Gyansara Pravachanmala Part 01

Author(s): Vijayomkarsuri
Publisher: Jaswantpura Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032762/1

Page #1
'પૂજ્યપાદ સંઘસ્થવિર આચાર્ય ભગવત શ્રીમદ્ વિજય ભદ્ર સુરીશ્વર સદ્ગુરુભ્યો નમઃ SLIGIER Uળ HIONI ) 'પ્રવચન કારઃ પૂજયપાદ,શાસન પ્રભાવક, આચાર્ય ભગવત્તા શ્રીમદ વિજય ૐકાર સુરીશ્વર મહારાજા. : પ્રકાશક : શ્રી સાબરમતી રામનગર જૈન છે. મૂ. પૂ. સંઘ અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫.

Page #2
ન્યાયાચાય, ન્યાય વિશારદ, મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્ - યશે વિજય મહારાજાની અણુમેલ કૃતિ “જ્ઞાનસાર પર પ્રવચન જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ભાગ 1 લો (અષ્ટકઃ 1-2) પ્રવકતા : પૂજ્યપાદ, શાસન પ્રભાવક, આચાર્ય ભગવન્ત શ્રીમદ વિજય કાર સૂરીશ્વરજી મહારાજા - સંપાદક: મુનિ શ્રી. યશવિજયજી 盛滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚滚紧密密密密

Page #3
પ્રકાશક: સાબરમતી રામનગર જૈન છે. મૂ. સંધ, અમદાવાદ-૩૮૦ 0 05 આવૃત્તિ પહેલી વિ. સં. 2035 ચાર રૂપિયા મુક : મધુ પ્રિન્ટરી ભીખાભાઈ એસ. પટેલ દૂધવાળી પિળ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ 380 001.

Page #4
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ભાગ પહેલે ન્યાયાચાર્ય, ન્યાય વિશારદ, મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશ વિજય મહારાજાની અનુપમ કૃતિ “જ્ઞાનસારના પહેલા અને બીજા અષ્ટક પર પૂજ્યપાદ, સંઘસ્થવિર, આચાર્ય ભગવન્ત શ્રીમદ્ વિજય ભસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટધર પૂજ્યપાદ, શાસન પ્રભાવક, આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કાર સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ વિ. સં. ૨૦૩૪ના સાબરમતી (અમદાવાદ)ના ચાતુર્માસમાં આપેલ પ્રવચનનું સારભૂત અવતરણ. અવતરણ કારઃ પૂજય મુનિરાજ શ્રી. મુનિચન્દ્ર વિજય મહારાજ

Page #5
ખવાઈ જઈએ, જ્ઞાનસારમાં ! –મુનિ શ્રી યશોવિજ્યજી અણમોલ ગ્રન્થ છે “જ્ઞાનસાર.” હૈયાને લેવી નાખે તેવા ચેટદાર-વેધક વાકે, અહીં ને તહીં, મેર, પિતાનું સામ્રાજ્ય પસારીને બેઠેલાં જોવા મળે છે. આ ગ્રન્થરત્નમાં. એવી વૈભવી દુનિયા છે “જ્ઞાનસાર'ની, જેમાં એકવાર પેઠા પછી બહાર નીકળવાનું મન ન થાય ! અને તેથી તે એમાં ખવાઈ જવાનું તમને આમંત્રણ પાઠવું છું હું. (જો કે, શીર્ષક સૂચવે છે તેમ, માત્ર તમે જ નહિ, હું પણ આમંત્રિત છું ) બહુ મઝા આવશે એમાં. હા, ખોવાઈ જવામાંય, મઝા મળી શકે છે ! એ ખોવાવું એ જ તે પોતાની જાત સાથે ફેઈસ ટુ ફેઈસ રીલેસન સાધવાને એક માત્ર સરળ ઉપાય છે ને ! બહારની દુનિયામાંથી બેપત્તા બન્યા સિવાય નિજની દુનિયામાં શી રીતે ડોકિયું થઈ શકે ? કવિએ કહ્યું છેઃ “માયા સંસારમાં રંગતાળી રમતાં, આતમનું મોતી ખોવાણું છે " પણ એ ખેવાયેલ આત્મધન રૂપી મોતીને શોધવાને કઈ માર્ગ ખરે કે નહિ ? ખરે. “જ્ઞાનસાર' જેવા ગ્રન્થમાં ખવાઈ જવું તે જ એવી પ્રક્રિયા છે, જે પેલા મોતીને પણ હાથમાં મૂકી દે !

Page #6
પણ આ ખવાઈ જવું એટલે શું ? આવા ગ્રન્થના જે વેધક વિક છે, એમને ગાઢ સંપર્કમાં આવવું તે જ આ ખોવાઈ જવું છે. દીવાસળીના ઘર્ષણ છેડે સરખાવીએ આ વાતને. દીવાસળીમાં મહત્વને ભાગ છે તેનું રાસાયણિક દ્રવ્યોથી ભરેલું પડ્યું અને મુખ્ય વાત છે એ ટાપચાનું ઘર્ષણ પથમાં આવવું તે. બાકસમાં પડેલ દીવાસળીના ટોપચામાંય પ્રકાશ પાથરવાની શક્તિ તે પડેલી જ છે, પણ એને ઘસવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ? ત્યાં સુધી એ શક્તિ સુષુપ્તાવસ્થામાં પડી રહેશે. દીવાસળીના ટોપચા જેવા વેધક વાકાને પણ ચિન્તનના ઘર્ષણપથમાં ન લઈ જવામાં આવે ત્યાં સુધી અનુભૂતિને પ્રકાશ શું સાંપડે ? વેધક વાકયેના વિમાનને અનુભૂતિના ક્ષેત્રમાં ઉતરાણ કરાવવા માટે રનવેની ગરજ સારે છે ચિન્તન. શબ્દોની વિશાળ કેરીડોર (પરસાળ) વધ્યા પછી જ આવે છે અનુભૂતિના ખંડનું દ્વાર. ચિન્તનના ટકોરા પેલા તારે મારે, અને “ટકોરો મારે, તે ખૂલશે જ'ની પ્રસિદ્ધ પંક્તિ કહે છે તેમ, તે ખુલીને જ રહેશે. - તે અનુભૂતિના ક્ષેત્રે ઉતરવું જ રહ્યું. ગોળ કેટલો ગળ્યો છે એનું વર્ણન બીજાના મુખે ગમે તેટલી વાર અને ગમે તેટલી ઝીણવટથી સાંભળતે તેય નહિ જ મેળવી શકે. એકાદ ગાંગડી ગોળ મોઢામાં નાખો જ રહ્યો એ સારું તે ! જ્ઞાનસારના ગોળને શેડો નમૂને બતાવું ! “મુનિનું સુખ દેવોના સુખને ક્યાંય કોરાણે મૂકી દે તેવું છે [રાપ]. એક વર્ષને દીક્ષા પર્યાય થયા પછી તે મુનિનું સુખ અનુત્તર દેવલોકના, એકાન્ત સાતા વેદનીયને ઉપભોગ કરતા દેવના સુખનેય ક્યાંય ટપી જાય એવું છે. દુનિયામાં એવી કોઈ વ્યક્તિ નથી કે એવું કેઈ સ્થાન નથી જેની ઉપમા મુનિની ચિત્ત-પ્રસન્નતા જોડે આપી શકાય. આ વાકય રૂ૫ ગોળના રવામાંથી એકાદ ગાંગડી ચાખશો? મુનિજીવનની નાનકડી આવૃત્તિ સમા પાષધમાં વિરતિને રસાસ્વાદ માણે.

Page #7
તમને પેલી ભાવના સ્પર્યા વગર નહિ રહે. ધન ધન તે દિન મુજ કદી હશે, હું પામીશ સંજમ શુદ્ધોજી... ઉપર કહ્યા તેવાં વેધક વાક્યોને આ ગ્રન્થમાં તોટે નથી. એના. પ્રથમ પ્રકરણ (અષ્ટક)ને જ ઉધાડ જુઓ ને ! અપૂણને પૂર્ણ બનાવવાની, કહો કે જીવને શિવ બનાવવાની પ્રક્રિયાનું સંક્ષિપ્ત છતાં. કેવું સચેટ વર્ણન ત્યાં છે! એ વર્ણન વાંચે. એ પર ચિન્તન કરે અને પછી અનુભૂતિના ક્ષેત્રમાં કૂદી પડે ! ચિન્તન એટલે અનુભૂતિના સાગરમાં ખાબકવા માટે ગ્ય. પિઝિસન” લેવાની ક્ષણે. પણ એ ક્ષણને હવે અનુભૂતિના રંગે રંગાવા દે. હવે ઢીલ ન કરે. અનુભૂતિના સમુદ્રમાં ખાબકી પડે ! અણમોલ આનંદ તમારી વાટ જોઈ ને ત્યાં બેઠો છે. અનુભૂતિ પરાયા જેવા લાગતા શબ્દોને પોતીકાપણાને પુટ આપે છે. “આત્માનં વિદ્ધિ (તારી જાતને ઓળખ !) જેવા સૂત્ર પર કલાકો સુધી, તર્ક પૂર્ણ રીતે, શ્રોતાઓના દિલને હચમચાવી નાખે તેવું પ્રવચન આપતાં આવડતું હોય કે એટલા નાના અમથા સૂત્ર પર મહાગ્રન્થ લખતાં આવડતો હોય તેય બની શકે કે એ સૂત્ર એ વતા કે લેખક માટે પરાયું હોય ! પડોશમાં રહેતી કઈ વ્યક્તિ કરતાં હજારો માઈલ દૂર, વિદેશમાં રહેલ કાઈ આત્મીયજન વધુ નીકટ લાગી રહેવાનું કારણ શું છે? કારણ એ જ છે કે, ત્યાં અન્તરની. વિભાવના હૈયાના સામીય અને દૂરત્વથી થાય છે. આ જ નિયમ શબ્દોના સામ્રાજ્યને લાગુ પડે છે. જે વાક્યની કાવ્યમયતા કે શાબ્દિક ઝંકૃતિ પર જ આપણે લેભાણા હતા, તે નિતનું સંગાથી હોવા છતાં પરાયું હતું. રોજ એનું પારાયણ કરવા છતાં એ દૂરનું હતું. એના પર ઘણીવાર વિદ્વત્તાપૂર્ણ પ્રવચને અપાવા છતાં એ છેટેનું હતું.

Page #8
આ પરાયાપણાને હવે પિતીકાપણામાં ફેરવવું છે. એના માટે જ અનુભૂતિની વાત કરી. ચાલે, આસ્વાદીએ-મમળાવીએ જ્ઞાનસારનાં વેધક વાને. પૂજ્યપાદ, મહામહેપાધ્યાય, શ્રીમદ્ યશે વિજય મહારાજાની અણમોલ કૃતિ છે આ જ્ઞાનસાર, “સમ, સમ, ખૂલ જા !" જે કઈ મત્ર આવડી જાય તે વેધક વાકાને મસ મોટે ખાને “જ્ઞાનસારની ગુફામાં દેખાવા માંડે ! કહે કે, અંદરની વૈભવી દુનિયામાં રહેલાં અનુપમ રને નજર સામે દેખાવા લાગે. જરૂર છે અનુભૂતિની દુનિયાના બંધ દ્વારને બારણે ટકોરા મારી શકે એવા વેધક-હૈયાને હચમચાવી નાખે તેવા કેઈ વાકય પર ઊંડું ચિન્તન કરવાની. પેલા દ્વાર ખૂલ્ય જ છૂટકો ! “જ્ઞાનસાર” ગ્રન્થની વેધકતા પ્રવચનકાર, પૂજયપાદ આચાર્ય ભગવન્ત શ્રીમદ્ વિજય કાર સૂરીશ્વરજી મહારાજાની તાર્કિક છતાં સુગમ રજુઆત વડે અહીં ધારદાર બનેલી વાચક અનુભવી શકશે. પ્રાચીન, અતિહાસિક દષ્ટાતને નવા સંદર્ભમાં મૂકવાની તેમની શૈલિની વિશિષ્ટતા આ ગ્રન્થના પાને પાને જોવા મળશે. પૂજ્યશ્રીનાં પ્રવચનેને સાંભળવા એ જીવનને એક લહાવો છે. એ લહાવો લઈ શકનાર અને ન લઈ શકનાર સહૃદયી વાચકેના હાથમાં આ પુસ્તક જઈ રહ્યું છે. ત્યારે હૃદયને અપાર પરિતોષ થાય છે. આ ગ્રન્થને પ્રકાશનમાં લાવવા દ્વારા શ્રી. સાબરમતી રામનગર છે. મૂ. સંઘના કાર્યવાહકે સુકૃતના સહભાગી બન્યા છે. જૈન ઉપાશ્રય, રામનગર, સાબરમતી, જ્ઞાનપંચમી, વિ. 2035 અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૫

Page #9
? 7 . 14 અનુક્રમ [1] પિછાણ સાચી પૂર્ણતાની [11] સાચી પૂર્ણતા કઈ? શાશ્વતતા વડે પૂર્ણતા ગજસુકુમાલ મુનિ અને ખંધક મુનિ જ્ઞાન વડે પૂર્ણતા ભરત મહારાજાની વાત આનંદ વડે પૂર્ણતા કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? [1/1] જ્ઞાનાવરણીય કર્મ દર્શનાવરણય કર્મ વેદનીય તાવને કપડામાં મૂકનારા ! મોહનીય કર્મ સૂર રાજા જેવા બને ! આયુષ્ય કર્મ વાસ્વામી ઘડિયામાં દીક્ષા સાંભરે છે ! અવંતી સુકુમાલની વાત લવસત્તમિયા સુરની વાત ક્યાં કમ ખટકે છે? [1/1] નામ કર્મ અંજના સતીની વાત ગોત્ર કર્મ અંતરાય કર્મ 15 17 17 18 20 21 23 [3] 25 26 27 30 32

Page #10
33 34 35 37. 30 38 40 43 44 46 46 49 47 મોંઘવારી ક્યાં નડે ? પૂજામાં ! દાનાન્તરાય ખટકે કે લાભાન્તરાય ? કર્મ ખેંચવા જોઈએ [4] વિરોધાભાસ જગાવો! [1/1] વિરોધાભાસ ઉત્પન્ન કરે ! વીરા મેરા, ગજ થકી ઉતરે ! નિધાન ઘરમાં હેય પછી... કૃષ્ણ વાસુદેવની વાત કર્ણદેવ અને મીનળદેવી આ દુખમાંથી છૂટવાને રસ્તે વાત નંદીષેણ મુનિની પૂર્ણતા ઉછીને શણગાર ! [1/2]. શાલીભદ્રની ઋદ્ધિ હેજે ! વાત સાબુની ગોટી ખાનારની ! બળભદ્રજીની વાત ડૉક્ટરની પાસે દર્દની વૃદ્ધિ ન મગાય ! કર્મરાજાની દેણ ! કેશિયર કે માલિક ? [6] પૂણતાઃ કાલ્પનિક ને વાસ્તવિક [13] સાધુ તે સુખિયા ઘણ... શાસનને સંતાન સમપવા તૈયાર છે ? હરખ-શેકનાં મેજે કલ્પનાનો હલ...! જેની કલ્પનાય રેવડાવે એ વસ્તુ કેવી ! જાગૃતિ જ્ઞાનદ્રષ્ટિની [14] કાળુ–ળું હવેથી બંધ ને ? કર્ણ રાજાની વાત 55 56 58 68 ' 72 - 73

Page #11
75 78 81 84 85 87 88 89 91 (3 કેણે દુખોની ભેટ ધરી ? જરા વિચારે ! [8] ઉપેક્ષા જનની પૂર્ણતાની [15] તમે શું માગે ? આરાધકની વિચારણું ચક્રવતી રાજા ખુશ થયે તેય...! પુણિયા શ્રાવક જેવા જેવું છે ? પૌષધને આનંદ ઘડા ઘર આપણુ.. અપેક્ષા ને ઉપેક્ષા અપૂર્ણ ખબર પૂણ [1/6] નમિ રાજાની વિચારણા એવાં સામાયિક કેટલાં થયાં..? કાલિદાસ અને ભવભૂતિ જ્યાં ઓછાશ ત્યાં સુખ! સાધુના ને શ્રાવકના વિચાર એક સરખા ! મેઘકુમાર મુનિની નીંદ કેણે હરી'તી? દેવને દુખ બહુ જતિનું એ... [10] પૂણતા ક્યાં છુપાયેલી છે? [1/7] ચમરેન્દ્રની ઈર્ષા નવ તને જાણવા એટલે શું ? તમારા ઘરમાં હવે પૂણજણ દેખાય છે? સુભમ ચક્રીને અસંતોષ ! બાદશાહને સંન્યાસી [11] અંધારિયામાંથી અજવાળિયામાં ! [18] શેમાં મઝા આવે છે ? અંદરને કાર્ડિયોગ્રામ જ્યારે આત્મા પરમાત્મા બને છે. 93 84 100 101 102 103 105 106 107 109

Page #12
111 113 114 117 117 119 120 122 124 125 126 127: 130 [12] મગ્નતા [2/1] શોભન મુનિ વૈદ્ય અને દર્દી જીવનરૂપી કાર બ્રેક વગરની તો નથી ને ! પ્રશ્નો શિષ્યના, ઉત્તર ગુરુના ! .[13] ભક્તિ પરમાત્માની [2/2]. પૂજાની વિધિ બરોબર જાણે અંગભૂં છણાં ઘેર ધોવા લઈ જાય છે ? તાળાકુંચી કદી ન વાપરશે. શાસનદેવની પૂજા થાય ? પુષ્પપૂજામાં વિરાધના ખરી કે નહિ? ભવોભવ તમ ચરણેની સેવા [14] દ્રષ્ટા બને ! [2/3] જયવીયરાયનું અભૂત પદ “ભવનિઓ” કતૃત્વ નહિ, સાક્ષિત્વ ! સનતકુમાર મુનિ [15] ધ્યાતા, દયેય ને ધ્યાન ! [2/4]. પિંડસ્થ, પદસ્થ ને રૂપાતીત ધ્યાન નાગકેતુની જિનપૂજાની એકાગ્રતા [16] મુનિનું અનુપમ સુખ [25] હું રહી ગયા ! આરાધના વગરને ધનવાન ? બિચારે. કેવું છે મુનિનું સુખ ? દેવોમાં વિષય વાસનાની ક્રમશઃ ઓછાશ લલિતાંગ દેવ [17] ધ્યાનમાં લીન બને ! [2/6] રાવણ રાજા અને ધરણેન્દ્ર ગુરુ મહારાજને આશીર્વાદ શું હોય ? 131 1 34 135. 138 139 ૧૪ર. 144 145 145 146 147 148 151 ૧૫ર. 153.

Page #13
153 1.55 156 158 159 160 વાત એક રાજાની નિત્યારગ પારણા હેહ !' કે છે આનંદ મગ્નતાને ? [18] જીવન કઈ રીતે શાન્ત બને? [27] પુત્રની દીક્ષાના સમાચાર આનંદ કે...? ચિલાતિપુત્ર નાનકડા પ્રશ્નને માટે જવાબ [19] કરૂણાભીની આંખમાંથી...[૨૮] વાત એક સાળવીની એવી કેટલી દેશના સંભળાણું...! વ્યાખ્યાન સાંભળવા જતા હો અને... શાસન જેને હૈયે વસ્યું ! નયણે કરુણા, વયણે અમરત ! 162 163 164 166 168 168 170

Page #14
હું કે હું જ શુદ્ધિ પત્ર પૃષ્ઠ પંક્તિ અશુદ્ધ 2 15 પપેકટિવ પટિવ સંતિકર” લઘુશાન્તિ” મહાગિરિ સૂરિ આર્ય સુહસ્તિ સૂરિ પાંચમા એકાવનારી લવસત્તમિયા. 15 ચેનલ ચેઈન પૃ. 15, 106 અને 110 ઉપર “શુકલ' છપાયું છે, ત્યાં બધે સુફલ’ સમજવું. 114 16 વવ વૈદ્ય પહેલા

Page #15
_

Page #16
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા-૧

Page #17
_

Page #18
પૂજ્યપાદ, સંઘસ્થવિ૨, આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય ભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા

Page #19
: પ્રવચનકાર : પૂજ્યપાદ, શાસન પ્રભાવક, આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કૐકારસૂરીશ્વરજી મહારાજા

Page #20
[1] પિછાણુ સાચી પૂર્ણતાની ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालममिवाखिलम् / संच्चिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण जगदवेक्ष्यते // જીવનના લગભગ દરેક તબક્કે મનુષ્ય કંઈને કંઈ અપૂર્ણતા - અધૂરાશ અનુભવતે જ હોય છે. ઘણી વાર એ અપૂર્ણતા ઘેરી નિરાશાને જમાવી રહેતી હોય છે, અમુક પદાર્થ કે વ્યક્તિ વગર તો ચાલે જ કેમ? ફલાણ ચીજ ન મળે તો કેમ કરી જીવી શકાય ?" આ અને આવી ચિન્તાઓ નિશ–દિન મનુષ્યના મગજને કેરી ખાય છે. પરિણામે જમે છે ટેન્સન. તણાવ. . આ માનસિક પીડા - ટેન્સનને નાબૂદ કરવા માટે શું કરવું જોઈએ? એ માટે અપેક્ષિત છે ઊંડું જ્ઞાન. આ ચાતુર્માસમાં જે ગ્રન્થને આધારે પ્રવચન થશે, તે “જ્ઞાનસાર' ગ્રન્થના પ્રથમ પ્રકરણ (અષ્ટક)માં ગ્રન્થકાર જ્ઞા. 1

Page #21
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા મહામહોપાધ્યાય શ્રીમદ્દ યશોવિજય મહારાજાએ સાચી પૂર્ણતા કઈ એ પર પ્રકાશ ફેંકવા સાથે પ્રાણીઓની અપૂર્ણતા શી રીતે દૂર થાય એ વિશે અદ્દભૂત સમજ આપી છે. - પેલા તણાવની જ વાત કરીએ તે, ગ્રન્થકારે એ તણાવના મૂળ કારણને બહુ માર્મિક રીતે આપણી સમક્ષ ઉદ્દઘાટિત કર્યું છે. સામાન્ય લેકેની સમજ હોય છે કે, પિોતે જેની ખેવના - કામના રાખી રહ્યો છે એ પદાર્થ કે વ્યક્તિ ન મળવાથી પિતે અપૂર્ણતા - અધૂરાશ અને પરિણામે દુખ અનુભવે છે. ગ્રન્થકાર કહે છે કે, તમેય જે આવું જ માનતા હે તો તમે અપૂર્ણતાનું પગેરું શોધી શક્યા નથીપદાર્થનું કે વ્યક્તિનું ન મળવું એ અપૂર્ણતાનું ને પરિણામે દુખનું કારણ નથી; પણ એ પદાર્થને મેળવવાની ઈચ્છા જાગવી એ જ અપૂર્ણતાનું ને દુખનું કારણ છે. આ વાતને આગળ પર જુદા જુદા ઉદાહરણથી જુદા જુદા પરિપ્રેક્ષ્ય - પકટિવમાં જઈશું. (૪થા પમા અને દડ્રા પ્રવચનમાં તથા આગળ આ વિષયને ચર્ચા છે.) - અત્યારે તે સાચી પૂર્ણતા એટલે શું એ જોઈ એ. સાચી પૂર્ણતા કઈ? અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત ચારિત્ર આદિ આત્માના ગુણનું પૂર્ણતયા પ્રકટીકરણ તે જ સાચી પૂર્ણતા. ન ધન વડે સાચી પૂર્ણતા મળે, ને સત્તા વડે એ સાંપડે, ન દુન્યવી કઈ પદાર્થ વડે એ ખરીદી શકાય ! નિજ

Page #22
પિછાણ સાચી પૂર્ણતાની સ્વરૂપનો જેમ ઉઘાડ થતું જાય તેમ પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થતી જાય, અને એમ કરતાં સંપૂર્ણતયા નિજ સ્વરૂપને ઉઘાડ થઈ જાય ત્યારે આપણે પૂર્ણ બની જઈએ. તે વાત આવી આત્માના ગુણના પ્રકટીકરણ પર. હા, પ્રકટીકરણ. આપણું અનંત જ્ઞાન આદિ ગુણો આવરાઈ ગયેલા છે, કર્મના વાદળથી ઢંકાઈ ગયેલા છે તેમને ખુલ્લા કરવાના છે. તેથી જ કહ્યું કે, “સચ્ચિદાનંદપૂણેન, પૂર્ણ જગદવેશ્યતે.” સત્ (શાશ્વતતા), ચિત્ (જ્ઞાન) અને આનન્દ વડે પૂર્ણ ભગવન્ત આપણનેય પૂર્ણ દેખે છે; કારણકે આપણી દેખીતી અપૂર્ણ દશા - વિભાવ દશાને પેલે પાર ચમકતી પૂર્ણ દશા-સ્વભાવ દશાને તેઓ નિહાળી રહ્યા છે. સચ્ચિદાનંદપૂણેન.” સત, ચિત્, આનંદથી પૂર્ણ એવા પરમાત્માના ગુણોને નજર સમક્ષ રાખી આપણું ગુણેને આપણે પ્રગટ કરવા છે. પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં સાધક ઘણીવાર કહે છે : આવિરભાવથી તુજ સયલ ગુણ માહરે, પ્રછન્ન ભાવથી જોય ! હે પ્રભુ! તમારી પાસે જે ગુણ આવિર્ભીત - પ્રગટ થયેલ છે, તે બધા જ મારી પાસે છે; પણ એ ઢંકાયેલા છે ! એ ગુણેને પ્રગટ કરવા માટે શું કરવું ? સત્, ચિત, આનંદનું ઊંડું ચિન્તન, સચ્ચિદાનન્દપૂર્ણ બનવા માટે યોગ્ય ભૂમિકા પૂરી પાડે છે.

Page #23
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા શાશ્વતતા વડે પૂર્ણતા | પહેલી વાત સત્ની. શાશ્વતતાની. અમરતાની. શરીર સુધી જ જેની દષ્ટિ સીમિત થયેલી હોય છે, તે મરણથી બહુ ભયભીત રહેતો હોય છે. મરણના આ ભયને છેદ શી રીતે ઉડાડી શકાય? દેખીતી રીતે જ, શરીરની નશ્વરતાને પેલે પાર ડોકાતી આત્માની શાશ્વતતાની વિચારણા સિવાય મરણની ભીતિને છેદ ન ઉડી શકે. “નાશવંત જે છે તે તે શરીર છે. હું તે અવિનાશી આત્મા છું, કદી નાશ ન પામનારે, શાશ્વત સમય સુધી રહેનારે;” આ વિચારણા જેમ એક બાજુ આપણને મરણના ભયમાંથી ઉગારે છે, તેમ બીજી બાજુ એ સમજાવે છે કે, જે સદાકાળ આપણી જોડે રહેનાર નથી તેના પર “મમત્વ'ની - મારાપણાની ભાવના ન રાખવી જોઈએ. આ ઘર મારું નહિ, પિસા મારા નહિ; અરે ! આ શરીર પણ મારું નહિ; મારું તે તે જ છે કે જે મારી જોડે સદાકાળ રહેનાર છે. અને એવાં તત્ત્વ છે અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, વીતરાગતા આદિ. ગજસુકમાલ મુનિ અને બંધક મુનિ (આત્માની શાશ્વતતાની વિચારણા શરીરથી આપણને જુદા તારવી બતાવે છે. માથા પર મૂકાયેલ ખેરના ધગધગતા અંગારાની સગડીનેય મોક્ષની પાઘડી માનનારા ગજસુકુમાલ મુનિની વાત પર કદી વિચાર કર્યો છે? જરા વિચારીએ.

Page #24
પિછાણ સાચી પૂર્ણતાની તમારા બંગલાના ઓટલાને કેઈ કેશ વડે તેડે તે તમે એને તેડવા દે? અરે, કેઈ એનાં પ્લાસ્ટરના પિપડાને ઉખેડે તેય તમને એ ન ગમે. મમત્વ છે ને! પણ એક જુનો દસ્તાવેજ જુના ચોપડામાંથી મળી જાય અને એમાં લખ્યું હોય કે, ઘરના અમુક ખુણામાં નિધાન દાટેલું છે, તે તમે આ વાંચીને શું કરો ? જાતે જ કેશ લઈને ખોદવા મંડી પડે, નહિ ? કેમ થયો આ ફેરફાર? જેની એકાદ ઈંટ તૂટી જાય તેય હૈયામાં ચચરાટી થતી'તી એ જ બંગલાની ફરશ (અને દસ્તાવેજમાં લખ્યું હોય તે એકાદ ભીંત પણ) તેડી નાખતા તમે અચકાવ નહિ એનું શું કારણ? બંગલા પરના મમત્વને કેણે તેડયું ? એ તોડવાથી વધુ લાભ મળશે એ વિચારે પેલા મમત્વને છેદી નાખ્યું. આ સંદર્ભમાં ગજસુકુમાલમુનિની વાતને વિચારવી જોઈશે. શરીરના નાશે ત્યાં મેક્ષ મેળવવાની વાત હતી. ને તેથી એમના હૈયામાં પૂરો આનંદ હતે શાશ્વત ખજાનાને હાથવગો બનાવવાનો જ સ્તો ! ભયંકર ઉપસર્ગ કરનારને પણ મિત્ર આવા મહામુનિએ જ માની શકે) ( “એ તો વળી સખા મળિયો, ભાઈ થકી ભલે રે!” કેના શબ્દો છે આ? બંધક મુનિના. ચામડી ઉતારવા આવનાર રાજસેવકને શું કહે છે તેઓ? “રાય સેવકને ઈમ કહે મુનિવર, કઠિન ફરસ મુજ કાયા રે; રખે બાધા તુમ હાથે હોવે, કહે તિમ રહી એ ભાયા રે....” મારી ચામડી કઠણ છે (ત૫–જપ વડે દેહને સૂકવી નાખે

Page #25
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા છે ને!), તેથી તમને એ ઉતારવામાં જરાય તકલીફ ન પડે એ રીતે હું ઉભું રહું ! કેવી તટસ્થતા ! કડવી દવા ગટગટાવવાના ટાણેય લેકો ન રાખી શકે તેવી સ્વસ્થતા ચામડી ઉતરાવવાના ટાણે દર્શાવી રહ્યા છે તેઓ. મૂળ વાત આ હતીઃ મોક્ષનાં દ્વાર એમને એ વખતે ખૂલી રહેલાં લાગતા હતાં; પછી આનંદને શે પાર હેય?) આવા મહામુનિઓની વાતે આપણે આત્માની અમરતાના ચિન્તનને વેગીલું બનાવે છે. આત્માની વિચારણું એ સત્ત્વશાશ્વતતાવડે પૂર્ણ બનવાની આપણી યાત્રામાં પ્રમુખ સહકારી બને તેવી છે. ગાન વડે પૂર્ણતા ચિત એટલે જ્ઞાન. જ્ઞાન વડે પણ પૂર્ણ બનવું છે. અત્યારે આપણું જ્ઞાન બહુ સીમિત છે. પણ એ સીમિત જ્ઞાને જે અપરિમિત જ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં સહકારી બને તે કેવું સારું! જ્ઞાન શેના માટે ? માત્ર મને રંજન માટે? ના, જ્ઞાન તે જનમ-જનમનાં બંધન તેડવા માટે છે. સાડા નવ પૂર્વ જેટલું જ્ઞાન અભવીને હેય તેય એ નકામું ને સંસારની ભયંકરતાને ચીતાર રજૂ કરે તેવું થેય જ્ઞાન કામનું. જ્ઞાનની સાર્થકતા, આ રીતે, તે આધ્યાત્મિક વિકાસમાં સહાયક બની શકે છે કે નહિ તે પર આધારિત છે.

Page #26
પિછાણ સાચી પૂર્ણતાની ભરત મહારાજાની વાત ભરત મહારાજા સ્નાન કરીને જ અરીસા ભવનમાં જતા. ચારે બાજુ ગોઠવાયેલા મોટા અરીસાઓમાં પિતાનું રૂપ જોતાં એ હરખાતા. પણ એક દિવસે એ પોતાનું રૂપ નિહાળતા હતા ત્યારે એક આંગળી પરથી વીંટી સરી ગઈ અને એ ફિક્કી લાગવા માંડી. આનાથી શરીરને વધુ નિસ્તેજ-ફિકકે તમે માંદગીના અને કદાચ જોયું હશે. એ વખતે એ ફિકકા શરીરને જઈ શું વિચાર આવે ? સભા વિટામીન્સની ટીકડીઓ લેવાને ! મને ખબર હતી કે, તમે આમ જ કહેવાના ! અને એથી જ ભરત મહારાજાની વાત મે મૂકી; તમારા અને એમના વિચારોમાં કેટલો ફરક છે, એ તમે તમારી જાતે તપાસી શકે એ માટે. ભરત મહારાજા એક સામાન્યના બાબતના વિચારમાંથી કેવા અસામાન્યના ચિન્તન તરફ જતા રહ્યા ! એમણે વિચાર્યું. આ અલંકારોથી હું સુન્દર દેખાઉં, તે એને અર્થ એ જ થયું કે મારી આ સુન્દરતા ઉછીની લેવાયેલી છે. એ પારકી છે, પિતીકી નથી. અન્યત્વ ભાવના આગળ વધીઃ આ શરીર પણ પરાયું જ છે ને ? હું કેણ? અત્યાર સુધીનું ભ્રમણનું અંધારું જ્ઞાનના પ્રકાશે દૂર થયું, અને કેવળજ્ઞાનને સૂરજ ઝળહળવા લાગે ! ભરત મહારાજાને કેવળજ્ઞાન સાંપડયું તેમાં અરીસે

Page #27
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પણ સહાયક હતો, અલંકાર પણ મદદગાર હતા, પણ મુખ્ય સહાય ભાવનાની હતી. દાગીના પહેરીને અરીસા સામે ઊભા રહેવાનું અને એકાદ વીંટી પાડી દેવાનું કામ તે તમારા માટે ય શક્ય છે; ખૂટે શું?) સભાઃ ભરત મહારાજા જેવી ભાવના. એવી ભાવના આવે એ માટે કેટલી મહેનત કરી? મહેનત કરવી પડશે. આખું જીવન સંસારની જળ જથામાં જ જેણે વીતાવ્યું છે, એના માટે આવી ભાવના આવવાની તક ઓછી કહેવાય. શરીર માટે–દેહની ટાપટીપ માટે કલાકે ખર્ચનારે, આત્મા માટે કેટલો સમય આપે છે? ભરત મહારાજા જેવી ભાવના લાવવી હશે તે ધર્મ ગ્રન્થને સ્વાધ્યાય કરવો પડશે. ધર્મતત્વનું ચિન્તન કરવું જોઈશે, ધર્મતત્વનું નિશદિનનું રટણ જ આવી ભાવનાઓને જન્માવશે. અંત સમયે મુનિરાજ કોને યાદ આવે? ઉદયન મંત્રી જેવાને. ન દીકરાઓને યાદ કર્યા, ન સ્વજનને યાદ કર્યા, યાદ કર્યા માત્ર મુનિરાજને. આજે તે ઘણી વાર મુનિવર “પુણ્ય પ્રકાશનું સ્તવન સંભળાવતા હોય ત્યારે ખાટલામાં પડેલાનાં હૃદયમાં બીજી જ વાત ઘુમરાતી જોવા મળે. તે જ્ઞાન આવી પરિણતિ માટે છે. મનને ધર્મમય વાતાવરણથી વાસિત બનાવવા માટે છે. અને આવું જ્ઞાન જ આપણને જ્ઞાનની પૂર્ણતા ભણી દોરી જાય છે.

Page #28
પિછાણુ સાચી પૂર્ણતાની આનન્દ વડે પૂર્ણતા : સત, ચિત્, આનંદની ત્રિપુટીમાં હવે આનંદ વિષે વિચારીએ. આ જે આનંદની વાત છે, તેનો આછરે આસ્વાદ મળી જાય તેય દુન્યવી સુખે તુચ્છ, અસાર લાગી રહે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, બધા દેવેનુ સુખ એકઠું કરવામાં આવે તોય એક સિદ્ધ ભગવાનનાં સુખના અનંતમાં ભાગ જેટલું માંડ તે થાય. (ભૌતિક સુખ તે હકીકતમાં સુખાભાસ જ છે. ધારે કે, તમે જમવા બેઠા. વેવાઈનું ઘર છે. વેવાણ આગ્રહ કરી કરીને મિઠાઈ ને ફરસાણ પીરસે છે. ભૂખ બરાબર લાગેલી હોય તે એ ભેજનિયાં કેવાં લાગે? મીઠાં મીઠાં લાગે ને ? પણ પેટપૂર ખાધા પછી વેવાઈ આવીને મોઢામાં લાડુ નાખી જાય અને પરાણે ખવડાવે (ચિન્તા ના કરતા, આવી મહેમાનગતીના દિવસે હવે પહેલાં જેવા નથી રહ્યા !), ત્યારે એ લાડુ કેવો લાગે ? સભાઃ સાહેબ, ગળે જ ન ઉતરે ને ! (હસાહસ.) જરા વિચારો. લાડ બદલાણે છે ? વેવાણે પીરસ્યો હતે તે જ વેવાઈએ મોઢામાં નાખ્યો છે. તમને ભૂખ હતી ત્યારે જે પદાર્થ મીઠા લાગેલે, એ જ પદાર્થ હવે બેસ્વાદ લાગે છે. અહીં જરા ઊંડા ઊતરીને થોડું સમજી લો. ભેજન તમને આનંદ નથી આપતું; પણ ભૂખનું દુખ સંતોષાવાથી–ઓછું થવાથી મને સુખ મળ્યું આ

Page #29
જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા. એક આભાસ ઉપજે છે. આને જ શાસ્ત્રકારે સુખાભાસ કહે છે.) એક નાના બાબાને માથું દુખતું હતું. એની માએ વેદના શામક ટીકડી આપી, ડી વારમાં જ માથું હળવું ફૂલ થઈ ગયું. બાબાને થયું કે એક ટીકડી લેવાથી આટલી. મઝા આવી તે દશ-પંદર લેવાથી તે કેટલી બધી મઝા આવે ! એણે પોતાને એ વિચાર પોતાની માને કહ્યોય ખરે. માએ એને સમજાવ્યું કે બેટા ! આ ટીકડી લેવાથી મઝા આવે જ નહિ. આ ટીકડી વધુ લેવામાં આવે તે એ પેઈઝન રૂપ થઈ જાય. પણ આ ટીકડીએ તારા માથાના દુખાવાને હળ કર્યો, તેથી તને ભ્રમ છે કે, આ ટીકડી આનંદ આપે છે. - આ જ વાત ભેજન માટે ને બધા ભૌતિક પદાર્થો માટે છે. ત્યારે નિર્ભેળ આનંદ કેણું આપી શકે ? સ્વભાવ દશાનું પ્રગટીકરણ જ આ આનંદ આપી શકે. આ આનંદ સિદ્ધ પરમાત્માઓ પાસે છે, અને આપણેય એક દિવસ એને પ્રાપ્ત કરીશું. સત, ચિત , અને આનંદને વિચાર, સચિદાનંદપૂર્ણ બનવા માટે યોગ્ય ભૂમિકા પૂરી પાડે છે. એનું જ ચિન્તન કરીએ અને મેક્ષના સુખને હાથવગું બનાવવા યતીએ.

Page #30
[2] કમેથી મુક્ત બનવું છે? ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालग्नमिवाखिलम् / सच्चिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण जगदवेक्ष्यते // સચ્ચિદાનંદપૂર્ણ છે સિદ્ધ ભગવંતે. રોજ “નમે સિદ્ધાણં' પદ દ્વારા એ પરમાત્માઓને નમન કરનારા એવા તમને જરા પૂછું? આ સિદ્ધ ભગવંતેને કયો ગુણ તમને ગમે છે ? તેઓ અષ્ટ કર્મ થી મુક્ત થઈ ગયા છે એ વાત અમને ગમે છે. અમારે પણ એ ભૂમિકા પ્રાપ્ત કરવી છે. માટે અમે એ પરમાત્માઓને આદર્શ રૂપ રાખીએ છીએ.” આવું જ તમારું કહેવું છે ને ? - જરા ધીરે ધીરે આપણે વાત કરીએ. સ્ટેપ બાય. સ્ટેપ. એક પગથિયા પછી બીજું પગથિયું, ને એમ કરતાં આખે ડુંગર ચડી જવાશે. પહેલી તે વાત આ છે : તમને આઠે કમ ખટક્યા છે ? શાસ્ત્રોએ કહ્યું છે કે, આઠે કર્મ ખરાબ છે; માટે તમે ખરાબ જલ્દી જલદી કહી દે.

Page #31
12 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા એવી મારી ઈચ્છા નથી. કારણ કે એવું ઘણી વાર તમે બલી ગયા છે, પણ બોલવાથી આગળ એ દિશામાં તમે કદાચ આગળ નથી વધી શક્યા. એટલે તમને પિતાને કર્મ ખટક્યા છે કે કેમ એ હું જાણવા માગું છું. આંખની ખામીવાળાને ડૉકટર પૂછે કે, તમને ચન્દ્ર એક દેખાય છે કે બે ? ત્યારે બે દેખાતી હોવા છતાં પેલો વિચારે કે, બધાને એક જ દેખાય છે માટે હુંય એક કહું. તે એ બરોબર ગણશે ? તમે નકારમાં જ જવાબ આપવાના. કારણ કે પેલે માણસ એ જવાબ આપે તે ડૉકટર એની આંખોને સ્વસ્થ માની દવા ન સૂચવે. પરિણામે પેલાનું દર્દ વધતું જાય. તમેય આવું ન કરો. આઠે કર્મો ખટકતા હોય તે જ હા કહે; નહિતર ના કહે. જેથી એ કર્મો તમને ખટકે એવું જ્ઞાન તમને આપી શકાય. પહેલાં તે ક્રમશઃ દરેક કર્મ વિષે થોડીક વિચારણા કરી લઈએ, જેથી કેટલાં કર્મ ખટકે છે એને ખ્યાલ તમને આવે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મ - જ્ઞાનાવરણીયમાં, મતિજ્ઞાનાવરણીય ઉદય હેય તે બુદ્ધિ સારી ચાલે નહિ. અને શ્રુત જ્ઞાનાવરણીયને ઉદય હોય તે જ્ઞાન ચડે નહિ. હું માનું છું કે, આ કમ તમને ખટકે જ. સભાઃ હા જી.

