuccaya, nyAyamukha ane hetucakra sAthe dharma kItinA saMskRtamAM upalabdha evA ja traNa granthonI viSaya ane raulInI dRSTie tulanA karavI yogya che. pramANasamuccayamAM badhAM ja pramANeAno mukhyapaNe carcA che, te te vRttika kArikAbaddha che. nyAyamukhamAM mukhyapaNe anumAnanI carcA che; jemake siTrusainakRta nyAyAvatAramAM. hetucakramAM mukhyapaNe nyAyayaMgabhUta hatusvarUpanI carcA che. dharmaprItinuM pramANuvArtika to pramANasamuccayanI vyAkhyA hoi temAM tene ja viSaya Ave e svAbhAvika che, paNa ene pramANavinizcaya grantha mukhyapaNe badhAM ja pramANAnuM nirUpaNa kare che, jyAre nyAyabindumAM mukhyapaNe anumAnanI ja carcA che, ane hetubindumAM hetucakranI paiThe mukhyapaNe hetusvarUpanI carcA che. P hetubindumAM hetunuM svarUpa eka ja kArikAmAM nirdezI te vize tenI vyAkhyAmAM vizeSa UhApoha lakhANathI karavAmAM AvyuM che, jyAre nyAyabindunA khIjA paricchedamAM hetunA svarUpa vize bauddha siddhAntAnA sUtrarUpe mAtra uktisaMgraha che, paraMtu pramANuvArtikanA svArthInumAna paricchedamAM samagra hetubindumAM lakhANathI carcAyela viSaya paNa dhaNA ja lakhANuthI svApannavRtti sahita 342 kArikAomAM carcAyelA che. hetubindumAM je gadya bhAga che te samagra pramANavArtikanI svAthyanumAnanI vRttimAM AvI ja jAya che. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana ane ciMtana 2. hetubiddIkA arcata hetubinduthI paNa gaghAtmaka ja che. emAM aryaTanA pitAnAM thoDAMka padya che kharAM; jema ke zarUAtanA cAra padyo suratanI stuti ane dhamakItinI kRtinuM gaurava tema ja pitAnI laghutA vizenAM che, aMtamAM eka padya upasaMhArasUcaka che ane vacce jyAM svAdAdanuM khaMDana Ave che tyAM te svaracita 4pa pa (pR. 104) mUke che. A padya teNe hetubiMduTIkA racatI vakhate ja rahyAM che ke koI pitAnA bIjA granthamAMthI uddhata karyo che e nakkI thaI zakatuM nathI, paNa tenA vyAkhyAkAra dukanA spaSTa kathana (pR. 344 ) uparathI e nakkI thAya che ke te padyo tenA pitAnAM ja che. A sivAya acaMTe aneka sthaLe anyakRta padyo uhata karyA che. temAM dinAga, bhartuhari, kumArila ane dharmakIrti mukhya che. (juo pariziSTa na. 3) - acaMTa hetubindu mULanA pratyeka padane artha kare che. eTale sudhI ke te keTalIka vAra ra ane tuM jevAM avyaya padonA praveganuM paNa tAtparya darzAve che. te padanA zabdArthane ja darzAvavAmAM kRtArthatA na mAnatAM tenA rahasyanuM pUrNapaNe vistRta vivaraNa kare che. te pite zarUAtamAM kahe che tema teNe dhamakIrtinI samagra ukitaonuM carvitacarvaNa to karyuM ja che, paNa te uparAMta dhamakIrtie pite je je bauddha ne bauddhatara vAlmaya pacAvyuM che te paNa teNe yathAvat avagAhyuM che. A vastunI pUrNa pratIti tenuM vivaraNa karAve che. jyAM jyAM dhamakIrtie vizeSa nAma sivAya ja ti, maje, avare jevAM sarvanAmo vAparI tAtane nirdeza karI samAlocanA karI che tyAM acaMTa e matAntaro jenA nA hoya teno nAmapUrvaka nirdeza paNa kare che ane e matAntaravALAM sthaLe paNa sUcave che. dArzanika ane tArkika vicAradhArAonuM vizALa ane UMDuM avagAhana acaMTane eTaluM badhuM che