Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
AMIT
* * *
* * * . . - -
-
-
. NIN/film/
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકના ગ્રાહકોને
૨૩-૨૪ માં વર્ષની ભેટ.
ITIATI" ||રા
જા
શ્રી શાંતિસૂરિ કૃત
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
CHECKSƏa escucoccaecaCKBS
©લ$$$$$$982®®e®©હEDG2025
પ્રસિદ્ધકર્તા, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા.
ભાવનગર,
$$$20
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
- in antici
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકના ગ્રાહકોને ૨૩-૨૪ મી ભેટ.
Conce
G
[4
શ્રી શાંતિ સૂરિ કૃત—
ધર્મરત્નપ્રકરણ.
(જેમાં ધર્મ રત્નને યેાગ્ય થવા માટે સર્વ ધર્મસ્થાનની સાધારણ ભૂમિકારૂપ એકવીશ ગુણા, ભાવશ્રાવક અને ભાવસાધુનું વિસ્તારપૂર્વક અનેક રસિક કથાઓ સહિત સ્વરૂપ આવેલ છે )
ધરૂપી રત્નના અર્થી મનુષ્ય માટે— પ્રસિદ્ધ કર્યાં,
શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા.
ભાવંતગર.
કી. રૂ. ૧૦
સ્થાન ૦૮
mirartin
શ્રી જૈન આત્માનદ ગ્રંથો
»
*/
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
100 100 100
ભાવનગર - ધી ‘આનંદ’ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસમાં શાહ ગુલાબચંદ લલ્લુભાઇએ છાપ્યું. 090990P
H...... પ્રસિદ્ધકર્તા, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા. ભાવનગર.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
તો -
પ્રસ્તાવના. શિક
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિકના ગ્રાહકોને આ ત્રેવીસમા તથા ચાવી
શમા વર્ષની “ શ્રી ધર્મરત્ન પ્રકરણ” નામની બુક ભેટની બુક. ભેટ તરિકે આપતાં અમને આનંદ થાય છે. દર વર્ષે
વિવિધ વિષયો, તત્ત્વજ્ઞાન, ઇતિહાસ, ચરિત્ર, કથાનુયોગ અને આચાર વિગેરેના પુસ્તકે ઉદાર ભાવનાથી ભેટ આપવામાં આવે છે તેથીજ તેવો આનંદ થાય તે સહજ છે. આ ગ્રંથના કર્તા શ્રી શાંતિસૂરિ મહારાજ છે, કે જેઓ શ્રી બ્રહદ
ગ૭માં શ્રી સર્વદેવસૂરિના શિષ્ય શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિના ગ્રંથકર્તા મહા શિષ્ય હતા. તેઓશ્રીએ સંવત ૧૨૭૧ ના વૈશાક સુદ ૮ ભાને પરિચય ગુરૂવારના રોજ આ ગ્રંથ રચ્યો છે અને તે પાવૃત્તિ અને કાળ. સાથે છે. આ ગ્રંથના રચનાર મહાત્માથી અર્વાચીન શ્રી
દેવેંદ્રસૂરિએ આ ગ્રંથની બીજી મોટી ટીકા ચૌદમા સૈકાના આરંભમાં રચેલ છે. તેટલી સામાન્ય હકીકત, આ ગ્રંથ મૂળ આ સભા તરફથી બાર વર્ષ પૂર્વે પ્રક્ટ થયેલ છે, તેની પ્રસ્તાવનામાંથી મળેલ આ સ્થળે આપી ગ્રંથકર્તા મહાન પુરૂષે મંદબુદ્ધિવાળાને બોધ થવા માટે આ ધર્મરત્ન ગ્રંથ લખ્યો છે અને ધર્મ ગ્રહણ કરવા તથા તેનું પાલન કરવા માટે સંક્ષિપ્તમાં જે ઉપદેશ આપે છે તે સામાન્ય રીતે હવે જણાવીયે છીયે. આ ગ્રંથમાં શ્રાવક અને સાધુના સંબધથી બે પ્રકારના ધર્મરત્ન
કહેલ છે. જેને એકવીશ ગુણરૂપી રત્નની સંપત્તિ સુસ્થિર ગ્રંથપરિચય. છે, તેજ મનુષ્ય આ (શ્રાવક અને સાધુ ) બંને પ્રકા
રના ધર્મરત્નને મેળવી શકે છે, અને તે એકવીશ ગણોએ જે યુક્ત હોય એ મનુષ્ય સદા ધર્મરત્નને યોગ્ય છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આ ગ્રંથમાં મુખ્યત્વે કરીને ત્રણ વાચના ( વિષ) ઉપર વિવેચન
કરેલ છે. પ્રથમ સર્વધર્મ સ્થાનની સાધારણ ભૂમિ ગ્રંથમાં આપ- કારૂપ એકવીશ ગુણનું સ્વરૂપ, બીજામાં ભાવ વામાં આવેલ શ્રાવકના લક્ષણ અને તેનું વિવેચન અને ત્રીજા વિષય ત્રણ વાચના. તરીકે ભાવસાધુના લક્ષણે અને સ્વરૂપ અને
છેવટે ધર્મરત્નનું અનંતર અને પરંપર ફળ બતાવેલ આ ગ્રંથમાં ત્રણે વાચનામાં જુદા જુદા વિષય ઉપર અાવીશ કથાએ આપી દરેક વિષયની પુષ્ટિ કરેલ છે. છે. આ ગ્રંથનું નામ ધર્મરત્ન છે. અને તેના અધિકારી ઉત્તમ
શ્રાવક અને અનગાર કે જે ૨૧ ગુણો જેમનામાં ધર્મરત્નના અ- બિરાજમાન–સુસ્થિર હોય તે છે તેથી પ્રથમ શ્રાવક ધિકારી પ્રથમ કોને કહે તે સંક્ષિપ્તમાં જણાવીયે તો તે અસ્થાને શ્રાવક રત્નને નહિ ગણાય. સામાન્ય અર્થ અને તેના ભેદ.