Page #32
કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? 13 તમારે બુદ્ધિ સારી જોઈએ એ બરોબર. જ્ઞાનાવરણયને ક્ષપશમ થાય તે બુદ્ધિ તે પ્રમાણે તીવ્ર બને. પણ એક વાત પૂછી લઉં? એ બુદ્ધિ દ્વારા કયાં કાર્યો કરવાની તમે ઇચ્છા રાખે છે ? સભા સાહેબ, અહીં કહેવાય એવું નથી. (હસાહસ.) તમારું ભલું થાય. મેં તો વિચાર્યું હતું કે, તમે તમારી બુદ્ધિનો ઉપયોગ શાસનના કાર્યોમાં વાપરવાનું ઈચ્છતા હશો; પણ તમારા મનમાં તે કંઈક બીજી જ વાત બેઠેલી લાગે છે. પહેલાં ધર્મસ્થાનકોમાં ઘણું આરાધકે દેખાતા. વન'માં પેસેલા બધા દીકરાઓને કારોબાર ભળાવી પરભવને કારોબાર સંભાળવા માટે - પરલોકનું ભાતું બાંધવા માટે દહેરે - ઉપાશ્રયે આવી જતા. આજે શું સ્થિતિ છે? પુણ્યના ભેગે જે બુદ્ધિ મળી, જે ઈન્દ્રિયે મળી, જે શક્તિઓ મળી; એમને ઉપગ વધુ પુણ્ય ઉપાર્જવા સારુ કરવાને કે સંસારની આબાદી માટે કરવાને ? શ્રુત જ્ઞાનાવરણીયને ઉદય હોય તે જ્ઞાન ચડે નહિ, ને એથી તમે કહ્યું કે એ તમને ખટકે. પણ કર્યું જ્ઞાન ન ચડે તો ખટકે? તમારે પુત્ર સ્કૂલમાં પાછળ રહે તે તમને ચિન્તા થાય છે, એને ધાર્મિક સૂત્રે ન આવડે તે ચિન્તા થાય? છોકરે પાઠશાળાએ જાય છે કે નહિ એની કદી પૂછપરછ કરી છે ? સભા H સાહેબ ! પાઠશાળા છેટી હોય છે. શહેરમાં...

Page #33
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ને સ્કૂલ ઘરના આંગણામાં હોય છે એમ તમારું કહેવું છે ? આ બધી તમારી દલીલો મારા જાણવામાં છે. કાં તે પાઠશાળા છેટી છે; નજીક હોય તે સમય અનુકૂળ નથી - બાળકને સમ્યગ જ્ઞાન આપવા તમે આતુર હે તે આ બાબતે એવી નથી જે હલ ન થઈ શકે. નવી પેઢીમાં સંસ્કાર રાખવા હોય તે ધાર્મિક જ્ઞાન તમારા બાળકોને અવશ્ય આપો. અરે, પાઠશાળા ન હોય તેયા માતા - પિતા થોડોક સમય લઈ બાળકોને ભણાવી શકે. જે બાળકો માટે તમે સેંકડો - હજારો ખર્ચો, કલાકે મહેનત કરે; એમના જ સમ્યગ જ્ઞાન માટે ડી મિનિટે તમે ન ફાળવી શકે ? દર્શનાવરણીય કર્મ દર્શનાવરણયમાં ચક્ષુદર્શનાવરણય કર્મને ઉદય આંખના વિષયને અને અચક્ષુદર્શનાવરણય કર્મનો ઉદય બીજી ઇન્દ્રિયના વિષને અવરોધે છે. તમારે તે પાંચે ઈન્દ્રિય સ્વસ્થ અને મજાની જોઈએ ને? અને તેથી તમને દર્શનાવરણીય કર્મ ન ગમે, નહિ ? પણ કેવળદર્શનાવરણીય કે, જે કેવળદર્શનને રોકે છે, તે ખટકે ખરું ? આપણને કેવળ જ્ઞાનથી વંચિત રાખનાર છે કેવળ જ્ઞાનાવરણીય, જ્યારે કેવળ દર્શનથી વંચિત રાખનાર છે કેવળદર્શનાવરણીય. ઈન્દ્રિય સ્વસ્થ ન હોય તે એ ખુંચે. શરીરમાં ગરબડી હોય તે તમે

Page #34
કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? 15 ચલાવવા ન દે. એક પોલ ચાલે છે ક્યાં ? આત્માની બાબતમાં ! એક વાતઃ ચક્ષુદર્શનાવરણીય અને અચક્ષુ દર્શનાવરણીયના પશમથી ઈન્દ્રિયે સારી મળે, પણ એ ઈન્દ્રિયને ઉપગ તમારા દ્વારા કે થાય છે એની તપાસ કરી ? આંખ દ્વારા વધુ સમય પરમાત્માની મૂર્તિ જોવાય છે કે, દુનિયાનું દર્શન કરવામાં એ વધુ રોકાયેલ છે? કાન દ્વારા જિનવાણીનું શ્રવણ વધુ થાય છે કે રાગદ્વેષને પોષણ મળે એવી વાતોનું શ્રવણ વધુ થાય છે ? ફરી વાર પૂછું ? પુણ્યના ઉદય દ્વારા મળેલ ઇન્દ્રિયોને ઉપગ શું આ રીતે કરવાનો છે ? નહિ, કીમતી વસ્તુને ઉપગ એને છાજે એવી રીતે કરવો જોઈશે. સેનાની થાળીમાં કચરે ન ભરાય, તેમ પુણ્યના ઉદય વડે મળેલ ઈન્દ્રિયોને વિયય-કષાયના કચરાને મનમાં ભરવા માટે હરગીજ ઉપયોગ ન થઈ શકે. વેદનીય દર્શનાવરણીય પછી વેદનય કર્મ. વેદનીયમાં અસાતા વેદનીય કર્મના ઉદય વડે રોગ આવે, દુખ આવે; સાતા વેદનીય એનાથી બિલકુલ ઉલટું છે. ગરમાગરમ શીરા-પુરી મજેથી ખાવાની અને પછી સુન્દર પલંગ પર આળોટવાની ને બીજી જાતની સુવિધા મળે આ વેદનીય કર્મ વડે. બોલે, સાતા વેદનીય કેવું લાગે?

Page #35
જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા સભાઃ સાહેબ, સારું લાગે. પરીક્ષામાં નાપાસ થઈ ગયા તમે! અહીં જ ખરી કટી છે. શત્રુના ઘરને પંડેય દુન્યવી લેકે લે? કેઈને કેઈની જોડે અંટસ પડી ગઈ. પછી એ માણસના ત્યાં કેઈ શુભ પ્રસંગ હોય, ને એ મિઠાઈ મકલાવે તો સામે માણસ લે? અરે એ તે કહી દે હું એના ઘરનું કશું જ ન લઉં. ભલે ને પછી “અમરત” ન હોય આ રોષ તે તમને કદાચ આવડત હશે; રેષનું સ્થાન જરા ફેરવી નાખેને ! કર્મો સામે આવે દ્વેષ પ્રગટી જાય તે, સાતા વેદનીય કર્મ ગમે ? તમે કહી દેઃ ન જોઈએ આ સુખ મારે. કારણ કે એ દુશ્મનના ઘરની ભેટ છે! આ જુસ્સો જરા લાવતા શીખે ને! સાતા વેદનીય એટલે કર્મરાજાએ તમારી તરફ ધરેલ પંડે, એમાં તમે લભાઈ જાવ એવું હવે તે નહિ બને ને ? ઘણીવાર સાંભળ્યું છે તમે સુખને રાગ પણ ખરાબ, ને દુખને દ્વેષ પણ ખરાબ; પરંતુ એ સાંભળેલા પર મનન થયું છે? ભૌતિક સુખ આવે ત્યારે હરખાઈ જવું, નાચી - કૂદી ઊઠવું, ને દુખ આવે ત્યારે રેવા બેસવું; એ ભગવાનના ઉપાસકને શોભે ? ભગવાનને ભક્ત કદી દુખથી ગભરાય નહિ. એ પાપથી ગભરાય. પાપભીરુ એ હેય. કારણ કે દુખને ઉત્પન્ન કરનાર પિતાનું જ પાપ છે એવું તે સમજે છે.

Page #36
સા કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? તાવને કપડામાં મૂકનારા ! આપણા મહાપુરુષે દુઓને સામેથી આમંત્રતા, શા માટે? દુખ આવે નહિ, રોગો આવે નહિ, તો કમ જાય કયાંથી? અને કર્મોને કાઢવા એ તે એમનું મુખ્ય લક્ષ્ય હતું. “સંતિકર'ના રચયિતા માનદેવ સૂરિ મહારાજાને તાવ આવેલ. ખૂબ તાવ. ટાઢથી શરીર થરથર ધ્રુજે. પણ શક્તિ-લબ્ધિ ઘણી. આવશ્યક ક્રિયા કરતી વખતે કપડામાં તાવને મૂકી કપડાને શરીરથી અળગું કરી, ક્રિયા કરે. બિલકુલ સ્વસ્થ થઈ જાય તે વખતે તેઓ. તાવ બધે કપડામાં! એ વસ્ત્ર થરથર ધ્રુજે. ઊંચુંનીચું થતું દેખાય પણ ક્રિયા પૂરી થઈ જાય એટલે પાછા કપડે ઢી લે. અને લે, તાવ હાજર ! રેગથી ગભરાય શેના આ મહાપુરુષ ? કર્મો ખપાવવા છે ને ? કર્મ સામે મોરચે માંડનારા આ તો વીર પુરુષો. તમે દુખથી ગભરાવ હવે ? ઉલટુ કહી દે કે, અહી જ્ઞાનદશામાં એ ભગવાઈ જાય તે વધુ સારું, કારણ કે તિય"ચાદિના ભવમાં અજ્ઞાન દશામાં ભોગવવું પડશે ત્યારે એ ભેગવતી વખતે દુર્થાન ધરીને બીજું પાપ ફરી બંધાશે ! મોહનીય કર્મ મોહનીય કર્મમાં, દર્શન મેહનીય કર્મ સમ્યકતવની પ્રાપ્તિમાં અંતરાય રૂપ થાય. ચારિત્ર મેહનીય કર્મ સા. 2

Page #37
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા સંયમની પ્રાપ્તિ ન થવા દે. આ કર્મ તમને ખટકે ને? કારણ કે તમને ચારિત્ર બહુ ગમે છે, ને એને સ્વીકારવા માટે તમે આતુર થયા છે. તમારા વતી આ બધું હું કહી રહ્યો છું. મારી વાતમાં સહમત છેને તમે બધા ? હું એમ કહેવા માગું છું કે, પરિસ્થિતિને વશ કે નિબળતાને વશ જ તમે સંસારમાં રહી ગયા છે; તમારી નિર્બળતાને ખંખેરી નાખનારા સદગુરુ મળી જાય અને તમારી પરિસ્થિતિ અનુકૂળ થઈ જાય છે તે તમે મુનિવર બની જ જાવ ને? સભાઃ સાહેબ, હા પાડવામાં તો વાંધો નથી, પણ પછી આપ સીધું આમંત્રણ પાઠવી દે ને ! એ આમંત્રણ હમણાં સ્વીકારાય એવું નથી? કેણુ આડખેલી નાખે છે? ચારિત્ર મેહનીય ને? ઈચ્છિત વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવામાં અડચણ રૂપ બનનાર એ કર્મ તરફ અણગમો પેદા થાય છે? અમારે એવા શ્રાવકે જોઈએ, જેમને સંસારમાં રહેવું પડે, પણ એમની મીટ સાધુપણ ભણી જ હોય. સુર રાજા જેવા બને! બે ભાઈ. મેટાનું નામ સૂરસેન, નાનાનું સેમસેન, મોટે રાજા બન્યો. સદગુરુના સમાગમથી બને ભાઈ વિરાગી બન્યા. પણ દીક્ષા તે સોમસેને જ લીધી. સૂરસેન માથે રાજની જવાબદારી હતી ને !

Page #38
કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? 19 વર્ષો પછી, એકવાર સેમ મુનિ રાજધાની બાજુ પધાર્યા. નગરથી થોડે દૂર, નદીને પેલે પાર આવેલા એક ઉદ્યાનમાં સોમ મુનિરાજ આવ્યા છે એ ખબર મળતાં જ સૂરરાજા વન્દન કરવા જવા માટે થનગની ઉઠ, પરિવાર સહિત મુનિના વન્દન તેણે કર્યા. રાણીએ તે વખતે મુનિવર અહીં રહે ત્યાં સુધી રાજ વન્દન કરવા આવવાને નિયમ લીધો. પણ એક દિવસ નદીમાં પૂર આવ્યું છે. રાણું કહેઃ નાથ! હમણાંના સમાચાર મુજબ, નદીમાં પાછું ખૂબ છે. બે કાંઠે વહી રહી છે નદી. શી રીતે જવાશે? રાજા કહેઃ તમે નદીના કાંઠે જઈને કહેજે કે, હે નદી દેવી! જે મારા પતિ સંપૂર્ણ બ્રહ્મચારી હોય તે મને માર્ગ મળશે. તમને માર્ગ મળી જશે. રાણીને નવાઈ ઉપજી. પિતાની સાથે જ સંસારસુખ ભેગવનાર પતિ બ્રહ્મચારી શી રીતે ? પણ એ આર્યનારી હતી. પતિ પર પૂર્ણ આસ્થાવાળી. સામા સવાલ વગર તેણીએ એ વાત સ્વીકારી લીધી. એ પ્રમાણે માર્ગ મળી ગયે. મુનિવરને વાંદ્યા. હવે વળતાં શી રીતે જવું? મુનિરાજ બોલ્યા : તમે નદીના કાંઠે જઈને બેલજો કે, હે નદીની અધિષ્ઠાત્રી દેવી! જે આ સેમમુનિ હંમેશના ઉપવાસી હોય તે મને માર્ગ મળશે. તમને માર્ગ મળી જશે. રાજાએ પોતાના બ્રહ્મચારીપણાની વાત કરી હતી

Page #39
20 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા ત્યારે થયેલું આશ્ચર્ય મુનિરાજની ઉપવાસીપણાની વાતથી બેવડાયું. નમ્રતાથી એણીએ તે વિષે પૂછતાં મુનિવર બાલ્યાઃ સૂરરાજા સંસારમાં રહ્યા છે, પણ એમની ઈચ્છાથી નથી રહ્યા. ફરજ હતી માટે રહ્યા છે. સંસાર-સુખ ભગવ્યું છે તે પણ આસક્તિથી નથી ભેગવ્યું. અને એથી તેઓ બ્રહ્મચારી છેઆ વાતને નદીની અધિષ્ઠાત્રી દેવીએ સ્વીકારી લીધી. | મુનિરાજના ઉપવાસીપણાનું રહસ્ય પણ એ જ હતું. ખાવાની આસક્તિથી પર રહીને, ધર્મકાર્યમાં સહાય આપનાર દેહને, શેઠ નોકરને પગાર આપે તે રીતે, તેઓ ગેચરી આપતા હતા. આ સૂરરાજાની વાત એટલા માટે માંડી કે, તમને પણ આવા નિરાસક્ત બનાવવા છે. જેઓ સંસારમાં રહે પણ ફરજ પડી છે માટે, એમની અંતરની ઈચ્છા તે નિશદિન મુનિ બનવાની જ હોય. “સંયમ કબ હું મિલે સસનેહી'નો જાપ જેમનું હૈયું હમેશાં જપી રહ્યું હોય! આયુષ્ય કર્મ આયુષ્ય કર્મમાં, નરક ગતિમાં કે તિર્યંચગતિમાં લઈ જનાર આયુષ્ય કર્મ તમને ન ગમે. પણ મનુષ્યગતિમાં કે દેવગતિમાં લઈ જનાર આયુષ્ય કર્મ કેવું લાગે? મનુષ્ય ગતિમાં લઈ જનારું કમ ગમે તો શા કારણે? આ જન્મમાં દીક્ષાની ભાવના પૂરી નથી થઈ એટલે આવતા ભવમાં અથવા તે, વચ્ચે દેવને ભવ આવી

Page #40
કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? 21 જાય તે એના પછીના માનવના ભવમાં, એ ભાવના પૂરી થાય એ માટે માનવને જનમ ગમે છે કે બીજા કઈ કારણે? દીક્ષા માટે માનવનો ભવ ગમતા હોય તે, આવતા ભવમાં નાનપણથી જ દીક્ષા ગમવા માંડે એવા સંસ્કારોનું રેપણ આ ભવમાં કર્યું છે? વજસ્વામી : ઘડિયામાં દીક્ષા સાંભરે છે ! વજસ્વામીને નાનપણમાં ઘડિયામાં દીક્ષા સાંભરી હતી, તેમાં પૂર્વ જન્મને અભ્યાસ કારણ રૂપ હતો. પૂર્વ જન્મમાં તેઓ દેવ હતા. અષ્ટાપદ પર્વત પર યાત્રા માટે ગયેલા તેઓ. ત્યાં ગૌતમ સ્વામી ભગવાન યાત્રા કરવા આવેલા તે વખતે તેમના મુખેથી ઉપદેશ સાંભળે. વિરાગ્યની દઢતર છાપ પડી હૈયામાં. કયારે મનુષ્ય ભવ મળે અને ક્યારે હું દીક્ષા સ્વીકારું ? આ ભાવના પ્રબળ બની. બીજ રોપાયું ત્યાં દેવના ભવમાં, અને અંકુરિત થઈને ફલિત થયા આ મનુષ્યના ભવમાં.. નાનકડો બાળ. ઘેડિયામાં રમત. એના હૈયામાં દિક્ષાની પ્રબળ ભાવના ! ઈર્ષા જાગે છે એના આ સૌભાગ્યની ? કોઈ નાના બાળકના દીક્ષાના વરઘોડામાં જાવ તો આંસૂ આવી જાય ને આંખમાંથી; કે મારો આવે વરઘોડો ક્યારે નીકળશે ? આપણે આયુષ્ય કર્મની વાત કરી રહ્યા છીએ. મનુષ્ય ગતિમાં લઈ જાય તેવા આયુષ્યની વાત કરી. હવે દેવ ગતિમાં લઈ જાય તેવા આયુષ્યની વાત કરીએ. તમને

Page #41
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા દેવને આવતાર કે લાગે ? જેને મોક્ષના સુખની લગની લાગી હોય તેને સ્વર્ગનાં સુખે તુચ્છ, અસાર, નકામાં લાગે. તમને મેક્ષ ગમે છે કે સ્વર્ગ ? અવંતી સુકુમાલની વાત અવતી સુકુમાલના ઘરે મહાગિરિ સૂરિ મહારાજા પિતાના મુનિમંડળ સાથે ઉતર્યા. રાત્રે મુનિઓ સ્વાધ્યાય કરે છે. તેમાં પાંચમા દેવલોકમાં આવેલ નલિની ગુલ્મ નામના વિમાનનું જ્યારે વર્ણન ચાલતું હતું, ત્યારે ઉપર શયામાં પડેલા અવંતીસુકુમાલના કાન પર સ્વાધ્યાયના આ શબ્દ પડ્યા. સાંભળતાં જ તેને લાગ્યું કે, કેઈ પરિચિત જગ્યાનું આ વર્ણન છે. ઉહાપોહ-વિચાર કરતાં જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. પિતે તે વિમાનમાંથી જ અહીં આવેલો. ને એ વિમાનનાં સુખે યાદ આવતાં જ અહીંના સુખે ફિક્કા-ફસ લાગે છે તેને. રૂપ રૂપના અંબાર જેવી રમણુઓ રૂપવિહાણ લાગે; આભ ઉચેરી હવેલી ને બત્રીશા ભેજન ને તેત્રીશા શાકના ઠાઠમાઠવાળે સંસાર અસાર લાગે; કોનો આ ચમત્કાર? સ્વર્ગના સુખની યાદે આ માનવીય સુખને ભૂલાવી દીધાં. અહીં આપણે જે વિચારવું છે, તે આ છે જે સૂત્ર એક વાર સાંભળતાં અવંતીસુકુમાલને સ્વર્ગ માટે પ્રબળ ઝંખના થઈ ઊઠી; એ જ સૂત્રને મુનિઓ વારંવાર સ્વાધ્યાય કરતા, છતાં મુનિઓને એ સ્વર્ગ માટે કેમ

Page #42
23 કર્મોથી મુક્ત બનવું છે? ઝંખના નહોતી થતી ? આપણે પહેલાં જ એ જોઈ ગયા કે, મોક્ષના સુખની આછેરી ઝાંખી પણ જેને થઈ ગઈ હેય, એને સ્વર્ગનાં સુખ બિલકુલ નિસાર લાગે. મોક્ષ-સુખ માટે જ યતતા મુનિઓને સ્વર્ગનાં સુખ શી રીતે આકર્ષી શકે ? લવસમિયા સુરની વાત | સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં રહેલા એકાવતારી દેને એ સ્વર્ગીય સુખ કેવાં લાગે છે એ ખબર છે? તમારી પાસે એનું વર્ણન કરું તે કદાચ તમને એ ગમી જાય. વીર વિજય મહારાજ કહે છેઃ રાગ-રાગિણી નાટક પ્રગટે, લવ-સત્તમ સુર ભેગે રે! તેત્રીસ સાગરોપમ સુધી સ્વર્ગીય સુખ ભોગવવાનું. પણ એ દેને એ સ્વર્ગીય સુખ અકારું લાગે છે. દેવશયા એમને કાંટાળી હોય તેવી લાગે છે. શું કારણ આનું ? એ દેવે પૂર્વભવમાં મુનિ હતા. તેમનું આયુષ્ય જે સાત લવ જેટલું (ઓગણપચાસ શ્વાસે છવાસ જેટલે કાળ તે એક લવ) વધારે હેત તે તેઓ જરૂર મેક્ષમાં જાત. છઠ્ઠને તપ અને સાત લવનું આયુષ્ય ખૂટયું, ને તેમને મોક્ષને બદલે અહીં સ્વર્ગમાં આવવું પડયું ! પૂ. વીર વિજય મહારાજ વેદનીય કર્મની પૂજામાં આ જ વાત કરે છેઃ ભાખે ભગવાઈ છ૪ ત૫ બાકી, સાત

Page #43
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા લવાયુ છે કે, સર્વારથ સિદ્ધ મુનિ પહેતા, પૂર્ણાયુ નવિ છેછે રે.....” અલબત, તેઓ એકાવનારી હોય છે. આ ભવ પછીના મનુષ્ય ભવમાં દીક્ષા લઈ તેમાં જરૂર મેક્ષે જવાના. અનુત્તરના આ દેવેની જે પરિસ્થિતિ છે, તેને સમજવા એક દષ્ટાન્ત જોઈએ. તમારું જ દષ્ટાન્ત લઈએ, જેથી વાત તરત સમજાઈ જાય. બસ-સ્ટેન્ડ પર તમે ગયા. તમારે એક બસ પકડવાની છે. અત્યંત જરૂરી કામ છે. પણ બે મિનિટ માટે એ બસ તમે ચૂકી જાવ તે ? સુન્દર મઝાના બસ સ્ટેન્ડમાં, તે પછી, બીજી બસની રાહ જોવા માટે બે કલાક ગાળવા પડે ત્યારે એ ગાળો તમને કેવું લાગે ? સર્વાર્થ સિદ્ધના દેવ માટેય તેત્રીશ સાગરોપમને કાળ એ મોક્ષની પ્રતીક્ષાને કાળ છે. અને તેથી એ સમય એમને અકારે લાગે છે. એમને તે દેવને ભવ અકારે લાગે છે. તમને કેવું લાગે છે ?

Page #44
[3] કે ચાં કર્મ ખટકે છે? ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालममिवाखिलम् / संचिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण" जगदवेक्ष्यते // સચિદાનન્દપૂર્ણ છે સિદ્ધ ભગવંતો. એ સિદ્ધ ભગવતેને રેજ નમનારાના હૈયામાં, આઠ કર્મોને નાશ કરનારા એ મહાત્માઓ તરફ તીવ્ર ભક્તિ હોય છે. એ ભક્તિ દેખીતી રીતે જ આઠ કર્મોના અણગમા જોડે સંબંધવાળી હોય છે. એક સામાન્ય માણસને એક મોટા શ્રીમંત પર શ્રેષ જ . હવે પેલો માણસ જ વિચારે છે કે, પેલા શ્રીમંત ને કઈ રીતે હેરાન કરું? પણ કઈ રસ્તે એને જડતો નથી. એક તે શત્રુ જોરદાર, અને વધુમાં પિતે નિર્બળ ! પણ એક દિવસ એવું બન્યું કે, એક બહાદુર માણસને પણ પેલા શ્રીમંત જોડે વેરાળું થયું. અને

Page #45
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પછી તે એક દિવસ પેલા બહાદૂર માણસે જાહેરમાં પેલા શ્રીમંતની ખબર લઈ લીધી! પેલા માણસને જ્યારે ખબર પડી કે, એના દુશ્મનની તે કેઈકે બરાબર પટ્ટી પાડી દીધી છે, ત્યારે એ ખુશખુશાલ થઈ નાચવા લાગ્યો. એને પેલા બહાદૂર નર જોડે કેઈ ઓણખાણ–પીછાણ નહોતી, પણ “શત્રુને શત્રુ મિત્ર” એ કહેવત પ્રમાણે પેલાને આ મિત્ર માનવા લાગ્યા. સિદ્ધ ભગવંતેએ, આપણે જે કર્મોને હજુ સુધી મહાત નથી કરી શક્યા, એમને મહાત કર્યા છે અને તેથી આપણે એમના એ પરાક્રમને અહોભાવપૂર્વક નિરદાવીએ છીએ. એટલે સિદ્ધ પરમાત્મા તરફની ભક્તિ, કર્મો પ્રત્યેના અણગમા જોડે સંબંધવાળી છે. તેથી હું તમને પૂછવા માગું છું કે, તમને કયાં કયાં કર્મ ખટકે છે? ચારે ઘાતી કર્મ ખટક્યા છે ? જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, મેહનીય અને આયુષ્ય કર્મની થોડી વાત કરી. હવે નામ કમને જોઈએ. નામ કર્મ નામ કર્મમાં નિર્માણ નામ કર્મ એવું છે કે જે, અંગે અને ઉપાંગને - શરીરના તમામ અવયને જ્યાં જે જોઈએ તે પ્રમાણે, એગ્ય રીતે ગોઠવે છે. આ કર્મને ઉદય કે લાગે ? સૌભાગ્ય નામ કમને ઉદય હોય તે એવી વ્યક્તિ

Page #46
કયાં કર્મ ખટકે છે? બધાને વહાલી લાગે. યશ નામ કમને ઉદય હાય તે એને યશ ચોમેર ફેલાય. આથી વિરુદ્ધ, એક અયશ નામકર્મ છે, જે અપયશ ફેલાવે. દૌર્ભાગ્ય નામ કમને ઉદય હોય તે બધાને તે વ્યક્તિ અપ્રિય લાગે. કર્મનું થોડું ઘણું પણ જે રહસ્ય સમજેલો હોય તે સુખના સમયે છકી ન જાય; દુખના વખતે એ નિરાશ ન બની જાય. સુખના સમયે એ વિચારે : પૂર્વભવમાં કઈ કઈ સત્કાર્ય કરેલ એના પ્રભાવે આ મળ્યું છે, એ સત્કાર્યોને જગતમાં દર્શાવનાર કોણ? તીર્થકર ભગવંતે. આમ એ ભગવંતની કૃપાએ હું સુખી બન્યો છું; યશ નામ કર્મના ઉદયવાળો થયો છું; સૌભાગ્ય નામ કર્મના ઉદયવાળો થયે છું. દુખના વખતે વિચારે મારા જ કઈ દુષ્કર્મના લીધે આ અવસ્થાને હું પામ્યો છું. ભગવન્તની આજ્ઞા પ્રમાણે પૂર્વ જન્મમાં જીવન ન વીતાવ્યું માટે આ પરિ. સ્થિતિ ઉપજ છે. કર્મનું ચિન્તન, દુખમય પંથ કાપવા માટે કેવું મઝાનું ભાતું પૂરું પાડે છે ! અંજના સતીની વાત અંજના સતી પતિગૃહે આવ્યાં ત્યાર પછી બાવીસ વર્ષ સુધી એમના પતિ પવનંજય એમને મળવા આવ્યા નથી; અરે, પવનંજય જ્યારે યુદ્ધમાં જઈ રહ્યો છે ત્યારે સ્વામીને વધાવવા આવેલ એ સતી પતિના હાથે

Page #47
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા અપમાનિત થાય છે; છતાં અંજનાના હૈયામાં સ્વામી પ્રત્યે નથી ધિક્કારની લાગણી, નથી રોષની લાગણ. એની સખીઓ કહે છે, “આ પથ્થરદિલ જે માનવ અમે આજે નથી જે, જે આ રીતે....અધવચ્ચે જ અંજના કહે છે : ના, એમ ન બોલે. એમને કોઈ વાંક નથી. જે તેમનો સ્વભાવ જ ખરાબ હોત તે એ બધા જોડે તે છડું વર્તન કરત. યુદ્ધના પ્રયાણની એ વીરયાત્રાના વખતે તેઓ બધાનું સ્વાગત હસીને સ્વીકારતા હતા, એક મને જોતાં જ એમના મુખ પરનું સ્મિત વીલાઈ ગયું હતું. એટલે વાંક મારો છે. વાંક મારા કર્મને છે. કેવી ઊંડી દૃષ્ટિ ! અંજનાને કર્મના ચિન્તનને સહકાર ન હેત તે શું થાત ? એમનું દુખ કેટલું ભારે હતું ? કર્મના ચિન્તન સિવાય બીજું કઈ એ દુખને હળવું ન કરી શકત. એક સુભાષિતમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, કૂતરે ઢેખાળા ફેંકનારને નહિ પણ ઢેખાળાંને બચકાં ભરે છે; જ્યારે સિંહ તીરને નહિ પણ તીર મારનારને ઝડપે છે ! કર્મના ચિન્તનવાળો બીજું કાંઈ નથી કરતા. આ સિંહની જેમ મૂળ કારણને શોધવા મથે છે, કે કે તમને હેરાન કર્યા. તમે એ વખતે આ પ્રમાણે વિચાર H આ માણસ શું બધાને હેરાન કરવાના જ સ્વભાવ વાળે છે? ના, એ બધાને નથી કરતે. મને

Page #48
કયાં કર્મ ખટકે છે? જ એણે હેરાન કર્યો. તે શું મારું કઈ કર્મ આમાં નિમિત્તરૂપ નહિ હોય ?.... આ વિચારણું તમને પેલી. વ્યક્તિ પ્રત્યેના ધમાંથી ઉગારી લે છે. હા, પિતાના કામે જ પિતાને હેરાન કર્યો છે. પોતે જ આમાં ગુનહેગાર છે, પછી બીજા પર દેષનો ટેપલો ઓઢાડવાનું મન શું થાય ? નાના બાળકને કઈ ટપલી મારે કેકવાર તેાય એ રડશે મને પેલાએ માર્યો ! પણ એ જ બાળક રસ્તામાં દેડતાં ઠેસ વાગવાથી પડી જાય તે આજુબાજુ કોઈ જોતું તે નથી ને ! એમ જોઈને તરત ધૂળ ખંખેરી ચાલવા લાગશે. અત્યારે એ નહિ રડે. વડીલ પાસે ફરિયાદે નહિ કરે. ફરિયાદ કરે શી રીતે ? આરોપી જ પોતે છે ત્યાં ! એમ કર્મના ચિન્તન દ્વારા, આપણું જ ભૂતકાળનાં અમુક કૃત્યેનું આ પરિણામ છે એમ લાગવાથી, રોષ નથી થતો. ટપાલી ટપાલ નાખી જાય તમારે ત્યાં. અને એ ટપાલમાં કેઈએ આઘાતજનક-દુખજનક વાત લખેલી હોય તે તમે ટપાલીને હાંક મારીને પાછો બોલાવી ઠપકો આપવાનું વિચારશેય ખરા ? ના. તમે સમજે છે કે, ટપાલીએ તે ટપાલ આણવાનું કામ કર્યું છે. દુખજનક વાત તે પેલા પત્રલેખકે કરી છે. અહીં તમે તરત ભેદ પાડી શકે છે. આ જ ભેદ દષ્ટિને તમને દુખ સાંપડે ત્યાં લઈ જાવ તો ? ટપાલીએ ટપાલ નાંખી એ વખતે તમે પારખી લીધું એવી જ સીધીસટ વાત અહીં છે. તમારું કેક

Page #49
30 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કર્મ હતું, એ કમેં તમને હેરાન કરવામાં પેલા બિચારાને હાથે બનાવ્યો! મહાપુરુષે આ રીતે માનતા હતા, અને તેથી જ જીવતી ચામડી ઉતારવા આવનાર રાજસેવકને બંધક મુનિ મિત્ર કહે છે. મહાપુરુષના જેવા ઉપસર્ગો આપણા પર સામાન્યતયા નથી આવતા; અને આવે તે એવા ટાણે વિચલિત ન થઈ જઈએ એવું શૈય પણ ક્યાં છે? હું તે એમ કહું છું કે કદાચ કઈ બે-ચાર શબ્દ બેલી નાખે તે એને સહન કરતાંય નહિ શીખાય? ઘરે ઘરે જાદવાસ્થળી મચી રહેતી હોય છે એમાં શું કારણ હોય છે? નજીવા બે-ચાર શબ્દ સિવાય બીજું કાંઈ હોય છે? જે કે, હું માનું છું કે તમારા પરિવારમાં તે આવા કલેશે હાય નહિ. પડોશીનેય કહેવું પડે કે, આ કુટુંબ એવું ધર્મનિષ્ઠ છે કે, કદી સાસુ - વહુ ઊંચા સાદે બોલ્યા હોય એવું અહી બન્યું નથી. ધર્મને આ રીતે, આચરણની સુવાસ દ્વારા, બીજાઓ સુધી પહોંચાડે. ગોત્ર કર્મ નામ કર્મ પછી ગેત્ર કર્મ. ઉચ્ચ ગોત્ર કર્મના ઉદયથી ઉચ્ચ ગેત્રમાં અને નીચ ગોત્ર કર્મના ઉદયથી નીચ ગેત્રમાં જન્મ મળે. સારા કુળમાં જન્મ મળવો એ, તે પ્રકારના પુણ્યના પ્રભાવ વગર બનતું નથી. - જિન કુટુમ્બમાં અવતરવાનું તે મહાન પુણ્યના

Page #50
કયાં કર્મ ખટકે છે? 31 પ્રભાવથી સાંપડે. બાળક જ્યારે બિલકુલ અણસમજુ હોય ત્યારે પણ જે એ ધમી માતા ને ધમી પિતાને ત્યાં અવતરેલ હોય તો એ અવસ્થામાંય એ ધમી માતા - પિતા એનામાં સારા સંસ્કારો રેડે? આ આપણાથી ખવાય, આ આપણાથી ન ખવાય, કેઈ જીવને આપણાથી મરાય નહિ; વગેરે વગેરે.” આજે તમે તમારા બાળકની આવી ખબર રાખે છે ને? કે માત્ર કેન્ટ નું શિક્ષણ આપવાનો જ ઈરાદે રાખ્યો છે ? એક ભાઈ એક જગ્યાએ મહેમાન થયા. ઘડા પર સવાર થઈને ગયેલા તેઓ. જજમાને ઘેડા માટે તે સરસ મઝાની અંદી નીરી; પણ પેલા ભાઈને ચા-પાણીનું કે જમવાનું પૂછયું જ નહિ. પેલે ભાઈ ખુશ થાય કે નાખુશ? તમેય તમારે ત્યાં આવેલ બાળકના શરીરની પૂરતી ચિન્તા કરે. દૂધમાં બોર્નવિટા ખવડાવો. જાત જાતનાં વસ્ત્રો આપે. પણ એના આત્મા માટે ચિન્તા ન કરે તે? પેલા જજમાને કર્યું હતું એ બનાવની પુનરાવૃત્તિ થઈ એમ સમજાયું ? હકીકતમાં, કઈ જજમાન, બનતાં સુધી તે, ઉપર વર્ણવ્યો તે ન જ હોય. પણ ચાલુ વાતને સ્પષ્ટ કરવા માટે રૂપક તરીકે એ આપ્યું છે, પેલા જજમાને શું કર્યું? ઘોડાની તે બરાબર ચિન્તા કરી. ઘોડા પર બેસીને આવેલ મહેમાનને જ એ ભૂલી ગયો ! તમેય બાળકના દેહની ચિતા કરો; એ દેહમાં

Page #51
૩ર જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા રહેલા ચિતન્યની - આત્માની ચિન્તા ન કરે તે પિલી વાતનું પુનરાવર્તન થયું ને? તે તમારે ત્યાં જે બાળક આવે છે, તે કઈ પુણ્યના પ્રભાવે આવે છે; એના એ પુણ્યને તમારે સાર્થક કરવું જોઈએ. તમે એને શાસન નાનપણથી જ સ્પર્શાવી દે, ધર્મની સમજૂતી બાળપણથી આપો તો જ તમે એ સાર્થકતા નિભાવી કહેવાય. અન્તરાય કર્મ આઠ કર્મમાં છેલું છે અન્તરાય કર્મ. અન્તરાયમાં દાનાન્તરાય કર્મનો ઉદય હેય તે દાન દેવાની શક્તિ હોય, દાન જેમાં સફળ થાય એવું સત્કાર્ય સામે તૈયાર હોય, છતાં આપવાની રુચિ ન થાય. ટીપવાળાને જોતાં ઘણુને ટાઢ વાતી હોય છે. આગેવાન ગણાતા સદગૃહસ્થો, સત્કાર્ય માટે દાન લેવા આંગણે આવે ત્યારે હર્ષ થવો જોઈએ. કહેવું જોઈએ સારું થયું કે, તમે આ સત્કાર્ય માટે પ્રેરણા આપવા આવ્યા. નહિતર પરિવાર તે બેઠા જ છે કે જે પાપ માગે મળેલ લક્ષમીને વધુ પાપમાં ખર્ચાવે ! ' અરે, શાસનનાં કાર્યો માટે સામેથી પૂછવા જવું જોઈએ. સંઘના અગ્રણીઓને કહેવું જોઈએ કે, કઈ પણ સારે લાભ મળે તેમ હોય તે મને જરૂર સૂચવજે ઘણા છરી પાળતા સંઘ દ્વારા આ પરંપરા હજુ જીવંત રહી છે. જે ગામમાં સંઘ જાય ત્યાંની બધી પરિ

Page #52
કયાં કર્મ ખટકે છે? 33 સ્થિતિ નિહાળે. નાનું ગામ હેય અને ખર્ચ વધુ હોય તે વિનંતી પૂર્વક કહેઃ આપ બહુ સરસ રીતે ભક્તિ કરી રહ્યા છે. આપના એ ભક્તિ કાર્યમાં અમને સહકારી બનાવે. અને પછી યોગ્ય પ્રમાણમાં સંઘપતિ અને યાત્રિક સાધારણ વગેરે ખાતામાં લખાવે. દાનને પ્રવાહ આપણે ત્યાં આ સમયમાં પણ સારી રીતે વહી રહ્યો છે. ભગવાનના શાસનને મહિમા છે આ બધે ! દાન આપવામાં ક્યાંક ક્યાંક ત્રુટિઓ છે; પણ એ યત્નથી દૂર કરાવી જોઈએ. એક ત્રુટિ આ દેખાય છે ? ટીપ (સાધારણ વગેરેને ખરડો) કરતી વખતે થતી ખેંચાખેંચી. “ના, મારા આટલા બધા નહિ. મારું નામ આટલે આગળ ન આવે.” ચડાવે બેલતી વખતે જે પાંચ કે દશ હજાર રમતમાં બોલી દે, તે જ વ્યક્તિ ટીપમાં આમ આનાકાની કરી શકે એ વાત જ નવાઈ પમાડે તેવી નથી શું ? હકીક્તમાં, સાધારણમાં તાટે પડે જ છે કેમ? વ્યવસ્થાપકે કહેશે : કેસર-સુખડ વગેરેના ભાવ વધી ગયા છે. સ્વદ્રવ્યથી પૂજા કરવાની વાત વિસરાઈ ગઈ એટલે આ ઉપાધિ આવી. મોંધવારી કયાં નડે? પૂજામાં! પૂજાની વાત નીકળી છે, તે થોડી એની વાત કહી દઉ. આજે લેકેને મેંઘવારી ક્યાં કયાં નડે છે? પચાસ કે સે રૂપિયે મીટર વાળું કાપડ ખરીદે ને તમે ? જ્ઞા. 3

Page #53
34 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા સભા : સાહેબ, એને વગર સમાજમાં સ્ટેટસ નથી જળવાતું ! બહારથી અત્તર કોને છાંટવું પડે? કુદરતી ગુલાબના ફૂલને કે કાગળના ફૂલને? કાગળના ફૂલને અત્તરના છંટકાવની જરૂર પડે છે, કારણ કે એની અંદર સુગંધ નથી. એમ તમારે બાહા ઠઠારા દ્વારા સ્ટેટસ–મે સાચવવા જવું પડે છે, એ શું બતાવે છે? આપણી મૂળ વાત પર આવીએ. કપડામાં ક્યાંય મેંઘારત નથી નડતી. મેંઘવારી નડે છે ક્યાં? સભા : સાહેબ, પૂજામાં! સમજી ગયા તમે મારું કહેવાનું, હે ! દહેરાસરમાં જ મોંઘવારી આવી ગઈ છે. કેસર મેંઘું થઈ ગયું છે, માટે એને ઓછો વપરાશ થવા માંડયા. હવે તો સુખડનો ભાવે પરવડતું નથી. બીજું કૈઈ સસ્તુ, સુગંધી લાકડું હજુ નથી શોધ્યું એ નવાઈ છે ! સભા સાહેબ, પાણી વધુ નાખીને સુખડમાંચ કરકસર કરવા માંડયા છીએ આ બધું તમને શોભે? ત્રણ લોકના નાથની પૂજામાં ઊંચામાં ઊંચી જાતનાં દ્રવ્ય વાપરો ! મહાપુણ્ય આ ભક્તિ સાંપડે છે. દાનાતરાય ખટકે કે લાભાન્તરાય ? આપણે અન્તરાય કર્મની વાત કરી રહ્યા છીએ.