ke te jyAre koI paNa muddAnI carcAmAM pUrvapakSa race che ane tene bauddha tema ja dhamakIrtinI daSTie javAba Ape che tyAre ApaNI sAme sarvataMtrasvataMtra vAcasvati mizanuM lakhANa upasthita heya ema ghaDIbhara lAge che. dhamakIrtinA samaya sudhInA dArzanika vADmaya uparAMta teNe pitAnA ane dhamakIrtine gALA daramiyAna racAyela prasiddha prasiddha tArkika vADmaya paNa avagADyuM hoya ema lAge che. khAsa karIne dhamakIrtinA bhAthI viruddha jatuM hoya evuM dhamakIrtinA uttaravartI prasiddha vidvAnanuM koI lakhANa hoya te tenI samAlocanA te kare che ane dharma kItinA maMtavyane daDha kare che. dAkhalA tarIke dhamakIti pachI jaina AcArya samatabhadra eka vastunuM Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindune paricaya [ 99ekAnekasvabhAvapaNuM sthApe che je dharma kIrtine ekasvabhAvatvanA siddhAntanI viruddha paDe che. tethI arcanTa svAmI samaMtabhAnI prasiddha eka kArikAne. aMzeaMza laI tenuM vistRta nirasana kare che. (hetubinduTIkA pR. 105, 5. 15). 3. hetubindutIkAlaka zarUAtanA be ane aMtanA cAra padyone bAda karatAM durvekanI samagra vyAkhyA gadyAtmaka che, alabatta, eNe vacce vacce anyakRta aneka po. aneka sthaLe uddhata karyA che. durvekanI zailIgata vizeSatA paNa acaMTanA jevI ja che. te e ke jyAre te koI zabda ke paribhASAnuM arthakathana karavA Iccha hoya tyAre te eTaluM badhuM vizada ane vistRta uthAna race che ke temAM pUrvapakSa saMpUrNa paNe AvI javA uparAMta siddhAntI bauddhano uttara paNa samAI jAya, che, ane pachI vyApeya pada ke paribhASAnuM zAbdika vivaraNa ja mAtra bAkI, rahe che. A zailI abhyAsanI dRSTie bahu upayogI che. durveke paNa arcaTanI, peThe pitAnA samaya sudhInuM bauddha-Thera dArzanika ane tArkika vAtmaya sUkSma dRSTithI avagADyuM hoya tema lAge che. durvekanI acaMTa karatAM prakRti.. gata eka vizeSatA e lAge che ke te vicAramAM vadhAre svataMtra che; eTale sudhI ke je arcanuM te hArdika bahumAna ane jenI kRtinuM vivecana kare che. tenA ja vicArethI keTalIka vAra judo paDe che ane aMdhaLiyuM samarthana karate nathI. " [4] viSaya paricaya hatubindune mukhya viSaya che hetunuM svarUpa nirUpaNa. e viSaya sUcavatI prathama kArikA che-- pakSadharmastadaM zena vyApto hetustridhaiva saH / avinAbhAvaniyamAd hetvAbhAsAstato'pare // arcane pitAnI vyAkhyAmAM A kArikA uparathI traNa athavA cha pratipAgha viSaya sUcavyA che, jyAre karNae cAra viSaya sUcavyA che. anukrame te viSayo A pramANe che: 1. (1) hetunuM lakSaNa, (2) tenI saMkhyAne niyama, (3) saMkhyAniyamadarzaka pramANa. 2. (1) hetunuM svarUpa, (2) hetusaMkhyA niyama, (3) vividha hetumAM hetutvanuM avadhAraNa. (4) saMmoniyama ane 1hetubina 5, 9 5, 25. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 90 1 darzana ane ciMtana avadhAraNA tema ja bannenuM kAraNa, (5) zliSTa nirdezakathana, (6) vAbhAsanuM lakSaNa - kahevAnuM kAraNa. 3. (1) hetunuM lakSaNa, (2) tenI saMkhyAne niyama, (3) niyamanuM kAraNa, (4) vipakSanivRtti. 