શ્રાવક શબ્દનો અર્થ નીચે મુજબ છે.
શ્રદ્ધાળુ ભાતિ કૃતિ શાસનં, धनं वपेदाशु वृणोति दर्शनम् । कुंतत्यपुण्यानि करोति संयम, तं श्रावकं प्राहुरमी विचक्षणाः
“શ્રી નિનન જf” ભાવાર્થ—જે શ્રદ્ધાળુપણાને દઢ કરે, જિનેશ્વર ભગવાનની આજ્ઞાને શ્રવણ કરે, શુભ ક્ષેત્રમાં ધનને શી વાવે (વ્યય કરે) સમ્યત્વને વરે, પાપોનો નાશ કરે, સંયમ કરે (મન ઇંદ્રિયને વશ કરે) તેને વિચક્ષણ પુરૂષો શ્રાવક કહે છે.
શ્રાવકે શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારના કહેલા છે. કુલ માગતથી પ્રાપ્ત થયેલ હોય, પરંતુ ત્રતાદિક ન લે ત્યાં સુધી તે પ્રથમ નામ શ્રાવક, કેઈનું નામજ શ્રાવક
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોય તે બીજે નામ શ્રાવક, તેમજ ચિત્રામણ કે મૂર્તિમાં શ્રાવપણું સ્થાપ્યું હોય તે ત્રીજા સ્થાપના શ્રાવક. આ ત્રણ પ્રકારના શ્રાવકને શ્રાવક કહેવામાં આવતા નથી, પરંતુ ચોથા ભાવ શ્રાવકને માટે અત્રે કહીયે છીયે, આ ધર્મરત્ન ગ્રંથમાં બતાવેલ ગુણને અધિકારી પણ તેજ હોઈ શકે છે. ઉપરના લેકમાં શ્રાવક કેને કહેવો તે બતાવ્યું છે તે ભાવ શ્રાવકને માટેજ છે; કારણ કે તે પુરૂષ જેના દર્શનની અનેક પ્રકારે પરીક્ષા કરી તેના ઉપર વિશેષ શ્રદ્ધાળુ થાય, જિનેશ્વર ભગવાનના શાસ્ત્રો નિરંતર સાંભળવાથી સંસારનું અસારપણું અને લક્ષ્મીની ચંચળતા જાણતાં પિતાને પ્રાપ્ત થયેલ ધન શુભ ક્ષેત્રમાં કીર્તિ, નામ વગેરેની અપેક્ષા રાખ્યા વિના લાભાલાભ જાણું વાપરે, આવી સ્થિતિ થાય ત્યારે સમ્યકત્ત્વ પ્રાપ્ત થયું છે તેમ જાણવું અને સમ્યકત્વ રત્નની પ્રાપ્તિ થઈ તો પછી સ્વયમેવ પાપનો નાશ થઈ જાય છે અને ઈ િતથા મન સહજ પ્રયત્નથી વશ થાય છે તેથી સંયમ કરનારે થાય છે. આવા લક્ષણે વાળાજ ખરેખર શ્રાવક છે અને તેવો પુરૂષજ ધર્મરત્નને યોગ્ય હોય છે. હવે શ્રાવક શબ્દનો અર્થ સંક્ષિપ્તમાંજ જણાવી આ ગ્રંથ કે જેનું નામ
ધમરત્ન છે, તે ધર્મ કેને કહે અને તે ધર્મરૂપી રન ધમકેને કહેવો? ઉપાર્જન કેમ થાય તે આ ગ્રંથના કર્તા મહાત્માએ
જે જણાવેલ છે તે કહેવામાં આવે છે. દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને જે ધારણ કરી રાખે તે ધર્મ કહેવાય છે. તે ધર્મજ સમગ્ર અનર્થોને નાશ કરવામાં હેતુભૂત હોવાથી તથા કલ્યાણના સમૂહને કરનાર નાર હોવાથી રત્નરૂપ છે. આવા ધર્મરત્નની જેઓ પ્રાર્થના કરે તેઓ ધર્મ રત્નના અર્થીઓ ( અધિકારીઓ ) કહેવાય છે. જે સ્ત્રમાં કહેલા દોષવાળો ન હોય તે અધિકારી કહેવાય અને જે વિનયવાળો, ગુરૂ પાસે પ્રાપ્ત થયેલ અને ધર્મને પૂછનાર હોય તેજ આ ધર્મરત્નને અર્થી કહેવાય છે.