Page #54
૩પ કયાં કમ ખટકે છે? દાનાન્તરાય વિષે થોડું વિચાર્યું. હવે લાભાન્તરાય વિષે ડીક વાત. શક્તિ હોય, બુદ્ધિ હોય, બીજાઓને લાભ મળે એ ધંધે હોય છતાં લાભાન્તરાય કર્મ બેઠું હોય તો ધન વગેરેને લાભ ન થવા દે. આ કર્મ કેવું લાગે? ખાસ તો હું એ પૂછવા માગું છું કે, દાનાન્તરાય અને લાભાન્તરાય એ બેમાંથી કયું વધુ ખટકે? પૈસા ઘરમાં હોય, સત્કાર્યને વેગ હોય, છતાં દાન દેવાનું મન ન થતું હોય તે એ વાત ખટકે, કે વેપારમાં બરોબર લાભ ન થતો હોય તે તે ખૂચે ? કર્મ ખેંચવા જોઇએ, મૂળ વાત એ છે કે, કર્મો - આઠે આઠ કર્મો ખટકવા જોઈએ. જેને કર્મો ખટતા ન હોય એ મોક્ષની વાતો શી રીતે કરી શકે? કર્મો ખટકે ક્યારે? જ્યારે એ કર્મો આપણી સ્વતંત્રતાને ખૂચવી રહ્યા છે આ ભાન તીવ્ર બને ત્યારે. આઠ કર્મમાંથી ચાર ઘાતી છેઃ જ્ઞાનાવરણીય, દશનાવરણીય મોહનીય અને અન્તરાય ક્રમશઃ તેઓ આત્માના જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને દાનાદિ શક્તિઓને આવરે છે. બીજા ચાર અઘાતી છે. જે મુખ્યતયા દેહાદિને અસર કરે છે. કર્મ ગ્રન્થ ભણવા કદાચ અઘરા લાગતા હોય તમને, તોય મહાપુરુષોએ કેવી સરસ સગવડ કરી આપી છે? પૂ. વીર વિજય મહારાજે ચોસઠ પ્રકારી પૂજાની ઢાળમાં બધા કર્મગ્ર રજૂ કરી દીધા છે ! ગુજરાતી ભાષામાં, ગાતાં

Page #55
જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા ગાતાં, ભગવાનની ભક્તિ કરતાં કરતાં કર્મગ્ર ભણી શકાય. કેવી મઝાની વાત ! ચોસઠ પ્રકારી પૂજાના અર્થની ચેપડીઓય મળે છે. બીજાં પણ સારા સારા, વિદ્વાન મુનિવરે અને લેખકોએ લખેલા પુસ્તકો મળે છે. થેડેક સમય લઇ તરવજ્ઞાન મેળો, ને આત્માના અખૂટ ખજાનાને હસ્તગત કરવા આગળ વધે !

Page #56
[4] વિરોધાભાસ જગ ! ऐन्द्रश्रीसुखमग्नेन, लीलालममिवाखिलम् / संच्चिदानन्दपूर्णेन, पूर्ण जगदवेक्ष्यते // જ્ઞાનસારના પ્રારંભમાં ગ્રન્થકાર મહાપુરુષે સ્પષ્ટ કહી દીધું કે, સત, ચિત , આનંદ વડે જ પૂર્ણ બની શકાય. ન ધન વડે સાચી પૂર્ણતા પ્રાપ્ત થાય, ન સત્તા વડે એ સાંપડે, ન દુન્યવી કોઈ પદાર્થ વડે એ ખરીદી શકાય. તમારેય પૂર્ણ તો બનવું છે ને ? એ માટે કયાં સાધને ભેગા કર્યા છે તમે? સભા H એ જ ગડમથલ છે, સાહેબ! | ગડમથલ શેની? ગડમથલ જાગી હેત તે તમે અમને પૂછવા આવત કે, સાહેબ ! શું કરવું ? કંઈ સમજણ પડતી નથી. શાસ્ત્રકાર ભગવન્ત કહે છે કે, સત્ ચિત, આનંદ વડે પૂર્ણ બનાય; જ્યારે અમે તે ધન, માલ,

Page #57
38 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા મિલકત વડે પૂર્ણ બનવા નીકળ્યા છીએ. અમને કંઈ સૂઝતું નથી. માર્ગ બતાવો અમને.” પણ આવી મૂંઝવણ કદી પ્રગટી છે? વિધાભાસ ઉત્પન્ન કરે ! શાસ્ત્રના વચનથી વિરુદ્ધનું પોતાનું આચરણ દેખાય ત્યારે એ વિરોધાભાસને મીટાવવાની કેશીશ થવી જોઈએ. પણ અત્યારના તબકકે હું જુદું જ કહેવા માગું છું. હું કહું છું કે, પહેલાં વિરોધાભાસ ઉત્પન્ન કરે. બરોબર સમજે. વિરોધાભાસ પેદા થાય ક્યારે? શાસ્ત્રની વાત બિલકુલ સાચી છે; છતાં મને એની ગેડ કેમ નથી બેસતી આ ભૂમિકા પર તમે હે તો જ વિરોધાભાસ જાગે. શાસ્ત્રો માત્ર સાંભળવા માટે રાખ્યા હોય, એના પર કેઈ જાતનું ચિન્તન કરવા માટે નહિ; તે શાસ્ત્ર પણ સંભળાય જશે અને જીવનની એ ને એ ઘરેડ પણ ચાલુ રહેશે. વિરોધાભાસ નહિ જાગે. તે વિરોધાભાસ ઉત્પન્ન કરવા માટે આ ભૂમિકા જોઈએઃ શાસકાર મહાપુરુષોએ કહ્યું છે તે બિલકુલ સાચું છે; પણ મને કેમ એ સમજાતું નથી ? વીર મોર, ગજ થકી ઉતરે ! બાહુબલિજી કાઉસ્સગ્ન-ધ્યાનમાં હતા, ત્યારે ઋષભદેવ પ્રભુની આજ્ઞાથી બ્રાહ્મી અને સુન્દરી બેઉ સાધ્વીજીએ ત્યાં આવે છે અને કહે છે: વીરા મેરા, ગજ થકી ઉતરે ! હે ભાઈ, હાથી પરથી હેઠા ઊતરે !

Page #58
વિરોધાભાસ જગવે ! બાહુબલિજીના કાન પર એ શબ્દ અથડાયા. અથડાયા એટલું જ નહિ, આ બહેનીને શબ્દ છે એ રીતે એમણે એ શબ્દોને પિછાયા પણ ખરા. તેઓ વિચારવા લાગ્યા : બહેને સાધ્વી-અવસ્થામાં છે, તેથી તેઓ બેટું બેલે એ પ્રશ્ન જ અસંભવિત છે; જ્યારે સામી બાજુ હું હાથી પર છું નહિ. ત્યારે બહેનનાં-સાધ્વીજીનાં વચનનું ૨હસ્ય શું ? જે બાહુબલિજીએ માની લીધું હતું કે, પિતે હાથી પર છે જ નહિ; અને એથી બેલાયેલા વચને પર એમણે ધ્યાન ન આપ્યું હતું તે આગળ જવાત કે? પણ એમણે વિરોધાભાસ જગઃ હું હાથી પર છું નહિ, એ અંકે સો ટકા સાચી વાત ને સામી બાજુ બહેન છેટું બોલે નહિ એ પણ એટલું જ સાચું; તો આ બેમાંથી અંતિમનિર્ણાયક સત્ય કર્યું ? તમે પણ કમસે કમ, આ ભૂમિકા પર તો આવી જાવ ! આ ચોમાસામાં મારે આ જ કામ કરવું છે. તમારા મનમાં વિરોધાભાસ, વિમાસણ, મથામણ ઉભા કરવા છે. પણ એ માટે, બાહુબલિજની વાતમાં આપણે જોયું તેમ, એક બાજુ દઢ વિશ્વાસ ઉત્પન્ન કરે જઈશે. શાસ્ત્રો પર તો વિશ્વાસ-શ્રદ્ધા છે ને ? તમારા વતી હું કહી દઉં કે, છે. શ્રદ્ધા ન હોત તે તમે પ્રવચન-ભગવાનની વાણીને સાંભળવા રોજ દેડી ન આવત!

Page #59
40 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા તે એક બાજુના આ વિશ્વાસે તમને વિરોધાભાસ ભણી દેરી જ જવા જોઈએ. એમ કેમ નથી થતું એ માટે આપણે વિચારવું જોઈશે. પ્રવચન પર મનન-ચિન્તન કરો. જરૂર વિરોધાભાસ જાગશે. અને વિરોધાભાસ જાગ્યા પછી એને મીટાવ એ તમારા માટે બહુ મોટી વાત નહિ જ હોય. બાહુબલિજી આગળ વધ્યા : સાચું શું ? સાધ્વીજી કહે છે તે કે હું અનુભવું છું એ ? અને આગળ વધતાં જ સમાધાન મળી ગયું : “હાં રે હું તે માન ગજે ચડ્યો, અવર નહિ ગજ ઈહાં કેય રે..!” બહેન કહે છે તે સાચું છે. હું અભિમાન રૂપી હાથી પર બેઠે છું. સંસાર છોડ્યો; રાજપાટ છોડ્યા; હવે અહંની આ ગાંઠ શા માટે? અને અહંકાર જતાં જ કેવળજ્ઞાન આવી ગયું !' તે વિરોધાભાસની ઉપજ, પછી વિરોધાભાસનું શમન. ને એ શમન માટે તત્વજ્ઞાનનું ચિન્તન. નિધાન ઘરમાં હેય પછી.... જે સુખ માટે માણસે અહીંથી તહીં, ને તહીથી અહીં દડધામ મચાવે છે, તેને ક્યાંય આંટી દે તેવું સુખ અંદર જ પડ્યું છે, આવી જાણ થાય તો બહારની દેડ અટકી જાય કે નહિ ? અંદરના એ વૈભવી ખજાનાની જાણકારી મળી છે ? ગેવિન્દ નાની વયમાં જ માત-પિતા વગરનો બન્યા. સગા-વહાલા હતા; પણ એ બધા ગોવિન્દની લક્ષ્મીના સગા

Page #60
વિરોધાભાસ જગ! હતા; ગેવિન્દ્રના નહિ ! એટલે જેને જે હાથમાં આવ્યું, તે બધા ઘરભેગું કરવા માંડ્યા. થોડા સમયમાં બધું સફાચટ થઈ ગયું ! ગોવિન્દ પંદર-સોળ વર્ષનો થયે ત્યાં સુધી તો એણે વાસણ-કૂસણ વેચીને ગાડું રેડવ્યું; પણ પછી તે વાસણ ફૂસણે ગણ્યા-ગાંઠા રહ્યા. ગોવિન્દ બહુ ચાલાક છોકરો હતે. એણે પરિસ્થિતિનો તાગ કાઢો. એને લાગ્યું કે, હવે એણે પરદેશ જવું જોઈએ. અને પોતાના ભાગ્યને વિકસાસવું જોઈએ. અહીં આ રીતે રહેવાને કઈ અર્થ નથી. આ બાજુ, ગોવિન્દના પિતા બહુ સમજુ હતા, અને પહેલાં ચાલી આવતી પ્રણાલિકા મુજબ, પિતાના ધનનો એક ભાગ - જે કરોડો રૂપિયાનો થાય - નિધાન રૂપે પિતાના ઘરની પાછળના એક વંડામાં દાટી ગયા હતા અને જૂના ચોપડામાં એની નોંધ પણ કરી હતી. વિદેશ જવા માટે તૈયાર થયેલા ગોવિન્દના હાથમાં, ભાગ્યયોગે આ ચોપડે આવી ગયે. નિધાનની વાત વાંચતાં જ એ તે ખૂબ આનંદિત થઈ ગયો. એણે તરત જ દટાચેલું નિધાન બેદી કાઢયું અને પિતાની જેમ પૂર્વવત્ પેઢી જમાવી.. આ નાનકડી કથા આપણને શું કહી જાય છે? પિતાના ઘરને આંગણે જ ખજાનો દટાયેલે છે એ વાત વાંચતાં જ પેલા છોકરાને આનંદ આનંદ થઈ ગયો હતો, તેમ

Page #61
42 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા દરેક વ્યક્તિ અનંત ગુણોની સમૃદ્ધિથી યુક્ત છે આવી શાસ્ત્રોની વાત સાંભળી તમને કઈ લાગણી જન્મે છે? ગોવિન્દને ખબર પડી કે, ઘર આંગણે જ અનર્ગળ લક્ષ્મી પડી છે ત્યારે બહાર જવાનો વિચાર તરત એણે પડતા મૂકી દીધો. તમારી વાતમાં આવું કાં ન થાય ? અંદરના અનત ગુણેના ખજાનાની વાત સાંભળવા છતાં બહારની દેટ કેમ બંધ નથી થતી? બહારના સુખને ક્યાંય પાછળ મૂકી દે એવો આનંદ અંદર છે આવું સાંભળવા છતાં અંદરના એ ખજાનાને શોધવાનો પ્રયત્ન કાં ન થાય? બાહ્ય પદાર્થો ધન, ઘર, પરિવાર આદિદ્વારા જ પૂર્ણતા મળી શકે આ વાત કદાચ એવી જડબેસલાક બેસી ગઈ છે કે, આધ્યાત્મિક પૂર્ણતાની વાત સાંભળવા છતાં એ બાજુ પ્રયત્ન નથી થતું. અને એથી શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ આધ્યાત્મિક પૂર્ણતાની વાતમાં “હાજી - હાય કહેવાય જાય છે અને એને સમાંતર જ ભૌતિક દુનિયા ભણીની દેડ પણ એમને એમ ચાલુ રહે છે. એટલે મને લાગે છે કે, તમારી માનેલી પૂર્ણતા એ અપૂર્ણતાની ભૂમિ પર જ કેવી રીતે સ્થિર થયેલી છે એ મારે તમને બરાબર સમજાવવું પડશે. ને એ સમજૂતી બરોબર સ્થિર થયા પછી જ તમે “સચિદાનન્દપૂણેનની વાત તરફ મનને કેન્દ્રિત કરી શકશે. તમારી માની લીધેલી પૂર્ણતા અપૂર્ણતાની ભૂમિ પર સ્થિર થયેલી છે એમ કહીને હું એ પ્રતિપાદિત કરવા

Page #62
વિરોધાભાસ જગ! 43 માગું છું કે, તમારી પૂર્ણતા ગમે ત્યારે અપૂર્ણતામાં ફેરવાઈ શકે છે. એક જૂની વાત દ્વારા આ બાબતને જરા જોઈએ. કૃષ્ણ વાસુદેવની વાત સોળ હજાર રાણીઓના સ્વામી કૃષ્ણ વાસુદેવને નારદજીએ એક વાર એક સુન્દર યુવતી (રુકમિણ)નું ચિત્ર બતાવ્યું, ત્યારે એ ચિત્ર જોતાં જ વાસુદેવ વિચલિત બની ગયા. વિહળ થઈ ગયા. તેઓ વિચારવા લાગ્યા : આ ખરેખરી કઈ યુવતીનું ચિત્ર હશે કે પછી કળાકારની પીંછીને જ કેઈ ચમત્કાર હશે આ ? વાસ્તવિક દુનિયામાં રહેલી કેઈ સ્ત્રીનું આ ચિત્ર હોય તે એ પરણેલી. હશે કે કુંવારી? આ બધા પ્રશ્નોની સમાંતરે દેડતું એમનું મન બીજી બાજુ નક્કી કરી નાખે છે : આ યુવતી જ ન મળે તે તે બસ, આ જીવન અંધકારમય બની જાય. સૂનું સૂનું થઈ જાય. આના વગર તો ચાલે જ નહિ ! વાસુદેવ કેવી મઝાથી સિંહાસન પર બેઠા હતા ! ત્રણ ખંડના એ અધિપતિને પડતે બોલ ઉઠાવવા નોકરેની જ પડી હતી. હજારો રાણીઓ એના અંતઃપુરમાં હતી. અપરંપાર સેના, અમર્યાદ સત્તા, અપૂર્વ વિભવ, તમારી દૃષ્ટિએ વાસુદેવ કેવા લાગે? પૂર્ણ લાગે ને ? પણ એ પૂર્ણતા કેટલે સમયની? એક ચિત્ર જોયું, ને પેલી પૂર્ણતાને પત્તાને મહેલ પડું પડું થતક ને પડી ગયો !

Page #63
44 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા બેલે, તમારી પૂર્ણતા કેવી? સભાઃ આપ કહી તેવી જ. વાણિયા ભાઈ મગનું નામ પાડે નહિ તે આ ! કહે છેઃ આપે કહી તેવી. પણ સીધી રીતે, અમારી પૂર્ણતા અપૂર્ણતાના ભારેલા અગ્નિ પર આસન જમાવીને બેઠી છે એમ બેલતા નથી! નીચે અગ્નિ છે જ. પણ રાખ આવી ગઈ છે તેથી ઉપર ઠંડક લાગે છે. પણ પવન વડે એ રાખ ઉડી જાય ત્યારે? પેલા અંગારા દેખા દેવાના જ! જરા વિચારીએ : સૂતેલી અપૂર્ણતાને જગાડે છે કોણ? અપૂર્ણતાને જગાડનાર છે ઈચ્છા, આકાંક્ષા, રાગ. કર્ણદેવ અને મીનળદેવી રાજા કર્ણ, રાણી મીનળ દેવીના પ્રેમમાં ગાઢ રીતે ડૂબેલો હતો. રાજાના આ પ્રેમથી રાણીને સ્વર્ગ હાથવેંતમાં લાગતું! દિવસે વીતવા લાગ્યા. પ્રેમ ચિરસ્થાયી જ હોય એવું બનતું નથી, થોડા દિવસે થયા ને રાજાને રાણી અણગમતી થઈ પડી. પહેલાં, જેના વગર રાજા થોડી પળો રહી ન શકતે, હવે એ એની હાજરીને થોડી પળો માટેય સહી શકતો નથી! પ્રેમને હવાઈ મહેલ તૂટી પડયો ! જેવા સંધ્યાનાં વાદળાના રંગ, એવું છે માનવીનું મન ! ઘડી ઘડીમાં નવાં નવાં રૂપ ધારણ કરે. રાણીનું સ્વર્ગ હવે છેટું જતું રહ્યું ! રાણી દુખી દુખી થઈ ગઈ. કેણે દુખી કરી રાણીને?

Page #64
45 વિરોધાભાસ જગાવો! સભાઃ રાજાએ. રાજાને એણુના પ્રત્યેનો પ્રેમ દૂર થયે એટલે એ દુખી થઈ. ના, તમે મૂળ કારણ સુધી પહોંચ્યા નહિ. રાજાને પ્રેમ ન હોવાથી મીનળ દેવી દુખી થયાં, એ ધારણ બેટી છે. રાજાને પ્રેમ તો ઘણુ પર નહોતે શું એ બધા દુખી હતા ? તે રાજાને પ્રેમ ઓછો થયે એ બાબતે નહિ, પણું રાણી પિતાને પ્રેમ ઓછો ન કરી શકી, માટે દુખી. થઈ છે. આ વાતને બહુ લાંબા ફલક પર લેવી પડશે. પિસા. ઓછા છે, માટે હું દુખી છું એવું હવે કદી માનતા નહિ. પિસા પર રાગ છે, માટે તમે દુખી છે. સાધુ મહારાજ પાસે કશું નથી છતાં તે દુખી છે? અમારા મેઢા પર ગ્લાનિ. દેખાણી કદી? સમજાણું હવે ? રાણું કેમ દુખી છે ? રાજાને પ્રેમ ઓછો થયે માટે દુખી છે, એમ કહેવાની ભૂલ હવે નહિ કરે ને ? રાણી દુખી છે, કારણ કે એ રાજા, પરને પ્રેમ કરી શકતી નથી! અપૂર્ણતાનું પગેરું જડી ગયું ને? રાગે મીનળદેવીને દુખી કર્યા. પણ રાગને કઈ ફક્ત મીનળદેવી જોડે શત્રુતા નથી; કે એ એમને જ હેરાન કરે. એ તમને પણ એટલા જ હેરાન કરી શકે છે.

Page #65
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આ દુખમાંથી છૂટવાને રસ્તે અહીં જરા આપણે એ જોઈએ કે, રાગે ઉપજાવેલ આ દુખમાંથી શી રીતે છૂટકારો મેળવી શકાય. જેના અભાવમાં - વિરહમાં તમે દુખી છે, એ વસ્તુને કે એ વ્યક્તિને ભૂલવા માંડે તે તમે એ ચુંગાલમાંથી છૂટી શકે. મીનળદેવી કર્ણરાજાને વિસરી જાય તે એનું એ દુખ જતું રહે. ધનના અભાવે દુખી માણસ ધનને ભૂલી જાય તે રાહત અનુભવે. વાત નંદીષેણ મુનિની કુરૂપતા નંદીષેણને વરી હતી. ભાગ્ય પણ રૂઠયું હતું એના પર. નાનપણમાં જ માતા-પિતા સ્વર્ગવાસી થતાં ઘરના મામાએ એને પિતાને ત્યાં રાખે. યૌવન ધીરે ધીરે આવ્યું, પણ એ જુવાનીએ એની કુરૂપતા સહેજે ઓછી ન કરી. લગ્ન માટેની એની ખૂબ ઈચ્છા. પણ કર્યો પિતા પિતાની પુત્રીને આની જોડે વરાવવા તૈયાર થાય ? છેવટે મામાને દયા આવી. એણે પિતાની પુત્રીઓને નદીBણ જોડે લગ્નગ્રંથિથી જોડાવા સમજાવી. પણ બધી પુત્રીઓએ સાફ સાફ કહી દીધું ? કહે તે કૂવામાં પડવા તયાર થઈશું, કહે તે ઝેર ખાઈશું; પણ આની જોડે લગ્નની વાત તે કરશે જ નહિ. ઉદાસ નદીષેણ આ વાતથી વધુ ગમગીન બને છે. એક

Page #66
વિરોધાભાસ જગ! 47 દિવસ આત્મહત્યાના વિચારથી જ ગલ ભણી જાય છે. ત્યાં એક મુનિવર મળે છે. પોતાના મનની બધી વાત મુનિને તે કહે છે. મુનિ તેના દુખનું મૂળ તેને બતાવે છે ? તને લગ્ન માટે કન્યા નથી મળતી, આ તારા દુખનું મૂળ કારણ નથી. તારા દુખનું પગેરું શોધ. જ્યાં સુધી લગ્નના વિચારે તારા મનમાં નહાતા ઉઠયા ત્યાં સુધી આ ચિન્તાનો ઉદભવ થયો હતો? તો લગ્ન માટેની તારી ઈરછાએ જ તને દુખી કર્યો છે. બીજા કેઈએ નહિ. તને દુખી બનાવનાર પણ તું જ છે. અને જે સુખી બનાવનાર કોઈ હોય તો તે પણ તું જ છે. પરણવાના વિચાર મનમાંથી કાઢી નાખ. તું દુખી છે જ નહિ ! તમને આગળ મેં સૂચવી, તે જ દવા મુનિ નદીજેણને બતાવી રહ્યા છે. જેના અભાવમાં તું દુખી છે, તે બાબતને ભૂલી જા. દુખનાં રોગને હાંકી કાઢવાને મૂળ મંત્ર આ છે. નંદીષેણે એ મંત્ર શીખી લીધો. એણે મુનિવરને કહ્યું : ભગવંત! આપનું શરણ સ્વીકારું છું હું. હવે આપના ચરણમાં મને સ્થાન આપો. એગ્ય જાણ ગુરુએ તેને દીક્ષા આપી. પૂર્ણતા તમારી પૂર્ણતાનું અપૂર્ણતાની ભૂમિકા પર જ મંડાણ થયું છે, આ વાત પર આપણે આ બધી ચર્ચા કરી. હવે સમજાઈ ગયું કે, તમારી પૂર્ણતા એ ખાલી કહેવાની જ પૂર્ણતા છે; સાચી પૂર્ણતા નહિ?

Page #67
48. જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા જે એ સમજાઈ ગયું હોય તે હવે “સચ્ચિદાનન્દ પૂણેનની વાત સમજાશે. સત્ ચિત્ આનન્દથી પૂર્ણ ભાગ આપણેય પૂર્ણ જ છીએ; અપૂર્ણ નથી; પણ એ પૂર્ણતા તરફ આપણું ધ્યાન ખેંચાવું જોઈએ. “સચિદાનન્દ પૂણેન, પૂર્ણ જગદક્યતે' સચ્ચિદાનન્દપૂર્ણ ભગવંતો આખા જગતને પૂર્ણ જુએ છે, આવી ગ્રન્થકારની વાણું આપણને આશાન્વિત બનાવી જાય છે. કેવળજ્ઞાની ભગવંતની દષ્ટિએ આપણે પૂર્ણ જ છીએ. આગળ કહ્યું તેમ, માત્ર એ પૂર્ણતાને આપણે ખુલ્લી કરવાની છે. માની લીધેલી પૂર્ણતાને પ્રાપ્ત કરવા પાછળ કે જે શ્રમ ઉઠાવે છે, તેટલે શ્રમ જે સાચી પૂર્ણતાને હાથવગી બનાવવામાં ખર્ચાય તે જરૂર એ પૂર્ણતાના એક દિવસ સ્વામી બની જવાય.

Page #68
ઉછીને શણગાર! पूर्णता या परोपाधेः, सा याचितकमन्डनम् / ___ या तु स्वाभाविकी सेव, जात्यरत्नविभानिभा // એક ઠીંગણે માણસ મેજ પર ચડી ગયે, ને કહેવા લાગ્યોઃ જુઓ, હું કેટલે ઉંચે છું! બધા માણસે છે ફૂટ ઊંચા છે, હું આઠ ફૂટ ઊંચો છું ! તમે એના એ દાવાને સ્વીકારી લેશે ? નહિ ને? કેમ? તમે સમજે છે કે, એની કહેવાતી આઠ ફૂટની ઊંચાઈમાંથી એની પોતાની તે ચાર ફૂટની જ છે. ચાર ફૂટ વધુ ઊંચે તો એ મેજ પર ચડવાથી થયે છે. એની પોતાની ઉંચાઈ થોડી એટલી બધી છે ! બીજા દ્વારા મળેલી ઉંચાઈ પિતાની ન કહેવાય, તે બીજા દ્વારા મળેલી પૂર્ણતા પિતાની કહેવાય? ગ્રન્થકાર કહે છેઃ પૂર્ણતા યા પરોપાધે, સા યાચિતકમન્ડનમ, પૂર્ણતા જે પર થકી, તે ઉછીને શણગાર !" તમે કેવી

Page #69
5o જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પૂર્ણતાથી ખુશ થાવ? સંસારમાં જે અદ્ધિ, સિદ્ધિ, ઠકુરાઈ છે; તે કર્મની દેણ છે. પુણ્ય પાંસરું હોય તે વૈભવ ને ઠાઠમાઠ દેખાય, ને પુણ્ય પરવારી જાય ત્યારે? ત્યારે કશું ન હોય તમે આવી કર્મની મહેરબાની વડે આવેલા પૂર્ણતામાં રાચે એવું બને ? શાલીભદ્રની પ્રકૃદ્ધિ હાજો ! શાલીભદ્ર ક્યારે દીક્ષા લીધેલી? આકાશમાંથી પેટીઓ ઉતરવાની બંધ થયા પછી દીક્ષા લીધી છે, એવું નથી હો ! વૈભવ તે પૂર્ણ હતું, પણ જ્યારે એમ લાગ્યું કે આ બધું ઔદયિક ભાવનું તે કર્મની મહેરબાનીથી મળેલું છે; હું સુખી છું, પણ કો'કની મહેરબાનીથી; કેકની કૃપા પર આ હ - ભર્યો સંસાર હું માણી રહ્યો છું - ત્યારે તરત જ આ સંસારને છોડી દેવાને એમણે નિર્ણય કરી લીધો ! કમને પડકાર ફેંક્યો શાલીભદ્રે તારી મહેરબાનીથી મળેલ સમૃદ્ધિ મારે ન જોઈએ! મારી પિતાની મહેનતથી મળેલ આધ્યાત્મિક સામ્રાજ્ય જ મને ખપે. એક વાતઃ શાલીભદ્રની દ્ધિ હેજે ! એવું જે તમે ચોપડામાં લખે છે, તેના કારણની ખબર છે તમને ? કેઈ ચકવતની કે વાસુદેવની સમૃદ્ધિ ન માગતાં શાલીભદ્રની જ કેમ માગી? શાલીભદ્રની સમૃદ્ધિ ગમે એટલી, પણ સત્તા કેટલી? તે પછી, ચક્રવત કે વાસુદેવની સમૃદ્ધિ

Page #70
ઉછીને શણગાર ન માગતાં શાલીભદ્રની માગવાનું સૂચવવામાં આવ્યું તેનું રહસ્ય શું? રહસ્ય જાણવા માટે ઊંડા ઉતરવું પડશે. શાલીભદ્રની ઋદ્ધિ એટલા માટે માંગવામાં આવે છે કે, શાલીભદ્રને જ્યારે સાચો ખ્યાલ આવ્યો ત્યારે એ ઋદ્ધિ એના માટે બંધન રૂપ ન બની શકી. સાકર પર બેઠેલી માખી ઈચ્છા હોય ત્યાં સુધી રસ ચૂસે, ને ઉડવાનું ધારે ત્યારે ઉડી શકે એના જેવી આ વાત. સાકર જેવી આ ઋદ્ધિ. તમારે આવી ઋદ્ધિ જોઈ એ ને ? બાકી તે બીજે પણ એક પ્રકાર છે ? સુંદર પર બેસેલી માખીનો. ન રસ આસ્વાદને. ન ત્યાંથી ઉડી શકે. તમારી ઋદ્ધિ આવી તો નથી ને ? સભા H એવી જ છે, સાહેબ! શાલીભદ્ર જેવી ઋદ્ધિ હોત તમારી, અને એ કાળ જેવી રાજકીય - સામાજિક સુવિધા હોત; ને તમે લોકે સંસારમાં બેસી રહ્યા હતા તે અમને એટલું આશ્વર્ય ન થાત, જેટલું અત્યારે તમારી ઋદ્ધિ અને સંયોગ જોતાં અમને થાય છે. શાલીભદ્રની ઋદ્ધિની વાત રાજા સાંભળે. ને એ ખૂશ થાય : મારા રાજમાં આવા પુણ્ય શાળી મહાનુભાવો છે! તમારી સંપત્તિની વાત સાંભળી તમને સન્માને એવા સત્તાધારીઓ છે આજે ? સભા : સાહેબ ! આજ તો સંપત્તિ કેટલી છે, એ છૂપાવીને રાખવું પડે છે! ખબર પડી જાય તો દરેડા પડે!

Page #71
52 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા એ તમારી અર્થ લાલસાના પાપે. વધુ પડત પરિ ગ્રહ કરે તે દરડા પડે ને! આપણે મૂળ વાત પર આવીએ. હું એમ કહેતો હતો કે, તમારે સંસાર શાલીભદ્ર જે હેત ને તમે એને પકડી રાખ્યા હતા તે, જ્ઞાનીએ કહેત કે, અજ્ઞાની જીવ છે. ભેગની પાછળ રહેલા નરકાદિગતિના દુખે તે જોઈ શકતા નથી. પણ જે સંસારમાં ય ભલીવાર ન હોય, ત્રણ સાંધતાં જ્યાં તેર તૂટતાં હોય; ત્યારેય એવા સંસાર પરથી પણ મેહ ન ઉતારી શકનારા પ્રત્યે જ્ઞાનીઓને આશ્ચર્ય જ થાય ને ! વાત સાબુની ગોટી ખાનારની ! એક શેઠ શહેરમાં કઈ પ્રસંગે પિતાના ગામથી ગયા ત્યારે સાથે દુકાનના નેકરને પણ લઈ ગયેલા. પિતાના મિત્રના ત્યાં ઉતર્યા શેઠ. આવા મોટા શેઠની મહેમાનગતીમાં પેલા ભાઈ કાંઈ ખામી આવવા દે? જાત જાતની મિઠાઈ, ને જાત જાતના ફરસાણ એક નવી જ જાતની મિઠાઈ ઘેર બનાવીને પીરસી. મૂળ તે એ માવાની મિઠાઈ હતી, પણ ઘરે બનાવેલી, તેથી આકાર ન આપેલે રસોઈયાએ. જાણે સાબુની ગોટી જ જોઈ લો ! આકાર પણ ન, સ્વાદ પણ મઝાન. પિલા નોકરને તે આ મિઠાઈ બહુ ભાવી ગઈ. ત્રણ - ચાર ટૂકડા ખાધા, પણ તૃપ્તિ જ ન થાય. સાંજે પેલો નોકર નજીકમાં ફરવા ગયો. બિલકુલ ગામડા ગામનો માણસ, ને હમણાં જ શેઠને ત્યાં નોકરીએ રહેલે. એટલે W,

Page #72
53 ઉછીને શણગાર આવડું મોટું શહેર જેવાને એના માટે પહેલો જ પ્રસંગ હતું. ત્યાં એની નજર કરિયાણાની દુકાનમાં રહેલ સાબુની ગોટી પર પડી! થોડાંક વર્ષો પહેલાં ગામડામાં સાબુને વપરાશ નહિવત્ હતે. સુખી માણસેના ત્યાં જ એ દેખાતે. સામાન્ય માણસે તે તળાવની માટી વડે જ કપડાંને મેલ કાઢતા. આ નેકરે પણ સાબુ નહિ જોયેલે. એને તે એ સાબુ જતાં લાગ્યું કે, આ બપોરે ખાધેલ તે મિઠાઈ જ છે. તેણે પિસા આપીને તે ગોટી ખરીદી, અને સહેજ બાજુએ જઈ મોઢામાં નાખી. પણ આ શું? મોઢામાં ટૂકડો મમળાવતાં જ તે એકદમ બેસ્વાદ લાગી. વિચાર્યું એણે પેલી તો બહુ સ્વાદિષ્ટ લાગતી'તી, આ આવી કેમ? કદાચ એક બાજુ આવી હશે એમ માની બીજી બાજુએથી કટકે ખાધે. પણ એય એવો ને એવો ! શૂ - શૂ કરીને ઘૂંકી દેવું પડે તે. પણ એમ તે આ નોકરે કંઈ કમ ન હતો. ગમે તેવો સ્વાદ હોય પણ આવી કીમતી વસ્તુ ફેંકી દેવાય ? એ તો આંખે બંધ કરીને ચાવી જ ગયો! ત્યાંથી એક શહેરી માણસ નીકળ્યો. અચાનક જ એની નજર આ સાબુની ગેટી ખાતા પરાક્રમી પુરુષ (1) પર પડી! એને નવાઈ લાગી. કહ્યું ય ખરું? અરે, ભાઈ! આ ખવાય નહિ. આ ખાશો તે માંદા પડશો. પણ એમ હશે એમ કરે ને કીધી . પણ

Page #73
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કંઈ આ ગામડિયા ભાઈ શહેરીથી અંજાઈ જાય ? એ કહેઃ પૈસાથી ખરીદ્યો છે, ખબર છે? અમે તો ખાવાના જ. અને પેલે શહેરી ગ આમ, ને આ નેકરે ત્રીજી બાજુથી ત્રીજું બચકું ભર્યું ! ગામડિયાને પિલી મિઠાઈ બહુ ભાવી હોત, ને પિટને વિચાર કર્યા વગર એ પેટ ભર ભર કર્યો ગયે હેત તે તમે વિચારત કે, આ અત્યારે સ્વાદની મઝા માણી રહ્યો છે, પણ એના ભાવીને એ વિચાર કરતો નથી, પરંતુ જ્યારે પેલે સાબુની ગોટી ને ખાવા માંડ્યો ત્યારે તમને શું લાગ્યું ? આ જ વાત આપણે સમજવાની છે. શાલીભદ્ર જેવી ઋદ્ધિ વાળો માણસ સંસારને પકડી રાખે; સંસારને વળગી રહે તે જ્ઞાનીઓ વિચારે કે, “અહો ! આ વિષયાધીન જીવ ભેગેના પરિણામને જોઈ શકતો નથી.” પણ સાબુની ગેટી ખાવા જે સંસાર હોય, છતાં મેહ ન છૂટે ત્યારે જ્ઞાનીઓ વિચારે છેઃ અહો ! મેહનું જોર કેવું છે ! મોહ મનુષ્યને સાચું ભાન થવા દેતું નથી. આજે મોટા ભાગના લોકોને સંસાર પ્રાયઃ કે હોય છે? સભાઃ સાબુની ગેટ ખાવા જે જ. અને તેય એવાય સંસાર પર નફરત ન છૂટે એનું કારણ શું ? આ મહ. તે આમ મોહ મૂંઝવે છે. ડાહ્યો કહેવાતે માણસ, જેની બીજી બધી બાબતમાં બુદ્ધિ

Page #74
ઉછીને શણગાર 55 ચાલતી હોય તે પણ “સંસાર ખરાબ છે” આવું વિચારવામાં પાછળ પડતું હોય છે, તે આ મેહના કારણે. બળભદ્રજીની વાત કૃષ્ણ વાસુદેવનું મૃત્યુ થયું પછી બળભદ્રજી એમના મૃતદેહને ઉંચકીને જંગલમાં ફરે છે. અતિશય રાગ હતો ભાઈ પર. અને એને કારણે બીજી બધી બાબતોમાં જેમની બુદ્ધિ બબર ચાલે છે એવા બળભદ્ર કૃષ્ણ મરી ગયા છે એવું માનવા તૈયાર નથી. પૂર્વભવને નેહી દેવ થયેલો તે એમને પ્રતિબંધવા જુદી જુદી યુક્તિઓ કરે છે. એક વખત દેવ ભરવાડનું રૂપ ધારણ કરે છે. એની પાસે મરેલી ગાય વિકુલી પડી છે. ગાયના મેઢા પર માખીઓ બણબણે છે. જીવનનાં કઈ ચિહ્ન વરતાતાં નથી. બળભદ્રજી ત્યાં આવે છે. જુએ છે કે, કઈ ભરવાડ મરેલી ગાય પાસે બેઠે બેઠે માખે ઉડાડી રહ્યો છે. બળભદ્ર વિચારે છે કે, આ ગાય તે મરેલી છે, ને તેય આ માણસ કેમ એની સેવા કરે છે? એણે પૂછયું ય ખરું. પેલે કહેઃ કેણ કહે છે કે, મારી ગાય મરી ગઈ છે? અરે, એ તે આરામ લઈ રહી છે. હમણાં આંખે ખેલશે. બળભદ્ર કહેઃ પણ એ જીવતી હોય એવા એ કે ચિહ્ન ક્યાં દેખાય છે? પેલો મોકે જેઈને બાણ મારે છે : જે આ ગાય મરેલી કહેવાય, તે તમારા ખભા પર રહેલ આ માણસ

Page #75
પ૬ જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પણ મરેલો જ કહેવાય. પહેલાં તમે એને ફેંકી દો. પછી હું ગાયની સેવા નહિ કરું. બસ, આ વાત આવી કે બાજી બગડી ! બીજી બધી બાબતમાં બરોબર સમજનાર બળભદ્ર આ વાત આવી, એટલે વિચારવા નથી માગતા. એ બગડી બેઠા : મારા ભાઈને મરેલો કહેનાર તું કોણ? આ છે મોહ. રાગ. જે માણસને પૂર્વગ્રહનાં એવાં ચશમાં પહેરાવી દે છે કે તે ચશમાંના કાચના રંગને એ વ્યક્તિ પદાર્થનો રંગ માનવાની ભૂલ કરી લે છે. પીળિચાવાળાને બધું કેવું દેખાય ? પીળું પીળું. એમ મેહવાળાનેય સંસાર સાર સારે લાગે છે. ફરક એટલો છે કે, પીળિયાવાળા માને છે કે, પોતે રોગથી ઘેરાયેલું છે; જયારે મહી મનુષ્ય એવું નથી માનતે. રોગ હવે એ જેટલું ખતરનાક નથી, એથી વધુ રેગ હેવા છતાં પોતે નિરોગી છે આવી ભ્રમણા હેવી તે વધુ ખતરનાક છે. તમે તે આવી ભ્રમણમાં નથી ને ? ડૉક્ટર પાસે દર્દની વૃદ્ધિ ન મગાય! “સંસાર રૂપી રોગ વળગે છે મને” આવું તમને લાગે છે? લાગેલું હોય તો પ્રભુ પાસે “ભવનિઓ” (સંસાર પરનો કંટાળો) તમે સાચેસાચા માગત. અત્યારેય પ્રાર્થનાસૂત્ર “જય વિયરાય”માં તમે “ભવનિન્વેએ ”બોલો છે, પણ બરાબર સમજીને બેલો છે ? - ઘણીવાર દહેરાસરમાં આ કડી સાંભળવા મળેઃ મેં

Page #76
ઉછીને શણગાર પ૭ દાન તે દીધું નહિ, ને શીયળ પણ પાળ્યું નહિ; તપથી દમી કાયા નહિ, શુભ ભાવ પણ ભાગ્યે નહિ” તમે પણ કદાચ આ કડી ગાઈ ગયા હશે. પણ ખરેખર શું તમને દાન - શીયળ –તપ - ભાવ નથી આરાધ્યા એને ડંખ જાગેલો ને તમે બેલેલા કે, રત્નાકર સૂરિ મહારાજના વતી તમે પ્રભુ સમક્ષ બેલેલા ? ઘણીવાર એવું બને કે, શેઠના વતી મુનીમ કંકેતરી વહેંચવા જાય. ખૂબ આગ્રહ કરે જ્યાં જાય ત્યાં H જરૂરાજરૂર આવજે. પણ કોના ત્યાં આવવા માટે એ આગ્રહ કરે છે? એના પિતાને ત્યાં આવવા માટે કે શેઠના ત્યાં આવવા માટે ? કદાચ ભાગજોગે કેઈ ઊંધું સમર્યું હોય, કંકેતરી વાંચી ન હોય, ને મુનીમના ત્યાં પહોંચી જાય છે ? ફિયાસ્કો જ થાય ને ? તે મુનીમે આગ્રહ કર્યો. પણ એના પિતાના ત્યાં આવવા માટે નહિ. એના શેઠના ત્યાં આવવા માટે. એમ તમે પૂજાની ઢાળમાં બેલે કે, “મનમંદિર આવે રે !" ત્યારે તમે શું સમજીને બોલે છે ? ખરેખર એ શબ્દ દ્વારા તમે ભગવાનને હૃદય - મંદિરમાં આવવાનું આમંત્રણ પાઠવે છે ? કે વીર વિજય મહારાજના વતી તમે બોલો છો ? આપણે “ભવનિઓની વાત કરતા હતા. તમે પ્રભુ આગળ સાચેસાચ ભવનિર્વેદ માગતા હો તો એ જ પ્રભુ સમક્ષ તમે તમારા સંસારને આબાદ બનાવવાની માગણી કરી શકે ?