2 kharI rIte jotAM je prathama traNa arthe sUcavyA che temAM ja bAkInAne samAveza thaI jAya che. sAhacaryAniyama, avyabhicAraniyama, avinAbhAvaniyama, anyathAnupapati e badhA vyAptinA paryAya che, jemAMthI anyathAnupapatti zabda jaina paraMparAmAM vizeSe prasiddha che. anumAnane pramANu mAnanAra harakoI vyApti svIkArIne ja cAle che, ane te jemAM jemAM sAdhyanI vyApti mAnate hoya te badhAne saheta kahe che. A tatva sarva anumAnavAdIone samAna che, tema chatAM vyAptinA "niyAmaka tattva vize matabheda che. nyAya, vaizeSika, jaina Adi tArkike sAdhya ane hetu vacce sAhacaryaniyama ke avyabhicAraniyamanA niyAmaka tarIke saMbadhenI maryAdA AMkatA nathI; jyAM je saMbaMdha hoya te saMbaMdha mAnIne cAle che. eTale temane mate saMga, ekAyaMsamavAya vagere aneka saMbadhe vyAptinA -niyAmaka banI zake che, paNa bauddhaparaMparA ema na mAnatA mAtra tAdAmya ane kAryakAraNubhAva e be saMbaMdhone ja vyAptinA niyAmaka mAne che. bauddhaparaMparAnusAra anya paraMparAsaMmata vadhArAnA badhA ja saMbaMdha ukta be saMbaMdhamAM ja samAI jAya che. dinAga pahelAM bauddhaparaMparAmAM A mAnyatA svaSTa thaI haze ke nahi te ajJAta che, kAraNa ke yogacayabhUmizAstramAM je je anumAnanA prakAre ApyA che te uparathI maitreyanAtha be ja saMbaMdha mAnatA hoya tema lAgatuM nathI (juo Docrines of Maitrayanath and Asagna, p. 67), paNa dinAgathI mAMDI AgaLanA badhA ja bauddha tArkikoe e be saMbaMdhane ja vyAptiniyAmaka tarIke mAnI temAM bAkInA badhA saMbadhe dhaTAvyA che. bauddhaparaMparAnI A mAnyatA sAme nyAya-vaizeSika-mImAMsakajaina Adi paraMparAo tipitAnA maMtavyo rajU karI darzAve che ke hetu- sAdhanA tAdAbhyasaMbaMdha tema ja kAryakAraNasaMbaMdha uparAMta sahacAra ane kama paNa vyAptinA niyAmaka bane che. A vidhI mAnyatAnuM hebinamAM vistArathI ane sacoTapaNe khaMDana karavAmAM AvyuM che. 1. hetu bindu pR. 1. 5. 27. 2, karNagamI TIkA 5. 8, Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindunA paricaya [ 11 zizapAla jevA vizeSathI vRkSatva jevA sAmAnyanuM anumAna thatuM hAya sAM tAdAtmyasaMbaMdha ane dhUma jevA kAryAMthI viSe jevA kAraNanuM anumAna thatu DrAya tyAM kAya kAraNabhAvasaMbaMdha darzAvavAmAM Avyo che. krAI kULamAM rUvizeSathI rasavizeSatu anumAna kare che, tyAM audvetara para parAe sAhacaya saMbaMdha mAnI vyApti TAve che, ane kRttikAnA uddaya joI zakaTa nakSatranA udyanuM anumAna karavAmAM teo kramasaMbaMdha mAnI vyApti TAve che. AvAM badhAM ja sthAe dinAga ane tenA anuyAyI dhamakIrti tAdAtmya agara tadutpatti ghaTAvI de che. te eTale sudhI ke anupalaMbha hetu dvArA pratiSedha siddha karavA hAya tyAM paNa teo sAkSAta ke paraMparAthI tAdAtmya ne tadrupattino ja niyama baTAvI spaSTa dhoSaNA kare che ke " kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA avinAbhAvaniyamo darzanAnna na S niyAmakAt / darzanAt // " A ja muddAne dhati e hatubindumAM savizeSe sparSoM che. hetubindumAM hetunu lakSaNa darzAvatAM traNa rUpe varNavAyelAM cheH pakSamAM sattvane niyama, sapakSasattva ane vivakSAsattva. A traNa rUpe tarka zAstra jeTalAM teA jUnAM che. tarkazAstra