આ અપાર ભવસાગરમાં ભ્રમણ કરતાં પ્રાણીઓને મનુષ્યપણુંજ પામવું પ્રથમ દુર્લભ છે, તેમાં વળી અનર્થોને દૂર કરનાર સદ્ધર્મ રૂપી શ્રેષ્ઠ રત્ન પામવું તે તે અતિ દુર્લભ છે. વિકલેંદ્રિયને તો ધર્મપ્રાપ્તિ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેજ નહિ અને પચેંદ્રિય જીવોને તેની યોગ્યતાના હેતુરૂપ (મનુષ્યભવ, કર્મભૂમિ, આર્યદેશ, ઉચ્ચ કુળ, દીર્ઘ આયુષ્યની પ્રાપ્તિ, ધર્મશ્રવણ કરવાની શ્રદ્ધા, સદ્દગુરૂનો વેગ, ધર્મનું શ્રવણ કરવું) ગુણની સામગ્રી રહિત હોય તે તેમને પણ ધર્મરૂપી રત્ન સુલભ નથી. જેથી એકવીશ ગુણવાળે જીવ ધર્મ પ્રાપ્તને યોગ્ય છે. તે પ્રથમ ગ્રંથકાર મહારાજે બતાવેલ છે; જેમ મહેલ
બનાવવા માટે હાડકાં વગેરે શલ્ય દૂર કરી પાયે ચણવાનો પ્રથમ વાચના આદર કરવામાં આવે છે, કેમકે તે વગર મજબુત પ્રાસાદ એકવીશ ગુણનું બનતો નથી, તેમ ધર્મના અર્થ જનોએ આ ગુણે - સ્વરૂપ. સારી રીતે ઉપાર્જન કરવા જોઈએ, કારણકે વિશિષ્ટ
પ્રકારના ધર્મની પ્રાપ્તિ તે ગુણોનેજ આધિન છે તેથી તે શ્રાવકના એકવીશ ગુણ અક્ષકપણું વગેરેનું સરલ અને સુંદર વિવેચન કથાઓ સાથે પ્રથમ વાચનામાં આપેલ છે.
૧ પ્રથમ અક્ષકપણું–સ્વપરને ઉપકાર કરવામાં શક્તિમાન હોય, અને ગંભીરતાવાળા અને બુદ્ધિની નિપુણતા સહિત હોય તે ત્રણે બાબતને વિસ્તારથી જણાવી તે ઉપર નારદ અને પર્વતકની કથા આપી આ ગુણનું રવરૂપ સમજાવેલ છે. બીજો પ્રશસ્ત રૂપવાળે–તે ઉપર ચંદના સાધ્વીની કથા, ત્રીજા સેમ્ય પ્રકૃતિ ગુણ ઉપર અંગઋષિની કથા, ચોથા લેકપ્રિય ગુણ ઉપર સુજાતની કથા, પાંચમા અક્રૂર ગુણ, છઠ્ઠા પાપભીરૂ ગુણ ઉપર સુલસની કથા, સાતમા અશઠપણું આઠમા સુદાક્ષિણ્યતા ગુણ ઉપર સુલકનું દષ્ટાંત, નવમા લજ્જાળુ ગુણ ઉપર ચંડરૂદ્ર સૂરિનું દષ્ટાંત, દશમા દયાળુપણાના ગુણ ઉપર ધર્મરૂચિનું દષ્ટાંત, અગ્યારમા મધ્યસ્થ ગુણ ઉપર સોમવસુનું દષ્ટાંત, બારમા ગુણાનુરાગી ગુણ ઉપર ધનસાર્થવાહ અને વંકચૂળનું દષ્ટાંત, તેરમા સત્કર્થ ગુણ, ચંદમાં સુખક્ષયુક્ત ગુણ, પંદરમા દીર્ઘદશીપણાના ગુણ ઉપર ધનશ્રેણીનું દૃષ્ટાંત, સેળ વિશેષજ્ઞ, સતરમાં વૃદ્ધાનુગગુણ, અઢારમે વિનયગુણ ઉપર પુષ્પસાલના પુત્ર ફળસાલનું દષ્ટાંત, એગણુશમાં કૃતજ્ઞતાના ગુણ ઉપર ભીમનું દષ્ટાંત, વીશમા પરહિતાર્થકારી ગુણ ઉપર વિજયનું દષ્ટાંત અને એવીશામાં લધલક્ષ્ય નામના ગુણ ઉપર આર્ય રક્ષિતની કથા, સાથે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે તે ગુણોનું સામાન્ય અને વિશેષ રીતે વિસ્તારથી સ્વરૂપ જણાવી તે ઉપર ઉપરોક્ત કથાઓ આપી ગ્રંથકાર મહારાજે આ પ્રથમ વિષયને બહુજ સરલ કરી આપે છે કે જેથી વાંચકે કે જિજ્ઞાસુ તેને સુગમતાથી આદર કરી શકે. છેવટે આ વિષયનો ઉપસંહાર કરતાં આ એકવીશ ગુણે પૈકી કેટલા ગુણ હોય તે પુરૂષ ધર્મનો અધિકારી થઈ શકે ? તેમ ચિત્રકાર જેમ પ્રથમ ભૂમિકા શુદ્ધ કરે છે, તેમ ધર્મરત્નના અધિકારી થવા માટે ભૂમિકા શુદ્ધ કરવારૂપ આ ગુણે પ્રાપ્ત કરવા જોઈએ તેમ જણાવી આ પ્રથમ વિષય સમાપ્ત કરવામાં આવેલ છે. બીજા ભાવશ્રાવકના વિષયમાં પ્રથમ ભાવશ્રાવક કોને કહેવા ? ચાર