Page #77
58 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા | ડૉકટર પાસે શી માગણી કરાય? આ તાવ 103 ડીગ્રી પર છે, તેને જરા દવા આપીને ડોક વધારી દો એમ કહેવાય? કે આ દર્દની નાબૂદી માટે કહેવાય ? બીજી વાત H જે વ્યક્તિ દર્દની વૃદ્ધિ માટે ડૉક્ટર પાસે જાય તેણે ડૉક્ટરને ઓળખ્યા કહેવાય? તેમ સંસાર રૂપી રાગની વૃદ્ધિ માટે પ્રભુ સમક્ષ જે જાય તેણે ભગવાનને ઓળખ્યા કહેવાય? સંસાર એ રોગ છે, પણ મોહ એ રેગને રોગ તરીકે જોવા નથી દેત. આપણે ધર્મચિન્તન વડે એ રોગ મટાડે જોઈ શે. કમરાજાની દેણ! સંસારનું સુખ એ કમરાજાની દેણ છે. ધમી માણસ એમાં મૂંઝાય નહિ. શાલીભદ્રને જ્યારે ધર્મ દેશનાને શ્રવણ વડે સમજાયું કે, આ સુખ કર્મરાજાની ભેટ છે. ત્યારે એમણે એ ભેટ સ્વીકારવાનો ઈન્કાર કર્યો. એ કહેવાતા સુખે છોડી દીધા એમણે પૂર્ણતા યા પરે પાધે H સા યાચિતક-મન્ડનમ, પર” દ્વારા મળેલ પૂર્ણતા એ ઉછીને શણગાર છે. ઘરે લગ્ન જેવા પ્રસંગ હોય ત્યારે કેઈ સામાન્ય માણસ કદાચ સંબંધીના ત્યાંથી દાગીના લઈ આવે, અને એ દાગીના વડે પોતાના પુત્રને - વરરાજાને શણગારે પણ એના મનમાં તે માનતે હોય છે કે આ બધે ઠાઠ માઠ પરાયો. છે, ઉછીને લવાય છે.

Page #78
ઉછીને શણગાર પ૯ ઉછીને " એ શબ્દ જ એ પદાર્થો જોડે મમત્વ”ને સંબંધ થતાં રોકે છે. એથી જ લગ્ન પૂરું થયે પેલા દાગીનાઓને પેલા સંબંધીને ત્યાં આપીને પાછા ફરતે પેલો માણસ “હાશ અનુભવે છે. એ દાગીના પેલી વ્યક્તિને પાછાં આપતાં એને જરાય દુખ નથી થતું. તમારી સંપત્તિ, સમૃદ્ધિ, આ બધે ઠાઠ-માઠ; એમને પરાયા - ઉછીના માન્યા છે? જે માનેલા હોય તે સંપત્તિ ઓછી થાય કે સમૂળગી જાય ત્યારે દુખ ન થાય. તમારું હતું જ ક્યાં કે ગયાનું દુખ થાય? પણ મારાપણની ભાવના એવી ગાઢ બનાવી છે કે સહેજે એમાંથી ઓછું થાય તે આઘાત લાગી જાય છે! એને અર્થ જ એ થયો કે તમે આ બધા પદાર્થોને પરાયા નથી માન્યા. કેશિયર કે માલિક? બેન્કને કેશિયર એક લાખ રૂપિયા ચૂકવાળાને આપી દે, એથી એને દુખ થાય? કેમ નહિ ? કારણ કે એ માને છે કે, આ બધું એનું નથી. કેશિયર કરોડની નેટ સ્ટ્રોંગ રૂમમાં મૂકે, છતાં એ કરોડપતિ કહેવાય? સભા : ના જી! કેમ? સભા સાહેબ, એ પૈસાને એ ઈચ્છા પ્રમાણે વાપરી શકતા નથી. ને અત્યારને ધનવાન પણ, એને લાગતું હોય કે અમુક સારા કાર્યમાં ધન ખર્ચવા જેવું છે, છતાં ન

Page #79
Yo જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ખર્ચી શકે કે તે કે કહેવાશે ? કેશિયર કે માલિક? તમે ક્યા વિભાગમાં આવે એમ છે ? સભા સાહેબ, કેશિયર ! અરે, કેશિયરે નથી કહું છું ! કેશિયરની વાતમાં તે પહેલાં જ કહ્યું કે, બે - પાંચ લાખ સ્ટ્રોંગ રૂમમાંથી ઓછા થાય એને સહેજે રંજ એને નથી. તમારી તીજોરીમાંથી ડું ઓછું થાય તે કેશિયર જેવી તટસ્થતા રાખી શકશે? સભા ના છે! ત્યારે તમે નથી માલિક કે નથી કેશિયર - ખજાનચી. ખટકે છે આ સ્થિતિ ? ખટકતી હોય તે રસ્તો બતાવીએ. આત્માની વાસ્તવિક પૂર્ણતા તરફ જેમ પ્રીતિ થતી જાય તેમ આ જડ પદાર્થોની આસક્તિ ઓછી થતી જાય. અને આસક્તિ ઓછી થતાં તમે તમારા ધન વગેરેના માલિક બનશે, અને આગળ જઈને મોક્ષની લક્ષ્મીનાય સ્વામી બનશે. પર ભાવની પ્રીત તોડી, નિજ સ્વભાવ તરફ પ્રીત જોડે; પૂર્ણતા તમારા હાથમાં જ છે !

Page #80
પૂર્ણતાઃ કાલ્પનિક ને વાસ્તવિક अवास्तविविकल्पैः स्यात् , पूर्णताब्धेरिवोर्मिभिः / पूर्णानन्दस्तु भगवान् , स्तिभितोदधिसन्निभः // : કાચને ટૂકડાય ઝગમગે, પણ ક્યારે ? સૂર્યના કિરણે એના પર અમુક એંગલથી પડતા હોય ત્યારે. અંધારામાં એ નહિ ચમકે, કારણ કે એને પ્રકાશ એના પિતાનામાંથી નથી ઉદ્દભવેલો; બહારથી આવેલો છે એ. અંધારામાંય ચમકે એ તે મણિ હેય. તમારી પૂર્ણતા પરપ્રકાશિત છે કે સ્વપ્રકાશિત ? સૂર્ય આથમી જાય પછી કાચને ટૂકડે ન ચમકે, કારણ કે એ જેની પાસેથી પ્રકાશને ઉછીને લેતે હતે, એ સૂર્ય જ અદશ્ય થઈ ગયો છે ! તમારી પૂર્ણતા આવી ક્ષણિક તે નથી ને; કાચના ટૂકડા જેવી ! ક્ષણિક પૂર્ણતા માટે ગ્રન્થકારે સરસ ઉપમા આપી છેઃ પૂર્ણતાધેરિમિભિઃ”, ભરતી વખતે સમુદ્રના પાણી ક્યાં ને કયાં પથરાયેલા.

Page #81
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા દેખાય; પણ એ પાણીને પથાર - વિસ્તાર ક્ષણસ્થાયી હેય છે. જ્યાં થેડી વાર પહેલાં પાણી - પાણું દેખાતું હોય, ત્યાં થોડી વાર પછી રેતી દેખાવા માંડે ! સાધુ તે સુખિયા ઘણું.. તમારા મેઢા પરની પ્રસન્નતા ક્ષણિક કે ચિરસ્થાયી? મુનિરાજને જુઓ ત્યારે એમના મુખ પર હંમેશા ક ભાવ દેખાય? પ્રસન્નતાને કે અપ્રસન્નતાને? સભા : પ્રસન્નતાનો. તમે તે બોલે છોય ખરા કે, “સાધુ તે સુખિયા ઘણું, દુખને નહિ લવલેશ.” ખરેખર તમને મુનિરાજ સુખી લાગે છે? સભાઃ હા જી. મુનિરાજ સુખી હોય તે એ કયા કારણથી? બાહ્ય સમૃદ્ધિ એમની પાસે ખરી? એમણે બાહ્યા સમૃદ્ધિ - આ બધી ઉપાધિ છેડી છે, માટે તેઓ સુખી છે આવું તમને અબર લાગે છે? પહેલાં તો મને એ કહે કે, તમને આદ્ય ઋદ્ધિ ઉપાધિ જેવી લાગી છે? કે મઝાની લાગી છે? આ એવા પ્રશ્નો છે, જેમને બરાબર ઉત્તર આપ્યા વગર આગળ વધી શકાય નહિ. કેટલી ભવ્ય પરંપરાઓ તમને મળી છે! ન નમે તમે કઈ મિલમાલિકને કે શાસકને, ન ભરાવે મૂર્તિ તમે કોઈ રાજા, મહારાજા કે ચક્રવર્તીની; તમે નમે ફક્ત વીતરાગ દેવની પ્રતિમાને અને નમ નિગ્રંથ મુનિને. ત્યાગના કેવા અત્યુરિચ આદર્શ પર

Page #82
પૂર્ણતાઃ કાલ્પનિક ને વાસ્તવિક સ્થિર થઈ છે. આ પરંપરાઓ ! આ પરંપરાઓ જેને સાંપડી છે તે વ્યક્તિ ભેગને ઉપાસક હોય એવું માની શકાય? તમને સુખ તે ત્યાગમાં જ લાગ્યું છે ને? સભા : આમ તે ત્યાગમાં જ સુખ છે. પાછું “આમ તે” લાવ્યા? હું, સમજાણું. તમે કદાચ એમ કહેવા માગે છે કે, ત્યાગમાં સુખ તે ખરું, પણ એ બીજે આદરે છે. અમારા માટે નહિ! કેઈ અત્યારે દીક્ષા ગ્રહણ કરે તે તમે રાજ ને! વરઘોડામાં - દીક્ષાના વરડામાં આગેવાની ભર્યો ભાગ પણ લે ને ? અને એ વ્યક્તિ દીક્ષિત થાય એટલે એને પગે લાગવાય તમે તૈયાર. તમારી દીક્ષાની તૈયારી નહિ, કેમ? ગુરુ મહારાજના પ્રવચનથી ગામની કઈ વ્યક્તિનું હૃદય પલળી જાય, અને એ દિક્ષા લેવા નીકળે તે તમે રાજી ને ? પણ એ “કેક' તમારે જ દીકરે હોય તે શાસનને સંતાન સમર્પવા તૈયાર છે? તમારા પુત્રને શાસન માટે આપવા ઈચ્છે છે? રાજસ્થાનમાં ત્રણ-ચાર દીકરા જેને હાય, એ પિતાના ભાઈને કે સગાને પિતાનો પુત્ર ખેળે આપે. હું કહું છું કે, તમે શાસનને તમારો પુત્ર સમર્પવા તૈયાર ખરા? ધમી માતાને લાગવું જોઈએ કે, મારા સંતાનોમાંથી એકાદ સંતાન સંયમના પંથે જાય તે મારી કૂખ એ સંતાન ઉજાળે. ધમી પિતાને થાય કે હું તે સંસારના ખાડામાં ફસાઈ ગયે; પણ મારા સંતાન

Page #83
જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા એમાં ન ફસાય તે સારું. તે તમારા પુત્રને તમે આ માર્ગે વાળવા તૈયાર છે ને? શાસનને સમર્પવા કટિબદ્ધ છે? જો કે, તમારી એવી ભાવનાને ટેકે આપે તેવાં સંતાનેય પુણ્યના ઉદય વગર ન મળે; પણ હું પૂછું છું કે તમારી તો ભાવના ખરી જ ને ? સભાઃ સાહેબ ! અત્યારે ચોમાસુ છે ને ! (ચોમાસામાં દિક્ષા અપાય નહિ ને!). એની ચિન્તા તમે ના કરે. ભગવાનના શાસનમાં બધા ઉપાયો દેખાડેલા છે. વાસ્વામી નાના હતા, છતાં તેમને જ્ઞાની ગુરુએ લઈ લીધેલા. ને પછી સાધ્વીજીના ઉપાશ્રયમાં રખાવેલા. પહેલાં એક જ માતા લાલન-પાલન કરનારી હતી, પછી ઘણી શ્રાવિકાઓ એ વજા કુમારની સાર સંભાળ લેવા માંડી. . એટલે ચોમાસામાં દીક્ષા નથી અપાતી એની ચિન્તા ના કરતા! હરખ-શેકનાં મજા ! તમારી પૂર્ણતા સ્વપ્રકાશિત છે કે પરપ્રકાશિત, એની વાત ચાલે છે. અહીં બે રૂપક દ્વારા એ બે પૂર્ણતાઓને બતાવવામાં આવી છેઃ પૂર્ણતાધેરિમિભિ , અને સ્તિમિતે દધિસનિભ : અવાસ્તવિક પૂર્ણતા - પર દ્વારા આવેલી પૂણતા એટલે સમુદ્રમાં ભરતી વખતે આવેલી પૂર્ણતા; જે ક્ષણજીવી છે, થોડો સમય જ ટકનાર છે. જ્યારે વાસ્તવિક પૂર્ણતા સ્થિર સમુદ્રની શાન્ત સપાટી જેવી છે.

Page #84
. કાચ પર ચી. તેના મનની “છી પાછું પૂર્ણતઃ કાલ્પનિક ને વાસ્તવિક ઉછળતા મોજા પર સવાર થઈ વહી જતી નાવડી કદી જોઈ છે? ઘડીમાં એ મજાની ટોચ પર ચડી જાય. ઘડીમાં એકદમ નીચે પછડાતી એ જોવા મળે. દુન્યવી માણસનું મન પણ આ જ રીતે હરખ - શેકના તરંગમાં અથડાતું - કૂટાતું જોવા મળે છે. એક વેપારીએ જે માલ લીધો હતે તેના ભાવમાં વધારે થયાને ટેલીફોન રણક્યો. ને તેના મનની નાવડી હરખના મેજાની ટેચ પર ચડી ગઈ. પણ થોડી વાર પછી પાછું “એલાવ” થયું. અને એમાં આવ્યા કેંકાણના સમાચાર ! જોઈ લે, પેલી નાવડી નીચે પટકાવા લાગી! ' અરે, આમાં તે પિતાને આર્થિક નુકશાન જઈ રહ્યું છે, માટે પેલે વેપારી ખિન્ન થઈ રહ્યો છે. પણ ઘણી વાર એવું ય જોવામાં આવે કે, આર્થિક નુકશાન એક પૈસાનું ન હોય છતાં ક૯પનાને લાભ વ્યક્તિને રેવડાવે. એક વેપારીએ ઓછા ભાવમાં માલ લીધે. પછી ભાવ ઉંચકાયે એટલે સારે નફે એ માલ એણે વેચી. માર્યો. ખુશખુશાલ હોય ને એ? એને તે ચેક લાડ મળી ગયા ને ! પણ પછી એવું બન્યું કે, જે માલ એણે સારે નફે વે એના ભાવ બે-ચાર દિવસ પછી એવા ઉચકાણા કે, સીધા ડબલ! પેલાં વેપારીનું મોટું ખિન્ન થઈ ગયું. કેમ, ભાઈ? એને શું નુકશાન ગયું છે કે એ રવા જેવું મોઢું કરીને બેઠા છે? તમે કહેશે કે, કલ્પનાનો નફે એને દુખી કરી રહ્યો છે.

Page #85
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કલ્પનાને હલવ.....! એક ભાઈ એક જગ્યાએ મહેમાન થયેલા. જમવાના ટાણે શીરા-પૂરી ખવડાવ્યા યજમાન શ્રેષ્ઠીએ. તમારા ત્યાં કઈ મહેમાન આવે ત્યારે તમારી ફરજ શું? સારી આગતા-સ્વાગતા કરવાની. સારું ભેજન જમાડવાની પણ સામે મહેમાન શું કરે? એ ના - ના પાડતા જાય. આપણામાં કહેવત છેઃ આડા હાથને માન છે, ભાઈ! પેલા ભાઈએ ભર પેટે શીરા–પૂરી ખાધાં. બપોરે જમીને સૂતા. બેઅઢી વાગ્યે ઉંઘ ઉડી. પણ પેલા શીરા-પૂરી હજુ પલંગમાંથી ઉભા નથી થવા દેતા. પ્રમાદી કેણ બનાવે? શાસ્ત્રાએ સાધુને માદક આહાર લેવાની મનાઈ કરી છે, એ આ કારણે. એવો આહાર પ્રમાદી બનાવ્યા વગર રહે નહિ. સાધુએ તે જાણે પ્રમાદી બનવું ન જોઈએ. પણ તમે પ્રમાદી બને તો વાંધે ખરો? ભગવાન મહાવીરે કહ્યું હતું. સમય ગેયમ! મા પમાયએ. હે ગૌતમ! તું ક્ષણ માત્રને પણ પ્રમાદ કરીશ નહિ. એ સૂત્ર સામાન્ય જીવોને પ્રમાદ ખંખેરી જાગૃત બનાવવા માટે બહુ ઉપાગી છે. કીચડભરી ભૂમિ હોય, ને જ્યાં સ્વસ્થ માણસે પડી જાય એવું હોય ત્યાં લાકડીના ટેકે ચાલનારો માણસ કેવી સાવધાની રાખે? એમ ગૌતમ સ્વામી ભગવાન જેવા ચાર જ્ઞાનના સ્વામીને પણ એક ક્ષણ પ્રમાદ ન કરવા સૂચવવામાં આવે ત્યારે સામાન્ય

Page #86
પૂણતાઃ કાલ્પનિક ને વાસ્તવિક સાધુ કે શ્રાવક તે વિચારવા જ માંડે ને કે, મારાથી તો ગફલત થાય જ કેમ? પેલા ભાઈ પલંગમાં પડ્યા છે. ત્યાં શેઠ અને તેમના દીકરા વચ્ચે વાતચીત ચાલે છે. વાતચીત સાંજના ભજન અંગેની છે, એટલે પેલા ભાઈ કાન સરવા કરીને સાંભળે છે. વાતચીત ધીમે ધીમે થઈ રહી છે. દીકરે કહે છે : પૂરી, દાળ, ભાત બધું વધેલું છે; દાળ - ભાતને તે ગરમ કરી નખાશે. બીજું શું કરવું છે? શેઠ કહેઃ હલ ત્યારે ! પછી શેઠ બોલ્યા : બીજી કોઈ જરૂર નથી. પણ એ શબ્દ બહુ ધીમેથી બેલાયેલા હોઈ પેલા મહેમાનના કાનમાં ન પડયા. હલવો શબ્દ સાંભળીને એ તો ખુશ ખુશ થઈ ગયા. વાહ ! સાંજે હલ ખાવા મળશે ! હકીકતમાં શેઠ જે હલ ત્યારે બાલેલા, એને અર્થ હતો : ચલાવે ત્યારે એનાથી જ. હલ એટલે ચલાવે. કાઠિયાવાડી તળપદી આ બેલીને મમ પેલા મહેમાન ન સમજી શક્યા; ને હલ ખાવાની કલ્પનાથી ખુશ ખુશ થઈ ગયા. મહેમાન તે ચા-પાણી પીને ગામમાં એક-દોઢ કલાક ફરી પણ આવ્યા. પિટમાં જરા જગ્યા થાય તે હલવો ખાવાની મઝા આવે ને ! પણ સાંજે પૂરી –દાળભાત જ ભાણામાં જતાં પેલા આનંદના ફુગ્ગામાં ટાંચણી ઘોંચાઈ ગઈ! વિચારે છે કે, થોડી વાર પછી હલ આવશે. પણ હલ બન્યો જ હતો કયાં કે એમના ભાણામાં આવે?

Page #87
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા - કલ્પનાના હલવાએ વાસ્તવિક દાળ-ભાતની મઝા મારી નાખી! કલ્પનાને હલ વાસ્તવિક દાળ-ભાતની મઝા મારે, ને કલ્પનાને નફે વાસ્તવિક આર્થિક લાભની મઝા ખવડાવે ! પિલા વેપારીની વાતમાં આપણે જોયું હતું કે, એણે. માલ વેચ્યા પછી ભાવ ઉંચકાઈ ગયા ત્યારે કલ્પનાના નફાએ એને રેવડાવ્યા હતા. જેની કલ્પનાય રેવડાવે એ વસ્તુ કેવી! જેની કલપનાય માણસને દુખી કરે - રેવડાવે- આંસૂ સરાવે એ પદાર્થો કેવા ? રેવડાવે છે કે પદાર્થને રાગ રેવડાવે છે. જે રાગની સાંકળ કાપી નાખવામાં આવે તો પદાર્થો દુખી કરી શકે નહિ. નિર્વાસિતોની છાવણીમાં ભૂતકાળને કરોડપતિ બેઠે હેય તે તેની આંખમાં આંસૂ સિવાય બીજું શું જોવા મળે ? એ વિચારતો હોયઃ કાલનો હું શ્રીમતિ. આજે હું ભિખારી છું. રાજ્યતંત્રમાં અવ્યવસ્થા થઈ અને જે દેશમાં કરોડોની માલમત્તા જમાવેલી ત્યાંથી પહેર્યા કપડે ભાગીને સ્વદેશમાં આવવું પડયું ! આજે એ ખૂબ દુખી છે. પિતાની સંપત્તિની યાદ એને રડાવે છે. પણ ચક્રવર્તીએ છ ખંડ છેડીને દીક્ષા લીધી હોય તેય એને આનંદ જ હોય. દુખ હોય જ નહિ. કારણ

Page #88
પૂર્ણતઃ કાપનિક ને વાસ્તવિક કે એ પદાર્થો પ્રત્યેને રાગ એણે મૂકી દીધું છે. અને એથી એ પદાર્થો એને સતાવી શકે તેમ નથી. તે વાસ્તવિક પૂર્ણતા આ છે; જેમાં રાગ અને દ્વેષના કે હરખ - શોકનાં મજા મનને ચંચળ બનાવી શકતા નથી. સ્તિમિદધિસનિભ નિશ્ચળ સમુદ્ર સરીખા સિદ્ધ ભગવંતેનું સ્મરણ જગતને વાસ્તવિક પૂર્ણતા ભણી દોરી રહા !

Page #89
જાગૃતિ જ્ઞાનદષ્ટિની जागर्ति ज्ञानदृष्टिश्चेत् , तृष्णाकृष्णाहिजाङ्गुली / पूर्णानन्दस्य तत् किं स्यात्, दैन्यवृश्चिकवेदना // અનંત જ્ઞાનને સ્વામી, આનંદઘન એવો આત્મા પણ દીનહીન ને નિર્બળ શાથી થઈ ગયે છે? કોણ એને દીન, હીન બનાવે છે ? એ તત્વની ખોજ કરવી પડશે. દીનતાનું પગેરું શોધવું પડશે. | દીનતા અને દુખ આવે છે તૃષ્ણાથી. એક વસ્તુની ઝંખના જાગી એટલે દીનતા આવી જ સમજે ! અને આ નિયમ પ્રમાણે, ચક્રવર્તી રાજા પણ દીન, હીન ને દુખી હાઈ શકે છે; જે એ તૃષ્ણને દર જ ચાલતું હોય તે ! પરમ સુખી છે મુનિવર. કારણ કે તૃષ્ણાને ઘેર લગભગ એમણે તોડી નાખે છે.

Page #90
જાગૃતિ જ્ઞાનદૃષ્ટિની ઈલાચિકુમારની વિચારણા ઈલાચિકુમાર નટડી પાછળ ઘેલા થયે. નાના મુખોએ કહ્યુંઃ ભાઈ! તમે નૃત્યકળામાં કુશળ બનો. કઈ રાજાને રીઝ. ને રાજાના દાન વડે અમારી નાત જમાડે. તે તમને અમારી કન્યા મળે. નહિતર ના મળે. જરા વિચારો. ટોને આગેવાન ઈલાચિને શું કહે છે? એ કહે છે કે, તમે લખપતિ છે કે કરોડપતિ હે, એનું અમારે મન કાંઈ મૂલ્ય નથી. અમારે તે અમારી વિદ્યામાં નિપુણ વ્યક્તિ હેય એની જ કિંમત છે. શ્રાવક પિતાની પુત્રીના વેવિશાળ કરવા હોય ત્યારે શું જુએ? છોકરો હશિયાર, રૂપાળા હેય ને ઘર સારું હોય તે પછી બીજું કંઈ જોવાનું ખરું? એનામાં જનત્વ કેટલું છે? શ્રાવક એગ્ય આચાર-વિચાર એ ભાવી જમાઈમાં છે કે નહિ એ જેવા તૈયાર કેટલા ? ઈલાચિ તૈયાર થઈ ગયે. નૃત્યવિદ્યા શીખે. એક નગરના રાજાને રીઝવવાને છે હવે. એ માટેની તૈયારી થઈ ગઈ. રાજા નૃત્ય દેખે છે. ઈલાચિ નાચે છે. ખૂબ ના. બધી કળા દેખાડી. પછી રાજા પાસે આવી નમન કરે છે. રાજા શું કહે છે? રાજ્યની ચિન્તામાં મારું મન વ્યસ્ત હોવાથી હું ખેલ બરોબર જોઈ શક્યો નથી. ત્યારે ઈલાચિ બીજી વાર ખેલ કરે છે. બીજા નૃત્યના અતે પણ એ જ જવાબ રાજાને.

Page #91
72 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ફરી ફરી ઈલાચિ ખેલ કયે જ જાય છે. છેલ્લી વાર દેરડા પર નાચતા ઈલાચિની દષ્ટિ ક્યાં પડે છે? બાજુના ઘરમાં વહરી રહેલા મુનિવર પર. રૂપ રૂપના અંબાર સમી નવયૌવના સ્ત્રી સુન્દર લાડુ વહેરાવવા આવે છે. ને નીચા નયન રાખી ઉભેલા મુનિવર ના પાડે છે. ઈલાચિ ત્યારે વિચાર છે જ્યાં આ મુનિવર ને ક્યાં હું? તૃષ્ણાને પેલે પાર - સામે છેડે પહોંચી ગયેલા મુનિવર ઉંચી આંખે સુંદરી સામું જોતાંય નથી. જ્યારે હું તૃષ્ણને દેરવ્યો ક્યાં ક્યાં પહોંચી ગયે! મેં ન જોયું માનાં આંસૂ સામે, ન જોયું પિતાની વેદના સામે, ન જોયું ઉંચા કુળની આબરૂ સામે. “ધન્ય ધન્ય આ જીવતર મુનિનું, ધન્ય જીવન આ નાર; હાજે મુજ સરખા કામીને, લાખ લાખ ધિક્કાર !" તૃષ્ણાએ - આસક્તિએ કરેલ પિતાની દુર્દશાનું ભાન થતાં જ ઈલાચિ શુભ ભાવનામાં આગળ વધ્યા. ને એ દેરડા પર જ એમને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું ! કાળું - જોળું હવેથી બંધ ને? આસક્તિ, વિષય વાસના, આ તૃષ્ણ પર તમને રેષ પ્રગટ છે? આસક્તિ પાપ બંધાવે, આસક્તિ કાળું ધળું કરાવે. અને પરિણામે દુઓની પરંપરા આવી રહે. જેને દુખે ખટકતા હોય એને આસક્તિ ન ખટકે એવું બને ખરું? કાળું - ઘેલું કરનારને ભાવમાં દુખ મળશે એ

Page #92
s જાગૃતિ જ્ઞાનદષ્ટિની વાતને બાજુએ રાખીએ તોય, વર્તમાનમાં ઘણાને એ કાળા - ધેળાને પરિણામે જેલની કોટડીમાં જતા જોયા છે ને ? એ જોયા પછી શું વિચારેલું? કાળું - ધળું હવેથી બંધ ! એમ વિચારેલું કે, હવે એવું કામ એવી ચાલાકીથી સફાઈથી કરવું કે કેઈને ગંધ પણ ન આવે એમ વિચારેલું? સભા : આપ એવું પૂછે છે કે, શું જવાબ આપ એની મુશ્કેલી થાય છે ! મારે પ્રશ્ન મુશ્કેલી નથી સર્જતે, પણ તમારું આચરણ મુશ્કેલી સર્જે છે. આચરણ શુદ્ધ કરી નાખે. તે તૃષ્ણ દુઓની જનની છે, એવું જ્ઞાન તૃષ્ણાને દર તેડાવવા તરફ આગળ વધવું જોઈએ. “જાગતિ જ્ઞાનદષ્ટિન્ , તૃષ્ણ કૃષ્ણહિ જાંગુલી, પૂર્ણાનન્દસ્ય તત્ કિસ્માત, દૈન્યવૃશ્ચિકવેદના.” તૃષ્ણ રૂપ કાળા નાગના ઝેરને ઉતારવામાં જંગુલી મંત્ર સમી જ્ઞાનદષ્ટિ જે મળી જાય તો પછી દીનતા રૂપ વીંછીને ચટકે શી રીતે પીડા કરી શકે ? દીનતા પડે છે. કારણ કે તૃષ્ણ જોડેને નાતો છેડ્યો નથી. દુખે આવે છે. કારણ કે તૃષ્ણાને દેર તેડ્યો નથી. કણરાજાની વાત ગુજરાતના સુવર્ણકાળ સમા સોલંકી યુગમાં થઈ ગયેલા રાજા કર્ણના જીવનનો એક પ્રસંગ જોઈએ. એક વાર એ પિતાના મહેલમાં આરામ કરી રહ્યો છે ત્યારે

Page #93
74 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા 1 ગાનારી રોજ પેઢી સ્ત્રી જ નથી. આ એના કાન પર મધુરા સંગીતને અવાજ અથડાય છે, એટલી સુન્દર રીતે એ ગવાઈ રહ્યું છે કે, ઝરૂખાની બહાર જઈ એ ગાનારને દેખવાની પ્રબળ ઉત્કંઠા રાજાને થઈ આવીઃ આવું સરસ ગાનાર કોણ હશે? અવાજ તે કઈ સ્ત્રીને જ છે. જે કંઠ છે એને અનુરૂપ જ રૂપ પણ હશે જ ને? “કાને આંખને વાત કરી.” ઝરૂખામાંથી જોયું. એય રૂપરૂપના અંબાર સમી. નારી ગાઈ રહી છે. રાજાને ઝરૂખામાં જોતાં હલકાકુળની એ ગાનારી રાજાની સામે ગાયને ગાય છે. રાજા એને ખૂબ ધન આપે છે. પેલી સ્ત્રી રોજ આ રીતે રાજાને ગાયન સંભળાવે છે. પણ ગાડી ત્યાં અટકતી નથી. આંખને ચેપ. સ્પર્શનેન્દ્રિયને લાગે છે. ને રાજાની ઉપાધિ વધતી જાય છે ! સાંકળના એક અકેડાને તમે ખેંચે તે કુદરતી રીતે જ બીજે પણ ખેંચાવાને. કારણ કે એ એની જોડે બંધાયેલે - સંકળાયેલા છે. એ જ વાત આસક્તિની ચેનલ -શંખલાને લાગુ પડે છે. કાનને સાંભળવા મળ્યું, એટલે આંખ કહેઃ મને જેવા દે ! ને આંખ આગળ આવે પછી સ્પર્શનેન્દ્રિય કંઈ પાછળ રહે? એ કહે હું કઈ કમ નથી ! રાજાને હવે એ ગાયિકા –નતિકા જોડે બેગ ભેગવવાનું મન થયું છે. બીજી બાજુ, પિતાની કુલીનતા અને સાંસ્કારિક પરંપરા જેવાં કઈ રીતે એ વાત શક્ય નથી લાગતી. દિવસે દિવસે સૂકાવા માંડ્યો રાજા. મંત્રીએ એકવાર પૂછયું : મહારાજાધિરાજ ! આપને કઈ ચિતા સતાવી

Page #94
જાગૃતિ જ્ઞાનદષ્ટિની 75. રહી છે? મને આપ આપના હિંયાની વાત નહિ કરે ? શું હું આપને વિશ્વાસુ મંત્રી નથી ? આ વચન સાંભળી રાજા ઢીલો થઈ ગયે. ગૂર્જ 2 રાજ્યના આ અધીશ્વરની આંખમાં ઝળઝળિયાં આવી ગયાં! એ બોલ્યો : મંત્રીશ્વર ! શું કહું? મારી વેદના અપાર છે. હું નથી કહી શકતો, નથી સહી શકતે. મંત્રીને ખૂબ આગ્રહ થતાં એ કહેઃ મંત્રી ! પિલી ગાયિકાને જોઈ -. સાંભળી છે ત્યારથી એના સંગ માટે હું બેચેન છું. બીજી બાજુ વિચાર કરું છું ત્યારે લાગે છે કે કઈ પણ રીતે. મારી વિશુદ્ધ કુળ પરંપરામાં કલંક રૂપ બનીને હું દુરાચારી થઈ શકે નહિ. મારું દુખ અસહ્ય છે, મંત્રી ! મને લાગે છે કે, હું વધુ સમય જીવી નહિ શકું. મંત્રી સ્તબ્ધ થઈ ગયે. આ સાંભળીને વિચારવા. લાગ્યા : શું કરવું? કોણે દુખની ભેટ ધરી? અહીં આપણે એ વિચારવું છે કે, કર્ણ રાજાને કોણે દુખી કર્યો છે? પેલી ગાયિકાએ દુખી કર્યો છે? ના, એ તે આખા પાટણ નગરમાં ફરે છે. અને એને જેનારા બીજા કેઈ આવા દુખી થયા નથી. તે રાજાને દુખી કરનાર કેશુ છે ? આખા ગૂર્જર રાજ્યના સ્વામીને દીન, હીન બનાવી નાખનાર; આવા મોટા માણસની આંખમાં આંસૂ આણનાર કોણ છે? તમે પણ કહી શકશે કે, એ. તૃષ્ણ છે.

Page #95
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા તૃષ્ણા માણસને દુખી કરે. તૃષ્ણ માણસને અકાર્ય ભણી દોરી જાય. કર્ણ રાજાની વાત સાંભળી મંત્રીએ એક વિચાર કર્યો, અને એ વિચારને ગુપ્ત રાખી રાજાને કહ્યું : મહારાજ ! ખૂબ વિચારને અંતે મને લાગે છે કે, સાપ મરે નહિ ને લાઠી ભાંગે નહિ એ કઈ માર્ગ હું શોધી શકીશ. હું એ સ્ત્રીને અહી રાજમદિરમાં નહિ લાવું. પણ આપને એની જોડે ભેટે કરાવી આપીશ. જેથી આપની ઈચછા પણ સંતોષાશે અને બીજા કેઈને આ વાતની ગંધ પણ નહિ આવે. રાજા ખુશ ગયો. જુઓ, આ આસક્તિને ચમત્કાર! અકાય આચરવાના ટાણેય હરખ ઉપજી ગયો. પણ મંત્રી રાજના હાથે અકાર્ય ન થઈ જાય એનું ધ્યાન રાખીને આગળ વધવા ચાહે છે. કર્ણ રાજાને બે રાણી છેએક જયા દેવી, બીજી મીનળદેવી. મીનળદેવી પર પહેલાં રાજાને બહુ પ્રેમ હતે. હમણાંથી એ એની સાથે બોલતા પણ નથી. મંત્રીએ મીનળ દેવીને બધા પાઠ ભણાવ્યા : રાતના અમુક સમયે અમુક જગ્યાએ મહારાજા જોડે આપને મળવાનું છે. પણ એમને એ ખબર ન પડવી જોઈએ. એમ કહી બધી પૃષ્ઠભૂમિકા સમજાવી. રાત્રે રાજા ત્યાં ગયો. મીનળદેવી જોડે ભેગ ભેગવ્યા. મીનળદેવીએ મંત્રીએ સૂચવ્યા મુજબ મહારાજની નામાંકિત મુદ્રા પ્રેમની નિશાની તરીકે માગી લીધી. રાજા પિતાના મહેલે ગયે. વિષયની ચળ ઉપડેલી

Page #96
જાગૃતિ જ્ઞાનદૃષ્ટિની હતી ત્યાં સુધી કાર્ય –આકાર્યને કોઈ વિચાર એણે કર્યો ન હિતે; પણ એ ચળ શમી ગઈ ત્યારે હવે એને થાય. છે કે, એણે કેવું ભયંકર કાર્ય આચરી લીધું છે ! એને કયાં ખ્યાલ હતું કે, જેની જેડે એણે ગમન કર્યું એ બીજું કઈ નહિ પણ એની પત્ની મીનળદેવી જ હતી ! અને એથી એને પ્રશ્ચાત્તાપ એટલે ઉગ્ર બન્યું કે, પથારીમાં એ આખી રાત તરફડતે રહ્યો, જળ વિના. માછલું તરફડે તેમ ! કુલીનતાનું, કહે કે સંસ્કારનું આ બળ છે. પહેલેથી એ માનતે હતું કે, એના માટે આ અકાર્ય છે; પણ મેહનું પ્રાબલ્ય એને એ અકાર્ય ભણું ખેંચી ગયું. આજે મેહના પ્રાબલ્યમાંથી જ્યારે એ બહાર આવ્યું છે ત્યારે પિતાનું એ અકાર્ય તીવ્રતયા ખૂંચી રહ્યું છે. તમારા માટેય એ શક્ય છે કે, મેહની અસર નીચે તમે અકાર્ય કરી નાખે; પણ પાછળથી પશ્ચાત્તાપ થાય છે ને? કઈ ભેળે માણસ તમારી દુકાને આવી ગયો, ને તમારી લાભ સંજ્ઞાએ ઉછાળા મારવાથી તમે વધુ ભાવ લઈને હલકી વસ્તુ એને પધરાવી દીધી. લાભના માર્યા તમે અનીતિ આચરી બેઠા. પણ પાછળ - શેરડી વાર પછી તમારા એ અકાર્ય તરફ પશ્ચાત્તાપ થઈ જ જાય ને ? કે એથી ઉલટું જોવા મળે? “હું કે હોંશિયાર, કે પેલાને બરોબર ઠગી લીધે !" આ અજ્ઞાનમૂલક હરખ તે છેવટે તમને ન જ થાય ને ?

Page #97
178 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા રાજાને પશ્ચાત્તાપ એટલે ઉગ્ર બન્યો કે, એણે અગ્નિમાં બળી મરવાને નિર્ણય કરી લીધું. મંત્રીને બેલાવીને એણે કહ્યું : મંત્રી! હવે હું આ રાજ્ય સિંહાસન પર બેસી શકું નહિ. હું ભ્રષ્ટ થયો છું, અને એથી મારા જે ભ્રષ્ટ માનવ આ સિંહાસનને અભડાવી શકે નહિ. તમે મારા આ અકાર્યમાં સહકાર આપ્યો, તે હવે રાજકારોબાર સંભાળજે. મારે માટે તે અગ્નિનું જ શરણું છે હવે. મંત્રી કહે છેઃ મહારાજ ! આપની પાપભીરતાથી હું ખુશ છું. પણ એક વાત હું આપને જણાવી દઉં કે, આપે કેઈ અકાર્ય આચર્યું નથી. આપે દુરાચાર કર્યો નથી. જેણીની જોડે આપ ગઈ રાત્રે સંબંધમાં આવ્યા હતાં તે આપનાં જ રાણી મીનળદેવી હતાં. આપને ખાતરી ન થતી હોય તે આપ રાણુજીને પૂછી જુઓ. રાજા મીનળદેવીને મળે. પેલી વીંટી જોઈ અને એને સંતોષ થયો કે, પિતાના દ્વારા અકાર્ય નથી થયું. મંત્રીને એણે ખૂબ ધન્યવાદ આપ્યા: મંત્રીશ્વર ! તમે ન હેત તે મારું શું થાત? મારા હાથે અકાર્ય થઈ ગયું હોત તો....ઓહ! હું મારા મહાન પૂર્વજોની કીતિ પર મસીને કૂચડે ફેરવનારે જ થઈ જાત ને! જરા વિચાર! અહીં જરા વિચારો કે, કણે રાજાને ભગવાનના શાસનને સ્પર્શ થયો નથી; કુળાચારના ધોરણે જ કાર્ય

Page #98
જાગૃતિ જ્ઞાનદષ્ટિની અકાર્યની ભેદરેખા દેરનારે છે એ. પણ કુળાચારે એને કેવા ઉત્તમ વિચાર આપ્યા ! કેવી સરસ ભૂમિકા એને મળી ગઈ ! તમે ભગવાનનું શાસન પામ્યા છે. કાર્ય અને અકાયની સૂક્ષમતર ભેદરેખાઓનું જ્ઞાન આ શાસનમાં છે. એટલે, તમે પાપ કરે જ નહિ, અને કદાચ આસક્તિવશ કરી લે તોય પાછળથી એ ડંખ્યા વગર ન જ રહે એટલું તે હું માની લઉં ને? આસક્તિઓ તમને અકાય ભણી કેવી રીતે દેરી જાય છે એ સમજાવી તમારી આસક્તિઓ પાતળી બનાવવા તરફ તમે જાવ એમ હું ઈચ્છું છું. ગ્રન્થકાર કહે છે : તૃષ્ણના - આસક્તિના પાશમાંથી તમે છૂટક્યા, તે દીનતા - દુખની જ જાળમાંથી છૂટ્યા જ સમજો! તૃણું જ દુખની જનની છે. અને જ્ઞાનદષ્ટિ એ તૃષ્ણાનો ઉછેર કરે છે. જ્ઞાનદષ્ટિ જગાડે, તૃષ્ણને ભગાડે

Page #99
[] ઊપેક્ષા જનની પૂર્ણતાની पूर्यन्ते येन कृपणास्तदुपेक्षैव पूर्णता / पूर्णानन्दसुधास्निग्धा दृष्टिरेषा मनीषिणाम् // સાચી પૂર્ણતા કોને કહેવાય એ વિષે આપણે ડુંક વિચાર્યું. આપણે જોયું કે, આત્માના પોતાના ગુણોને ઉઘાડ જેમ વધતો જાય, નિજ સ્વભાવનું જેમ જેમ પ્રકટીકરણ થતું જાય તેમ પૂર્ણતા વધતી જાય. ગ્રન્થકાર અહીં આથીય વધુ સરળ વ્યાખ્યા પૂર્ણતાની. આપે છે: દુન્યવી છે જે ત વડે પૂર્ણ બનવાની કપના સેવે છે, તે તત્વને ત્યાગ કરે તેનું નામ સાચી પૂર્ણતા. કેવી ટૂકી ને માર્મિક વ્યાખ્યા ! તે જેના વડે દુન્યવી જીવો પૂર્ણ બનવાની કલ્પના કરે છે, તેનાથી વિરૂદ્ધ દિશામાં ગતિ કરવી પડશે. ને તે જ પૂર્ણતા ભણીનું ગમન પ્રારંભાશે. દુન્યવી છે જે પદાર્થો છે એમાં રેજ રજ ઉમેરે

Page #100
ઊપેક્ષા જનની પુર્ણતાની કરવા ચાહે છે; અને આથી સાચી પૂર્ણતાને વરવા ઇરછનારે એ પદાર્થોમાં ઘટાડે કર પડશે. સંસારી માણસ લખપતિમાંથી કરોડપતિ બનનારને ભાગ્યશાળી માનશે. જ્ઞાનદષ્ટિ જેની ખુલ્લી થઈ છે એ વિચારશેઃ બિચારો જીવ ! વધુ ઉપાધિમાં ફસાયો ! તમે શું માગો? તમને આવું લાગે છે? પાપાનુબંધી પુણ્ય અને પુણ્યાનુબંધી પાપમાંથી તમને કોને ઉદય વધુ સારે લાગે? સમજ્યા ને ? એક માણસ શ્રીમંત છે. ધન અને બાહ્ય પદાર્થોની છાકમછળ એને ત્યાં છે. પણ ધર્મનું જ્ઞાન એને બિલકુલ નથી. અને એથી પાપનો ડર એનામાં જાગે નથી. બીજે એક માણસ ગરીબ છે; પણ ધર્મક્રિયા બહુ આનંદથી કરી રહ્યો છે. ત્રણ સાધતાં તેર તૂટે એવી સ્થિતિ છે, પણ બીજી બાજુ ધર્મ પર બહુ પ્રેમ છે. આ બેમાંથી, કદાચ કોઈ દેવ પ્રસન્ન થઈને માગવાનું કહે તો, તમે કેના જેવું માંગો ? પહેલાને ભેગવટો પુણ્યને છે, પણ બંધ પાપને છે, એથી હાલ તે ભૂતકાળના પુણ્યના જોરે તાગડધીન્ના કરી રહ્યો છે, પણ અત્યારનું પાપ એને ભાવિકાળમાં શું આપશે ? સભા : દુખ. ત્યારે તમે આ બાબતમાં નક્કી છે ને કે, પાપ.