e diznAga ane prazastapAda pahelAMnI kRti che e vize zaMkA nathI, bhale tenA kartA ane samaya vize cokkasa niNaeNya na hAya. vasukSma e paNa traipya svIkAra karyo che. (jue nyAyavA. pR. 136, tApa. pR. 298) sAMpyakArikAnI mATheravruttimAM paNa e ja traNa rUpA gaNAvyA che. tarkazAstra ane mAAravRtti khannenA cInI anuvAda paramAthe karelA che. nyAyasUtra ke tenA bhASyamAM joke rUpAnI sakhyA gaNAvI nathI, paNa hetusvarUpanuM varNana ema sUcavatuM lAge che ke temane paNa traNa rUpe! ja mAnya haro. A traNa rUpamAM umeza karI pAMca rUpa mAnanAra ane cha rUpa mAnanAra krANu kANu che te cokkasa thatuM nathI, paNa dharmAMkAMti e pAMca ane cha rUpanu khaMDana karyu" che te uparathI ema lAge che ke prazastapAda ane dhAti vacce. nA samayamAM kayAreka pAMca ane cha rUpanI kalpanA hetulakSaNamAM dAkhala thayelI che. jainapara parA anyathAnupapattine ja hetunu eka svarUpa mAne che. enA sAmAnya nirdeza nyAyAvatAra (kA. 22)mAM che. dhamakIti e jainasa mata ekarUpanuM khaMDana nathI karyuM; enuM kAraNa game te hAya, chatAM AgaLa jatAM zAMtarakSita ane -pramALA. 3, 3. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAra ] darzana ane ciMtana dhamakItine vyAkhyAkAra karNagamI jaina tArkikasaMmata anyathAnu55tti svarUpa ekarUpanuM paNa khaMDana kare che (tattvasaMgraha ka. 364, karNa. pR. 9). kAryathI kAraNanA sAdhaka dhUma-vahni jevAM aneka anumAna prakAre sarva saMmata che. tema chatAM judI judI tattvajJAnanI mAnyatAvALI aneka paraMparAo hovAthI dareka paraMparAnA keTalAka anumAna prakAre evA hoya che ke te sarvasaMmata hetA nathI. jyAre bauddhaparaMparA vastumAtramAM anityatva siddha kare tyAre tene mate satva hetu sahetu che, paNa anya paraMparAone te anumAna mAnya nathI. - jainaparaMparA vastumAtramAM pariNAmitva siddha karavA satvane sahetu TharAve che, tyAre te anya paraMparAsaMmata nathI hoto. evA ja dAkhalAo bIjI paraMparAone saMmata evA anumAna prakAra vize saralatAthI ApI zakAya. Ama hovAthI ane keTaleka sthaLe varatusvabhAvanI vicitratAne lIdhe hetunA aneka prakAre paDI jAya che. keI hetu e hoya che ke tenI pakSathI bhinna sthaLamAM athavyakti batAvI zakAtI nathI, paNa vyatireka vyApti batAvI zakAya che. evA kevalavyatireka hetune paNa sahetumAM sthAna ApavAmAM AvyuM che. keTalAka hetu evA hoya che ke tenI vyatireka vyApti vAstavika vipakSamAM maLatI ja nathI. tevA kevalAnvayI hetune paNa sahetumAM sthAna maLyuM che. jyAM sIdhI rIte hetunuM astitva pakSamAM batAvAtuM na hoya tyAM paNa tene sahetu mAnI levAmAM keTalAkane kazo paNa bAdha dekhAto nathI. jyAM anvaya ane vyatireka bane sulabha hoya tyAM te sahetu vize matabhedane sthAna ja nathI. A rIte pakSa ane sAdhya AdinA vaividhyane lIdhe tema ja, sAMpradAyika mAnyatAbhedane lIdhe liMganA aneka prakAro paDI jAya che. te badhA mAMthI vyAptine darzAvatuM koI eka ja svarUpa nakkI karavuM te sarala nathI. tema chatAM evuM svarUpa nakkI karI te pramANe pitatAnI tarkaparaMparA sthApavAnA. aneka prayatna thayA che. dareka prayatna kAra