પ્રકારના શ્રાવકેનું વર્ણન, ભાવશ્રાવકના છ લિંગનું બીજી વાચના- સ્વરૂપ, (સાંભળવું, જાણવું, ગ્રહણ કરવું અને પાળવું, ભાવશ્રાવકનું એ ચાર પ્રકારના કૃતવૃત કર્મનું વિવેચન, તેના ઉપર સ્વરૂપ. આરોગ્યકિજની કથા, શિલવંત શ્રાવક કેને કહે? તેના
શું ગુણદોષ ? તેના ઉપર મહાશતકની કથા, ભાવશ્રાવકના પાંચ ગુણનું સ્વરૂપ, ત્રીજા લક્ષણ ઉપર યશસુયશની કથા, ચોથા લક્ષણ ઉપર ધર્મનંદનનું દષ્ટાંત, ત્રીજા ચોથા ભેદ ઉપર સંપ્રતિ રાજાનું દષ્ટાંત, પાંચમા લક્ષણ પ્રવચન કુશળ ઉપર શ્રાવકધર્મ રાજાની કથા, ભાવના વિષયવાળા બીજા સત્તર લિંગોમાં, આગમપૂર્વક ક્રિયાઓ કેમ કરવી? દેવગુરૂ વંદન વિધિ, પ્રત્યાખ્યાન વિધિ, ધર્મ-ક્રિયા કરતાં લજજા નહિં પામવા ઉપર નાગદેવ અને દત્તકીની કથા, દેહસ્થિતિના કારણરૂપ ધન વગેરેમાં ભાવશ્રાવક કેમ રહે છે તેનું વિવેચન, ચારિત્રના મનોરથ ચિંતવને મંદ આદરવાળો થઈ ગૃહવાસ પારકે ગણી તેનું પાલન કરે તેજ ભાવશ્રાવક તે ઉપર વસુશ્રેણીના પુત્ર સિદ્ધની કથા, વગેરે હકીકત વાંચતાં આલ્હાદ ઉત્પન્ન કરે તેવી હકીક્ત, તેમજ મોક્ષાભિલાષિ જનો ખાસ જાણવા અને આદરવા લાયક હાઈને ગ્રંથકર્તા મહાત્માએ બહુ સુંદર અને ક્ટ રીતે જણાવેલ છે. આ રીતે બીજા ભાવશ્રાવકના વિષયને સમાપ્ત કરી ત્રીજા ભાવસાધુનું સ્વરૂપ બતાવતાં આ પ્રમાણે સત્તર ગુણેએ કરી યુક્ત ભાવશ્રાવક દ્રવ્યસાધુ શી રીતે છે?
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે પ્રથમ જણાવી આવા દ્રવ્યસાધુ કુશળ અને ઉપાર્જન કરતાં શીધ્રપણે
ભાવસાધુપણું પામે છે તે રીતે ત્રીજા ભાવસાધુનો વિષયને ત્રીજી વાચના- સંબંધ જોડી ભાવસાધુનું સ્વરૂપ જણાવવામાં આવે છે. ભાવસાધુ કેને પ્રથમ ભાવસાધુની સામાન્ય વ્યાખ્યા જણાવી ભાવકહેવા ? સાધુ કેવા હોય તે જાણવા માટે તેના સાત લિંગ
| (સમગ્ર કિયા માર્ગોનુસારી હેય, ધર્મમાં ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધા, સરલ ભાવને લીધે પ્રજ્ઞાપનીયપણું, ક્રિયાઓ કરવામાં અપ્રમાદિપણું, બની શકે તેવા અનુષ્ઠાનમાં આરંભ, ગુણને વિષે અત્યંત અનુરાગ, અને અત્યંત ગુરૂની આજ્ઞાનું આરાધન) ના સ્વરૂપ સાથે અતૃપ્તિ કેને કહેવી ? શુભ દેશના, શ્રુતદાન કેમ આપવું, દેશનાશુદ્ધિ, ખલિતશુદ્ધિ, વગેરે અનેક વિષયોના અંતર્ગત–વિવેચનો અને પાંચમા લિંગ ઉપર આર્ય મહાગિરિ અને અશક્યાનુષ્ઠાન ઉપર શિવભૂતિની કથા આપી તે લક્ષણને સરલતાપૂર્વક સમજાવેલ છે.