Page #101
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા દુખ ને જ જન્માવે, અને સુખ જોઈતું હોય તે આરાધના કરવી જોઈએ? અને હું માનું છું કે, તમે સુખના અથી છે એટલે આરાધના માટે સારો એવો સમય આપી રહ્યા છે ! તે પેલે શ્રીમંત અત્યારે ભગવટે પુણ્ય કરે છે, પણ બંધ પાપનો કરી રહ્યો છે. બીજો પેલે શ્રાવક અત્યારે ભૂતકાળના પાપના ઉદયે આર્થિક તકલીફ જોગવી રહ્યા છે, પણ બંધ શેને કરે છે? પુણ્યને બંધ કરે છે. માટે ભાવિમાં એને ધર્મ અને સુખી બનાવશે. આરાધકની વિચારણું સુખી બનાવશે,” એ શબ્દોને મર્મ સમજજો. એને ભાવિકાળમાં માત્ર બંગલા - મોટર જ મળશે એમ નહિ; આરાધનાને ભાવ પણ એને મળશે. હા, જરૂર મળશે. કારણ કે બાહા પ્રલોભનોથી પ્રેરાઈને જ એ આરાધના નથી કરી રહ્યો, તો આ તરફ ખાસ ધ્યાન રાખવાનું છે. આરાધના કરતી વખતે આ આરાધના દ્વારા મારે સંસાર નષ્ટ થાય અને હું સિદ્ધિ ગતિમાં શાશ્વત સુખને પામું આ ભાવ જોઈશે જ, કારણકે આરાધક આરાધના દ્વારા મોક્ષને જ પામવા ઈચ્છે છે. ચક્રવતી રાજા ખુશ થયા તેય...! આરાધના દ્વારા, ભગવાનની ભક્તિ દ્વારા સંસારના સુખ માગવાની ભૂલ હવે તમે નહિ કરવાના ને ? એક

Page #102
/ 2 ઊપેક્ષા જનની પુર્ણતાની ચકવતી રાજા એક બ્રાહ્મણ પર ખુશ થઈ ગયો : માગ, માગે, તે આપું ! બ્રાહ્મણે વિચાર કર્યો. શું માગવું ? એણે કહ્યું : ઉભા રહો. હું ઘેર જઈ મારી પત્નીને પૂછી આવું; કારણે કે નહિતર એ પાછી ઝઘડો કરે. ને જ કહે છે એમ કહી દે કે, તમારામાં તે જરાય અક્કલ નથી ! માટે મને ઘેર જઈ એને પૂછીને આવવા દે. ઘરે ગયે. બ્રાહ્મણને પૂછ્યું કે, ચક્રવતી રાજા ખુશ થયો છે. આપણે શું માગશું? બૈરી ટૂંકી બુદ્ધિની હતી. એણીએ વિચાર્યું કે, જે બ્રાહ્મણ ભાઈના હાથમાં બહુ પૈસા આવશે તો વળી કદાચ મને કાઢી મૂકે ! એટલે એણે પતિને સમજાવ્યું કે આપણને ખાવાનું દુખ મોટું છે. ચપટી માગવા તમારે આ દિવસ ફરવું પડે છે. તે રાજા પાસે માગો કે, તમારા રાજ્યમાં જેટલા નાગરીકે છે, તે દરેક નાગરીક - દરેક ઘરવાળો પોતાને ઘેર એક એક દિવસ અમને સહકુટુંબ જમાડે અને ઉપરથી દક્ષિણામાં એક સોના મહોર આપે. બસ, એથી વધુ આપણે શું જોઈએ ? ખાવાનું મઝાનું રોજ મળી જાય, ને પાછી રોજની સેનામહેરની કમાણી ! બ્રાહ્મણે તે પ્રમાણે માગ્યું, ને તેને તે પ્રમાણે મળી ગયું. પણ તમે આવું માગે ખરા? ચક્રવત જે ખુશ થયે, પછી તે નાનું એવું રાજ્ય જ ન માગી લેવાય? બ્રાહ્મણ તે જાણે ચક્રવતી પાસે માગતાં ભૂલ્યા, તમે તો ભગવાન પાસે માગવામાં ભૂલતા નથી ને ?

Page #103
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા જેમની કૃપા દ્વારા મેક્ષનું રાજ મળી શકે, તેમની પાસે સંસારની માગણું કરાય? પુણિયા શ્રાવક જેવા થવું છે? પુણ્યાનુબંધી પાપ અને પાપાનુબંધી પુણ્ય આ બેમાંથી તમારી પસંદગી કઈ તરફ ઉતરે છે, એ હું જાણવા માગતો હતે. ધર્મ ન હોય અને ઋદ્ધિની છનછના હેય એવી સ્થિતિ તમને ગમે કે પૈસા વગેરે ઓછા હોય છતાં ધર્મ પર દઢ આસ્થા હોય એવી ભૂમિકા ગમે ? પુણિયા શ્રાવકની વાત તો ઘણીવાર સાંભળી છે. એને આન્તરિક વિભવ તમારા હૈયામાં ઈર્ષા જગાડી જાય છે? કેવું એકદમ ઓછા પાપવાળું જીવન! એક વાત H કરોડપતિ બનવું એ સહેલું કે પુણિયા શ્રાવક જેવા બનવું સહેલું ? કરોડપતિ બનવું હોય તે પુણ્ય આદિ સામગ્રીના સહકાર મેળવવું પડે. એટલે કે, કર્મરાજાની મહેરબાની જોઈએ જ્યારે પુણિયા શ્રાવકની ઋદ્ધિ જોઈતી હોય તે એ તમારા હાથની વાત છે. સભા : સાહેબ, એય ઉદયમાં હોય તે થાય ને ! જુઓ, આ “ઉદય” વાળા ! દીક્ષાની વાત કરીએ તોય કહેવાના ? સાહેબ, ઉદયમાં હોય તે મળે ને! ધર્મકિયાની વાત કરીએ તેય ઉદયની વાત લાવવાના. ઉદય નથી લાવતા એક પિસા કમાવામાં ! સમ્મત છું કે, ધર્મની પ્રાપ્તિ પ્રબળ પુણ્યના સહકાર વગર નથી થતી; પણ હું પૂછું છું કે, એ માટે તમે પુરુષાર્થ કેટલે કર્યો?

Page #104
ઊપેક્ષા જનની પુર્ણતાની કઈ માણસ પૈસા કમાવા માટે જરાય મહેનત ના કરે, એની ચિન્તાય ન કરે અને કહે કે, મારા નસીબમાં ધન નથી; તે લેકે એની એ વાતને સ્વીકારી લેશે ? સંબંધીઓ એને સમજાવશે: ભાઈતું કાંઈ નોકરીધંધે તે કર ! બેઠા બેઠા થેડી લક્ષમી મળી જવાની હતી ? એમ તમે પુણિયા શ્રાવક જેવા બનવા માટે કેટલી મહેનત કરી? તમારું પુણ્ય તો જોરદાર છે જ. નહિતર આ શાસન મળત નહિ. આ બધું મળ્યું છે એ બતાવે છે કે, તમારો પુણ્યોદય ચમકતો છે. બસ, જરૂર છે હવે તમારું લક્ષ્ય મેક્ષ ભણી નિશ્ચિત થાય એની. એક વિચારવા જેવી વાત : પુણિયા શ્રાવક જેવા થવાની પણ જેની વિચારણા નથી, એ વ્યક્તિ “પ્રભુ! મારે તારા જેવું થાવું છે ! " બોલે ત્યારે એ શબ્દો વિચાર પૂર્વક બોલાયા હેય એવું લાગે છે? કે પછી કડી સુન્દર શબ્દોવાળી છે માટે એ ગાઈ રહ્યો હોય એવું લાગે છે ? તે લક્ષ્ય નિશ્ચિત કરવું પડશે. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે, અવિરતિ સમ્યમ્ દષ્ટિ, દેશ વિરતિ અને સર્વ વિરતિ એ ત્રણેનું લક્ષ્ય એક જ છે. ત્રણેનું ધ્યેય મોક્ષને પામવાનું છે. પૌષધનો આનંદ એક જ માર્ગ પર સફર કરી રહ્યા છે અવિરતિ સમ્યગ દષ્ટિ, દેશ વિરતિ અને સર્વવિરતિ. ફરક છે, પણ એ ગતિમાં જ છે; નહિ કે દિશામાં! જેમ એક સાઈકલિસ્ટ અને મોટરિસ્ટ બેઉ જતા હોય એક જ માર્ગ

Page #105
જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા પર, ત્યારે સાયકલવાળાની ગતિ ધીરી હોય છે, મોટરવાળ ઝડપથી ચાલે છે; અને એથી મોટરવાળે ઝડપથી જવાના સ્થળે પહોંચી જશે, સાયકલવાળો એના પછી પહોંચશે. પણ પહોંચશે જરૂર. તમારું લક્ષ્ય તે નક્કી છે ને ? મેક્ષ મેળવવો જ આ વાત તે મનમાં પાકી થઈ ગઈ છે ને? પેલા સાઈકલિસ્ટની વાત ફરીથી લઈએ. એને ધૂન શેની હોય? જલદીમાં જલદી પોતાના લક્ષ્ય સ્થળે પહોંચવાની. અને એથી જેમ બને તેમ વધુ સમય એ સાયકલ ચલાવતો રહે. એમ તમેય જેટલે સમય મળે એટલે વિરતિમાં પસાર કરો ને ? રેજ એક-બે સામાયિક થતાં હોય, પણ રવિવાર કે રજાનો દિવસ આવે ત્યારે તે પૌષધ લઈને બેસી જાવ ને ? શનિવાર સાંજથી આરાધકનું મોટું પ્રફુલ બની જાય. કોઈ પૂછે કે કેમ આજ આટલા બધા આનંદમાં? તે કહી દેઃ કાલે પિષધ કરવાનું છે, એટલે એક દિવસ માટે આ સંસારની ઉપાધિમાંથી છૂટાશે એ વિચારે આજે હું ખુશ ખુશ થઈ ગયો છું. આવા આરાધકને બીજે દિવસે જ્યારે પૌષધ પાર પડે ત્યારે કેવી લાનિ ઉભરાય અંતરમાં ? એના હૈયામાં પારાવાર વેદના હેય : ચોવીસ કલાક વિરતિમાં કે આનંદ લૂંટ ! હવે પાછું સંસારમાં જવું પડશે ?

Page #106
ઊપેક્ષા જનની પુર્ણતાની ઘોડા ઘર આપણુ...! એક બારોટ બહુ સામાન્ય સ્થિતિને. માંડ માંડ ગુજારે ચલાવે. ત્રણ સાંધે ત્યાં તેર તૂટે એવી એની જીદગી. પણ વર્ષમાં બે-ત્રણ મહિના મઝા પડી જાય. જજમાનેને ત્યાં ફરવા જાય ત્યારે એ બે'ક મહિનામાં ખાવા-પીવાની મઝા આવે. રોજ શીરા–પૂરી ને લાડવાની ચકર્કચક્કા. થેડી દક્ષિણાય મળે, પણ એ એવી આછી પાતળી કે એના પર માંડ માંડ બીજા દશ મહિનાના રોટલા–દાણા નીકળે. એ એના ટારડા ઘોડા પર સવાર થઈને નીકળી પડે જજમાનેમાં, ત્યારે એને શીરા-પૂરી મળે, ને ઘેડાને ચણા ને લીલી ચંદી મળે. પણ એ બે મહિના પૂરા થાય ને ઘર ભણી ઘોડું વાળવું પડે, ત્યારે બારેટનું હૈયું વેદનાથી ભરાઈ જાય? બસ, આ દિવસે ગયા ! દુખના વખતે માણસને કેઈ ને સથવારે હુંફ આપનાર બની રહેતા હોય છે. બારોટ આ દુખના ટાણે બીજે કઈ સાથીદાર ન હોવાથી ઘડાને ઉદ્દેશીને થોડી વાતે કરી મનને હળવું બનાવે છે. ઘોડે ભલે ને ન સમજે, પણ બારેટનું મન તે હળવું થાય ને! એ કહે છેઃ ઘેડા ! હવે આપણું ઘર આવ્યું. હવે મારા શીરા-પૂરી ગયા, ને તારા ચણા ગયા ! તને લાફડા જેવું સૂકું ઘાસ મળશે અને મારે હવે ચોળા ખાવા પડશે. “ઘોડા ઘર આપણું, મને ચોળા ને તને લાકડા !"

Page #107
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આવી જ વિચારણા પૌષધ પારીને ઘરે જતાં શ્રાવકની હાય : વિરતિના સ્વાદને મૂકીને અવિરતિમાં જવું પડશે હવે? શાસ્ત્રકારોએ તમારી સામાયિક કરતી વખતની ભૂમિકાને સાધુની ભૂમિકા જોડે સરખાવી. મુનિને જે દિવ્ય આનંદ સંયમ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તેની સહેજ અનુભૂતિ - તે દિવ્ય રસની ચખણી સામાયિકમાં થવી જોઈએ. સમણે ઈવ સાવ !" આ વાક્ય જ શ્રાવકના રોમાંચ ખડા કરી દે. પણ એ વાક્ય વિષે મનન થયું છે? અપેક્ષા ને ઉપેક્ષા ચિન્તન - મનન વગર દયેય ભણીની યાત્રા શી રીતે વેગીલી બનશે? ઊંડું ચિન્તન જોઈશે. સાચી પૂર્ણતાની ટૂંકી વ્યાખ્યા વિશે આપણે વિચારી રહ્યા હતા. પૂર્યને ચેન કુપણ - સ્તદુપેક્ષવ પૂર્ણતા.” બાહ્ય પદાર્થોની ઉપેક્ષા જ પૂર્ણતાની જનની છે. બાહ્ય પદાર્થોની અપેક્ષા અપૂર્ણતાને જન્માવે છે. ઉપેક્ષા પૂર્ણતા પ્રાપ્ત કરાવે છે. દુન્યવી જી મોટર, બંગલા, રાચ - રચીલું ઇત્યાદિ બાહ્ય પદાર્થો વડે સુખી બનવાની અપેક્ષા રાખે છે. પણ જ્ઞાની સમજે છે કે, અપેક્ષા નહિ પણ એ પદાર્થો પ્રત્યેની ઉપેક્ષા જ સુખી બનાવી શકે, પૂર્ણતાની પગથારે પહોંચાડી શકે. ત્યાગ અપેક્ષા. મેળવે ઉપેક્ષા,

Page #108
[9] અપુર્ણ બરોબર પૂર્ણ! अपूर्णः पूर्णतामेति, पूर्यमाणस्तु हीयते / पूर्णानन्दस्वभावोऽयं, जगदद्भूतदायकः / / બાહ્ય પદાર્થોથી જેટલા અંશે ખાલી થવાય તેટલા અંશે આન્તરિક - વાસ્તવિક પૂર્ણતા મળતી જાય. અને આન્તરિક દિવ્ય આનંદ વડે જેમ પૂર્ણ થતા જવાય, તેમ બહારના પદાર્થો પરની ઉપેક્ષા વધતી જાય. પદાર્થોની ભરમાર “મીનીગલેસ” - અર્થહીન લાગી રહે. “અપૂર્ણઃ પૂર્ણતામતિ, પૂર્યમાણતુ હોયતે.” બહુ નાનકડું છતાં માર્મિક, અંતરને વલોવી નાખે - હચમચાવી નાખે એવું વાક્ય એ છે. એને એથીય વધુ સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપે અને સૂત્રાત્મક રીતે મૂકવું હોય તે આમ મૂકી શકાય ? અપૂર્ણ = પૂર્ણ, પૂર્ણ = અપૂર્ણ

Page #109
હo જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા અલબત્ત, સૂત્ર નાનકડું છે, અને એથી સરળ છે; પણ એને જીવનમાં ઉતારવું થોડું અઘરું છે. આપણે સૂત્રના પૂર્વાર્ધની વાત કરી રહ્યા છીએ. અપૂણું બરોબર પૂર્ણ. પણ ભૌતિક પદાર્થો ઘટતા જાય, ઓછા થતા જાય એ સ્થિતિ તરફ તમે પ્રયાણ ક્યાં કરે છે ? એકવાર અનુભવ તે કરી જુઓ. પછી તમને જ થશે કે પદાર્થોથી નિરાળા થવામાં - અલગ બનવામાં કેવી મઝા છે! પર સાથે અલગાવ એટલે નિજ સાથે લગાવ. ધ્રરત્વ પર સાથેનું, સામીપ્ય નિજનું ! નમિ રાજાની વિચારણા નમિ રાજાને એક વાર શરીરમાં દાહ પેદા થયે. એવી બળતરા ઉઠી કે, શરીરમાં લાય લાગી હોય તેમ એક ક્ષણ ચેન ન પડે. આમથી તેમ પડખાં ફેરે, તેમથી આમ આળેટે. રાજવૈદ્યો ભેગા થયા. ચન્દનનો લેપ શરીરે કરાવવાને નિર્ણય કર્યો. દાસ - દાસીઓની તો ફજ હતી; પણ રાણીએ પિતાના સ્વામીને અંગે વિલેપન કરવાનું ચન્દન પોતાના હાથે ઘસવા આતુર બની. અને ઓરસિયાએ લઈને ઘસવા માંડી ! જરા વિચારે નોકરચાકરને કઈ તે નથી. પણ સ્વામીની ભક્તિ માટે રાણીઓ હાથે ચન્દન ઘસે છે. ને ત્રણ લોકના સ્વામીની પૂજા માટે તમારે જે કેસર - સુખડ જોઈએ, તે ઘસવા સારુ તમારે ગોઠી રાખવું પડે છે!

Page #110
અર્પણ બરબર પૂર્ણ ! રાણીઓ ઘસી રહી છે ત્યારે હાથમાં પહેરેલાં કંકણેને એક સામટો અવાજ રાજાના કાનમાં પડે છે અને એની પીડામાં ઉમેરો થાય છે. એ બૂમ પાડે છે ? અવાજ બંધ કરે તરત જ મંત્રીઓ રાણુઓ પાસે જાય છે, ને સૌભાગ્યનું સૂચક એક એક કંકણ રખાવી બીજા ઉતારાવી લે છે, અને ત્યારબાદ ચંદન ઘસવા દે છે. અવાજ ઓછો થતાં રાજાને રાહત થાય છે. એ પુછે છેઃ અવાજ શી રીતે બંધ થયે? મંત્રી કહે છે : મહારાજ ! રાણીઓ કંકણ પહેરીને ચન્દન ઘસતાં હતાં, એથી અવાજ થતો'તો. એ કંકણ ઓછા કરાવી નાખ્યા. એટલે અવાજ બિલકુલ એ છે કે અને પરિણામે આપને રાહત મળી. મંત્રીનું આ વાક્ય રાજાને ઊંડા વિચાર ભણું દેરી ગયું. એવા સામાયિક કેટલાં થયાં.....? માંદગીના બિછાના પર પડેલી અને વેદનાથી આકુળ - વ્યાકુળ થતી વ્યક્તિ ઊંડા આધ્યાત્મિક વિચાર કરી શકે આ વાત જ તમને કદાચ નવાઈ ભરી લાગશે. કારણ કે સામાયિક વગેરેમાં ખાસ ધ્યાન માટે - શુભ ભાવ માટે બેસે છે, છતાં એ ધ્યાનમાં તલ્લીન બનવાનું તમને બહુ અઘરું લાગે છે ને ? એવાં સામાયિક કેટલાં થયાં, જે સામાયિકોના અંતે તમે હર્ષભર્યા મોઢે કહો કે, આ સામાયિકમાં તો એવો આનંદ આવ્યો કે, સમય, કાળ, સ્થળ બધાંને હું

Page #111
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ભૂલી ગયો ! એ આધ્યાત્મિક વિચારોમાં હું લીન બની ગયે કે, બે ઘડી શી રીતે વીતી ગઈ તેનો ખ્યાલ જ ન રહ્યો ! બાલે, આવાં સામાયિક કેટલાં થયાં? હા, બીજી જાતનાં તમારા સામયિકોને તે મને ખ્યાલ છે જ કે, જેમાં એક સામાયિકમાં તમે દશ વાર ઘડિયાળ ભણી તાકે ! પહેલાંના સમયમાં ઘડીઓ હતી, ત્યારે લોકો ઘડી સામે જતાં અને ઘડીને હલાવતા-ઠમ'ઠળતા; આજે ઘડીને બદલે ઘડિયાળ સામે જવાનું થાય છે! સાધન બદલાણા, આરાધકનું મન કદાચ નથી બદલાણું. તે આપણે પરિવર્તન આણવું છે મનમાં. આરાધનાને ભાવ ઉરમાં જગાડે છે. આપણે મહાપુણ્યશાળી છીએ કે, અનંત ઉપકારી તીર્થકર ભગવંતે એ મેક્ષમાર્ગના સાધનરૂપ દર્શાવેલી આરાધનાઓ, સાધના પદ્ધત્તિઓ સમયનાં આટલાં બધાં વહેણ વહી જવા છતાં આપણું સુધી એમનાં મૂળ સ્વરૂપે આવી પહોંચી છે. પુણ્યના ગે મળેલ આ આરાધનાને એવી રીતે આરાધવી છે કે, વહેલામાં વહેલી તકે મોક્ષસુખના ભાગી બનાય. એ માટે હું તમને એ પૂછતો હતો કે, તમારી આરાધનામાં તમને કેવો આનંદ આવે છે ? સામાયિકમાં સમય સ્વાધ્યાયમાં એ પસાર થઈ જાય કે અડતાલીસ મિનિટ ક્યારે પૂરી થઈ એને ખ્યાલ પણ ન રહે.

Page #112
અપૂર્ણ બરબર પૂર્ણ! કાલીદાસ અને ભવભૂતિ મહાકવિ કાલીદાસ અને ભવભૂતિ બેઉ એક વાર ચોપાટ ખેલવામાં એવા મશગુલ બની ગયા કે, સમી. સાંજના શરૂ થયેલી એમની બાજી વહેલે મળસ્કે પૂરી થઈ પ્રભાતના આગમનને વધાવવા આવેલી ઉષાના ભરભાંખળા અજવાળાને જોતાં જ ભવભૂતિ બેલી ઊઠયા : વાહ ! મિત્ર, આપણે એપાટમાં ઠીક રાતને પસાર કરી નાખી હ ! કાલીદાસે તરત જ પસાર કરવાની વાતને વિરોધ કરતાં કહ્યું : ના, આપણે રાતને પસાર કરી નથી, રમતના રસમાં રાત વહી ગઈ છે. આપણે રાતને પસાર નથી કરી. રાત પસાર થઈ ગઈ છે. સામાયિકમાં પણ સમયને પસાર કરવો પડે એવું ન થવું જોઈએ. એ પસાર થઈ જ જોઈએ, અને એ રીતે કે આપણને એના પસાર થવાની ખબર પણ ન પડે ! તે સામાયિક દયાન માટે છે. આધ્યાત્મિક વિચારણા માટે છે. જ્યાં ઓછારા ત્યાં સુખ! નમિરાજાને મંત્રીએ કહ્યું કે, મહારાજ ! રાણીઓએ કંકણ ઓછાં ક્ય, માટે અવાજ ઓછો થયેલ છે. પણ આ વાત પર મિરાજ વિચારણામાં ચડે છે : જ્યાં ઓછાશ ત્યાં સુખ. કેવું સરસ સૂત્ર છે ! “જ્યાં ઓછાશ ત્યાં સુખ” ! એથી વિરુદ્ધ બાજુનું સૂત્ર તમે શોધી કાઢે ? જ્યાં પદાર્થોની ભરમાર, ત્યાં દુખ ! આપણી મૂળ વાત

Page #113
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આવી ગઈ : “અપૂર્ણઃ પૂર્ણતામેતિ, પૂર્યમાણતુ હોયતે.” નમિરાજા “જ્યાં ઓછાશ ત્યાં સુખ”ના સૂત્ર પર ઊંડી વિચારણા કરવા લાગ્યા. અને આ બધા બાહ્ય પદાર્થોની વળગણમાંથી મુક્ત થવાને નિર્ણય એમણે માંદગીની પથારી પર લઈ લીધો ! અને ત્યાગના પંથે ભણી, શારીરિક સ્વસ્થતા થયે, પ્રયાણ આરંભી પણ દીધું! સાધુના ને શ્રાવકના વિચાર એક સરખા ! નમિરાજાની આ વિચારણા તમને સહેજે હચમચાવી નાખે છે ખરી ? નમિરાજાનું સૂત્ર હતું. જ્યાં ઓછાશ ત્યાં સુખ. તમારું સૂત્ર શું છે ? એથી ઊલટું તે નથી ને ? સભા : એવું જ છે, સાહેબ! ન ચાલે એવું. શાસ્ત્રોએ કહ્યું છે કે, અવિરતિ સમ્યગુદષ્ટિ, દેશવિરતિધર (શ્રાવક) અને સર્વવિરતિધર (સાધુ) ત્રણેનું લક્ષ્ય એક જ છે. ત્રણે મોક્ષને પામવા માટે કટિબદ્ધ બન્યા છે. એટલે, શ્રાવક અને સાધુના આચારમાં જ ફરક છે; વિચારમાં નહિ ! અમારા વિચાર જેવા જ તમારા વિચાર હેવા જોઈએ. અમારા ને તમારા વિચારોમાં ફરક હોય તે ચાલે નહિ. ચાલી શકે નહિ. અમને ત્યાગમાં સુખ લાગે. તમને પણ એમાં જ લાગવું જોઈએ. નમિરાજાનું જે સૂત્ર હતું, એ સૂત્ર તમારું બની જવું જોઈએ. પૂર્વધર મહષિ ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે,

Page #114
95 અપૂર્ણ બબર પૂર્ણ! રાજેશ્વરને કે દેવેન્દ્રને પણ જ સુખ નથી, તે મુનિને છે. નૈવાસ્તિ રાજરાજસ્ય, તત્સુખ નવ દેવરાજસ્ય; યસુખમિëવ સાધે-લેકવ્યાપારહિતસ્ય.” દેવેન્દ્રીય ચઢિયાતું સુખ છે મુનિનું. મુનિના ત્યાગની ખાલી યાદ આવે તોય હૈયામાં સુખની અનુભૂતિ થવા લાગે. યાત્રા કે મુસાફરીમાં તમે ગયા છે અને ક્યાંક સૂવાની સગવડ ન મળે, પથારી પાતળી કે ખરબચડી હોય; ત્યારે ઊંઘ આવે કે ન આવે ? મઝા ન આવે ને ? જરા વિચાર : ઊંઘની મઝાને હરનાર કોણ છે? તમને નવાઈ લાગશે, પણ એ હકીકત છે કે, તમારા શયનખંડમાંની પિલી પિચી પિચી પથારીની યાદ તમને સુખેથી સૂવા દેતી નથી. જે એ વખતે મુનિને સંથારે યાદ આવી . જાય તે પેલી પથારી મઝાની બની રહે. મેઘકુમાર મુનિની નીદ કોણે હરીતી? | મેઘકુમારે પ્રભુ મહાવીર પાસે દીક્ષા લીધી. આ દિવસ સાધુક્રિયામાં પસાર થઈ ગયો. રાત્રે, તેઓ નવા દીક્ષિત હાઈને છેક છેલ્લે એમના ક્રમ પ્રમાણે તેમનો સંથારે આવ્યા. તેઓ સૂતા તે ખરા. પણ વારંવાર ત્યાં થઈને પસાર થતાં મુનિવરના ચરણની ધૂળથી એમને સંથારે ભરાઈ ગયે. એ વખતે એમને એમને ગઈ કાલનો શયનખંડ યાદ આવ્યો. અને કુદરતી રીતે જ આ સંથારા જોડે

Page #115
જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા તેઓ એની તુલના કરવા લાગ્યા H ક્યાં એ ભવ્ય, વિશાળ પલંગ પર બિછાવાયેલી પથારી. અને ક્યાં આ સંથારે ? કેણે ઊંઘ હરી લીધી? સંથારાએ ? ના, પથારીની યાદે એ કામ કર્યું હતું. અને એથી જ પ્રભુના મુખે હાથીના ભવની વાત સાંભળતાં જ તેઓ પ્રતિબદ્ધ બની ગયા હતા. પલંગની યાદને છેદ ઉડાડયો પૂર્વજન્મની યાદે, દેવને દુખ બહુ જાતિનું એ. આ રીતે તમારા જીવનને, દુખમય બની જતું અટકાવવા મુનિવરના જીવનને આંખ સામે રાખો ! મુનિવરના જીવનમાં ત્યાગ દ્વારા સુખ આવેલું છે, અને એ જ સાચું સુખ છે. “અપૂર્ણઃ પૂર્ણતામેતિ.” જે પર પદાર્થો સાથે અલગાવ સાધે, એ જ સાચી પૂર્ણતા મેળવી શકે. દેવોના સ્વામી ઈન્દ્રો પાસેય તે સુખ નથી કે જે મુનિ પાસે છે,” આ વાક્યને મર્મ અહીં સમજાય છે. મુનિનું સુખ પર પદાર્થો જોડેના અલગાવ - અલગતાથી આવેલ છે. દેવેનું સુખ પર પદાર્થોના એકદંડિયા મહેલ પર ઊભું હોય છે. કર્મને ઝપાટ વાગતાં જ એ મહેલ પડું પડું થતક ને પડી જાય છે અને આ દેવે બિચારા બની જાય છે ! પૂજ્ય વીર વિજય મહારાજા “પંચકલ્યાણકની પૂજા” માં કહે છેઃ યેગશાસ્ત્ર મતા, માસ ષટ થાકતાં, દેવને દુખ બહુ જાતિનું એ.” પિતાનું આયુષ્ય છ મહિના બાકી રહ્યું છે આવું ફૂલમાળા કરમાવા વગેરેથી કળાવા લાગે

Page #116
અપૂર્ણ બરોબર પૂર્ણ! ત્યારે દેવે પણ લમણે હાથ દઈ ઉદાસીનતાને પ્રગટ કરે? ઓહ! આ બધું હવે મારું નહિ રહે ? ‘પર પદાર્થ' દ્વારા સુખની કલ્પના કરી એટલે દુખ આવ્યું જ સમજે. જ્ઞાનસારને આ સૂત્રાત્મક ઉપદેશ હૈયામાં કરી રાખે ? અપૂર્ણ બરાબર પૂર્ણ પૂર્ણ બજેબર અપૂર્ણ ! ભૌતિક રીતને ખાલી એટલે વાસ્તવિક પૂર્ણતા, ને બાહ્ય પદાર્થોની ભરમાર એટલે વાસ્તવિક અપૂર્ણતા.

Page #117
[10] પૂર્ણતા ક્યાં છુપાયેલી છે ? परस्वत्वकृतोन्माथा, भूनाथा न्यूनतेक्षिणः / स्वस्वत्वसुखपूर्णस्य, न्यूनता न हरेरपि / / પર પદાર્થોના સંગ્રહ દ્વારા પૂર્ણ થવાની જેમણે કલ્પના કરી છે, તે બધા જ એ રીતે પૂર્ણ થવામાં નાસીપાસ થયા છે. દેખીતી રીતે જ, જે વસ્તુ જ્યાં નથી ત્યાં એને શોધવાનો પ્રયાસ નિષ્ફળ જ રહે ને ! રેતીના કણને પલવાથી તેલ ન નીકળી શકે તેમ પર પદાર્થોના સંચયથી પૂર્ણ ન બની શકાય. સુખી ન બની શકાય. પૂર્ણતા ક્યાં છુપાયેલી છે ? નિજમાં કે પરમાં? આ પ્રશ્ન મેં તમને ઘણી વાર પૂછળ્યો છે અને હજુ હું પૂછવાને છું. કારણ કે આ પ્રશ્નને ગોખી નાખેલ ઉત્તર તમે બાલી જાવ એ મને પસંદ નથી. તમારા હૃદયને સ્પર્શીને નીકળેલે જવાબ મારે જોઈએ. અને એ માટે જ એક ને એક વાતને જુદા જુદા પરિપ્રેક્ષ્યમાં

Page #118
પૂર્ણતા કયાં છુપાયેલી છે? અહી ચર્ચવામાં આવે છે. અને એ ચર્ચા - વિચારણું માટે આપણને સુંદરતર ગ્રન્થ મળી ગયા છે જ્ઞાનસાર. અહીં ગ્રન્થકાર કહે છે: “પરસ્વત્વકૃતેન્માથા, ભૂનાથા. ન્યૂનતેક્ષિણ " બાહ્ય પદાર્થોમાં જેમણે જેમણે સ્વત્વ ક૯યું, પરમાં પિતાપણાની કલપના જેઓએ કરી તે બધા જ અપૂર્ણ રહ્યા છે. એમને ડગલે ને પગલે અધૂરાશ જ ભાસે છે. અહીં આટલું અધૂરું છે ને તહી તેટલું અધૂરું છે; બધે અપૂર્ણતા જ દેખાય છે એમને. લાડી, વાડી ને ગાડી દ્વારા પિતાને સુખી અને પૂર્ણ માનનારે પણ પડેશીનો બંગલો પિતાના કરતાં વધુ સાર થયેલ જુએ ત્યારે અધૂરાશની ફીલીંગ - અનુભૂતિ સંવેદે જ છે. મનુષ્યની ક્યાં વાત કરે છે, દેવે આમાંથી કયાં બકાત છે? ચમરેન્દ્રની ઈર્ષા! અમરેન્દ્ર અસુરનિકામાં ઈન્દ્રરૂપે ઉત્પન્ન થયેલ. ઈન્દ્રો તેમના આચાર મુજબ, ઉત્પન્ન થયા પછી, સ્નાન, વસ્ત્રપરિવર્તન કરી જ્ઞાનશાળામાં જાય છે. ત્યાં સમ્યફ શ્રુત વાંચે. જે વાંચતાં મિથ્યાત્વને કેઈ અંશ રહી ગયું હોય તે તે નીકળી જાય. પણ ચમરેન્દ્રની વાતમાં જૂદું બન્યું. ઉત્પન્ન થતાવંત જ્યારે પિતાના અવધિજ્ઞાન વડે સૌધર્મ દેવલોકના ઈન્દ્રને પોતાના ઉપર બેઠેલ જોયા કે તરત એમનો પિત્તો ઉછળે ? મારા ઉપર આ કેણુ બેઠેલ છે? ચાલ, હું

Page #119
100 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા જાઉં અને એને પરાસ્ત કરું. મારા માથે મારાથીય ચઢિયાતી સમૃદ્ધિવાળે છે આ કોણ? મંત્રી દેવે વિનવે છે : આપ નાન કરે, વસ્ત્ર પરિવર્તન કરે અને પછી જ્ઞાનશાળામાં પધારો. ત્યારબાદ બધી વાત. દેવો માને છે કે, એક વાર ઈન્દ્ર મહારાજા જ્ઞાનશાળામાં પધારે અને એમનું મિથ્યાત્વ વિશીર્ણ થાય પછી તેઓ ઉપર જવાની કલ્પનાય કરવાના નથી! બીજાની ઋદ્ધિ જોઈ અકળામણ થાય એ કેને પ્રભાવ? મિથ્યાત્વને. સૌધર્મેન્દ્રના ઉપર ત્રીજા, ચોથા વગેરે દેવલોકના ઈન્દ્રો છે જ, પણ કદી સૌધર્મેન્દ્રને પેલા ઈન્દ્રોની ઋદ્ધિ ખૂંચતી નથી. કારણ કે એ સમકિતી છે. સમ્યક્ત્વવાળો જીવ, અજીવ, પુણ્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધ, નિર્જરા અને મેક્ષ એ નવે તને માને છે. “તમેવ સરચં, જે જિર્ણહિં ભાસિય.” તે જ સાચું કે જે તીર્થંકર પરમાત્માઓએ પ્રરુપ્યું છે. નવતત્વોને જાણવા એટલે શું? તે સમકિતી નવ તમાં પુણ્યનેય માને છે. શ્રદ્ધાપૂર્વક માને છે. “જીવાઈ નવ પયત્વે, જે જાણઈ તસ્સ હાઈ સમ્મત્ત.” નવતવ પ્રકરણના રચયિતા મહર્ષિના આ શબ્દ છે: જીવાદિ નવ પદાર્થોને જે જાણે તે સમકિતી...પણ જાણવું એટલે શું? જીવ તત્તવના પાંચસો ને ત્રેસઠ ભેદને કડકડાટ બેસી જાય કે તે એણે જીવતત્ત્વને સંપૂર્ણતયા જાણી લીધું કહેવાશે ? ના, આવું જ્ઞાન તે

Page #120
પૂર્ણતા કયાં છૂપાયેલી છે? 101 અભવીના આત્માને પણ હોય, છટાદાર રીતે જીવતત્ત્વ પર પ્રવચનેય એ આપી શકે. અહી જીવતવના જ્ઞાનને સંબંધ જયણા-યતના સુધી પહોંચાડે છે. તમારા ઘરમાં હવે પૂજણી દેખાય છે? તમારા ઘરમાં પંજણ દેખાય એમ છે હવે? પહેલાંની શ્રાવિકાઓ જયણાને બહુ ખ્યાલ રાખનારી હતી. બધું કામ જયણાપૂર્વક થતું. એ પંજણીય ભગવાનના શાસનનું નાનકડું પ્રતીક બની રહે. ચૂલો અને લાકડાં બેઉ જોઈ તપાસીને પછી જ રસોઈ કરનારી શ્રાવિકાઓને વંશવેલો હજુ ચાલુ છે ને ? આજે કદાચ પૂજણ ગઈ છે, કારણ કે જયણું વીસરાઈ ગઈ છે ! પિસાતી પૌષધમાં એકાસણું કરવા ઘેર જાય ત્યારે ક્ય શબ્દ ઉચારે? “જયણા મંગળ.” કે સુંદર શબ્દ છે? જયણ મંગળ. જયણા વડે મંગળ. મંગળ શેનાથી થાય ? જયણા વડે થાય. આપણે સમકિતી આત્માની વાત કરતા હતા. સમ એટલે શું? માત્ર પુણ્યની બેંતાલીસ પ્રવૃતિઓ ફટાફટ બેલી જવી એટલું જ પર્યાપ્ત નથી. એ માને છે કે, બીજી વ્યક્તિ સુખી છે એ એના પુણ્યથી છે. માટે એ ઈર્ષા ન કરે. પુણ્ય તત્ત્વની જાણકારી આ રીતે ઈર્ષામાંથી સમકિતીને બચાવે છે. ચમરેન્દ્ર મંત્રી દેવેની સલાહ ધરાર ન માની. ન

Page #121
102 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કર્યું સ્નાન, ન કર્યું વસ્ત્ર પરિવર્તન, ન ગયા જ્ઞાનશાળામાં. સીધા જ સૌધર્મેન્દ્રને પરાસ્ત કરવા દેયા. તિચ્છલાકમાં એ વખતે પ્રભુ મહાવીર છદ્મસ્થ અવસ્થામાં વિચારી રહ્યા હતા. ભગવાનને વાંદી, તેમનું શરણું સ્વીકારી તે સૌધર્મ દેવલોક ભણું ઊડ્યા. પહોંચ્યાં તે ખરા ત્યાં. સુધર્મા સભા સુધી પહોંચ્યા. જ્યાં ઈન્દ્ર સિંહાસન પર બેસી નાચ-ગાન જોઈ રહ્યા છે. સૌધર્મેન્દ્રને પ્રભાવ જોતાં જ એમને પરાસ્ત કરવાની વાત તે ચમરેન્દ્રના મનમાંથી નીકળી ગઈ. પણ બીજી વાતને જ વિચાર આવ્યે હેમખેમ સ્વસ્થાને પહોંચી જવાય તોય ઘણું ! ત્યાં જ સૌધર્મેન્દ્ર પિતાનું વજ અમરેન્દ્ર ભણું ફેંકયું. દેદીપ્યમાન એવા તે વજને જોઈને ભયભીત થયેલ ચમરેન્દ્ર નાઠા. સીધા જ પ્રભુ વીર પાસે આવ્યા અને સૂક્ષ્મ રૂપ ધારણ કરીને પ્રભુના ચરણ નીચે પિઠા. સૌધર્મેન્દ્ર અવધિજ્ઞાન વડે આ જોયું અને તરત જ વજ પાછું ખેંચી લીધું. અમરેન્દ્રની નજર અન્યની ઋદ્ધિ પર પહોંચી અને તે અશાન્ત બની ગયા. એથી જ ગ્રન્થકાર કહે છે કે, “પરમાં સ્વત્વ જે કલખ્યું, અધૂરા ચક્રવર્તીએ!” સુભૂમ ચક્રીને અસતેષ! સુભૂમ ચક્રવર્તી રાજા હતા. છ ખંડને સ્વામી. અખૂટ અશ્વર્યનો માલિક. પણ એને હજુ ઘણી અપૂર્ણતા લાગતી હતી. એણે વિચાર્યું છ ખંડના સ્વામી તે

Page #122
પૂણતા કયાં છૂપાયેલી છે? 103 દરેક ચકવતી હોય જ છે; હુંય જે આ છ ખંડને પામીને સંતુષ્ટ બની રહું તે મેં આમાં શી નવાઈ કરી ? મારે બાર ખંડને જીતવા જોઈએ. જો કે, એની ઈચ્છા અધૂરી જ રહી તમે જાણે છે તેમ, એ દરિયામાં ડૂબી મૂઓ. પણ આ અસંતોષી માણસ બાર ખંડના માલિકીપણાથીય સંતુષ્ટ થઈ શકે? સુવણ રૂમ્પસ ઉ પવયા ભવે... સોના ને રૂપાના પહાડ હોય તેય અસંતેવી માણસને પૂછશે તો એ આમ જ કહેવાને ? હજુ ડું બાકી છે! એનું એ થોડું” એટલે કેટલું એની કદાચ તમે કલ્પનાય ન કરી શકે. તે પૂર્ણતા ક્યાં છુપાયેલી છે? પૂર્ણતા નિજમાં જ છૂપાયેલી છે. નિજના ગુણેના ઉઘાડથી જે પૂર્ણતા આવે છે, તે જ સાચી પૂર્ણતા છે. અને આવી પૂર્ણતાને હાથવગી કરનાર ઈન્દ્ર કરતાંય અદકે સુખી છે. “સ્વસ્વત્વસુખપૂર્ણમ્ય, ન્યૂનતા ન હરેરપિ.” પર પદાર્થો દ્વારા પૂર્ણતાની કલપના કરનાર કદીય સુખી થઈ શકનાર નથી; જ્યારે પિતાના ગુણેના પ્રકટીકરણ દ્વારા પૂર્ણતા મેળવવાના પથ પર જે ઉભેલ છે તે રાજાઓનેય રાજા છે ! મુનિવરને “મહારાજા” કહેવામાં આવે છે ને ! બાદશાહ ને સંન્યાસી એક બાદશાહ એક સંન્યાસી પાસે ગયે. નિજાનંદની મસ્તીમાં ડૂબેલા સંન્યાસીને બાદશાહ કહે છે : હું આપની શી સેવા કરું? એને કહેવાનો ભાવ એ હતું કે, હું

Page #123
104 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આપને શું આપું ? બિચારો ! ખરા સમ્રાટને આ ખાટ સમ્રાટ કહે છેઃ માગે, માગે ! સંન્યાસી બાદશાહને કહે : સહેજ બાજુએ ખસ. આ સૂરજને તડકે આવતો'તો, તેને તું રોકી રહ્યો છે. હફાળા તડકાને આવવા દે ! બાદશાહ તે છક જ થઈ ગયે. કેણ કોને આપે? સંન્યાસી પાસે બાદશાહને આપી શકાય એવું ઘણું હતુંઃ શાન્તિ, પ્રસન્નતા, આનંદ. પણ બાદશાહ સંન્યાસીને શું આપી શકે ? બાદશાહ પાસે એવું કંઈ નથી, જેની સંન્યાસીને અપેક્ષા હોય. પહેલાંના શ્રાવકે પાસે દેવે આવતા ને કહેતા ? માગ, માગ, માગે તે આપુ ! ત્યારે એ ચુસ્ત શ્રાવકોને શું જવાબ રહેતે ? તમારે ગેખી નાખવા જેવું છે એ. તેઓ કહેતા : મારે કંઈ ન જોઈએ. મારી તો પ્રભુ પાસે એક જ પ્રાર્થના હોય છે કે મારે મોક્ષ જલ્દી થાવ. અને જ્યાં સુધી મોક્ષ ન મળે ત્યાં સુધી “ભવોભવ તુમ ચરણોની સેવા પ્રાપ્ત થાવ. આ સિવાય બીજી કઈ વસ્તુની મને ઈચ્છા નથી - અપેક્ષા નથી. પછી હું તમારી પાસે શું માગું ? ભગવાનના ઉપાસકમાં હોય છે આવી ખુમારી. એ દેવે પાસે દેડતે ન જાય, દેવે એની પાસે આવે. દેવા વિ ત નમસતિ, જસ્સ ધર્મે સયા મણે.” પૂર્ણતાના ચિન્તન દ્વારા આવી ખુમારીને પામે. ને આધ્યાત્મિક વિકાસના પંથે આગળ ધપો !