pitAnI ja rItamAM anya paraMparAonI rItine samAvavAne paNa prayatna kare ja che. dA. ta. arthopattine juduM pramANuM. mAnanAra mImAMsaka Adi anyathAnupapattine ja mukhya Azraya laI tene AdhAre iSTa siddha kare che tyAre e ja athapattinA badhA dAkhalAone, athapattine anamAnamAM samAvanAra badhA ja tArkike, pitAnI pakSa-sapakSa-vipakSanI kalpanA dvArA anumAnamAM ghaTAve che. anvayavyAptine Avazyaka anumAnAMga lekhanAra jayAre pakSabhinnamAM te darzAvavI azakya hoya tyAre pakSanA eka ja bhAgamAM agara pakSanI aMdara ja te dhaTAvI le che. vyatireka vyAptine Avazyaka anumAnAMga lekhanAra vAstavika vipakSa na hoya tyAM paNa kalpanAthI vipakSa sarajI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hebinne paricaya [ 23 tethI vyAvRtti darzAvI vyatireka vyApti ghaTADe che. pakSasarvane Avazyaka anumAnAMga lekhanAra game te rIte hetumAM pakSasattva dharAve che. Ama dArzanikomAM vyAptizRMka svarUpa vize matabhedanI paraMparAne ItihAsa bahu prAcIna che. diknAga pahelAM paNa antavyapti dvArA anumAna karavAnI paraMparA hatI. jyAre pakSathI bhinna sapakSa ke vipakSa jevuM kazuM ja na hoya ane bahivyakti batAvavI zakya na hoya, chatAM sAdhya siddha karavuM hoya tyAre antavyaktine ja Azraya le paDe che. A Azraya lenAra paraMparAe hetunuM svarUpa anyathAnupapattimAtramAM ghaNAvyuM. A siddhAMta zarUAtamAM amuka dAkhalA pUrato ja rahyo, paNuM jyAre bahirbAptinA pakSapAtIoe tenI sAme vAMdhA rajU karyA tyAre antavyaktinA samarthakoe bahivyakti hoya chatAM paNa niSNAta samakSa tene darzAvavAnI jarUra nathI rahetI e vastusthitine lAbha laI sArvatrikapaNe bahirbotinI nirarthakatA sAbita karavA prayatna karyo ane e prayatnamAMthI anyathAnupapattimAtrane hetusvarUpa mAnanAra tema ja aMtavyaptino ja pakSa karanAra eka paraMpara sthira thaI ke je jaina tarkazAstramAM dekhAya che. e ja rIte kevalAnvayI ane kevalavyatirekI liMganI paNa paraMparA sthira thaI. A badhuM banyuM jatuM hatuM tyAre paNa eka vairUyanI paraMparA cAlu ja hatI, je pakSasatva, sAkSasattva ane vipakSavyAvRtti e traNa tane vyAptinA anivArya aMga lekhatI. te paraMparA pakSathI bhinna sapakSa na hoya tyAre pakSanA ekadezane ja sapakSa mAnI le ane vAstavika vipakSa na hoya tyAM paNa kAlpanika vipakSa Ubho karI tethI vyAvRtti dhaTAve ane ghaNI vAra eka saMbhavita spaSTa aMgamAM bIjA aMgane arthagatithI samAveza dhaTAve ane chevaTe airUpya siddha kare. A paraMparAnuM saceTa samarthana didbhAge kareluM ne te ja hetubindumAM vistArathI, carcAyeluM che. te eTale lagI ke koIe dinAga Adi dvArA samarthita traNyano virodha karatAM paMcarUSa, SaDarUNa ke ekarUpanuM samarthana kareluM, te badhAnuM nirasana dharmakIrti ane tenA vyAkhyAkAra kare che. ane A ja kAraNathI dhamakIrti svabhAva, kArya tema ja anupalaMbha e traNe hetuprakAramAM anvaye ane vyatireka vyApti banene nizcaya Avazyaka samajI te kevI rIte thAya che te darzAve che. ' hetunAM vyAkSidarzaka pakSasarva Adi traNa rUpe svIkAryA che, te uparathI ja 1, alakajharAya 5. 