તેમજ છેવટે સાતમા લિંગ ગુરૂઆશા આરાધનને માટે કહેવામાં આવતાં, શ્રી આચારાંગસૂત્રમાં જણાવેલ ગુરૂકુળ વાસમાં રહેતા સાધુને પ્રગટ થતાં ગુણો અને ગુરૂકુળ વાસમાં વસવું તે સર્વ ગુણનું મૂળરૂપ છે, તે બતાવી ગુરૂકુળ વાસને ત્યાગ કરવાથી શુદ્ધ ભિક્ષા, ઉપધિ વગેરે આગમમાં સારા કહ્યા નથી તેના ઉપર શબરરાજની કથા અને સાથે બહેંતાલીશ પ્રકારના આહારના દેષનું સાથે જ સ્વરૂપ આપી આ ભાવસાધુના સાત લિંગલક્ષણોનું વિસ્તારપૂર્વક ખાસ જાણવા યોગ્ય વિવેચન કરવામાં આવેલ છે. ત્યારબાદ જે ગુણવાન હોય તે જ ગુરૂ અને યથાર્થ રીતે શાસ્ત્રના અર્થને જે કહે તેવો ગુણ હોય તે ગુરૂ એટલી ટુંકી વ્યાખ્યા કરી છે વ્રતનું પારણું, છ કાયની રક્ષા, અકય, ગૃહી ભાજન, પભ્રંક, નિષદ્યા, સ્નાન, અને શેભા એ છ વસ્તુનો ત્યાગ તેવા મુખ્ય અઢાર ગુણ સહિત તેને ગુરૂ કહેવા, અને તેની સેવા, આશા, ફળ આપનાર છે. આટલું ગુરૂ માટે જણાવી ત્યાં શિષ્ય શંકા કરે છે કે પ્રમત્ત ગુણસ્થાને રહેલા સાધુઓને સર્વ ગુણેની સંપત્તિ દુર્લભ છે, અને તેના તરતમપણ કરીને અનેક ગુરૂઓ જોવામાં આવે છે અને સામાચારી પણ વિવિધ પ્રકારની જોવામાં આવે છે તે કાનો આશ્રય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે ? તે પ્રશ્નના જવાબમાં, મૂળ, ગુણે-પાંચ મહાવ્ર વડે સબોધપૂર્વક ઉદ્યમના અતિશયે કરી યુક્ત, દેષ લવના વેગથી, થોડા દોષના સંબંધથી તેવા ગુરૂ ત્યાગ કરવા લાયક નથી.
કેટલાક આવા ગુરૂપ્રકૃતિથી મંદ હોય અથવા વૃદ્ધ હોય, માંદા હોય કે અલ્પશ્રુતવાળા હોય તો પણ તેઓ શ્રુતજ્ઞાન સહિત અને શુદ્ધ આચરણવાળા હોય તો) તેની હિલના કરનાર મૂઢ આત્મા મિથ્યાત્વ પામી સંસારમાં પડે છે. આગમના વચનોને અનુસરી શુદ્ધ મૂળ ગુણવાળા ગુરૂને સામાચારીને ભેદ છતાં પણ નહીં તજવા યોગ્ય બતાવી, તેવા કાંઈક પ્રમાદવાળા તે ગુરૂ જેવામાં આવે તે પ્રિયવચન, અંજલી અને પ્રણામપૂર્વક ઉત્સાહના વચનોએ કરીને ફરી તેમને સન્માર્ગના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તાવે પરંતુ મૂળ ગુણ યુક્ત હોવાથી તજે નહિ, આવી રીતે ગુરૂનું સ્વરૂપ બતાવી ગાઢ પ્રમાદિ થયેલા સેલગસૂરિને તેના શિષ્ય પંથકે કેવી રીતે ફરીથી માર્ગમાં સ્થાપ્યા તે સેલગસૂરિ કથા વિસ્તારથી આપી આ વિષયને સંપૂર્ણ કર્યો છે. આ વિષયમાં ગુરૂ કેને કહેવા ? ગુરૂકુળવાસમાં રહેવાથી ઉત્પન્ન થતાં ગુણે, તજવાથી થતા દોષો: પ્રમત્ત ગુરૂ પ્રત્યે સુશિષ્યનું કર્તવ્ય, અને છેવટે સમાચારી ભેદ છતાં શુદ્ધ મૂળ ગુણવાળા ગુરૂને તજવા નહિં વગેરે હકીકતો મનનપૂર્વક જાણવા જેવી છે. ગુરૂનું બહુમાન કરવાથી ઉપજતા ગુણો અને ન કરવાથી ઉપજતા દોષો તે પછી જણાવે છે અને જિનશાશનમાં પાંચ પ્રકારના સાધુઓ * પુલાક, બકુશ, કુશીલ, નિગ્રંથ અને સ્નાતક જે કહ્યા છે તેનું વર્ણન આપવામાં આવે છે, જે મનન કરવા જેવું છે. બકુશ અને કુશીલ જે તીર્થ કહેવાય છે, જેમાં દોષના લેશો સંભવે છે છતાં તેને ન વર્જવા અને પછી ન વર્જવા યોગ્ય કાઈ નહીં થાય સર્વ વર્જવા યોગ્ય થશે, તેવી શંકાના સમાધાનમાં બકુશ અને કુશીલ કોને કહેવા તેનું સ્વરૂપ કહેવા સાથે તેમનામાં દેષલ હોય છતાં પ્રમત્ત અને ગુણસ્થાને પ્રવર્તતા છતાં ચારિત્રવાન જ છે, કારણ કે જ્યાં સુધી તેમણે એક પણ વત ઓળંગ્યું ન હોય ત્યાં સુધી તે તીર્થને પ્રવર્તાવનારા સંભવે છે, આથી કરીને કેટલાક પાસત્કાદિકનું પણ ચારિત્ર ઈચ્છેલું છે એટલે કે મૂળ ગુણ (પાંચ મહાવ્રત) માંથી એક પણ ઓળંગે તે પાંચે ઓળ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
ગ્યા છે વગેરે જણવી કેને તજવા અને કાને ન તજવી એ હકીકતનું સમર્થન ગ્રંથકાર મહારાજે ઠીક કર્યું છે. ઉપરોકત ગુણએ કરી યુક્ત બતાવેલ ગુરૂની અવગણના કરનાર પાપશ્રમણ અને હાંસી કરનાર મહા મેહને બાંધે છે અને તપ કરતાં છતાં અનંતસંસારી થાય છે, અને તેને તજનાર ભાવસાધુ શુદ્ધ ચારિત્ર પામે છે વગેરે જણાવી ભાવસાધુ ધર્મના સાત લક્ષણની સમાપ્તિ અને તેના ફળને જણાવી તે ત્રીજી વાચના પૂર્ણ કરવામાં આવે છે.