Page #124
[11] અંધારિયામાંથી અજવાળિયામાં ! कृष्णे पक्षे परिक्षीणे, शुक्ले च समुदञ्चति / द्योतन्ते. सकलाध्यक्षाः, पूर्णानन्दविधोः कलाः // પૂર્ણ આનંદથી ભરેલો આત્મા પણ અત્યારે આ દીન, હીન કેમ ? આનંદ, જ્ઞાન, એને બધો છૂપાચેલો ભવ કયારે ઊંડા, અતાગ આતમ - સમંદરના તળિયેથી બહાર છલકાઈ આવે ? આ પ્રશ્નો પિતાની સ્વભાવદશાનું આછેરું જ્ઞાન પણ જેને થયું હોય તેને અચૂક ઊઠે. ઉપાધ્યાયવર શ્રીમદ્દ યશેવિજયજી મહારાજા કહે છે : “કૃષ્ણ પક્ષે પરિક્ષીણે, શુકલે ચ સમુદંચતિ...” આધ્યાત્મિક કક્ષાએ જ્યારે અંધારિયું - કૃષ્ણ પક્ષ પૂર્ણ થાય અને અજવાળિયું - શુકલ પક્ષ પ્રારંભાય ત્યારે આત્માને વિકાસ શરૂ થાય. આધ્યાત્મિક વિકાસમાં બાધક બનતા સમયને કૃષ્ણ

Page #125
106 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પક્ષ અને એ વિકાસમાં સહાયક બનતા સમયને શુકલ પક્ષ કહેવાય છે. અનાદિકાળથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરી રહેલા છમાં, જે જીવને સંસારમાં ફરવાને કાળ ફક્ત એક પુદ્દગલ પરાવત જેટલે બાકી રહે છે, તે જીવને તે કાળ એ શુકલ પક્ષ કહેવાય. એ સમયમાં જ જીવને આધ્યાત્મિક વિકાસની પ્રાપ્તિ થઈ શકે. એ પહેલાંના સમયમાં નહિ. એ પહેલાને બધે સમય કૃષ્ણ પક્ષ કહેવાય છે. છેલ્લા પુદગલ પરાવર્તન કાળને ધર્મયૌવનકાળનું બિરૂદ શાસ્ત્રોએ આપેલું છે. એ પહેલાંને સમય તે ભવબાલકાળ, શેમાં મઝા આવે છે? નાના બાળકને કહે કે, તારે પલાંઠી મારીને ગાદી પર બેસી રહેવાનું તે એને એ કથન કડક સજા જેવું લાગશે. ધૂળમાં રમવાની જે મઝા આવી રહી હોય છે એને, એના મુકાબલામાં ગાદી પર બેસી રહેવું એ એને સજા જેવું જ લાગે ને! પણ વર્ષો વીતતાં જ આ અભિગમ બદલાઈ જાય છે. નાનકડા બાળકમાંથી તરવરિયા તરુણમાં પલટાયેલા એ જ છોકરાને તમે ધૂળમાં રમવાનું કહે તે એને એ ગમશે ? કેમ પરિવર્તન આવ્યું આ? કોણે આ પરિવર્તન

Page #126
અંધારિયામાંથી અજવાળિયામાં! 107 આયું ? બાળસુલભ અજ્ઞાનનું સ્થાન તરુણને છાજે તેવા જ્ઞાને લીધું, અને આ ચમત્કાર સજાણે. પ્રસ્તુત સંદર્ભમાં આ વાત સમજવી છે. ભવબાલકાળમાં આત્માને ઝોક ભેગે ભણું હોય છે. સંસાર એને મધમીઠા લાગે છે. સંસારનાં સુખ એને મીઠાં મીઠાં લાગે છે. આ છે આધ્યાત્મિક કક્ષાની બાલ્યાવસ્થા. આ બાલ્યાવસ્થા યુવાવસ્થામાં ક્યારે ફેરવાય ? જ્યારે ભેગને બદલે ગ ગમવા માંડે. સંસાર ખારે ઉસ જ્યારે લાગવા માંડે. કેવો લાગે છે સંસાર, તમને ? વ્યાખ્યાન વખતે ખારે - ખાશે, ને પછી - સંસારમાં જાવ ત્યારે મીઠે - મીઠ, નહિ? પોતે કઈ ભૂમિકા સુધી પહોંચી શકો છે એ જોવા માટે આંતર - નિરીક્ષણ કરવું જોઈશે. અંદરને કાર્ડિયોગ્રામ માર્ગાનુસારિતાના જે ગુણે દર્શાવ્યા છે. શાસ્ત્રોમાં, સમકિતી આત્માને જે ગુણવૈભવ બતાવવામાં આવ્યા છે ગ્રન્થોમાં, એ બધાં પર ચિન્તન કરવાનું. આ ચિન્તન. બતાવશે કે તમે કઈ ભૂમિકા પર પહોંચી શક્યા છે. હા, અંદરનો કાર્ડિયોગ્રામ કઢાવવાનો. સ્વસ્થ માનવના હૃદયાભિલેખ કરતાં પિતાના હદયના અભિલેખમાં કેટલો ફરક છે કે ક્યાં ગરબડ છે એ જેમ. કાડિયેગ્રામ દ્વારા દદી' જાણે છે તેમ શુદ્ધ શ્રાવકનો ગુણવૈભવ કે હોય અને એની રહેણું - કરણ કેવી હોય.

Page #127
108 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા એ ગુરુમુખેથી કે શાસ્ત્રો દ્વારા જાણીને શ્રાવક પિતાનામાં ક્યાં ક્યાં ખામી છે એ જાણે, અને પછી પોતાની એ ભૂલો સુધારવા મથે. અંદરના કાર્ડિયોગ્રામને એ રીપોર્ટ તમારી નીદ હરામ કરી દે એ જ કદાચ હશે. શ્રાવકની પાપભીરુતા કેવી હોય એનું વર્ણન સાંભળ્યાં પછી તમને ક્યાં પાપ કેવી રીતે ડંખ્યા એને વિચાર આવ જોઈ એ. પ્રતિક્રમણમાં તમે અઢારે પાપસ્થાનકોના કરવા– કરાવવા - અનુમોદવાને ખરાબ ગણવી જાવ છો; પણ ધીમેથી અંતરાત્માને પૂછે કે, અઢારમાંથી કેટલા ખરાબ લાગ્યા છે? સભા સાહેબ, એકે નહિ ! પાપ એવા ખરાબ લાગેલા હોવા જોઈએ કે, એ કરવાં પડે ત્યારે તમારા હૈયામાં અત્યન્ત દુખ જાગ્યા વગર રહે નહિ. સમ્મદિષ્ઠિ જીવે, જયવિ હુ પાવે સમાયરે કિચિ અપોસિ હાઈ બધે, જેણ ન નિદ્ધધર્સ કુણઈ.” કેટલીવાર આ ગાથા બોલી ગયા તમે ? કેવું મઝાનું રહસ્ય ખેલવામાં આવ્યું છે “વંદિત્તા સૂત્ર” ની એ ગાથામાં? અનિવાર્ય એવાં પાપ કરવા છતાં અને પાપ રૂપ કાજળની કેટડી જેવા સંસારમાં રહેવા છતાં ઓછામાં ઓછો પાપને બંધ પડે આ વાત કંઈ જેવી તેવી છે?

Page #128
અંધારિયામાંથી અજવાળિયામાં ! 19 કઈ રીતે આ શક્ય બને ? પાપોને ડંખ લાગેલ હોય તે જ આ શક્ય બને. “જેણ ન નિદ્ધધર્સ કુણઈ.” અહીં જ બધું રહસ્ય સમાયેલું છે. શ્રાવક પાપકૃત્ય રાચીમાચીને, હરખાઈને, આનંદ પૂર્વક ન કરે. કરવાં જ પડે એમ હોય ત્યારે ખૂબ દઈ સાથે એવાં કૃત્ય એ કરે. તમારા જીવનમાં આ વાત આવી જાય તે કેટલાં બધાં પાપ ઓછાં થઈ જાય? તે આ છે અંદરનો કાર્ડિયોગ્રામ કઢાવવાનું ફળ. આ છે ઊંડા ચિન્તનનું ફળ.. ઊંડું ચિન્તન ભેગો પ્રત્યેના રાગને વિરાગમાં ફેરવી. જ્યારે આત્મા પરમાત્મા બને છે! આધ્યાત્મિક વિકાસની પગથારે શી રીતે ચઢાય, કયારે ચઢાય એને આપણે વિચાર કરી રહ્યા છીએ. શાસ્ત્રકાર કહે છે કૃષ્ણ પક્ષ પુરો થાય અને શુકલ પક્ષ શરૂ થાય ત્યારે આ બાબત શક્ય બને. આપણે જોઈ ગયા કે, છેલ્લા પુદ્ગલ પરાવર્તન શુક્લ પક્ષ કહેવામાં આવ્યા છે. એક પુદ્ગલ પરાવર્ત કાળ એય કાંઈ ના સૂને કાળ નથી. દસ કેડા કેડી સાગરેપમ જેટલા સમયની એક અવસર્પિણ અને એટલા જ સમય ગાળાની એક ઉત્સપિણ તે એક કાળચક (વીસ કડા કડી સાગરોપમ). આવા અનંતા કાળચકે પસાર થાય ત્યારે એક પુદગલ પરાવર્તન થાય. અલબત્ત, એક પુદગલ પરાવર્ત આમ સમયના બહુ મોટા ફલકમાં પથરાયેલ હોવા છતાં અનંતા મુદ્દગલ

Page #129
110 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પરાવર્તના સમુદ્ર પાસે તે એ ખાબોચિયા જેવું જ છે! સમકિતની પ્રાપ્તિ થતી નથી. કંઈક ઉણું એવું અર્ધ પુદગલ પરાવર્ત જ્યારે બાકી રહે છે ત્યારે સમકિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. “જેસિં અવરૃઢ પુગલ–પરિયો ચેવ પ્રધાનતા આપીને દેશના અર્ધ પુદગલ પરાવર્ત કાળને શુકલપક્ષ અને એ પહેલાંના સમયને કૃષ્ણ પક્ષ કહ્યો છે. કૃષ્ણ પક્ષનો સમય. “ઘોતને સકલાધ્યક્ષા : પૂર્ણનન્દ વિધે. કલાઃ” આ શુકલ પક્ષમાં પુર્ણનન્દી આત્મા રૂપ ચન્દ્રની કળા વિકસવા લાગે છે. ખીલવા લાગે છે. ચમકવા લાગે છે. અને એક વખત એવો આવે છે, જ્યારે આત્મા પિતાની સ્વભાવ દશામાં સંપૂર્ણ રૂપેણ સ્થિર થાય છે. આત્મા પરમાત્મા બને છે. પુર્ણતાની પગદંડી ઉપરની યાત્રાની આછેરી ઝલક અહીં બતાવી છે. યાત્રા, જે આત્મત્વમાંથી પરમાત્મત્વ ભણીની છે. આપણું આવરાઈ ગયેલું પરમાત્મત્વ આપણે પ્રકત્રિત કરવાનું છે. એ માટે કટિબદ્ધ બની રહે ! યાત્રાનાં કપરાં ચઢાણુ “કેડે હાથ દઈને” ચઢવા સારુ સાબદા બને!

Page #130
[12] માનતા प्रत्याहृत्येन्द्रियव्यूह, समाधाय मनो निजम् / दधच्चिन्मात्र विश्रान्तिं, मग्न इत्यभिधीयते // માનતા એટલે છેવાઈ જવું. એવું ખેવાઈ જવું જે આનંદમય હોય. અને દેખીતી રીતે જ, જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં ઊંડે જવાથી જ આ નિરવધિ આનંદ આવી શકે. સંસારના ખારા સમંદરમાં ડૂબકી મારવાથી તે ખારાશ જ મળે ને ! મીઠાશ કક્યાંથી સાંપડે ? દધશ્ચિત્માત્ર વિશ્રાન્તિ, મન ઈત્યભિધીયતે.” જ્ઞાનના અતાગ સમુદ્રના ઊંડાણમાં જે પહોંચી ગયેલ છે, તે જ મગ્ન છે. પણ આ ઊંડાણ લગી પહોંચવું કઈ રીતે? જ્ઞાન- સમુદ્રની અંદરની આપણી પહોંચ સરળ બને એ માટે ગ્રન્થકારે અહીં બે માર્ગ દર્શાવ્યા છે ? પ્રત્યાહત્યેન્દ્રિયસ્થૂહ, સમાધાય મને નિજમ.” ઈન્દ્રિયોના ઘેરાવ” માંથી જાતને પાછી વાળવી અને મનને સમાધિમાગમાં જોડવું.

Page #131
૧૧ર જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા આખરે, આપણને જ્ઞાનમાં મન ન થવા દેનાર કે છે? એ છે ઇન્દ્રિયની આસક્તતા અને મનની ચંચળતા. કેવું ચંચળ છે માનવીનું મન? અહીંથી તહીં સરે, અને તહીંથી અહીં દોડે. આખી દુનિયાની જાણકારી જોઈએ ને તમારે? રેડિઓ ઓન કરવાનો, છાપાં ઉથલાવવાનાં ને ટી. વી. જેવાને. ચંચળ મનની ચંચળતા વધે એવાં જ સાધને એને આપ્યા છે ને ? આગમાં ઘી જ હેમ્યા કયું છે ને ? મનની ચંચળતાને નાથવા માટે અમેઘ ઉપાય પૂજ્ય જ્ઞાનવિમળસૂરિ મહારાજાએ શ્રી સીમંધર ભગવાનના સ્તવનમાં બતાવ્યા છે. પ્રભુ ગુણ ગણ સાંકળનું બાંધ્યું, ચંચળ ચિત્તડું તાણી રે ! પરમાત્માનું ધ્યાન. મનનું સ્થિરીકરણ. મનને દુનિયામાંથી ઉંચકીને પરમાત્મામાં જોડવું છે. એક બાજુ ‘તોડ થાય તો જ બીજી બાજુ જોડ” થઈ શકે. દેવચંદ્રજી મહારાજે કહ્યું છે : પ્રીતિ અનાદિની પર થકી, જે તોડે છે તે જોડે એક " પરની પ્રીત તૂટે તે પરમાત્મા પ્રતિ પ્રીત જેડાય. મન ચપળ છે, ને આથી તે આરાધનામાં સ્થિર નથી રહેતું આ દલીલ કેવી પિકળ છે તે તે તમે ચોપડા લખવામાં કેવા એકાગ્ર બની શકે છે એ વાત જ બતાવી દે છે તમને, એટલે મારે એ વિષે વધારે નહિ કહેવું પડે. નાનકડી ઓરડીમાં, એક બાજુ છોકરાઓ ઘમસાણ મચાવતા હેય અને બીજી બાજુ રાઈની ધમાલ ચાલતી હોય.

Page #132
મગ્નતા 113 ત્યારે શહેરમાં રહે તે માણસ એ સાંકડી ખોલીમાં ચેપડા લખી શકે છે ને ? મન જે જરાય આડું અવળું થાય તે ચેપડામાં એડનું ચેડ વેતરાઈ જાય ને ? તે મનને તમે સ્થિર રાખી તે શકે જ છે; પણ એ દુન્યવી બાબતમાં ! આરાધનામાં તલ્લીનતા હવે લાવવાની છે ને? દુન્યવી બાબતો પરત્વે જે રસ છે, એ રસ હવે આરાધનામાં લાવ જોઈશે. દુકાનમાં ધંધાનો રસ કેવો હોય છે? અરે, ઘણીવાર તે ઘરેથી ગૃહિણીએ કોઈ વસ્તુ મંગાવી હોય પણ છતાં દુકાને જતાં ધંધાને એ રસ લાગે કે પેલી વાત વિસરાઈ જાય. દુકાને ઘર ભૂલાઈ જાય, તેમ દહેરાસરમાં ઘર - દુકાન - પેઢી બધું ભૂલાઈ જાયને ? સભા : સાહેબ, નથી ભૂલાતું ! કેમ નથી ભૂલાતું એનો વિચાર કર્યો? દુકાને જતાં જ ધંધાને રસ એવો લાગે કે, ખાવાનું ય ભૂલી જવાય. તેમ દહેરાસરે જતાં ભક્તિનો રસ એ લાગ જોઈએ કે, બધું ભૂલી જવાય. ઘર - બાર, સંસાર, પરિવાર બધું જ. શેભન મુનિ શેભન મુનિને જ્ઞાનોપાસનામાં બહુ રસ હતો. ગુરુ મહારાજ આ વાત જાણુતા અને તેથી એમને સ્વાધ્યાય વગેરેમાં પુરતો સમય મળી રહે એ માટે બીજા કાર્યોમાં એાછા જડતા. સ્વાધ્યાયને રસ લાગ્યા હોય

Page #133
114 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા એ મુનિને ચોવીસ કલાકને દિવસ પણ ટૂકે પડતે હેય છે ! રાત્રે પણ એમને સ્વાધ્યાય ચાલુ જ હોય. કેટલાક મુનિઓ વિનય–વૈયાવચમાં વધુ સમય ગાળતાં. જ્ઞાનમાં રત રહેનારા મુનિઓની ભક્તિ કરતા તેઓ કેવી સુંદર પરંપરાઓ પળાઈ રહી છે મુનિવૃન્દમાં ! ગુરુ મહારાજ પણ જે આરાધક હોય તેવું કાર્ય ફરમાવે. ભક્તિના રસિયાને ભક્તિનું કાર્ય સેંપાય. જ્ઞાનના રસિયાને સ્વાધ્યાયમાં રહેવા માટે સુવિધા અપાય. શિષ્યો પણ કેવા હોવા જોઈએ ? ગુરુ મહારાજની આજ્ઞાને જ પ્રધાન માનીને જીવનારા. ગુરુ મહારાજ જે આજ્ઞા ફરમાવે છે, તે મારા હિત માટે જ છે આવું માનનારા એ એમ ન કહે કે અમારે તે બસ વેઠ જ કરવાની; પેલા બેઠા બેઠા સ્વાધ્યાય કરે અને અમારે આખો દિવસ કામમાં ગોંધાઈ રહેવાનું ! એ તે વિચારે કે, આવી ભક્તિ મારા નસીબમાં ક્યાંથી? ગુરુ મહારાજ જેમ આજ્ઞા આપે તેમ કરવાનું. વઘ અને દદ અપચાના રોગીને મગનું ઓસામણ જ પીવાનું કહે અને જેને શક્તિની જરૂર હોય તેવા દદીને દૂધ, ઘી સારી પેઠે લેવાનું કહે. પછી પેલે દદી મનમાં એમ ન વિચારે કે, આ વૈિદરાજ કેવા પક્ષપાતી છે ! આને તે ઘી- દૂધ ઝાપટવાનું કહે છે અને મને કહે છે, તારે ઘી - દૂધને અડવાનુંય નહિ! ના, એ દદી તે વિચારે છે કે, મારું દર્દ એવા પ્રકારનું છે કે જેથી કરીને વદ

Page #134
બનતા રાજે મને મારું દર્દ સહેલાઇથી દૂર થાય તે માટે આ માર્ગ બતાવ્યું. શેભન મુનિ વહેરતાં વહેરતાં એક એવી વ્યક્તિને ઘેર પહોંચી ગયા, જે સાધુઓ પ્રત્યે દ્વેષવાળી હતી. પગ ફરવાનું કામ કરી રહ્યા છે, હાથ ઝોળીમાંથી માત્ર કાઢી, પાછાં ઝોળીમાં પાત્રને મૂકવાનું કાર્ય કરી રહ્યા છે. પણ આ બધું કાર્ય યત્રની પેઠે થઈ રહ્યું છે. કારણ કે મન તે એ વખતે જિનેશ્વર ભગવન્તની અવનવી ને અટપટી રચનાવાળી સ્તુતિઓ બનાવવામાં રોકાયેલું છે. ચાર પદમાંથી બીજુ અને ચૈથું પદ શબ્દની દષ્ટિએ એક જ સરખું હોય અને છતાં એ બેઉ પદને અર્થ જ દો જ હોય આવા રચના-કૌશલ્યમાં મન લાગી ગયેલું છે, અને એથી આગળ કહ્યું તેમ હાથ અને પગ યંત્રવત્ કામ કરી રહ્યા છે. પેલી મુનિદ્રષી વ્યક્તિએ મુનિના પાત્રમાં પથ્થર મૂ. મુનિએ તે પાત્ર બહાર કાઢયું અને પાછું મૂકી દીધું. ખાદ્ય પદાર્થને બદલે પથ્થર મૂકાઈ ગયો, એ વાતનો એમને ખ્યાલ પણ ન આવ્યું. ગોચરી લઈને ઉપાશ્રયે આવ્યા છે. ગુરુ મહારાજ પથ્થર જોઈ મરક મરક હસતાં પૂછે છે કે આ કઈ વાનગી છે, શેભન ? શોભન મુનિ પથ્થર જોતાં ક્ષેભ પામ્યા ? આ પાત્રમાં કયાંથી? ગુરુજી પૂછે છે કે શા વિચારમાં તું હતું? શેભન મુનિ કહે છે : પ્રભુની સ્તુતિ બનાવવાના વિચારમાં મગ્ન હતો હું, ગુરુદેવ! અને પછી ગોચરી વહારવા જતાં રસ્તામાં

Page #135
116 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા બનાવેલી અને અત્યારે ખૂબ પ્રસિદ્ધ બની ચૂકેલી “ભવ્યાભેંજ વિધનિક તરણે.....થી પ્રારંભાતી સ્તુતિઓ તેઓ. બાલવા લાગ્યા. અહીં જ રહસ્ય સમાયેલું હતું કે, ગુરુવરે શેભન. મુનિને શા માટે એકલા વહેરવા જવા માટે આદેશ કર્યો સપાતું? આવું કદાચ કઈ સાધુના મનમાં હોય તે, તેઓ આ બનાવ દ્વારા એવું સૂચવવા માગતા હતા કે, ભાઈ! આ તે નિશદિન સ્વાધ્યાયમાં જ રહેનાર મુનિ છે. અને એથી એને અધ્યયન-અધ્યાપન માટે જે મેં સુવિધા આપી છે તે એગ્ય જ છે. કેવી હતી શેભન મુનિની એકાગ્રતા ? અને આ જ એકાગ્રતાનું મૂલ્ય છે. બાકી તો મેં પહેલાં કહ્યું કે, ચેપડો લખવામાં તે તમેય એકાગ્રતા રાખી શકે છો ! પણ નવકારવાળી ગણતી વખતે શું પરિસ્થિતિ હોય છે ? કવિએ કહ્યું છે : “પ્રભુ તારા નામની માળા ફેરવીએ ત્યારે, મનડું ફરે છે ફેરા રે સંસારના ! વીસ કલાકને દિવસમાંથી ધર્મ માટે સમય તે કલાક કે બે કલાક હેય વ્યસ્ત સંસારી માટે. અને એટલે સમય પણ જે આરાધનામાં મન લીન ન બને તે આરાધનાના આનંદની ઝાંખી શી રીતે થાય ? એટલે જ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે જ્ઞાનમાં–આત્મ સ્વરૂપમાં ઠરી ઠામ થવા માટે પ્રાથમિક ભૂમિકા દર્શાવતાં

Page #136
117 કહ્યું કે, ઇન્દ્રિયની અને મનની વિષયો ભણીની દેટ પર ડે રેક લગાવવો પડશે. બ્રેક મારવી પડશે. જીવનરૂપી કાર બ્રેક વગરની તો નથી ને? જેમ સાધન વધુ ઝડપી તેમ પ્રેકની અનિવાર્યતા વધારે. બળદ ગાડું રાત્રે જઈ રહ્યું હોય અને એને ચલાવનારે થોડુંક ઝોકું ખાઈ લે તે વાંધો નહિ, પણ પૂરઝડપે જઈ રહેલી કારનો ડ્રાઈવર ગાફેલ રહે તે શું થાય? ન ડ્રાઈવરની અસાવધાની ચાલે, ન કારની બ્રેકમાં ખામી હોય તો ચાલે. અને બ્રેકમાં ખામી–ફેટ હોય તે એ કાર ખાડામાં ન પડે તો જ નવાઈ કહેવાય ! આજના મનુષ્યનું જીવન એવું ભેગપરાયણ બની ચૂકયું છે કે, હવે એ જીવન રૂપી કારને ડ્રાઈવર ગાફેલા રહે તોય ચાલે એવું નથી, કે સંયમની બ્રેક પાવરફુલ ન હોય તેય ચાલે તેવું નથી. બરોબર સમજાય છે ને મારી વાત ? તમે ઊંઘતા તે નથી ને? એમ હું પૂછું છું. જીવન રૂપી કાર, સંયમની પ્રેક વગરની છે નથી ને ? જીવન મોઘેરું મળી ગયું, પણ એને કઈ રીતે પસાર કરવું એનું જ્ઞાન કદાચ નથી મળ્યું તમને. એ જ્ઞાન મેળવવા માટે અહીં આવે છે. તમે તમારે પૂછવું જોઈએ કે, સાહેબ ! હું કઈ રીતે જીવન વીતાવું તે એ જીવન મે એગ્ય રીતે વીતાવ્યું કહેવાય ? શ્રાવકને છાજે એવી રીતે જીવન વીતાવવા મારે શું શું કરવું જોઈએ ? પ્રશ્નો શિષ્યના, ઉત્તરે ગુરુના! દશવૈકાલિક સૂત્રમાં ગુરુ-શિષ્યની સુન્દર પ્રશ્નોત્તરી

Page #137
- - - 118 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આવે છે. શિષ્ય ગુરુને પૂછે છે કે હું કેવી રીતે ચાલું ? કેવી રીતે ઉભો રહું? કેવી રીતે બેસું? કેવી રીતે સૂઈ જવું? કેવી રીતે ખાઉં ? કેવી રીતે બોલું? તમને કદાચ નવાઈ લાગે કે, આવા પ્રશ્નો પૂછાય? બેલવાનું મોઢેથી ને ચાલવાનું પગ વડે! આમાં પૂછવાનું શું? પણ શિષ્યનો આ પૂછવા પાછળને જે ઉદ્દેશ છે એ તમને સમજાશે એટલે તમે જ કહેશે કે, ના, આવા પ્રશ્નો તો અમારેય ગુરુ મહારાજને પૂછવા જોઈએ. શિષ્ય એ પૂછવા માગે છે કે, હું એવું કઈ રીતે બેલું, અરે ! એવું કઈ રીતે ખાઉં અથવા એવી કઈ રીતે દરેક ક્રિયા કરું કે, જેથી પાપને બંધ ન થાય ! ગુરુ મહારાજ આના ઉત્તરમાં કહે છે : “જયણાયતના વડે તું ચાલ. યતના વડે તું બેલ, યતના વડે તું ખા..........અને આમ, યતના પૂર્વક બધી ક્રિયા કરવાથી પાપને બંધ નહિ થાય. અર્થાત્ પાપને બંધ બહુ ઓછા થશે. તમારે પણ આવું અમને પૂછવું જોઈએ ? સાહેબ, ડગલે ને પગલે આ સંસારમાં પાપ બંધાયા કરે છે; એમાંથી છૂટવાનો મને માર્ગ બતાવો ! જ્ઞાનમાં મગ્ન બનવા ચાહે છે સાધક. અને એને માર્ગદર્શન આપે છે મહાપુરુષે. અહીં ગ્રન્થકાર કહે છે કે, જે ઇન્દ્રિયે અને મન પર સંયમની બ્રેક લગાવી શકે છે તે જ જ્ઞાનમાં મગ્ન બની શકે છે. જ્ઞાનને સમંદરમાં ડૂબકી લગાવો. અનેરી મજ આવશે.

Page #138
[13] ભકિત પરમાત્માની यस्य ज्ञानसुधासिन्धौ, परब्रह्मणि मग्नता / विषयान्तरसञ्चार-स्तस्य हालाहलेोपम / / મહાપુણ્યના ઉદય વગર પરમાત્માની ભક્તિ મળે નહિ. અમાપ શક્તિ છે આ ભક્તિમાં. “ચમક પાષાણ જિમ લેહને ખીંચશે, મુક્તિને સહજ તુજ ભક્તિ રાગે.” ભગવદ્ભક્તિ રૂપ લોહચુંબક હાથમાં હોય તે મુક્તિ રૂપ લેહ એના વડે ખેંચાઈને આવવાનું જ છે, આવી શ્રદ્ધા મહાપુરુષેની ઉક્તિમાં ઘણીવાર પડઘાયા કરતી હોય છે. આવી ભક્તિની પ્રાપ્તિ થયા પછી –એની પિછાણ થયા પછી, સાધકના મુખમાંથી અનાયાસે જ આ શબ્દો સરી રહે છે : “આવી રૂડી ભગતિ મેં પહેલાં ન જાણું !" પહેલાં જણાઈ હોત તે આ જન્મની હેરાફેરી ન હોત ને ! ભક્તિની પિછાણ પહેલાં ન થયેલ હેઈ સંસારની

Page #139
120 જ્ઞાન સાથે પ્રવચનમાળા કડાકૂટમાં ગાળેલ પિતાના અણમોલ સમયને પારાવાર વસવસે થઈ રહ્યો છે સાધકને H સંસારની માયામાં મેં વલોવ્યું પાણી ! * ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે: “યસ્ય જ્ઞાન સુધા સિન્ધી, પરબ્રહ્મણિ માનતા.” જ્ઞાન રૂપી અમૃતના સમુદ્ર જેવા પરમાત્મામાં જે વ્યક્તિ લીન બની છે, પરમાત્માની ભક્તિમાં જે વ્યક્તિ મગ્ન બની છે, તેને એ ભક્તિ-એ લીનતા છેડી બીજે જવું તે હળાહળ ઝેર જેવું લાગે છે. ‘વિષયાન્તર સંચારસ્તસ્ય હાલાહલપમઃ. આ ભગવદ્ભક્તિમાં કેટલી લીનતા પ્રાપ્ત થઈ છે? દહેરાસરે જાવ પછી સંસારને ભૂલી જ જાવ છો ને કે સાથે લઈ જાય છે ? “નિશીહિ” શબ્દ સંસારને જિનાલયમાં લઈ જવા પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. “નિશીહિ એટલે નિષેધ. શેને નિષેધ કરવાનો? ઘર-સંસારના વિચારને જ તે વળી ! દહેરાસરમાં સંસાર સંબંધી વિચાર કરાય જ નહિ. પૂજાની વિધિ બબર જાણે! પૂજાની વિધિ તે બધાને આવડે છે ને ? પહેલી નિસીહિ દહેરાસરના મુખ્ય દ્વાર પર કહી. બીજી નિસાહિ ક્યાં બોલવાની? શા માટે બોલવાની ? ઘણાને ખબર નહિ હોય. ચાલે આવું? બીજે બધે વિધિનું જ્ઞાન તમે લોકે જરૂરી માનો છે. એક અહી જ પોલ ચલાવતાં શીખ્યા

Page #140
121 ભક્તિ પરમાત્માની લાગે છે ! રસાઈ કરવામાંય વિધિનું જ્ઞાન જરૂરી ખરું, નહિ ? દૂધપાકમાં ખાંડને બદલે મીઠું નાખેલ હોય તે ચલાવી ન લો તમે. અરે, જમવામાંય વિધિપૂર્વક જમવાનું, નહિ ? રોટલી ન થઈ હોય તે પહેલાં દાળ-ભાત ખાઈ પછી રોટલી ખાવ ખરા ? મહેમાન આવ્યા હોય, ને પૂરીની વાર હોય તો પહેલાં કઠી–ભાત પીરસી પછી હૃધપાક-પૂરી પીરસી છે કે નહિ કઈ દિવસ ? ત્યાં સગવડિયે ધર્મ ન ચાલે. પૂજામાં ચાલે બધું. પ્રક્ષાલને વાર હોય તે પહેલાં ચિત્યવંદન કરી લેવાય ને ? પહેલાં દ્રવ્યપૂજા ને પછી ભાવપૂજા આ ક્રમ હોય છે. પણ એને બદલે પહેલાં ભાવપૂજા (ચૈત્યવંદન) ને પછી દ્રવ્યપૂજાય થાય છે ને ? માટે પૂજાની વિધિ જાણે. શ્રાવક પહેલી ‘નિસીહિ' બેલ્યા પછી દહેરાસરમાં જઈ દહેરાસરની સાફસૂફી આદિ વિષે અવલોકન કરે. કચેરે વગેરે ક્યાંય હાય તે દૂર કરે. પૂજક સેવક હો જોઈએ. સેવાની-ભક્તિની ભાવનાથી આવેલો. પણ આજે તો “સેવક પૂજકને બદલે શેઠ” પૂજક જ નજરે પડે છે મોટે ભાગે ! એ “શેઠ પૂજક કચરો કાઢે ? એ તો બૂમ મારે પૂજારીને. અને પૂજારી ન સાંભળે તો “આજના પૂજારી નકામા થઈ ગયા છે' એ ઉપર થોડું ભાષણ ઠેકી દે ! બહેને ઘણી વાર થયમાં બોલે છે : કાજે કાઢીને મેક્ષે જઈશું. પણ કયે કાજે એ ? ઘરને જ ને ? કે દહેરાસરનો ? શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ થોડું ઘણું દહેરાસરનું

Page #141
122 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કામ કરવા માંડે તે દહેરાસર કેવું રમણીય લાગે? પછી અસ્વચ્છ-ગંદા અંગલૂછયું દેખાય ખરા ? ત્રણ લેકના નાથની પ્રતિમાને લૂછવા માટેનાં અંગ-લૂંછણ કેવા હોય છે ? એકથમ કમળ એ હોવા જોઈએ. પહેલું ગલૂછાણું સહેજ જાડું (પણ કમળ) જોઈએ, જેથી પાણીને તે ચૂસી લે. બીજાને ત્રીજા અંગલુંછણું બારીક ને કમળ જોઈ એ. તમારા કપડામાં તમે ક્યાંના ક્યાં પહોંચ્યા ? બે રૂપિયે મીટરવાળામાંથી પચાસ-સો રૂપિયે મીટરવાળામાં પહોંચી ગયા ને ? અંગલુંછણમાં કેટલા રૂપિયે મીટરવાળું કાપડ વપરાય છે? અંગભૂંછણું ઘેર ઘેવા લઈ જાવ છો? આખા ઘરના કપડાં ધેનારી બહેનને ભગવાનના અંગભંછણાં દેવાના વિચાર આવે કે ? સાબુની ગોટીઓની ગેટીઓ પોતાના વસ્ત્રો માટે વપરાય, ને ભગવાનના અંગછણ માટે એકાદે ગેટી ન વપરાય તો કેમ ચાલે? ઘેર ભગવાનનાં અંગભૂંછણાં ધવા લઈ જવા માટે પડાપડી થાય છે ? થવી જોઈએ. આમ, દહિસરની સ્વચ્છતા વગેરે અવલોકી જીર્ણોદ્વાર આદિનું કામ ચાલતું હોય તે તે અંગે મિસ્ત્રીઓને સૂચન આદિ આપવાનું હોય તે તે આપી, પછી ત્રણ પ્રદક્ષિણું કરી સાધક પરમાત્માના ગર્ભગૃહ-ગભારા પાસે આવે ને સ્તુતિ કરી, ગભારામાં પેસતી વખતે બીજી નિસીહ બેલે.