177, 2. tarkazAstra pra. 14. 58 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bar ] darzana ane ciMtana traNa hetvAbhAsanI jUnI paraMparA cAlI AvatI. e ja paraMparAnuM diaAge samarthana karyuM ane dhamakIrtie pramANuvArtika tema ja nyAyabiMdumAM ativistArathI te te eka, be ke traNa svarUpane abhAve kevI kevI rIte hevAbhAsa bane che te batAvyuM, ane hetvAbhAsa paNa traNa ja che ema sthApyuM. hatu. biMdumAM pramANuvArtika ke nyAyabiMdunI peThe A bAbatanuM vizadIkaraNa nathI, mAtra hevAbhAsanI sUcanA che. uparyukta mukhya viSaya uparAMta hetubiMdumAM aneka evA viSaye spaSTapaNe carcA che, je bauddhaparaMparAnI khAsa vizeSatA lekhAya che; jema ke, jati ke sAmAnyavAdanuM nirasana, apaharUpa sAmAnyanuM sthApana, vizeSamAtranI arthAt kSaNikatvanI siddhi ane pariNAme nihetukavinAzavAda, nirvikalpaka pratyakSamAtranuM prAmANya ane tema chatAM savikalpaka anumAnamAM pAraMparika prAmANyanuM upapAdana, kAryakAraNabhAva tema ja sAmagrIjanya ekasvabhAvatvanuM samarthana, sahakAritvanuM svarUpa ane abhAvanuM svarUpa. A badhA viSayo evA che ke ekanuM samarthana karavA jatAM bIjAonuM samarthana anivArya banI jAya che. A viSayamAM kSaNikatva ja kendrasthAne che. ene siddha karatAM bIjA viSayenuM samarthana Avazyaka banI jAya che. dharma kIti pahelAM ghaNu lAMbA vakhatathI A viSayenuM samarthana bauddha dRSTie thatuM AveluM. dA. ta. nirdetukavinAzavAda jevA viSayonI carcA mitreyanAthanA yogacaryAbhUmizAstra jeTalI to jAnI che ja (juo darzanadigdarzana pR. 718, yegacaryAbhUmi-ciMtAmayIbhUmi 11). te badhI carcAonuM saMkalana tema ja vizadI karaNa dhamakIrtinA pramANuvAtika jevA graMthomAM dekhAya che. hetubiMdumAM paNa dharmakIrtie A viSaye atispaSTapaNe carcA che, ane tema karatAM je je vidhI vAda sAme AvatA gayA te badhAnuM nirdaya ane chatAM saparihAsa (dA. ta. pR. 67) nirasana karyuM che. dhamakItie hetubiMdumAM spaSTa carcAo karI che kharI, paNa carcita viSaye eTalA badhA sUkSma ane gaMbhIra che ke jijJAsu mAtra teTalA vivecanathI pUrNapaNe saMtoSAta nathIeTale evA vistRtaruci jijJAsuonI daSTie arca. pitAnI TIkAmAM mULa carcita badhA ja viSayone tenA yathArtha rUpamAM vistArathI carcA che. eTale tenI TIkA eka eka viSaya paratve bauddha vicArasaraNInuM citra rajU kare che ane dharmakIrtinAM keTalAMka mamaLAM vAkyonuM hAI talasparzI paNe pragaTa kare che. A uparAMta arcanTe evA paNa cheDA viSaya carcA che ke mULamAM jenuM kAI sUcana nathI; dA. ta. AdivAkya vizenI carcA. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetubindunA paricaya [5] hetubindunA prabhAva ane upayoga cUMTanI TIkA dvArA hetubindunA prabhAva vyApaka rIte uttarakAlIna sAhitya upara paDyo che. auddhaparaMparAnA vidvAne acUMTanA upayoga kare e tA svAbhAvika che, paNa brAhmaNa ane jaina paraMparAnA suviAne e sudhdhAM tene anekavidha upayAga karyo che. prakaraNapa'cikAkAra zAlikanAtha ane vyomaziva khaMDana dRSTie teno upayoga kare che, jyAre vAcaspati mizra jevA sata MtravataMtra dAnike aTanA vicAronuM mUlyAMkana paNa potAnI