શ્રાવક અને સાધુના સંબંધથી બે પ્રકારના ધર્મરત્નને આ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે, તે જેનામાં પ્રથમ વાચનામાં બતાવેલા એકવીશ ગુણરૂપી રત્નની સંપત્તિ સુસ્થિર છે, તે જ મનુષ્ય આ બંને પ્રકારના ધર્મરત્નને સંપૂર્ણ મેળવી શકે છે અને આ ધર્મરત્નને યોગ્ય છે. છેવટે પૂર્વાચાર્યો પુરૂષોની લાઘા કરી સ્વપરના અનુગ્રહથી જ પોતાનાજ મતિવૈભવ અનુસારે આ ભાવર્થ સંક્ષિપ્તમાં ગ્રંથવડે રચ્યો છે અને તેને સમ્યફ પ્રકારે સિદ્ધાંતને અનુસરી યુક્તિવડે જે વિચારે છે તેઓ પાપ૫ક રહિત થઈ મેક્ષ સુખ પામે છે, એમ જણાવી શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને છેવટે નમસ્કાર કરી શ્રી શાંતિસૂરિ મહારાજે આ ગ્રંથ સમાપ્ત કર્યો છે. આ ધર્મરત્ન ગ્રંથ તે ખરેખર રત્નરૂપજ હેઈ તેને પઠન પાઠન
કરનાર મનુષ્યને નિશ્ચયથી ધર્મરત્નને લાયક બનાવે છે, અંતિમ-પ્રાર્થના. તેટલું જ નહિં પરંતુ આ ગ્રંથમાં આવેલ પ્રથમથી છેવટ
સુધીના તમામ વિષયે ઉપદેશરૂપી મધુરરસથી ભરપુર હાઈ વાચકને તેમાં પ્રવેશ કરતાં પોતે જાણે અમૃતનું જ પાન ન કરતો હોય તેમ સ્વાભાવિક જણાય છે. મેક્ષના અભિલાષિ—ભવ્ય આત્માઓને આ ધર્મરત્નમાં જણાવેલ વિષયો શેયપૂર્વક આદર કરવા યોગ્ય હાઈ નિશ્ચય મેક્ષ નજીક તેવા આત્માઓને લઈ જવા માટે પ્રબળ સાધન રૂપ છે અને તેના વાચક વર્ગ–ગ્રાહક મનુષ્ય તેને ગ્રહણ કરી સિદ્ધાત્મા બને તેજ પરમાત્મા પરત્વે અંતિમ પ્રાર્થના.
આ મૂળ ગ્રંથ આ સભામાં પ્રસિદ્ધ કરેલ છે અને મનુષ્યને તે અત્યંત
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક હોવાથી પ્રવર્તકજી મહારાજ શ્રી કાંતિવિજયજી આભારદર્શન. મહારાજના શિષ્યરત્ન મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી
મહારાજે આ ગ્રંથ ભાષાંતર કરાવી પ્રગટ કરવા આજ્ઞા કરી હતી. આ સભા તરફથી પ્રગટ થતાં સંસ્કૃત ગ્રંથમાં મોટે ભાગે ઉપકાર પણ આ મહાત્માઓને જ છે, અને તે માટે આ સભા તેઓશ્રીની અણી છે તેમાં આ એક ગ્રંથ પ્રકટ થતાં તે મહાત્માની વિશેષ આભારી આ સભા થઈ છે. તે સાથે તેઓની કૃપા અને ઉપદેશથી આ સભાના ઓનરરી સેક્રેટરી શેઠ હરજીવનદાસ દીપચંદે પોતાના સ્વર્ગવાસી પિતાશ્રી શેઠ દીપચંદ ગાંડાભાઈના સ્મરણાર્થે આ ગ્રંથમાં સહાય આપી પિતૃભિક્ત બજાવી છે તે માટે તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે. વળી આ ગ્રંથનું ભાષાંતર સાયંત તપાસી જવા માટે સદ્દગુણાનુરાગી મુનિરાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજે જે કૃપા બતાવી છે અને કઈ કઈ પ્રસંગે તેવી કૃપા બતાવે છે તે માટે પણ તેઓશ્રીને આભાર માનવાનું અમારું કર્તવ્ય આ સ્થાને ભૂલતા નથી. આ ગ્રંથની શુદ્ધિમાટે યથાશકિત પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. છતાં દૃષ્ટિદોષ કે પ્રેદેષને લઈને અથવા બીજી રીતે કોઈ પણ સ્થળે ખલના જણાય તો મિથ્યાદુષ્કૃત પૂર્વક ક્ષમા માગવા સાથે અમોને જણાવવા વિજ્ઞપ્તિ કરીયે છીયે.