Page #142
ભક્તિ પરમાત્માની 123 આ ‘નિસીહિદ્વારા શેને નિષેધ કરવાનો ? હવે પરમાત્માની દ્રવ્યપુજા કરવાની છે. તેથી સાધક મંદિરની વ્યવસ્થા આદિના વિચારેને મનમાંથી કાઢી નાખે છે. અને ક્રમશઃ અષ્ટપ્રકારી પુજા કરે છે. પ્રક્ષાલ ભગવાનને. નિર્મલીકરણ આત્માનું. “પ્રભુ નવરાવી રે, મેલ નીવારણું રે.” (વેદનીય કર્મની પૂજામાં પૂજ્ય વીરવિજય મહારાજ.) પ્રક્ષાલ કરતી વખતે સાધક પેલી પ્રસિદ્ધ કડીને મનમાં ચિન્તવે છે (ના, મોટેથી નહિ બલવાની) : મેરુ શિખર નવરાવે છે, સુર પતિ, મેરુ શિખર નવરાવે! દેવાનો રાજા ઈન્દ્ર, એ પણ બીજું બધું કામ મૂકીને ભગવાનના સ્નાત્ર મહોત્સવમાં હાજર થઈ જાય ! જો કે, ઘણું પૂજકે તે વાટ જોતા હોય છે, ક્યારે પૂજારી પક્ષાલ કરી લે ને અંગભૂંછણ કરી દે, જેથી તેઓ તરત કેસરપૂજા કરી લે ! પ્રક્ષાલને અંગભૂંછણું કોણ કરે? તમે પુજા કરે છે તે બહુ સારું છે. પણ એમાં જ્યાં જ્યાં અવિધિ થતી હોય તે બધી ટાળવા પ્રયત્ન કરે. મહાપુણ્યના ઉદય વગર આ પરમાત્માની ભક્તિ સાંપડે નહિ. ને તેથી એ ખૂબ ઉલ્લાસપૂર્વક કરે. ઈન્દ્ર પરમાત્માને મેરુ પર્વત પર કઈ રીતે લાવે છે? “પંચ રૂપ કરી આવે.” જરા વિચારો : શું દેવને તટે પડેલો કે, ઈન્દ્રને પાંચ રૂપ કરવા પડ્યા? ના, ભગવાનની બધી જાતની ભક્તિ હું જ કરું આ વિચારે એમણે પાંચ રૂપ ધરેલા. એક રૂપે પિતે પરમાત્માને લીધા. બે રૂપે બે બાજુ ચામર ઢળે છે ઈન્દ્રરાજ. પાછળ

Page #143
124 જ્ઞાનસાર પ્રવચન માળા એક રૂપે છત્ર લે છે. અને આગળ વા ઉલાળે છે. પંચ રૂપે ધરી પ્રભુ હાથ, એક છત્ર ધરે શિર નાથ; બે બાજુ ચામર ઢાળે, એક આગળ વજ ઉલાળે”-કેવી અનુપમ ભક્તિ ? વાળા કુંચી કદી ન વાપરશે ભક્તિની વાત નીકળી છે ત્યારે એક વાત ખાસ કહી દઉં વાળાકુંચી કદી ન વાપરશે. કેવી બરછટ હોય છે. આજની વાળાકુંચી ! ધાતુના પ્રતિમાજીનાં નાકકાન ઘસાઈ ગયા આ વાળાકુંચીના લીધે. ભીનું પતું બેત્રણ વાર કરી કેસર બધું લઈ લેવું જોઈએ. પણ તમે લોકેએ તો ભગવાન પૂજારીને સેંપી દીધા છે; પછી ભલે, એ રમકડાની જેમ ભગવાનને આમથી તેમ હડસેલે ને વાળા કુચી વડે ઘસી નાંખે ! ઘણુવાર ઘણા દહેરાસરમાં અમે સવારે દર્શન કરવા જઈએ ત્યારે પૂજારીઓના હાથે થતી પરમાત્માની આશાતને જોઈ આંખમાં આંસૂ આવી જાય. પૂજારીને બહારનું કામ ભળાવે ? કાજે કાઢવાનું કે મંદિરની સાફસૂફીનું. પણુ પરમાત્માની ભક્તિ તે તમે જ કરે. પૂજારીને ન ઍપો. થડે વિચાર કરશે તો વાળાકુંચીને તમારે મોહ જરૂર દૂર થઈ જશે ! તમારી ચામડી પર જરા ઘસી જે જે વાળાકુંચી, પછી પરમાત્માની મૂર્તિ પર તે વાપરવી કે કેમ એને તમે જાતે જ નિર્ણય કરી શકશે. ઘણાનું

Page #144
ભક્તિ પરમાત્માની 15 માનવું છે કે, કેસર ભરાઈ જાય છે ધાતુની મૂર્તિની ખાંચાખૂંચીમાં, તેથી વાળાકુ ચી વાપરવી જોઈએ. પણ એ માન્યતા ત્યાં સુધી જ સાચી લાગશે કે, જ્યાં સુધી વાળાકુંચી પરને પક્ષપાત દઢ છે! જે એ આગ્રહ ઢીલે થશે તે કેસર ન રહે, એ માટે તમે ઘણું ઉપાયે શેધી શકશે. મંદિરના વ્યવસ્થાપકોને માટે અનુરોધ છે કે, મંદિરમાં જેટલી વાળાકુંચી હોય તેટલી બધી લઈ લેજે. મંદિરમાં એકે વાળાકુચી રાખશે નહિ. વાળાકુંચી હેય. તે કેઈને વાપરવાનું મન થાય ને ? શાસનદેવની પૂજા થાય? સભા : સાહેબ, શાસનદેવ અને શાસનદેવીની પૂજા અને પ્રક્ષાલ થાય ? ના, તેમની પુજા ન હોય. શાસનદેવ અને શાસનદેવી ભગવાનના ભક્ત છે અને એ રીતે તેઓ તમારા સાધર્મિક છે. સાધર્મિકનું તમે જે રીતે સન્માન. કરો છો, કપાળે તિલક કરવા રૂપે, એ રીતે સન્માન શાસનદેવનું કરી શકાય; પણ પ્રક્ષાલ કે નવ અંગે પૂજા તે ન જ થાય, પરમાત્માના પ્રક્ષાલ વખતે “મેરુ શિખર નવરાવે હો સુરપતિ–ની ભાવના તમે ભાવશે; દેવને નવડાવતાં શું વિચારશે ? આ જ રીતે પાર્શ્વનાથ પરમાત્માની મૂર્તિમાં ઉપર રહેલ ફણાનીય પુજા નહિ કરવાની. પણ આપણું ભકતે તો એવા હોંશીલા હોય છે કે, જ્યાં ચાંદીને ટીકા

Page #145
126 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા લગાડથી હોય ત્યાં બધે તિલક કરી લે ! ફણ પર ટકે હેય છે ઘણી જગ્યાએ, અને એથી પુજકે ત્યાંય પૂજા કરવા લાગે છે, પરમાત્માના નવ અંગે તેર તિલક જ કરવાના. એ જ રીતે, અષ્ટમંગળની પાટલીની પણ પૂજા નથી કરવાની હતી. એ પાટલી તે પૂજાનું સાધન છે; પૂજ્ય નહિ. પ્રભુની સમક્ષ નંદ્યાવત, સ્વસ્તિક, ભદ્રાસન આદિ અષ્ટમંગળ આલેખવાં જોઈએ. પણ બધાને એ આલેખતાં ન ફાવે એ માટે આ તૈયાર પાટલી બનાવી. એને બદલે એની જ પૂજા શરૂ થઈ ગઈ ! અષ્ટમંગળમાં મીનયુમ એટલે કે માછલાનું જોડલું પણ આવે છેશું એની પૂજા હોય? મંગળના પ્રતિક તરીકે, આગળ કહ્યું તેમ, એ બધાનું આલેખન જ કરવાનું હોય છે. પુષ્પ પૂજામાં વિરાધના ખરી કે નહી? સભા : પુષ્પપૂજામાં એકેન્દ્રિય જીવની વિરાધના થાય છે, આવું કહેનારને શું જવાબ આપો? કેવાં ફૂલ પૂજા માટે લેવાં જોઈએ, એનું વિધાન શાસ્ત્રો દ્વારા ગુરુમુખેથી જેણે જાણ્યું છે તે આને ઉત્તર સહેલાઈથી આપી શકે તેમ છે. જે ફૂલ પાકી ગયા છે, અને આથી કુદરતી રીતે તેડવામાં ન આવે તે પણ ખરી જ પડવાના છે, તે ફૂલેને જયણાપૂર્વક લેવામાં આવે તે તે જીવને કિલામણા ન થાય. હા, ફની પાંખડીઓ છૂટી ન પાડવી જોઈએ. હાર બનાવતી વખતેય

Page #146
ભક્તિ પરમાત્માની 127 સયાથી કાણાં પાડી ફૂલેને વીંધવા ન જોઈએ. બીટડા જેડે ગાંઠો લગાવી હાર બનાવ જોઈએ. ફૂલને પાણીમાં ધોવા ન જોઈએ. કારણ કે એમ કરવા જતાં ફૂલમાં રહેલ અન્ય સૂક્ષમ જંતુઓની પણ વિરાધના થઈ જાય. ફૂલ સ્વતઃ પવિત્ર છે; એને પવિત્ર કરવા પાણીની જરૂરત નથી. સુગધ વગરના ફૂલ ન ચડાવાય. ઉત્તમ દ્રવ્ય માનીને એ ભગવાનને ચરણે ધરવાની બુદ્ધિ પુષ્પપૂજામાં રહેલી છે. દ્રવ્યપૂજા પૂરી થયા પછી ભાવપુજા રૂપ રત્યવંદન શરૂ કરતી વખતે ત્રીજી નિસાહિ બોલવાની. આ નિસહિ દ્વારા મનને દ્રવ્ય પુજામાંથી ભાવપૂજામાં જોડવામાં આવે ભવોભવ તુમ ચરણની સેવા.. રમૈત્યવંદનના સૂત્રને અર્થ જરૂર જાણી લે. વહેલામાં વહેલી તકે. બધા જ સૂત્રોના અર્થ જાણે તે ઘણું સારું; પણ પૂજાની વાતના ચાલુ સંદર્ભમાં હું ભાર પૂર્વક કહીશ કે, તમે ત્યવંદનના સૂત્રને અર્થ તે જાણી જ લો. નમુસ્કુર્ણ, જય વિયરાય; કેવા અર્થસભર શબ્દથી ભરપુર છે આ તેત્રો ! “તહવિ મમ હુજ સેવા, ભવે ભવે તુહ ચલણાણું ભવભવ તુમ ચરણોની સેવા, હું તે માગું છું દેવાધિદેવા ! બીજું કાંઈ ન જોઈએ, જોઈએ

Page #147
128 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા બસ ભવભવ આ દેવાધિદેવની સેવા. તમારું જ શાસન ભવભવ સાંપડે ! કુમારપાળ મહારાજાને મહાકષ્ટ રાજ્ય મળ્યું. જંગલે જંગલે રખડવું પડ્યું, ભયંકર દુખ સહેવા પડ્યાં. પછી રાજ્ય મળ્યું. પરંતુ સાથે જ ગુરુવર હેમચન્દ્ર સૂરિ મહારાજાના સમાગમથી પ્રભુના શાસનની પ્રાપ્તિ પણ થઈ અને પછી એ શાસન એમને એવું ગમી ગયું એવું ગમી ગયું છે એની પડખે બીજું બધું જ તુચ્છ લાગવા માંડયું. પ્રભુની સ્તવનામાં તેઓ બોલતા : “સ્યાં ચેટોપિ દરિદ્રોપિ, જિનધર્માધિવાસિત :." હે પ્રભુ ! આવતા. જન્મમાં હું કઈ રાજાને ત્યાં કે સમૃદ્ધિવાળાને આંગણે અવતરું એવી મને ખેવના નથી; ભલે હું કેઈ ગરીબને ઘેર જ જન્મ, પણ જ્યાં પણ હું જન્મે ત્યાં તમારું શાસન મને મળજે. ભવે ભવે શાસન માગવાનું મન કેને થાય ? જેને શાસન બધી ચીજો કરતાં ઉત્તમ લાગ્યું હોય એને. જેને લાગે છે કે, આ શાસન સિવાય કરવાનો કોઈ આરે - ઓવારો નથી. પુણ્યના યોગે આ શાસન સાંપડ્યું, હવે એ અન્તરને વધુ ને વધુ સ્પશે એ માટે મહેનત કરવાની. અને આ સાધક પ્રભુ પાસે, “ભવોભવ તુમ ચરણોની સેવા” સિવાય બીજું માગે પણ શું ? કુમારપાળ મહારાજાએ પ્રભુની સ્તવનામાં ઉચ્ચારેલા શબ્દોના આ ગુજરાતી રૂપાન્તરને હૈયામાં કતરી રાખે

Page #148
ભક્તિ પરમાત્માની 129 પામ્યો છું બહુ પુણ્યથી પ્રભુ તને લેફ્ટના નાથને, હેમાચાર્ય સમાન સાક્ષી શિવના નેતા મળ્યા છે મને, એથી ઉત્તમ વસ્તુ કેાઈ ન ગણું. જેની કરું માગણી, માગું આદર વૃદ્ધિ તેય તુજમાં એ છે ઉરે લાગણું ! બસ, સાધકની ખેવના-અભિલાષા આટલી જ હોય. પરમાત્મા, એમનું શાસન અને એ બેઉને પરિચય કરાવનાર ગુરુ ભગવંત, આટલું મળી જાય તે બીજું જોઈએ જ શું ?

Page #149
[14]. દ્રષ્ટા બનો ! स्वभावसुखमग्नस्य, जगत्तत्त्वावलोकिन: / कर्तृत्व' नान्यभावानां, साक्षित्वमवशिष्यते / / સંસારના આ રંગમંચ પર આ આત્મા સતત નાચતે જ રહ્યો છે, જુદી જુદી ભૂમિકા ભજવતે જ રહ્યો છે; આ નર્તન, આ ભજવણી કયારે અટકે? દેખીતી રીતે જ, આ નૃત્ય પર કંટાળે જન્મે ત્યારે જ આ શકય બને. ભવભ્રમણથી ઉભગેલે, જન્મની આ હેરાફેરીથી કંટાળેલો સાધક આથી જ પ્રભુ સમક્ષ બેલે છે : “ભવમંડપમાં રે નાટક નાચિયે, હવે મુજ દાન દેવાર ! હે પ્રભુ ! આ સંસારના રંગમંચ પર હું ખૂબ નાચ્યો છું; હવે મને દાન આપો. પહેલાં આવી પ્રણાલિકા હતી : નર્તક રાજા સમક્ષ નૃત્ય કરી તેને પ્રસન્ન કરે, અને રાજા તેને ઈનામ આપે. આ વાતને ઈશારે આ કંડિકામાં પૂજ્ય વિનયવિજય મહારાજે કરેલ છે ? હવે મુજ દાન દેવાર! “હવે શબ્દ સૂચવે છે કે, નૃત્યકાર હવે ખરેખર થાકી ગયે છે.

Page #150
દ્રષ્ટા અને 131 પણ સાધકને કયું દાન અપેક્ષિત છે? એ સ્પષ્ટ કરવા માટે જ એ આગળ બોલે છે : “ત્રણ રતન મુજ આપે તાતજી !" સમ્યમ્ દર્શન, સમ્યગૂ જ્ઞાન અને સમ્યફ ચારિત્ર આ ત્રણ રત્નોને ઝંખી રહ્યો છે એ. આ તો વાત થઈ સાધકની. હવે તમારી વાત કરીએ. તમને આ ભવભ્રમણને થાક કેક લાગે છે? મને ખ્યાલ છે કે, ઉપરની કડીઓ જેમાં આવે છે એ સ્તવન તમે ભગવાન પાસે બોલી ગયા છે; પણ હું જે પૂછવા માગું છું તે આ છે : “ભવમંડપમાં રે નાટક નાચિય” બોલતી વખતે સંસારની ભ્રમણનો ખેદ છલકાઈ રહે છે હૈયે ? જય વીયરાનું અદભૂત પદ ભવનિલ્વેએ ! - ભવભ્રમણનો ખેદ હિંયામાં ન થતું હોય તોય એ ખેદ કેમ નથી થતે એ વસવસો થાય છે ? અપચા જેવું હોય કે ભૂખ બરોબર ન લાગતી હોય તો ડેફટર પાસે પહોંચી જાવ ને તમે લોકે ? ભૂખ નથી લાગતી એમ કહીને તમે બેસી નથી રહેતા; કેમ ભૂખ નથી લાગતી એનું કારણ જાણવા અને અન્ન પરની એ અરુચિને ટાળવા તમે ડેફટર પાસે ધસી જાય છે. એ જ રીતે અહીં ગુરુવર પાસે પૂછવા જવાનું મન થવું જોઈએ? સાહેબ ! આટલું બધું સંસારમાં રખડયો. છતાં હજુ એ પર કંટાળો કેમ નથી જાગતો ?

Page #151
૧૩ર જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા કેઈ દિવસ ગયા છો આ રીતે ? ચિતાજનક બાબત એ નથી કે, તમે સંસારથી કંટાળ્યા નથી, પણ ચિન્તાજનક બાબત એ છે કે એ કંટાળો નથી થતું એ વાત તમને સતાવતી નથી. પ્રાર્થના સૂત્ર “જય વિયરાય'માં પહેલી માગણી કઈ મૂકી ? હે ભગવન્! તમારા પ્રભાવથી–તમારી કૃપાથી મને આ મળે. શું મેળવવાની ઈચ્છા હોય પરમાત્માની કૃપાથી સાધકને ? પહેલી જ માગણી કઈ છે? “ભવનિ એ.ભવન નિર્વેદ. સંસારને કંટાળે, હે ભગવન્! આપની કૃપાથી મને સંસારને કંટાળ-ખેદ પ્રાપ્ત થાવ. અનાદિની વાસનાએ “સંસાર રૂડે, સંસારનાં સુખ રૂડા;” આ સૂત્ર ગોખાવી મૂક્યું છે. હવે આપની પાસે આવ્યા પછી હું ઈચ્છું કે, “સંસાર ભંડે, સંસારનાં સુખ ભંડા, આવું સૂત્ર કંઠસ્થ થઈ જાય! કામ જરૂર કપરું છે. કારણ કે અનાદિથી જડ ઘાલી બેઠેલાં વિષય-કષાયનાં મૂળિયાને હચમચાવી નાખવાના છે. પણ વાંધો નથી. પરમાત્માની કૃપા જે સાથે છે, તે મેહનો શો ભાર છે? પૂજ્ય યશવિજય મહારાજાએ અરનાથ ભગવાનના સ્તવનમાં એક રૂપક દ્વારા, બહુ સારી રીતે આ વાત સમજાવી છે. એક નાવડીને-નાની શી નાવને તેફાની સમુદ્રનાં મજા આમથી તેમ ને તેમથી આમ ફગાળી રહ્યા છે. નાવમાં બેઠેલા પ્રવાસી ગભરાઈ જાય છે. ઓહ! શું

Page #152
દ્રષ્ટા અને ! 133 થશે ? પણ ત્યાં જ એની નજર ખલાસી પર જાય છે. ગમે તેવી નાવડીને, ગમે તેવા તેફાની સમુદ્રમાંથી હેમખેમ બહાર કાઢવામાં જેની નિપુણતા પંકાઈ ચૂકેલી છે એવા ખલાસીને પોતાની નાવ પર જોતાં જ એ નિશ્ચિત બની જાય છે. કહેવાની જરૂર નથી કે અહી જીવતરની નાવડીની વાત છે. જેમાં બેઠેલા સાધક રૂપી પ્રવાસી પરમાત્મા રૂપી તારનારને જોતાં જ નિશ્ચિંત બની જાય છે. એના મુખમાંથી ઉગારો સરી રહે છે ? પણ નહિ ભય મુજ, હાથોહાથે તારે તે છે સાથે -' મને આ તેફાની સંસાર–સમુદ્રને હવે જરાય ડર નથી. કારણ કે હાથ પકડીને તારનાર પરમાત્મા તો મારી સાથે જ છે! તારે તે છે સાથે રે !" ને એ પણ “હાથે હાથ, હાથ પકડીને તારનાર. મન્યા ! પછી ચિન્તા શેની? એટલે જ તે એક સ્તુતિકારે કહ્યું છે : હે પ્રભુ ! જે સંસાર મને સાગર જે વિરાટ લાગતો હતો; તે હવે આપનાં દર્શન થતાં સાગરને બદલે ચાંગળા જે -ખાબોચિયા જેવો લાગે છે ! (સંસારવારિધિરાં ચુલુક પ્રમાણ .) પણ આ બધી વિચારણની પૃષ્ઠ–ભૂમિકામાં ભવનિર્વેદ સ્પષ્ટ રીતે તરવરી રહેલો દેખાય છે. તે તમારે મહેનત ભવનિર્વેદ માટે કરવાની છે. “ભવનિઘેઓ બેલતાં આંખમાંથી આંસૂ વહી આવવાં જોઈએ ? ભગવદ્ ! કેમ મને સંસાર અકારે નથી લાગતો ? બસ, પ્રભુ પાસે આ જ માગવાનું. આ જ યાચના. બીજુ કાંઈ નહિ.

Page #153
134 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા બહુ અદ્દભૂત છે આ “ભવનિવે' શબ્દ. જેમ જેમ એનું ચિંતન કરતાં જશે, તેમ તેમ અનેરી ભાવનાઓ હૈયામાં ઉમટતી જશે. કર્તત્વ નહિ, સાક્ષિત્વ! ભવનિર્વેદની વાત આપણે અહીં એટલા માટે કરી કે, એ હેય તે સંસારમાં શ્રાવક રહે છતાં એનો રસ સંસારને વધુ ખીલવવામાં નહિ, પણ એને તેડી પાડવામાં હોય. આ આરાધક સંસારમાં કર્તા રૂપે નહિ, પણ સાક્ષી રૂપે જ રહેતા હોય છે. કારણ કે એને રસ, આપણે પહેલાં કહ્યું કે, સંસારની ખીલવણને છે નહિ. સંસારના રસનું સ્થાન લે સંસાર પ્રત્યેની ઉદાસીનતા. રસ છે આરાધનાને. તમે ક્યાં સુધી પહોંરયા છો અત્યારે? ફિફટી-ફિફટી ખરું ને ? જેટલો સંસારમાં રસ છે, એટલે તો આરાધનામાં ખરો ને ? ભલે, ચોવીસ કલાકમાંથી રોજ બાર કલાક આરાધનામાં તમે ન વીતાવી શકે; પણ આરાધનામાં રસ તે ખરે ને ? ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે : “કત્વં નાન્યભાવાનાં, સાક્ષિત્વમવશિષ્યતે.' જે સંસારના સુખથી-ભૌતિક ભાવનાને છોડીને સાક્ષી રૂપે રહી શકે છે. કર્તા અને સાક્ષીમાં શું ફરક? ઘર બનાવ્યું, પછી એ ઘર પર એના માલિકને મમત્વ બંધાઈ જાય છે; એ ઘરને કેઈસરસ

Page #154
દ્રષ્ટા અને ! 135 કહી વખાણે તે એ ખુશ ખુશ થઈ જાય અને એ ઘરની કાચની બારી પર કેઈ પથ્થર મારે તે એ ગુસ્સે થઈ જાય. આમ કતૃત્વ-માલિકીપણાની ભાવના રાગ ને દ્વેષ ઉત્પન્ન કરે છે. ને એ જ તે સંસારનો રથ જેમના સહારે સરકી રહ્યો છે એવાં બે ચક્રો છે ને ! સાક્ષીભાવમાં આત્મા બધા મમત્વથી પર બને છે. શરીરે મારું નહિ, ઘર પણ મારું નહિ, પરિવાર પણ મારે નહિ. “એગોહં નત્યિ મે કઈ નાહમનસ્સ કસ્ટઈ.” હું એકલો છું, કેઈ મારું નથી, ને હું પણ બીજા કેઈનો નથી. સનત કરાર મુનિ સનત્કુ માર ચકી, મુનિરાજ બન્યા પછી કેવા સાક્ષીભાવમાં લીન બની ગયા ! શરીર રોગોથી ઘેરાઈ ગયું છે, પણ તેઓ તે દિવ્ય આનંદમાં લીન છે. શરીરમાં રેગો આવે ત્યારે હું રેગી બન્યો છું આ ભાવના તો જે શરીરમાં જ પિતાપણાની ભાવના ધરી બેઠે હોય એને આવે. શરીરથી પિતાને પર કલ્પનારને શરીરના રેગે દુખ હોય નહિ. પિતે રેગી છે એવું લાગે નહિ. એકવાર દેવકમાં ઈન્દ્ર સનતુ કુમાર મુનિના ધૈર્યની પ્રશંસા કરી. કહે : ભયંકર રોગ અને સખત પીડા હોવા છતાં એ રોગને દૂર કરવાનો પ્રયત્ન પણ તેઓ કરવા નથી ઈચ્છતા. બે દેવે વિચારવા માંડ્યા ? આવું તે કંઈ હોય ? ચાલો, આપણે આ વાતની કસોટી કરીએ.

Page #155
136 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા દેવે વિદ્ય રૂપે મુનિ પાસે આવે છે. કહે છે કે અમે આપના રોગને દૂર કરી દઈએ. મુનિવર હસતાં હસતાં કહે : મારા રોગ દૂર કરવાની તમારામાં શક્તિ હોય તે જરૂર તે માટે પ્રયત્ન કરે. પેલા દેવ કહે : અરે, ચપટી વગાડતાં દૂર કરી દઈએ. મનમાં વિચારવા લાગ્યા : ઈન્દ્ર તે માટી મેટી વાત કરતાં હતા, પણ આ મુનિવર તે રેગની દવા કરાવવા તૈયાર થઈ ગયા ! પણ એમની આ વિચારણા થોડી વારમાં જ આશ્ચર્ય માં ફેરવાઈ જાય છે. પોતે કહેલા વચનના મર્મને ઉદ્દઘાટિત કરતાં મુનિવર કહે છે : રોગ દૂર જરૂર કરવા છે. પણ એ આતમના, હે ! આ શરીરના નહિ. કર્મના રોગોને દૂર કરવાની શક્તિ તમારામાં છે? આ રેગ તે આવે ને જાય. પેલે રોગ-કમને જ તે !- અનાદિને છે. આ શરીરના રોગથી તે વળી કંઈ ગભરાવાનું હોય? થંકવાળી આંગળી જ્યાં અડે ત્યાં ત્યાં સોનાવરણી ચામડી થઈ જાય આવા લબ્ધિધારી મહાત્માની આ તે કેવી દેહ પરની વિરક્તતા ! પેલા દેવ તે આભા જ બની ગયા. ઓહ! આ તે મહામુનિવર છે. દેહાધ્યાસથી પર બનેલા. મુનિને ચરણે પડી બેલ્યાઃ મહાત્મન્ ! અમે તે બહુ વામણા છીએ; જ્યારે આપ તે મહાન પુરુષ છે. અમારી કેવી ધૃષ્ટતા કે, અમે આપની પરીક્ષા કરવા આવ્યા ! અમારા અપરાધોને ખમજે, હે મહામુનિ ! સનતુ કુમાર મુનિ પાસે લબ્ધિ હતી; ધૂંક અડે

Page #156
દ્રષ્ટા અને ! 137 ત્યાં દેહ નિરોગી થાય, ચામડી સેના જેવી કાન્તિવાળી થાય. પણ તેઓ લબ્ધિ દ્વારા આ રોગને દૂર કરવા નહોતા ઈચ્છતા. કેમ? જરા વિચારવું પડશે. આપણે રેગ આવે ત્યારે કહીએ : રેગ આવ્યા. મહાપુરુષે એ વખતે વિચારે છેઃ રોગ જઈ રહ્યો છે ! કર્મના રોગને જ તેઓ મૂળ રોગ માનતા. શરીરમાં પીડા આવવા દ્વારા અસાતા વેદનીય કર્મ નિજારી રહ્યું છે, તેથી તેઓ કહેતા રેગ જઈ રહ્યો છે. આ નથી ! તે આ વાત છે સાક્ષીભાવની. દેહની મમતાથી પણ ઉપર ઊઠવાનું. શરીરમાં વાગે ને તમને જરાય દુખ ન થાય. કેવી મઝાની વાત! સહનશક્તિ બહુ ઘટી છે આજે. સહેજ તાવ આવ્યા તેય રહેવાય નહિ. પીડા સહન થાય નહિ. આ વખતે મહામુનિઓને યાદ કરજે. તમારું દુખ જરૂર હળવું થશે. વેદના શમાવનારી રામબાણ ઔષધિ છે આ ! જગતના ભાવેના દ્રષ્ટા બને, સાક્ષી બનો; કર્તા નહિ !

Page #157
[15] દયાતા, ધ્યેય ને ધ્યાન ! परब्रह्मणि मग्नस्य, श्लथा पौद्गलिकी कथा / क्वामी चामीकरोन्मादाः, स्कारा दारादराः क्वच / / પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન થયેલા સાધકની દુનિયામાં નથી ધનની આસક્તિને સ્થાન, નથી વિષય વાસનાને સ્થાન. ત્યાં તે એક બાજુ છે ભક્ત, ને બીજી બાજુ છે ભગવાન. હા, એક ત્રીજું તત્ત્વ વચ્ચે છે, પણ એ છે ભક્ત. ના, સંસાર નહિ! દૂર રહેલા પરમાત્માને હૃદયમાં, એકદમ નીકટ, લાવનાર સબળ માધ્યમ છે ભક્તિ. પૂજ્ય માનવિજય મહારાજે ઋષભદેવ ભગવાનની સ્તવનામાં બહુ સરસ રીતે આ વાત રજૂ કરી છે: “પણ તુમ અળગે થયે કેમ સરશે ? ભક્તિ ભૂલી આકરસી લેશે.” તમે દૂર જશે શી રીતે? ભગવન્! ભકિત આકર્ષણ કરશે અને તમારે મારા મનમંદિરમાં આવવું જ પડશે. ભૌગોલિક રત્વથી સાધક ગભરાતો નથી. આપણે તિલક

Page #158
ધ્યાતા, દયેય ને ધ્યાન 139 પર છીએ, પરમાત્મા (સિદ્ધિ પદને પામેલ પરમાત્મા) લોકને અંતે બિરાજમાન છે. અંતર બહુ મોટું છે. સાત રાજલોકનું. પણ એ તે બહારનું અંતર ને ! એનાથી સાધક શાને ડરે ? માન વિજય મહારાજના સ્તવનની જ વાત ફરીથી લઈ એ તે, તેમાં થોડે આગળ જઈ આ વાત કહેવાઈ છે H ગગને ઊડે દૂર પડાઈ, દેરી બલે હાથે રહી આઈ! નાનકડું રૂપક મૂકીને એમણે પેલી વાત સમજાવી H એક બાજુ, પતંગને ચગાવનારી વ્યક્તિ છે, ને બીજી બાજુ આકાશમાં દૂર-દૂર છે એક પતંગ. પતંગ અને એના ચગાવનાર વચે આમ ઘણું અંતર છે, પણ વચ્ચે છે એક દેરી; જેના કારણે પતંગ અને પેલી વ્યક્તિ વચ્ચે સંબંધ જળવાઈ રહ્યો છે.. તેમ ભક્ત અને ભગવાન વચ્ચે ભૌતિક દૃરત્વ હેવા છતાં ભક્તિ એ અંતરને ટૂંકાવી નાખે છે. “સાત રાજ અળગા જઈ બેઠા, પણ ભગતે અમ મનમાહિ પેઠા !" તો આ થેયે એક ત્રિકોણ. કહે કે, ત્રિવેણી સંગમ. ભક્ત, ભગવાન ને ભક્તિ. આને જ ધ્યાતા, ધ્યેય ને ધ્યાન કહેવામાં આવે છે. પિંડસ્થ, પદસ્થ ને રૂપાતીત દયાન તમે દહેરાસરમાં જાય છે ત્યારે એકાગ્ર બની જાવ. છે ને ? પરમાત્મા અને તમારી વચ્ચે, એ વખતે તે દુનિયાને લાવતા નથી ને ? પરમાત્માને જ વિચાર કરવાને એ વખતે. ત્રણ ભાવનાઓ પૂજા વખતે ભાવવાની.

Page #159
140 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા હોય છે : પિંડસ્થ ભાવના, પદસ્થ ભાવના ને રૂપાતીત ભાવના. પહેલી પિંડસ્થ ભાવના. પરમાત્માના અભિષેક વખતે, દેએ કરેલી પરમાત્માની ભક્તિનું સ્વરૂપ સાધકનાં મનઃચક્ષુ સામે ખડું થાય છે. હું પણ, કઈ જન્મમાં આ મેરુ શિખર પર ઈન્દ્રો અને દેએ કરેલ ભક્તિમાં દેવ રૂપે સામેલ હઈશ અને એ સાક્ષાત પ્રભુના અભિપેકનો લાભ મને મળ્યો હશે. આ વિચારે સાધકના નયનમાંથી હર્ષનાં આંસૂ વહેવા માંડે. બીજી પદસ્થ ભાવના. પરમાત્માની મૂર્તિને આભૂષણે આદિ પહેરાવતાં ભાવવાની હોય છે. સમવસરણ પર આરૂઢ થઈને દેશના આપી રહેલા પ્રભુનું સ્મરણ તે વખતે થઈ રહે. સમવસરણમાં મેઘ ગંભીર સ્વરે દેશના આપતાં ભગવાન, સેનાના કમળ પર વિહાર કરતા પરમાત્મા પ્રભુની આ અવસ્થાને વિચાર કરતાં સાધકને એક વિચારણા જાગે છે : “આકર્ણિપિ, મહિતેપિ, નિરીક્ષિતેપિ” હે પ્રભુ ! સમવસરણમાં બિરાજેલા એવા આપના મેં ભૂતકાળમાં દર્શન પણ કર્યા હશે, આપની વાણીને મેં સાક્ષાત સાંભળી હશે, આપને મેં પૂજ્યા પણ હશે; પરન્તુ આપના દર્શન-શ્રવણ અને પૂજન પાછળ જે ભક્તિ ભાવને સમંદર હિલોળે ચઢેલો હોવો જોઈએ એ મારી પાસે ન હતે માટે જ હજુ હું ચાર ગતિના ચક્કરમાં રખડી રહ્યો છું. પૂજ્ય જિનવિજય મહારાજે મહાવીર ભગવાનના

Page #160
141 ધ્યાતા, દયેય ને ધ્યાન ! સ્તવનમાં, પ્રસ્તુત સંદર્ભમાં, બહુ સરસ વાત મૂકી છે : માહરે તે સુષમાથી દુષ, અવસર પુણ્ય નિધાનજી” હે ભગવદ્ ! મારે માટે તે સુષમ કરતાં દુષમ સમય વધુ સારે છે. જ્યારે સાક્ષાત આપ આ પૃથ્વીમંડળ પર વિચરી રહ્યા હતા તે સમય કરતાં આ સમય–જ્યારે આપનાં સાક્ષાત્ દર્શન શક્ય નથી, આપની મૂતિ દ્વારા જ આપનું દર્શન હું કરી શકું છું-વધુ સારો છે. કઈ રીતે? શા માટે ? એક નાનકડા ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત જોઈએ ઘેર દૂધપાક-પૂરી ને જાતજાતનાં ફરસાણ બનાવ્યા હોય, પણ દશ વાગતાં જ ટાઢવાઈને જોરદાર તાવ આવી જાય તમને, તો શું થાય? દૂધપાક-પૂરીને આસ્વાદ ન લઈ શકાય ને ? અને શરીર સ્વસ્થ હોય ત્યારે રોટલી-શાક હોય તેય એ મઝાનાં લાગે. પદાર્થ સ્વાદિષ્ટ, પણ તમારી પ્રકૃતિ પ્રતિકૂળ હતી ત્યારે તમારે માટે એ નકામાં; ને તમારું શરીર સ્વસ્થ હોય ત્યારે સામાન્ય પદાર્થોય સારા. આ જ વાત અહીં છે. સુષમ કાળમાં પ્રભુનાં દર્શન ભલે થયાં, પણ એ દર્શન માટે જે પૃષ્ઠ ભૂમિકા જોઈએ તે કયાં હતી? જ્યારે અત્યારે ભલે પરમાત્માની મૂર્તિ જ છે, પણ ભાવ અંતરને ઉચો છે; ને તેથી જ કહ્યું કે, મારે તે સુષમાથી દુષ, અવસર પૂણ્ય નિધાનજી ! ત્રીજી ભાવના છે રૂપાતીત ભાવના, ભગવાનની

Page #161
142 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા શાન્ત, પ્રસન્ન મુદ્રાને જોતાં સિદ્ધાવસ્થામાં બિરાજમાન ભગવંતનું સ્મરણ થઈ આવે એ રૂપાતીત ધ્યાન. આમ, પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન બની જાય છે સાધક. એના એ ધ્યાનમાં આલંબન માટે છે તારક પરમાત્માની મૂર્તિ, અને પિંડસ્થ વગેરે ભાવનાઓ. નાગકેતુની જિનપૂજાની એકાગ્રતા પૂણ્યાત્મા નાગ કેતુ એક વખત પરમાત્માની પૂજા કરવા ગયેલા ત્યારે ફૂલની અંદર રહેલ નાનકડો સર્પ તેમને કરડે છે. સર્પ કરડ્યો હોય તે વખતે પણ જરાય વિચલિત ન બનવું એ શું સહેલી બાબત છે? મરણને પાંખે પસારી સામું આવેલ જેવા છતાં ધીરજ ન ગુમાવવી એ સરળ બાબત તે નથી જ ! નાગકેતુ જરા પણ વિચલિત બનતા નથી. જરાય વ્યગ્ર બનતા નથી. ઉલટુ, આ વખતે કદાચ મૃત્યુ થઈ જાય તોય એ ટાણે અશુભ વિચારે ન સ્પશી જાય એ માટે ધ્યાનમાં એકાગ્ર બન્યા. ભગવાનને ભક્ત મૃત્યુથી કદી ડરે નહિ. એ તો રોજ પ્રભુ પાસે સમાધિમરણ (સમાહિમરણું)ની માગણી કરતા હોય ! મૃત્યુ તે થવાનું જ છે, પણ હે પ્રભુ! હું ઈચ્છું છું કે, સમાધિપૂર્વક મારું મૃત્યુ થાય. એ વખતે મારું ધ્યાન સંસારમાં નહિ પણ તમારામાં રહે એટલી જ મારી ઈચ્છા છે. - નાગકેતુ કેવા ધિર્યવાળા, કે સર્પ ડસવા છતાં ધ્યાનમાં - શુભ વિચારમાં ઊંચે ચડવા લાગ્યા. અને ત્યાં ને

Page #162
ધ્યાતા, દયેય ને ધ્યાન 143 ત્યાં ક્ષેપક શ્રેણિ માંડી કેવળજ્ઞાની બન્યા તેઓ. દેએ આપેલ વષ પહેરી તેઓ કેવળજ્ઞાની ભગવાન તરીકે પૃથ્વી પર વિચારવા લાગ્યા. પરમાત્મામાં લીન બનેલા સાધકની અવસ્થા વર્ણવતાં ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે : “પરબ્રહ્મણિ મગ્નસ્ય, શ્યથા પદગલિકી કથા.” પરમાત્માની ભકિતમાં જે લીન બન્યો છે, તેને દુનિયાની આળપંપાળમાં પડવું ગમતું નથી. પરમાત્માની ભકિતમાં લીન બને અને શાશ્વત સુખના ભાગી બને !

Page #163
[6] મુનિનું અનુપમ સુખ तेजोलेश्याविवृद्धिर्या, साधोः पर्यायवृद्धितः / भाषिता भगवत्यादौ, सेत्थम्भूतस्य युज्यते // ઉત્કૃષ્ટ આનંદમાં મગ્ન છે મુનિવર. એ આનંદ બહાર એક અનોખી મસ્તી રૂપે પ્રસરી રહ્યો છે. મુખ પરની પ્રસન્નતાના રૂપમાં. એને સામાન્ય જને જોઈ પણ શકે છે. કે છે આ આનંદ ? સંસારમાં રહેલી કોઈ વ્યક્તિ ન મેળવી શકે એ છે એ દિવ્ય આનંદ. ને સંસારથી વિરક્ત થયેલા મુનિવર મેળવી રહ્યા છે એને. અરે, મેળવી નહિ માણી રહ્યા છે ! એ આનંદનું વર્ણન કરવું એ હકીકતમાં બહુ કપરું કામ છે. હા, તમે એને મેળવી શકો છો! એ અખૂટ આનંદના ખજાનાને તમે હાથવગો બનાવી શકે એમ છે. મેળવે છે આ ખજાને?

Page #164
મુનિનું અનુપમ સુખ હું રહી ગયા ! | મુનિરાજનાં દર્શન કરતાં, એમની અનુપમ સ્વાધ્યાયની મસ્તી જોતાં, “હું રહી ગયે” આવા ભાવ-આવી લાગણી થાય છે ? શ્રીમંતને વૈભવ જોતાં, તમારી પાસે એવું ન હોય તે શું વિચાર આવે ? સભા : “અમે રહી ગયા” એવો વિચાર આવે ! સાચો આરાધક શ્રીમંતના ત્યાં જાય અને ત્યાં જાત જાતનાં વિલાસનાં સાધને જુવે ત્યારે એને થાય કે, હું કે નસીબદાર કે મારા આંગણે આવાં પાપના સાધન નથી ! આ કાર કેટલા જીવોને કચ્ચરઘાણ લાવી દે, આ ટી. વી. કેવી આસક્તિઓને બહેલાવે; આ વિચાર આવતાં જ તેનું હૈયું કંપી જાય : સારું છે કે, મારે ત્યાં આવું નથી; નહિતર પાપને ગુણાકાર કયાં પહોંચતા ? આરાધના વગરને ધનવાન : બિચારે! તે આ છે આરાધકનું દષ્ટિબિન્દુ, તમારી પાસે એટલા માટે એ મૂકવું છે કે, તમે તમારી વિચારસરણું જોડે એને સરખાવી શકે. આરાધકને આરાધના વગરને ધનવાન કેવો લાગે? બિચારો જ લાગે ને ? એને અભિગમ એ ધનવાન પ્રત્યે કર્યો હોય ? એ વિચારે કે, જુની કમાણી-પુણ્યની-પર આ ભાઈ તાગડધિન્ના કરી રહ્યા છે, પણ અત્યારે આરાધના વગેરે નહિ કરે તે ભવિષ્યમાં એમનું શું થશે ? 10

Page #165
146 જ્ઞાનસારે પ્રવચનમાળા પણ આરાધકને અભિગમ આ હેવાને બદલે એનાથી વિરુદ્ધ દશાને હોય તે અમને દુઃખ થાય. જે રેજ પરમાત્માની પૂજામાં કલાકો ગાળો હોય અને સામાયિક-પ્રતિકમણ આદિ નિયમિત કરતો હોય એ જ્યારે પેલા આરાધનાનો ખ્યાલ વગરના અને કર્માદાનમાં રચ્યા-પચ્યા રહેતા શ્રીમતને પિતાના કરતાં વધુ સુખી માને ત્યારે અમને એ આરાધકની એ નિર્બળતા ખટકે. ધર્મ સ્થાનકેમાં આરાધકોને બદલે શ્રીમતેને આગળ આવે, સાહેબ!' કહી આગળ તે તમે ન જ બેસાડે ને? ત્યાં તે આરાધકની જ મહત્તા સ્વીકારેને? કેવું છે મુનિનું સુખ? આપણે મુનિના સુખની વાત કરી રહ્યા હતા. હું કહેતા હતું કે, “રહી ગયે' એવી અનુભૂતિ મુનિને જોતાં થવી જોઈએ કે કઈ બાળ મુનિને દેખે ત્યારે થવું જોઈએ કે, નાની વયમાં આ મહાત્માએ કેટલું બધું પ્રાપ્ત કરી લીધું? અને, અને હું રહી ગયે! શ્રીમતને વૈભવ જોતી વખતે, “બચી ગયે!” એમ બેલજે ! કેવું છે મુનિનું સુખ? દીક્ષા લીધા પછી, મુનિને આનંદ દિન-પ્રતિદિન વધવા જ માંડે. એક મહિને પૂરે થતાં જ એ આનંદ, દૈવી સુખેમાં નિરંતર રાચતાં વ્યંતર દેના આનંદથીય અધિક થઈ જાય, પછી મનુષ્યલોકમાં તે તેની ઉપમા મળે જ ક્યાંથી? અને એમ કરતાં, એક વર્ષ પૂરું થતાં

Page #166
મુનિનું અનુપમ સુખ 147 ક્રમશઃ વધેલું મુનિનું સુખ-ચિત્ત પ્રસન્નતા-આનંદ-અનુતરના દેવેના સુખનેય ટપી જાય. પછી, ભૌતિક દુનિયામાં એવું કેઈ ક્ષેત્ર નથી, એવી કઈ વ્યક્તિ નથી જેની જોડે મુનિના સુખને સરખાવી શકાય ! દેવલોકના ચડતા ક્રમની અહી ઉપમા આપવામાં આવી છે. એક વાત અહી સમજવા જેવી છે. જેમ દેવલેક ઉચે, તેમ કામવાસના આદિ ઓછાં ! જેમ સુખી વધુ ગણાય, તેમ ભૌતિક ઈચ્છાઓ ઓછી હોય આ નિયમ માત્ર મુનિવરના જીવનમાં જ નહિ, પણ દેવના જીવનમાંય નજરે ચડે છે. અને તેથી તમારે સુખી બનવા સારું ભેગાસક્તિઓ ઓછી કરવી જ રહી ! દેવોમાં વિષય વાસનાની કમશ: છાશ પહેલાં અને બીજા દેવલોકમાં જ કાયિક ભેગ મનુષ્ય જે છે; ત્યાર પછી તે ભેગ નથી. ત્રીજા અને ચોથા દેવલોકના દે, દેવીઓના સ્પર્શ માત્રથી કામતૃષ્ણની શાંતિ મેળવી લે છે. પાંચમા અને છઠ્ઠા દેવલોકના દેવ, દેવીઓનું રૂપ જોઈને જ સંતુષ્ટ થઈ જાય છે. સાતમાં અને આઠમા દેવલેકના દેવેની કામશાનિત દેવીઓના ગીત વગેરે સાંભળવાથી થઈ જાય છે. નવમા, દશમા, અગિયારમા અને બારમા દેવલોકના દેવની વૈષયિક તૃપ્તિ દેવીઓના ચિન્તન માત્રથી થઈ જાય છે. | દેવીઓની ઉત્પત્તિ પહેલા અને બીજા દેવલેક સુધી જ છે. ઉપરના દેવલોકમાં દેવીઓની ઉત્પત્તિ નથી, પણ

Page #167
18 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા આઠમા દેવલોક સુધી આ દેવીઓ જાય છે ખરી, ને એમના સ્પર્શ, રૂપ, ગીત વગેરેથી, ઉપર કહ્યું તેમ, તે તે દેવકના દેવે વિષયેની શક્તિ મેળવે છે. પણ આઠમા દેવલોકથી ઉપર દેવીઓ જઈ શકતી નથી. કારણ કે આઠમાથી બારમા દેવલોક સુધીના દેવ ફક્ત દેવીઓના ચિન્તન વડે જ વૈષયિક તૃપ્તિ કરી લે છે. દૈવેયક અને અનુત્તરના દેવોને વિષય સુખ ભોગવવાનો વિચાર સુદ્ધાં મનમાં આવતો નથી ! જેમ દેવલોક ઉંચે, જેમ પુણ્યને ઉદય વધુ, તેમ ભૌતિક કામના. ઓછી ! તો આ વાત સમજવાની છે કે, દેવામાં પણ સુખી કેણુ? જેમની વિષયભોગની ઈચછાઓ ઓછી છે તે. નીચેના દેવે કરતાં ઉપર-ઉપરના દેવા સુખી. કારણ કે એમની કામવાસના ઓછી છે. આસક્તિ વધુ તેમ દુખ વધુ. આસક્તિ ઓછી તેમ દુખ ઓછું. લલિતાંગ દેવ લલિતાંગ દેવને સ્વયંપ્રભા દેવી પર ખૂબ પ્રેમ હતે. લલિતાંગ દેવનું આયુષ્ય હજુ બાકી છે, ત્યાં જ સ્વયંપ્રભા સ્વર્ગમાંથી યુવી જાય છે. લલિતાંગ તેણુ વગર દુઃખી દુઃખી થઈ જાય છે. એને ક્યાંય ચેન પડતું નથી. આ બાજુ સ્વયંપ્રભા દેવી ચાવીને ક્યાં ગઈ છે? એક ખૂબ જ ગરીબ બ્રાહ્મણને ત્યાં છ પુત્રીઓ ઉપર સાતમી પુત્રી રૂપે તે ઉત્પન્ન થઈ છે. ખૂબ જ દુઃખ પૂર્વક એ ઉછરી રહી છે. છ પુત્રી ઉપર સાતમી પણ પુત્રી જ જન્મવાથી મા-બાપને એણુના નામ પાડવાને,

Page #168
149 મુનિનું અનુપમ સુખ પણ ઉત્સાહ થતું નથી. તેથી લો કે તેણીને નિર્નામિકાનામ વગરની-કહીને બોલાવે છે. “નામ વગરની” એવું કહેવા માટે નિર્નામિકા શબ્દ વાપર્યો, ને તે જ એનું નામ થઈ ગયું ! એક વખત પર્વના દિવસે બધાને મિષ્ટાન્ન ખાતાં જોઈ નિર્નામિકાને પણ મિષ્ટાન્ન ખાવાનું મન થાય છે. માને કહે છે : મા મને લાડ આપ. મા કહે : હું ક્યાંથી લાડવો આપું? તું ઘરની સ્થિતિ તે જાણે છે. છતાં તું એમ કર. નજીકમાં રહેલા ડુંગર પર જઈ લાકડા ઘાસ વગેરે લઈ આવ. તે વેચવાથી કંઈક મળે તે મિષ્ટાન્ન થઈ શકે. તેણુ પર્વત પર જાય છે. તે વખતે ત્યાં યુગન્ધર નામના મુનિરાજને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયેલું છે, તેથી દે ત્યાં મહોત્સવ કરે છે. નિર્નામિકા ત્યાં જાય છે. કેવળજ્ઞાનીને પૂછે છે : ભગવન્! મારા જેવું દુઃખી આ દુનિયામાં કેઈ હશે ? ત્યારે કેવળી ભગવાન નારકીના દુઃખનું વર્ણન તેણીની આગળ કરે છે. અને આ બધાં દુઃખોને ટાળવા માટે શાસનનું શરણું સ્વીકારવા ઉપદેશ આપે છે. નિર્નામિકા સમ્યકત્વ પૂર્વક અણુવ્રત સ્વીકારે છે. અને જુવાનીમાં જ અનશનનો સ્વીકાર કરે છે. આ બાજુ દેવલોકમાં શું ચાલી રહ્યું છે? લલિતાંગ દેવ હજુ પિતાની પ્રિયતમાને વીસર્યો નથી. ઘણી તપાસ કરે છે. પરન્તુ એનું અવધિજ્ઞાન એવું વિશિષ્ટ નથી કે, એ એના વડે નિર્નામિકાને જોઈ શકે. એક વખત લલિતાંગને પોતાના પૂર્વભવના સંબંધી એક સામાનિક દેવને ભેટ થાય છે

Page #169
15o જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા પેલે પૂછે છે કે કેમ આટલો ઉદાસ છે તું? લલિતાંગ બધી વાત કરે છે. સામાનિક દેવ પિતાના અવધિજ્ઞાનથી નિર્નામિકાને જોઈને કહે છે કે અત્યારે તે ઘાતકી ખંડના પૂર્વ વિદેહમાં નન્ટિગ્રામની બાજુમાં આવેલ પર્વત પર અનશન લઈને બેઠેલી છે. તે ત્યાં જા. તારુ સ્વરૂપ દેખાડ, જેથી તારામાં અનુરાગવાળી તે મરીને તારી પત્ની થાય. લલિતાગે તેમ કર્યું અને નિર્નામિકા ફરી લલિતાંગ દેવની દેવી થઈ. આપણે અહીં એ જોયું કે, જેમ આસક્તિ વધુ તેમ દુઃખ વધુ. લલિતાંગને પ્રિયાવિરહનું જે દુઃખ અનુભવવું પડયું એ રૈવેયકના કે અનુત્તરના દેવને અનુભવવું પડે ? ના, કારણ કે એવા દુઃખને અનુભવ કરાવનારે રાગ જ તેમને નથી. પણ આવા દેનાય સુખને ટપી જાય એવું સુખ કોનું? જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મગ્ન મુનિવરનું. એટલે જ ઉપધ્યાયજી મહારાજે કહ્યું : “તેલેશ્યાવિવૃદ્ધિર્યા, સાધે પર્યાયવૃદ્ધિતઃ જ્ઞાન-ધ્યાનમાં મન મુનિને દીક્ષા પર્યાય વધતો જાય તેમ તેમનું સુખ વધતું જાય. આવું સાંભળ્યા પછી તે, હું માનું છું કે, દીક્ષાને તમારે કારો વિચાર પાકો થઈ જ જવાને ! મગ્ન બને, સુખી બને !