me karyuM hoya tema lAge che. udayane potAnA badhA ja granthomAM dharma kItinA aneka grantho ane tenI vyAkhyAonA khaMDanadaSTie mukhyapaNe upayoga karyAM che,4 eTale emAM saTIka hetubinduno keTalo ane kayA upayoga thayA che te tAravavu sarala nathI; chatAM eve saMbhava lAge che ke udyane aTanI TIkA avazya joI haze. e game tema hA, paNa vadhAre cekasAithI hetubindune baudaeNtara paraMparA upara prabhAva darzAvavA hoya te jaina tarka vADmaya tarapha vaLavuM paDe. digambara-zvetAmbara ane jaina tArkikAe aranuM khaMDana paNa karyuM che ane tene pAtapeAtAnI rIte upayoga paNa karyo che. akala kapa ane tenA TIkAkAra anantavIrya, aSTasahasrIkAra vidyAnanda, prameyakamalamANyapraNetA prabhAdra ane akala kakRta nyAyavinizcayano ala kAra racanAra vAdirAja tathA nyAyamaMjarIkAra jayanta bhaTTae badhAe arcaMTa dvArA hetubinduno upayoga chUTathI karyo che. [ 915 1. navaniyAvRti -movAnovarakSA chu. rU. 2. byAmavatImAM " rAdhAvijJAmAvayovijJAna" ( rR, 565 ) e hetubindunuM vAkaya Ave che. 3. tAva TInA (vijJayA.), rR. 2, 3,210 mAi nyAya pumAkAri (vRtti). ph, 4. carcA Adi 5. viddhitinizcaya svovasavRtti patra 107 a; hathIyAya-nyAyajImula. pR. 1504, 6. milivinizcayaTInA rR. 200 7. tattvArtho chu. 4, 212. Atmatattvavivekagala kSaNabhaMga 8. nyAyiinazcayaTIna- - zvetucisyutavirAma ' (g: rUxkh ya), ' phaitruvintu caNAnAyeTana '(bru. 4866), * jeMTenovA heturi'(TTa, 100 a). . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *16 ] darzana ane ciMtana zvetAmbara AcAyamAM prasiddha AcAya haribhadra yAkinInuthI hetubindunA upayoga zarU thAya che. ane pachI te aDha dvArA te upayoga eTalA badhA vyApaka ane che ke, siddhati 2 sanmati TIkAkAra abhayadeva, ta vAti kakAra zAMtisUri', syAdvAdaratnAkarakAra vAdI devasUripa, AcArya hemacaMdra jevA prasiddha prasiddha tAki kAe jANe aMTane potAnA abhyAsanA viSaya ja anAvyo hoya tema kSaNabhara lAge che. malayagiri jevA bahuzruta lekhake aTakRta syAdvAdanA khaMDananuM nirasana zabdazaH karyuM che. e ja rIte candre utpAdAdisiddhitrayamAM eja kAma karyuM che. A rIte jaina vidvAneAnA abhyasanIya ane avalAnIya granthAmAM aTanI TIkAnuM pradhAna sthAna raheluM. tethI ja ApaNe joI e chIe ke jyAre atyAra lagImAM kAI paNa sthaLethI aTanI TIkA upalabdha na thaI tyAre paNa pATaNa jevA jainabhaDArapradhAna jUnA zaheramAMthI enI jUnI tADapatrIya ekamAtra nakala maLI AvI. saMbhava che ke khInna paNa kAI jaina bhArAmAMthI enI anya prati maLI Ave. AbhAra darzana A mathALA nIce mAre anekAne AbhAra mAnavAne che. je bhaMDAranI prati mane maLI tenA tatkAlIna vyavasthApakAne huM AbhArI chuM ke jemaNe pU dhIrajathI e prati mane dhIrI. pravartaka zrI. kAMtivijayajInA sAhityaniSTha praziSya muni zrI. puNyavijayajInA udAra sAtha maLyo na hota to amAre mATe AgaLa kAma lakhAvavAnuM bhAgye ja zakaya banyuM hota. emaNe jUnI duSpa' lipi uparathI adyatana supaDa lipimAM evA suMdara Adaza taiyAra karI ApyuM ke je lekhanakaLAnA adyatana namUnArUpe atyAre paNa zrImadrAjacaMdra jJAnasa'grahamAM mojUda che, ane jenA uparathI presakopI karavAnuM kAma bahu ja sarala banyuM. zrIyuta puruSottama AI tArasanI madada te asAdhAraNa. rIte upakAraka nIvaDI che. emaNe zarUAtathI dvibeTananA abhyAsa karI aTanI TIkAne TieTana anuvAda sAthe meLavI je anekavidha upayAgI kAma karI 1. anekAntajacapatAkA 2. nyAyAvatAravikRti pR. 3. 