કોઈ પણ માસિક કે સંસ્થા આવા અતિ ઉપયોગી અને આટલે મેટ ગ્રંથ ગ્રાહકોને દરવર્ષે ભેટ આ સભાની જેમ આપતી જ નથી તેમ બીજા માસિકેએ, છપાવવાના કાગળો છપાઈ બાઈડીંગ વિગેરેની મેંઘવારી થતાંજ તરતજ લવાજમ વધારેલ છતાં આ સભાએ જૈન સમાજને વાંચનને હાળે લાભ આપવાની ઉદારતાથી આથક બાબતમાં કેટલુંક સહન કરીને પણ અત્યાર સુધી લવાજમ વધાર્યું નથી અને દરવર્ષે આવી મેટી ભેટની બુક આપવાનો ક્રમ પણ (લવાજમ ઉપર ગણત્રી રાખ્યા–સિવાય ) ઉપરના ઉચ્ચ હેતુને લઈને ચાલુ રાખેલ છે, તે જૈન બંધુઓના ધ્યાનમાં હોવું જ જોઈએ. આ સભા હજીપણું સાહિત્ય માટે ભવિષ્યમાં અનેક લાભ ઉદારતાથી આપવા માંગે છે, પરંતુ તે બધું ગ્રાહકોની સંખ્યાની વૃદ્ધિ ઉપર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
અને જૈન એની નાનાધારના કાર્ય માટે આ સભાને પૈસાની સહાય આપવા ઉપર જ છે. સાહિત્યની પ્રગતિ, સસ્તું સાહિત્ય પ્રગટ કરીને અને તેવી સાહિત્ય પ્રચારની સેવા આ સભા બજાવવા માગે છે. પરંતુ તેના આધાર જૈન શ્રીમતા પેાતાની ઉદારતા તેવા ગ્રંથો પ્રગટ કરવા આ સભાને બતાવે આર્થિક સહાય કરે તેના ઉપર છે. પર માત્મા તેવી શુભ ઇચ્છા આ સભાની પાર પાડે તેમ પ્રાર્થના કરીયે છીએ.
આત્માનદ્ ભવન.
વીર સંવત ૨૪૫૨. આત્મસંવત ૩૧ વિક્રમ સંવત ૧૯૮૨. જ્યેષ્ટ કૃષ્ણ ષષ્ઠી ગુરૂવાર.
ગાંધી વલ્લભદાસ ત્રિભુવનદાસ, સેક્રેટરી.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
S2
સ્વ. શેઠ દીપચંદ ગાંડાભાઈ–ભાવનગર.
આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
S
છેક છે
e
આ ૬ સ મ ણ
શ્રીમાન શેઠ દીપચંદ ગાંડાભાઈ–ભાવનગર.
લઘુવયથી સામાન્ય સ્થિતિમાં વ્યવહારિક જીવનનો આરંભ કરી, અમુક વર્ષ પછી સ્વબળ અને વ્યાપારી બુદ્ધિથી સંપત્તિની વૃદ્ધિ કરી, છેવટની જીંદગી સુધી સવર્તન અને ભદ્રિકપણાએ કરી દેવ, ગુરૂ અને ધર્મની ભક્તિ કરવામાં તત્પર રહેલા અને આ સભા ઉપર અત્યંત પ્રીતિ ધરાવનારા એવા ગુણોથી આકર્ષાઈ આ લઘુ ગ્રંથ આ સ્વર્ગવાસી આત્મા પ્રતિ અર્પણ કરીએ છીએ.
પ્રકાશક,
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિષયાનુક્રમણિકા.
૮ ૨
A 2 રૂ
નંબર.
વિષય. ૧ મંગળાચરણ. ૨ નમસ્કાર પ્રયજન. ...