Page #170
[17] ધ્યાનમાં લીન બનો ! ज्ञानमग्नस्य यच्छर्म, तद्वक्तुं नैव शक्यते / नौपमेय पिया लेषैर्नापि तच्चन्दनद्रवैः / / સૌથી વધુ આનંદની પ્રાપ્તિ ક્યાં થઈ શકે? દેખીતી રીતે જ, જ્ઞાન અને ધ્યાનની મગ્નતામાં જ તે પ્રાપ્ત થઈ શકે. કારણ કે એ મગ્નતાની ક્ષણમાં સાધક પિતાની નકટ સરે છે. જ્યાં આનંદનું ઝરણું નિરંતર, અખલિત રીતે વહી રહ્યું છે એવા નિજ સ્વરૂપને ધ્યાનમાં તે આનંદના નીરથી ભીંજાઈ જાય છે. અંદર જ અસીમ આનંદને કુવારે ઊડી રહ્યો હોય ત્યારે કેરા કટ કે અણુ ભીંજયા રહી શકાય જ શી રીતે ? એ ભૂમિકાનું વર્ણન કરતાં એક ગિપુરુષે ગ્ય જ કહ્યું છે : “ચિદાનંદકી મોજ મચી હૈિ !" આ દિવ્ય આનંદ મેળવવા માટેની શરત એક છે કે તમે આતમના જ્ઞાનમાં કે પરમાત્માના ધ્યાનમાં ખોવાઈ

Page #171
ઉપર જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા જાવ ! દરિયામાંથી પણ રત્ન કેણ મેળવી શકે ? મૂલ્યવાન મણિઓ કેને લાધે? જે સમુદ્રમાં ઊંડે સુધી ડૂબકીઓ લગાવી શકે તેને જ. તેમ આ દિવ્ય આનંદની પ્રાપ્તિ માટે જ્ઞાન ધ્યાનના સમુદ્રમાં નિમજજન કરવું પડશે, ને તેય આછેરું નહિ, ઊંડે! રાવણ રાજા અને ધરણેન્દ્ર રાવણે રાજાની ભક્તિની એકતાનતા એમને ક્યાં સુધી લઈ ગઈ? તીર્થકર નામ કર્મના બંધ સુધી લઈ ગઈ. અષ્ટાપદ પર રાજા રાવણ વીણુ વગાડે છે અને રાણી મંદદરી નૃત્ય કરે છે. રાવણની ભક્તિથી પ્રસન્ન થયેલા ધરણેન્દ્ર રાવણને તે વખતે કહે છે: હે મહા ભાગ્યશાળી ! ભગવંતની ભક્તિનું મુખ્ય ફળ તે મોક્ષ જ છે, પરંતુ મારી ઈચ્છા છે કે, હું તમને કંઈક આપું. કંઈક માગીને મને કૃતાર્થ કરે. રાવણે તે વખતે ધરણેન્દ્રને જે જવાબ આપ્યો હતો, તે તમારે બધાએ હૈયામાં કતરી રાખવા જેવો છે. રાવણ કહે છેઃ તમે મારા સાધર્મિક છે, અને એ રીતે તમે મને કંઈક આપવાનું ઈચ્છો તે એગ્ય જ છે; પરંતુ અત્યારે -ભગવદ્ ભક્તિના આ સમયે - હું કંઈક માગું એ મારી ભક્તિને શોભાવશે નહિ. આપવાની ઈચ્છા એ તમારે માટે જેમ પરમાત્મભકિતને શોભાવનારી વસ્તુ છે, તેમ કંઈ ન માગવું એ મારી ભકિતને શોભાવનારી બાબત છે, છતાં ધરણેન્દ્ર બે વિદ્યાઓ આપીને જાય છે.

Page #172
ધ્યાનમાં લીન બને ! 153 રાવણનો જવાબ યાદ રહેશે ને? કે ભૂલી જવાના? સભા : સાહેબ, કેમ ભૂલી જવાય છે? યાદ રાખવા માટે કેટલી મહેનત કરી, એ તો કહો ! અનાદિની વૃત્તિઓ સામે જે તમારે યુદ્ધ ચડવું જ હોય તો આવી ઢીલી - પચી નીતિ નહિ ચાલે. સંસારને વધારવાની - ખીલવવાની ભાવના અનાદિની છે. અને એની ખીલવણ માટેની મહેતન અનાદિથી આ આત્મા કરતો આવ્યો છે. હવે એનાથી વિરુદ્ધ, સંસારને ઉછેદ કરવાની ભાવના હોય તે ખૂબ મહેનત કરવી પડશે. ગુરુ મહારાજને આશીર્વાદ શું હોય? ગુરુ મહારાજ પાસે આથી જ જ્યારે સાધક વાસક્ષેપ નખાવે ત્યારે ગુરુ મહારાજ કહેઃ નિત્થારગ પારગી હોહ! તું સંસારને પાર પામનારે થા ! કર્મ સામે ઝઝમવાનું બળ જ્યારે ઓછું છે ત્યારે સાધક ગુરુ પાસેથી એ “પાવર', એવી શકિત માગે છે જેથી કર્મો સામે જંગે ચડવા માટે તૈયાર થઈ જવાય. | માટે કહું છું, ક્રિયાનો - આરાધનાનો મર્મ સમજે. આશીર્વાદની આ નાનકડી ક્રિયા, અને ખાલી ત્રણ એના શબ્દ, પણ કેવા શકિતશાળી છે એ શબ્દ ? નિર્બળ પણ જેમના સહારે તાકાતવાળે બની શત્રુ પર તૂટી પડે એવા છે આ શબ્દો. વાત એક રાજાની એક રાજા પોતાના અઢારેક વર્ષની વયના પુત્રને

Page #173
154 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા મૂકીને પરલોકના પંથે ચાલી નીકળ્યો. રાણી બહુ કુશળ અને સમજુ હતી, તેણે આખા રાજ્યને ભાર પોતાના માથે લઈ લીધે. યુવાન પુત્રને રાજા બનાવ્યો, પરંતુ રાજયનાં મહત્ત્વનાં કાર્યો રાણ - હવે રાજમાતાના પદ પર આરૂઢ થયેલ આ સત્ત્વશીલ મહિલા - ના આદેશ પ્રમાણે જ થતા. એવામાં એક વખત પડેશના ત્રણ રાજાઓએ ભેગા થઈ સંયુકત રીતે આ રાજ્ય પર હલે લઈ જવાનું અને આ રાજ્યને જીતી માં માંહે વહેચી લેવાનું નક્કી કર્યું. તદનુસાર, સાગર જેવી વિશાળ સેના લઈને એ રાજાઓએ ત્રિપાંખિયે ધસારે આ રાજધાની તરફ કર્યો. અને એવી ચૂપકીદીપૂર્વક એ લોકે આવ્યા કે, આ રાજાના જાસૂસ અંધારામાં જ રહી ગયા. ગઈ સાંજે જે નગરીને કેઈન ક્યાંયથી ભય વરતાતો ન હતો, ત્યાં બીજી સવારે જાણે આકાશમાંથી ટપકી પડ્યું હોય તેવું લાનું સેન ગેમ ફરી વળેલું દેખાયું. દુશ્મન રાજાઓના અણધાર્યા અગમનથી અને એમના વિરાટ સિન્યને જેવાથી આ રાજા ગભરાઈ ગયે : ઓહ આ સૈન્ય સામે મારુ સિન્ય શી રીતે લડી શકે? કઈ પણ રીતે સમાધાનને માર્ગ મળી જાય તે સારું. ક્ષાત્રવટના રીવાજથી અણજાણ અને બીકણ એ આ રાજા પિતાની મા પાસે જઈ દુશ્મનના સૈન્યની અને પિતાને આવેલા વિચારોની વાત કરે છે. આ સાંભળતાં જ રાજમાતા કડક સ્વરે પિતાના

Page #174
ધ્યાનમાં લીન બને ! 155 દીકરાને કહે છેઃ આ હું શું સાંભળી રહી છું? શું મારે દીકરો આવી નિર્માલ્ય વાત કરી રહ્યો છે? મારા દૂધની તો લાજ રાખ! , મને યાદ આવ્યું કે, જ્યારે તું નાનો હતો ત્યારે એક વાર તું ભૂખે થતાં દાસીએ તને ધવરાવે. મને આ ખબર પડતાં જ તરત તને ઉલટી કરાવી બધું દૂધ એકાવી નાખેલ પણ આજ મને લાગે છે કે, એ વખતે એક-બે બંદ દૂધ દાસીનું તારા પેટમાં રહી ગયેલ હશે, જે આ વાત બેલાવી રહ્યું છે. આ શબ્દો સાંભળતાં જ રાજાની નિર્બળતા ખંખેરાઈ જાય છે. નિર્બળતાનું સ્થાન મર્દાનગી લે છે. અને તે શત્રુઓ સામે લડવા તૈયાર થઈ જાય છે. પોતાના લશ્કરને ભેગું કરી એ કહી દે છે મારા શૂરા સૈનિકે ! આજે આપણી માતૃભૂમિ પર મહાન સંકટ આવી પડયું છે. પણ આપણે દુશ્મનોને બતાવી આપવું છે કે, આ નગરીને કબજે લે એ જીવતા સિંહના દાંત ગણવા જેવું કપરું અને અશક્ય કામ છે. માટે વીરો ! કાલે સવારે પૂરા જોમથી તૂટી પડે ! પિતાના રાજાની આ વીર હાથી સૈન્યમાં અપૂર્વ શ્રદ્ધા આવી અને કહેવાની જરૂર નથી કે, વિજયની વરમાળા પણ એમને જ વરી. દુશ્મનો ઉભી પૂંછડીએ નાઠા. આ વિજયના મૂળમાં હતાં રાજમાતાના શબ્દોઃ તે કેનું દૂધ પીધું છે? નિત્યારગ પારગ હેહ!” આ જ વાત પ્રસ્તુત સંદર્ભમાં છે. કર્મ સામે જગે

Page #175
156 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ચડવાને બદલે, એની શરણાગતિ સ્વીકારી લેવા તૈયાર થઈ જનાર સાધક પણ ગુરુના આશીર્વાદથી યુદ્ધ ચડવા ઉત્સાહિત થઈ જાય છે. ઘણું વાર ગુરુ મહારાજ પાસે તમે લોકોએ વાસક્ષેપ નંખાવ્યું હશે. પણ એ વાસક્ષેપ આપતી વખતે ગુરુ મહારાજ જે આશીર્વાદ આપે છે, એના મમથી કદાચ અજાણ જ હશે. પણ હવે તે એ આશીર્વાદને મર્મ, સમજાઈ ગયે ને ? ગુરુ મહારાજ શુ કહે છે: નિત્યાગ પારગી હ! આ સંસારનો પાર પામનાર તું થઈ જા. આ આશીર્વાદ મેળવ્યા પછી કર્મ શત્રુની સામે મેદાને પડવા તૈયાર થઈ જવાના ને? ગુરુના શબ્દોમાં મહાન બળ છે. એ સાધકની નિર્બળતાને કયાંય ખંખેરી નાખે છે. કે છે આનંદ મગ્નતાને? આપણે મગ્નતાની વાત કરી રહ્યા હતાં. આત્માની વિચારણામાં અને પરમાત્માના ધ્યાનમાં લીન બનેલી વ્યકિતને જે આનંદ આવે છે, ગ્રન્થકાર કહે છે, તેની સરખામણી કરવા માટે કંઈ ઉપમા જડતી નથી. નેપમેય પ્રિયાલે, નપિ તચન્દનદ્ર' ભેગી મનુષ્યને પ્રિય પાત્રના આલિંગનમાં જે આનંદ આવે છે, એની જોડે કે ગરમીના સમયે ઉત્તમ જાતિના ચન્દનના વિલેપના વડે પ્રાપ્ત થયેલ ઠંડક અનુભવવામાં જે આનંદ થાય છે,

Page #176
ધ્યાનમાં લીન બને ! 157 એની જોડે આ મગ્નતાના આનંદને કદાપિ ન સરખાવી શકાય. ક્યાં આત્મરમણતાને દિવ્ય આનંદ અને ક્યાં આ પર-રમણતા શે સરખામણું થાય એ બેઉની? તે આ શબ્દને બરાબર યાદ રાખેઃ “જ્ઞાનમગ્નસ્ય યછમ, ત૬વતું નવ શક્ય તે” જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં લીન વ્યક્તિ જે આનંદને અનુભવે છે, તે શી રીતે વર્ણવી શકાય? કઈ પણ રીતે ન વર્ણવી શકાય. ગેળની મીઠાશને શી રીતે વર્ણવી શકાય ? હા, ચાખી જરૂર શકાય ! જ્ઞાન અને ધ્યાનની મઝતાને માણે. અનુપમ સુખના બારણે ટકોરા વગાડી તમે દુન્યવી સામ્રાજ્યને કયાંય ટક્કર મારે તેવા ગ - સામ્રાજ્યના સ્વામી બનશે.

Page #177
[18] જીવન કઈ રીતે શાન્ત બને? शमशैत्यपुषो यस्य, विघुषोऽपि महाकथा / किं स्तुमो ज्ञानपियूषे, तत्र सर्वाङ्गमग्नताम् // અપૂર્વ શક્તિમાં મગ્ન છે મુનિરાજ, આ શાન્તિ ક્યા દ્વારમાં થઈને, મુનિ પાસે આવે છે એ જાણવા તમે ખરેખર ઉસુક હશે જ. જેથી એ દ્વાર ખૂલ્લું રાખીને શાન્તિને તમારા મન-મંદિરમાં તમે આમંત્રી શકે. ગ્રન્થકાર કહે છેઃ જ્ઞાન અને ધ્યાનની મઝતાના દ્વારમાં થઈને, શાન્તિ, મુનિ પાસે આવે છે. પણ આ શાન્તિના આગમનની અને એને આમંત્રવાની વિધિને ચર્ચતાં પહેલાં એક વાત તમને પૂછી લઉં? તમને ખરેખર મુનિરાજની શાન્તિ અને એમના સુખ - આનંદ ગમી ગયાં છે? સભા : હા જી. જેટલા મુનિ છે એટલા સુખી અને જે મુનિ બને

Page #178
જીવન કઈ રીતે શાંત બને? 150 એ પણ સુખી બનવા જ જઈ રહ્યા છે, આવું જ તમે માને છે ને ? પુત્રની દીક્ષાના સમાચાર આનંદ કે...? - તમારા કહેવા પ્રમાણે, મુનિપણું એ જ સુખી જીવનનો એક માત્ર માર્ગ છે આવું માનનારા તમે છે. હવે ધારે કે, તમારે એક દીકરો ધંધાર્થે બહાર ગયે અને પહેલે જ તબકકે, પહેલે જ દિવસે એક જ સેદામાં રૂપિયા પાંચ હજાર કે પાંચ લાખ એ કમાણે. આ સમાચાર તમારી પાસે આવે ત્યારે તમને કઈ લાગણી ઉદ્દભવે? અને એની સાથે જ તમારે બીજો પુત્ર ધંધા માટે બહાર ગયા હોય અને ત્યાં કેઈ મુનિરાજ પાસે પાંચ મહાવ્રત ઉચ્ચારી લે-દીક્ષા લઈ લે અને એ સમાચાર તમારી પાસે આવે, ત્યારે ક્યા પ્રત્યાઘાતો તમે આપો ? પાંચ લાખ રૂપિયા દીકરો કમાણે આ સમાચાર તમને આઘાત લાગે (સંસાર વધુ લાંબે - પહોળો - ઊંડે થય માટે) અને દીકરાએ દીક્ષા સ્વીકાર કરી આ સમાચારથી હૈિયું હરખાઈ જાય એવું જ બને ને? કે એથી ઊંધું પણ બને? | મુનિપણું એ સુખને એક માત્ર માર્ગ છે એવું માનનાર પુત્ર દીક્ષિત થયે એ સમાચારથી આનંદિત ન થાય એમ માનવું શક્ય લાગે છે? મુનિવરને જે રીતે જોવા જઈએ એ રીતે હજુ જોઈ

Page #179
160 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા શક્યા નથી કે તે મુનિરાજને જોતાં શીખે. એવી રીતે એમનાં દર્શન કરે કે એમની શાન્તિ, એમના મુખ પરની પ્રસન્નતા તમને આકર્ષ્યા વગર રહે નહિ. ચિલતિપુત્ર ચિલાતિપુત્ર શ્રેષ્ઠી પુત્રી સુષમાને ઉપાડીને જંગલ ભણી મારમાર કરતે જઈ રહ્યો છે, અને પાછળ શ્રેષ્ઠી અને રાજનું સિન્ય દેડી રહ્યું છે. છેડે વખત પહેલાં એ શ્રેષ્ઠીને ત્યાં નોકરી કરી રહેલા ચિલાતિપુત્રને સુષમા પ્રત્યે ગાઢ આસક્તિ થઈ ગઈ હતી, આસક્તિને દેર એ આજે સુષમાને લઈને ભાગી રહ્યો છે. રાજાનું લશ્કર નજીક આવી પહોંચેલું જાણી, બીજે કેઈ ઉપાય ન હોવાથી - સુષમાનું વજન ઉપાડી દોડવું અશક્ય લાગવાથી–તલવાર વડે તેણીનું મસ્તક છેદી, વાળની લટ વડે એ મસ્તક તથા બીજા હાથમાં લેહી નીતરતી તલવાર લઈ જેરથી દોડવા લાગ્યો. આ બાજુ, સુષમાનું ધડ જેવાથી દુખી હૈયે શેઠ રાજસૈનિકે પાછા સાથે ફરે છેઃ હવે આગળ જવાને શો અર્થ? ચિલાતિએ જગલમાં દૂર જતાં એક મુનિવરને જોયા. ધ્યાનમાં લીન મુનિને જોતાં, એમના મુખ પરની દિવ્ય આભા દેખતાં ચિલાતિને થયુ: ઓહ! કેવા સુખી છે આ મહાત્મા ! ચિન્તાને અંશ પણ નથી એમના મુખ પર ક્યાંથી આવી છે આવી શાન્તિ ? બસ, આ એક એવો પ્રશ્ન હતું, જે એના જીવનને

Page #180
જીવન કઈ રીતે શાંત બને? 16. નવી જ દિશામાં દોરી જાય છે. એણે મુનિને કહ્યું મને શાન્તિ શી રીતે મળે ? શાન્તિ મેળવવાનો ઉપાય મને બતાવે. | મુનિએ કાઉસ્સગ પાર્યો અને કહ્યું : ઉપશમ, વિવેક, સંવર એ જ ધર્મ છે. એ ત ને આરાધક પરમ શાન્તિને મેળવે છે. આમ કહી મુનિ આકાશમાગે ચાલ્યા ગયા. ચિલાતિ મુનિએ કહેલા પદે વિચારવા લાગ્યો : ઉપશમ. ઉપશમ એટલે ક્ષમા, ક્રોધનો અભાવ. પણ ક્રોધના-અશાન્તિના પ્રતીક સમી તલવારને તે મેં મારા હાથમાં જ રાખી છે ? છટ ! મને આ શોભે ?' તરત જ એણે તલવારને ફેંકી દીધી. ઉપશમ પછી વિવેક. અરે, હું કે અવિવેકી કે, જેના ત્યાં મેં નોકરી કરેલી, જેનું લૂણ ખાધેલું, તેની જ પુત્રીને મેં ખતમ કરી નાખી? આસક્તિમાં હું કેટલે બધે નીચે ઉતરી ગયો ? અરે, ચિલાતિ ! તારો આ તે કેવો વિનિપાત !" સુષમાનું મસ્તક મૂકી દીધું એણે. “સંવર, મુનિએ કહ્યું : સંવર કર. સંવર એટલે રેકવું. હું કેને કું? પવનને કું? પવનથી ફરફરતા આ વૃક્ષના પાંદડાઓને હાલતાં અટકાવું? કોને રેકું ? કેને અટકાવું? ઓહ ! હવે ખ્યાલ આવ્યો. મારી ઈન્દ્રિય અને મનને રોકવાના છે. એ માટે ધ્યાન જ સર્વશ્રેષ્ઠ છે.” ચિલાતિપુત્ર ધ્યાનમાં ઉભા રહ્યો. લેહીની ગંધે કીડીઓની

Page #181
162 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા ફિજ ત્યાં આવી ચડે છે, અને ચિલાતિને હાથે ને પગે ને શરીરે કરડે છે. પણ ચિલાતિ હવે બદલાઈ ગયે છે. ક્રોધનું સ્થાન કરુણાએ લઈ લીધું છે. જર્જરિત દેહ થોડા સમયમાં નાશ પામે છે અને એ આત્મા સ્વર્ગે સંચરે છે. નાનકડા પ્રશ્નને મોટો જવાબ એક નાનકડી વાતે–એક નાનકડા મંથને કેવું વિરાટ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યું? મુનિનું દર્શન. એમની અપૂર્વ શાન્તિની ઝંખના ને ઝંખનાને પગલે પગલે એક પાપીનું મહાત્મા બનવું. નાનકડા પ્રશ્નનો કેટલો મોટો જવાબ ! કેટલે મેટો !! આ વાત–ચિલાતિપુત્રની–એટલા માટે કહી કે, આટલા બધા મુનિવરેને જોયા પછી કઈ મુનિવરને પૂછવાનું તમને મન થયું કે, સાહેબ ! આપ આટલી બધી શાતિ પામવાનો માર્ગ બતાવો ને ! કદાચ પૂછી ન શકયા હો, પણ પૂછવાની ઈછા તો જાગી છે ને? “જાગ્યા ત્યારથી સવાર.” હજુય એ ઈચ્છા જાગી જાય તે વધે નથી. અહી ગ્રંથકાર કહે છેઃ “શમશેત્યપુષે યસ્ય વિપ્રાપિ મહાકથા.” જ્ઞાનના અમૃતનું એકાદું બિંદુ-ટીપુ મળી જાય તોય અંદર શાતિ પ્રસરી જાય છે, તે પછી એ જ્ઞાનના અમૃત ભરેલા કુંડમાં સ્નાન કરવાથી જે આધ્યાત્મિક આનંદ મળે છે, તેની તે વાત જ શી કરવી ? “કિ તુમ જ્ઞાન-પીયૂષે, તત્ર સર્વાગમગ્નતામ” મનતા દ્વારા સમતાને-શાન્તિને મેળવે.

Page #182
[19] કરુણાભીની આંખમાંથી.... यस्य दृष्टिः, कृपावृष्टिः गिरः शमसुधाकिरः / . तस्मै नमः शुभज्ञान-ध्यानमग्नाय योगिने // જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં મગ્ન મુનિની આંખમાં હોય છે કરુણું અને મુખમાં હોય છે અમૃત રસ નિઝરતી વાણી. ધરતીની ભીનાશ બહાર હરિયાળા ઘાસ રૂપે દેખાયા વગર રહે નહિ, તેમ અંદર રહેલું જ્ઞાન અને ધ્યાન, બહાર પ્રસર્યા વગર કેમ રહે? જ્ઞાનમાં અને ધ્યાનમાં જ્યારે પણ મગ્નતા આવે છે, ત્યારે એ મગ્નતા ચેતન સૃષ્ટિ જોડે ગાઢ સંબંધ બાંધવામાં સહાયક બને છે. કરુણ અને વાણીની મીઠાશ, પિલા સંબંધને છતું કરનારાં ત છે. મુનિની કરુણું એ વાસ્તવિક કરુણ છે, કારણ કે એ માત્ર દ્રવ્ય દયામાં નહિ પણ ભાવ દયામાં પરિણમે છે. સામાન્ય લોકોને માત્ર દુખીને જોઈને જ દયા આવે.

Page #183
164 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા મુનિને માત્ર દુખીને નહિ પણ કહેવાતા સુખીને જોઈને પણ દયા આવે ! કરોડપતિ, પણ જે એ આરાધના વગરને હોય તે મુનિ એની દયા ચિન્તવે! સમજ્યા? તમે સંસારમાં રહ્યા છે એ મુનિને ગમે નહિ, હે ! અમને પ્રસન્ન કરવા માટે તમારે શું કરવું જોઈએ? દીક્ષિત થવું જોઈએ. કમસેકમ શ્રાવક તો બનવું જ જોઈએ. આવું લક્ષ્ય નક્કી કર્યું છે? કે પછી ધનપતિ થવાનું જ લક્ષ્ય નક્કી કર્યું છે? લક્ષ્ય તરીકે ઘનની જ વૃદ્ધિ છે કે આરાધના વૃદ્ધિનું ય લક્ષ્ય રાખ્યું છે ? આરાધના વધે અને પાપ ઘટે તેમ શ્રાવકની પ્રસન્નતા વધવી જોઈએ. પાપ કેમ ઘટે એ માટે જ ચિન્તન કરે છે ને? વાત એક સાળવીની એક ગામમાં એક જ્ઞાની ગુરુ ભગવન્ત પધાર્યા હતા. સેંકડે - હજારો ભાવિકે એમની દેશના સાંભળવા માટે આવેલા. એક સાળવી - વણકર પણ આવેલે. ગુરુ મહારાજની દેશના સાંભળીને બધા ભાવિકે તો પિત– પિતાને ત્યાં ગયા. બેસી રહ્યો છે એક માત્ર સાળવી. આંખમાંથી આંસૂ દડી રહ્યા છે. ગુરુ મહારાજ એને પૂછે છે કેમ ભાઈ ! જીવદયા આદિ ધર્મ તે ખબર પળાય છે ને ? આ મનુષ્યને અવતાર ધર્મ - કાર્ય માટે મળે છે. તમારી સાચી ખબર લેનાર કેણ? ગુરુ જ ને ?

Page #184
કરુણાભીની આંખમાંથી... બીજા કેઈનેય મળે તે એ પૂછશે: તબિયત કેમ છે ? ધંધા - પાણી કેમ ચાલે છે? આ ખેખાની ખબર લેનારા ઘણું મળશે, પણ તમારા આત્માની ખબર લેનારા કેટલા ? ગુરુ મહારાજ પાસે જાવ, તે તરત પૂછેઃ ધર્મ આરાધનામાં કંઈ વૃદ્ધિ કરી કે નહિ? તમારા બંગલા - મેટરથી મુનિ પ્રસન્ન થાય નહિ. તમારી આરાધનાની પ્રગતિ જાણીને જ એ ખુશ થાય. સભા H એટલે તે ઘણા ઉપાશ્રયે આવતાં ગભરાય છે ! દવાખાને જતાં ગભરાય કણ? નાનું બાળક. એના મનમાં ડોકટરને “હાઉ” હોય તમારા મનમાં હેય ખરો? કેમ નહિ? બાળકને શરીરની ચિન્તા નથી. એથી શરીરમાં જ્ઞાન પણ એનામાં નથી. ઉલટ એ ડોકટરથી ગભરાય છે. પણ તમે તો ફી આપીને પણ ડૉકટર પાસે શરીર “ચેક - અપ' કરાવી આવે ને ? એમ ગુરુ પાસે જતાં ગભરાય કોણ? જેને આત્માની ચિન્તા ન જાગી હોય છે. તમને તે તમારે આ આત્મા કર્મના રોગોથી ઘેરાઈ ગયે છે એનું પૂરે પૂરું દુખ છે ને? પેલા સાળવીને જ્યારે ગુરુ મહારાજે પૂછ્યું કે, ભાઈ! ધર્મ - કાર્ય બરોબર થાય છે ને? ત્યારે એ ગળગળા અવાજે બોલ્યો H ભગવંત! મારું શું થશે ? આપની આજની દેશના સાંભળ્યા પછી તે હવે મને ચેન પડતું નથી. મેં તે ખૂબ પાપ કર્યા છે અને હજુ પાપમાં જ સબડી રહ્યો છું પ્રભુ! મારે ઉદ્ધાર શી રીતે થાય?

Page #185
166 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા એવી કેટલી દેશના સંભળાણું..! એવાં કેટલાં વ્યાખ્યાન સંભળાયા કે, જે વ્યાખ્યાન સાંભળ્યા પછી ન ખાવાનું ગળે ઉતર્યું હોય, ને ન નિરાંતે સૂઈ શક્યા છે. ડોકટર પાસે દદી જાય અને ત્યારે દાક્તર તેને કેન્સરના સ્પેશિયાલિસ્ટ પાસે જવાની સૂચના આપે તાય પેલે ધ્રુજી જાય ને? એને એ રાત્રે ઊંઘ આવે? ડૉકટરે ખાલી શંકા જ વ્યક્ત કરી છે. અને એ શંકા ખોટી પણ કરી શકે. પણ એ “ખાલી વહેમ પણ પેલાની નીંદને હરામ કરી નાખે. એમ, પાપ રૂપી કેન્સરના રેગે ચારે બાજુથી હુમલે કરી દીધું છે, એવું વ્યાખ્યાનમાં સાંભળ્યા પછી ઊંઘ ઊડી જાય ને? પેલો સાળવી અંદરથી ખળભળી ઉઠયો છે. એ ગુરુને કહે છેમારું શું થશે? આ પાપ મને ક્યાં લઈ જશે? અને પેટ છૂટી વાત એ ગુરુ મહારાજ પાસે કરે છેદારુનું મને ભંયકર વ્યસન છે. થોડી થોડી વારે દારુ પી પડે છે. હું સમજું છું કે, આ ખરાબ છે. પણ શું કરું? વ્યસનમાં બૂરી રીતે ફસાઈ ગયે છું. દારુ લેવામાં થોડી વધુ વાર થાય તે નસ ખેંચાવા માંડે, જીવ ગભરાવા લાગે, બેચેની થઈ જાય, ગુરુ મહારાજ વિચારે છે કે આને કયે માર્ગ દર્શાવ? એમણે કહ્યું : તું “ગંઠસી”નો નિયમ લે. એક સૂતરની દેરી રાખવાની ખાવા - પીવાનું. ખઈ - પી એ દેરીની ગાંઠ લગાવી દેવાની. એ ગાંઠ લાગી, એટલે મેઢા

Page #186
કરુણાભીની આંખમાંથી... 167 પર તાળું લાગી ગયું સમજવાનું, ખાવા - પીવાનું બધું બંધ ! ફરી એ ગાંઠ છેડીને પછી ખાવા - પીવાનું ચાલુ કરવું. સાળવીએ વિચાર્યું? આમાં શું વાંધો છે? ગમે તેટલી વાર ખાવા –પીવાને વાંધો નથી; ફક્ત દેરીને ગાંઠ લગાવવાની અને છેડવાની પ્રક્રિયા કરવાની. એણે કહ્યું: પ્રભુ! આ નિયમ હું રાખીશ. મને નિયમ આપે. નિયમની મહત્તા સમજાવી ગુરુએ તેને અભિગ્રહ કરાવ્યા. ગુરુ મહારાજ અન્યત્ર વિહરવા લાગ્યા. સાળવી અભિગ્રહ પાળવા લાગ્યા. પણ એમાં એક દિવસ કસેટી થઈ. દેરીને “સરડકા ગાંઠને બદલે મડા ગાંઠ લાગી ગઈ! ઉકલી ઉકલે જ નહિ. ઘણી મહેનત કરી, પણ વ્યર્થ. અને આ બાજુ દારુ વગર નસ ખેંચાવા લાગી. ચેન પડે નહિ. સમય વીતતો ગયો, તેમ શરીરની હાલત ગંભીર બનવા માંડી. સગા - વહાલા ભેગા થઈ ગયા. એના સગા - વહાલા એટલે બધા ધર્મના ખ્યાલથી સે જોજન દૂર રહેલા. એ બધા કહેઃ હવે હમણું તે આ બધાને બાજુમાં મૂકે, પછી બધા વિચાર કરશું. પણ આ હતે મક્કમ માણસ. લીધી ટેકને પ્રાણ જાય તે પણ ન છોડનારે. એ કહે છેઃ મરવાનું તે છે જ એકવાર; અને એ રીતે મોતને ભેટવા તૈયાર થઈને બેઠે છું; પણ નિયમને તે સહેજે ખંડિત નહિ કરું. “પ્રાણ જાય અરુ નિયમ ન જાઈ! " પ્રાણ ભલે જાય, નિયમ ન ખંડા જોઈએ.

Page #187
168 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા વ્યાખ્યાન સાંભળવા જતા હે અને...! હું એ કહેવા માગું છું કે, આરાધના આવા ફેસ સાથે કરો. આરાધકને સબળ, તાકાતવાન જોઈ અમને આનંદ થશે. રોજ વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવતા હો તમે. નિયમિત. પણ એકાદ દિવસ વ્યાખ્યાનના સમયે જ વેવાઈ આવી જાય તે? વેવાઈને લઈને વ્યાખ્યાનમાં આવો કે વેવાઈની સરભરામાં વ્યાખ્યાન ચૂકે ? પેલે સાળવી મક્કમ મનને માનવી છે. નિયમમાં દઢ રહેલે તે થેડા સમયમાં મરીને દેવ થાય છે. દેવ થયા પછી જ્ઞાનથી પૂર્વ ભવ દેખે છે. તરત વિચાર આવે છે. ગુરુ મહારાજ ન મળ્યા હતા અને નિયમ ન આપ્યો હેત તે મારી શી ગતિ થાત? નરકમાં ય જેનું ઠેકાણું ન પડે એ માણસ દેવગતિમાં આવ્યા, તે કેના પ્રભાવે? ગુરુદેવનો જ પ્રભાવ છે આ તે. એ તરત ગુરુ મહારાજ પાસે આવે છે, અને કહે છે H ભગવંત! આપની કૃપાથી જ આ બધું પામ્યો છું. હવે આ જીવન તમારે ચરણે છે. મને હવે સારાં સારાં કાર્યો માટે પ્રેરણું આપે. આજ્ઞા ફરમા. શાસન જેને હૈયે વસ્યું! આ શાસન, એને પ્રરૂપનાર પરમાત્મા અને એ શાસન સ્પર્શાવનાર સદ્દગુરુ પ્રત્યે સાધકના હૈયામાં કે ભાવ હોય ? એ સમજે છે કે, હું જે પામ્ય છું, મેં જે વિકાસ કર્યો છે, એ કોના બળે ? આ દેવ - ગુરુના

Page #188
કરુણુભીની આંખમાંથી.... પ્રભાવે જ. અગણિત ઉપકાર છે એમના મારા પર. આવું વિચારેનારો આત્મા શાસન માટે સઘળુંય ભેચ્છાવર કરી દે તો એમાં શી નવાઈ ? શાસનને કાજે પિતાનું સર્વસ્વ અર્પવા તૈયાર આરાધકોને નજર સામે રાખે. એમને આદર્શ તરીકે રાખે. જેથી એમના જેવા થવાની શક્તિ મળે. પેલે દેવ શાસન માટેના કેઈ કાર્યને લાભ પિતાને આપવા ગુરુ મહારાજને વિનંતી કરે છે. તમે આવી વિનંતી કેટલી વાર ગુરુ ભગવંતને કરી છે? સાધક વિચારે કે, સંસાર કાજે તો કાયાને ખૂબ ઘસી, અનંતા જનમે બરબાદ કર્યા; હવે શાસન માટે આ શક્તિઓ વપરાવી જોઈએ. અને આવી વિચારણાવાળે શું કરે? ગુરુ પાસેથી એવાં કાર્યો માટે માર્ગદર્શન મેળવે. ગુરુ મહારાજ દેવને કહે છે: તીર્થાધિરાજ શત્રુંજય પર્વત પર એક મિથ્યાદષ્ટિ દેવ પેધી ગયો છે અને યાત્રાળુઓને ખૂબ હેરાનગતી એણે કરવાથી એ મહાતીર્થની યાત્રા આજે બંધ થઈ ગઈ છે. તું ત્યાં જા અને પેલા દેવને ત્યાંથી કાઢી મૂક. ગુરુ ભગવંતની આશિષને બળે આ દેવ પિલા દેવને તગડી મૂકે છે. આ દેવ તે જ કપદી યક્ષ - કવડ જક્ષ. ગુરુ મહારાજની એક જ દેશના દ્વારા પાપ પ્રત્યે તિરસ્કાર પેદા થયે તે આ સાળવી આટલે ઉચે પહોંચી શક્યો.

Page #189
170 જ્ઞાનસાર પ્રવચનમાળા નયણે કરુણા, વયણે અમરત! જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં મગ્ન મુનિની એ મગ્નતાનાં બાહ્ય ચિહ્નોની આપણે વાત કરી રહ્યા હતા. ગ્રંથકાર મહા પુરુષે કહ્યું કે, “યસ્ય દષ્ટિ કૃપાવૃષ્ટિ, ગિરઃ શમસુધાકિરઃ”જ્ઞાની, ધ્યાની મુનિની આંખમાં હોય કૃપા - કરુણા અને મુખમાં હોય અમૃત રસ ઝરતી વાણી. પાપીને ય પાવન કરી દે તેવી વાણી. અદભૂત વ્યાપ છે એમની કરુણાને. દીન, કૂર ને ધર્મ વિહેણા, દેખી દિલમાં દર્દ ઝરે, કરુણા ભીની આંખોમાંથી, અશ્રુને શુભ સ્રોત વહે...” જેવી પંકિતઓનું સાકાર સ્વરૂપ એમની કરુણામાં આપણને જોવા મળે. નમન છે એવા જ્ઞાન અને ધ્યાનમાં મગ્ન યોગિ પુરુષ ને !

Page #190
_