7. sanmatiTIkA rR. 191, 556, 568, 4, nyAyAvatAravAti kavRtti pra. 12. 5. syAdvAdarAikar pR. 16, 5, 21. 6. pramANamImAMsA rR. 38 ane tenAM TippaNu pR. 98 7. dhama sasaMgrahaNI TIkA rR. 147 thI. 8. upAdAdisiddhi, rR, 4, 15, 37, 45, 76, 92, 140, 142 Adi Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 917 hatubindune paricaya ApyuM te thayuM na hatuM te tADapatrIya saMskRta mULa Adarza, je ghaNe sthaLe khaMDita ane astavyasta sthitimAM hatuM, tevA ekamAtra Adarza uparathI A banyuM che tevuM saMskaraNa kadI taiyAra thaI zakyuM na hota, gUjarAta vidyApIThanA vyavasthApakenI sahAnubhUti paNa upakAraka nIvaDI che. jyAre jyAre jarUra paDI tyAre tyAre temaNe zrImadvAjacaMda jJAnasaMgrahamAMnA muni zrI. puNyavijyajIta no Adarza amane dhIrajapUrvaka dhI che. zrI. rAhulajInI ananya udAratA ane asAdhAraNa puSArthane lAbha maLyo na hota to nepAlanA bhaMDAranI khaMDita prati ane bihAra orisA risarca sosAyaTImAM saMgrahAyela phoTo pratine lAbha kadI ja maLata nahi ane A prasiddha thatuM durvekanuM lakhANa koInA hAthamAM-vAcakenA hAthamAM-kyAre Avata te kahevuM kaThaNa che. mArA anyatama ziSya 50 mahendrakumAra "abhaya" keTe vAMcavA AdimAM je ekAgra zremapUrvaka madada karI che te amAre mATe bahumUlya nIvaDI che. kAzI vizvavidyAlayanA saMskRta mahAvidyAlayanA jainadarzanAdhyApaka zrI. dalasukha mAlavaNiyA, je mArA priyatama ziSya ane mitra che, temanI satata ane asAdhAraNa khaMta tema ja mahenata na hota to A AkhuM saMskaraNa A rUpamAM, bIjI badhI sAmagrI hovA chatAM, kudI ja taiyAra thayuM na hota. tADapatrIya mULa pratithI mAMDI durvekakRta anuTIkAnA phoTA vAMcavA sudhInuM samagra kAma tema ja jarUra jaNAI tyAM navI nakala karavAnuM kAma ane pahelethI chelle sudhI badhAM ja pro jovA sudhAravA vagere saMpAdanane lagatuM yAvata jhINuM jhINuM kAma temaNe ja karyuM che. e rIte AkhA saMpAdanano yaza temane ja bhAge jAya che. netranI parAdhInatA ane bIju ghaNAM kAraNosara huM uttarottara laMbAtuM A kAma kadI ja zrI. mAlavaNiyAnI madada vinA pAra pADI zakyo na ja heta, ane meM je hetubindunA saMpAdananuM kAma svIkAreluM te paNa temanA sahakAranI khAtarI vinA svIkAryuM ja na hota. A saMpAdanamAM zuM pariziSTa ke zuM avataraNonI zedha ke zuM zIrSaka, viSayavibhAjana ane zuddhIkaraNa Adi je kAMI dhyAna kheMce tevuM che te badhuM zrIyuta mAlavaNiyAnI ananya sAhityopAsanAnuM ja phaLa che. gAyakavADa orienTala sirIjhanA mukhya saMpAdaka zrIyuta bI. bhaTTAcArye prastuta saMpAdana mATe amane pasaMda karyA ane te kAma haiyuM tethI ja A saMpAdana-nyajJa atyAre pUrNa thayo che. A sababathI upara nirdezala badhA ja mahAnubhAve pratye ame amArI hArdika kRtajJatA prakaTa karIe chIe.