પ્રથમ વાચનાના વિષયે. ૩ મનુષ્યપણું અને સદ્ધર્મ પાળવાની દુર્લભતા. ૪ ધર્મરત્નના દુર્લભપણું ઉપર દૃષ્ટાંત. ... ... ૫ એકવીશ ગુણ પ્રાપ્તિ થયે યોગ્યતા. .. ૬ એકવીશ ગુણના નામો. છ અક્ષક પ્રથમ ગુણસ્વરૂપ અને તે ઉપરનારદ અને પર્વતની કથા... ૧૨ ૮ પ્રશસ્તરૂપ બીજા ગુણનું સ્વરૂપ.. ... ... ૯ પ્રકૃતિ સૌમ્ય ઇતિ ત્રીજા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર અંગરૂષિનું
ઉદાહરણ.... .. • • • ૧૦ લોકપ્રિય ચોથા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર સુજાતની કથા. ...૨૩ ૧૧ અક્કર નામના પાંચમા ગુણનું સ્વરૂપ. ... ... .. ૨૯ ૧૨ પાભિ છઠ્ઠા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર સુલસનું દષ્ટાંત. . ૩૦ ૧૩ અશઠ નામના સાતમા ગુણનું સ્વરૂપ. ... ... ... ૩૨ ૧૪ સુદાક્ષિણ્ય નામના આઠમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર સુલક - કુમારનું આખ્યાન. .. ••• .. •••••• ૧૫ લજજાલુ નામના નવમા ગુણનું સ્વરૂપ તે ઉપર ચંડરૂદસૂરિના
શષ્યની કથા. - - - ચિનું ૧૬ દયાળુપણું નામના દશમા ગુણનું સ્વરૂપ તે ઉપર ધર્મ રૂચિનું
વૃત્તાંત. ... ... ... ... ... ... ૧૭ મધ્યસ્થ સૌમ્યષ્ટિ નામના અગ્યારમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર
સમવસુનું ચરિત્ર. ... ... ..... ૧૮ ગુણાનુરાગ નામના બારમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર ધનસાર્થ | વાહ અને વંકચૂલની કથા. ... ... ... ... ૧૯ સકથ નામના તેરમાં ગુણનું સ્વરૂપ. . . . ૫૦
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ સુપક્ષ નામના ચૌદમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર પ્રભાકરનું વૃતાંત ૫૩ ૨૧ દીર્ધદર્શીપણુ નામના પંદરમાં ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર ધન
શૈકીનું ચારિત્ર. .. ••••••••••• ૨૨ વિશેષજ્ઞ નામના સોળમા ગુણનું સ્વરૂપ. .. ૨૩ વૃદ્ધાનુગ નામના સતરમાં ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર મંત્રીની કથા... ૨૪ વિનય નામના અઢારમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર પુષ્પસાલના
પુત્ર ફળસલની કથા.. ૨૫ કૃતાપણું નામના ઓગણીશમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર ભીમનું
ઉદાહરણ. ••• ૨૬ પરહિતાર્થકારી પણ નામનો વશમા ગુણનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર
વિજયકીની કથા. .... ... ૨૭ લબ્ધલક્ષ્ય નામના એકવીશમા ગુણનું સ્વરૂપ તે ઉપર આર્ય રક્ષિતનું
વૃતાંત. ••••••••• ૨૮ પ્રસ્તુત વિષયનો ઉપસંહાર કરવા પૂવક પ્રકરણના અર્થની સમાપ્તિ... ૨૯ ત્રણ પ્રકારના ધર્માધિકારીનું ચિંતન. • ૩૦ ગુણ ઉપાર્જન કરવાનો યત્ન ઉપર પ્રભાસનું આખ્યાન.
બીજી વાચનાના વિષયો. ૩૧ ચાર પ્રકારના શ્રાવકનું વર્ણન અને ભાવ શ્રાવકના લક્ષણે. ... ૩૨ બીજા ભાવ શ્રાવકના વિષય ઉપર વિવેચન... .. ૩૩ ભાવશ્રાવકના છ લિંગ (લક્ષણો)ને નામ... ૩૪ ચાર પ્રકારના કૃતવ્રતકર્મ નામના પ્રથમ લિંગનું સ્વરૂપ. ૩૫ આકર્ણન (વતનું શ્રવણ કરવું) તથા જાણવું તે બે ભેદનું સ્વરૂપ ૩૬ ગ્રહણ, પ્રતિસેવનારૂપ ત્રીજા ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ. . ૩૭ રોગ તથા ઉપસર્ગમાં સ્થિરભાવે રહેવો ઉપર આરોગ્ય દ્વિજની
કથા.. ••• ૩૮ બીજા લિંગના છ પ્રકાર-શિલપણાનું સ્વરૂપ. ... .... ૩૯ છ પ્રકારે વર્જનરૂપ શિલના સ્વરૂપ પર ભાવના. ... ... ૪૦ સત્ય પરંતુ કઠેર વચન બોલવાથી પ્રાયશ્ચિત લેવા ઉપર મહા- શતકની કથા ૪૧ ભાવશ્રાવકના ત્રીજા લક્ષણના પાંચ ભેદોનું સ્વરૂપ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૧૧૭
૪ર વાધ્યાય, કરણ, વિનય, અનભિનિવેશ અને રૂચિ એ પાંચના
વિશેષ સ્વરૂપ. ... ... ... .. • ૧૦૪ ૪૩ રૂચિગુણ ઉપર યશ અને સુયશની કથા. .. • ... ૧૦૭. ૪૪ ભાવ શ્રાવકનું ચોથું લક્ષણ ઋજુવ્યવહાર અને તેના ચાર ભેદોનું સ્વરૂપ. ..
... ... ... ૧૧૦ ૪૫ તેના વિપરિતપણાને વિષે દેવ દર્શન. ... .. ૧૧૨ ૪૬ ઋજુવ્યવહાર લક્ષણ ઉપર ઘર્મનંદની કથા. ... . ૧૧૩ ૪૭ પાંચમાં લક્ષણ ગુરૂ શુશ્રુષા અને તેના ચાર પ્રકારનું સ્વરૂપ. ... ૧૧૫ ૪૮ સેવા-કારણુ બે ભેદનું સ્વરૂપ. ... ... ૪૯ ઔષધાદિ સંપાદન અને ભાવ એ ત્રીજા ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ. ૫. પાંચમા લક્ષણ ઉપર સંપ્રતિ રાજાની કથા. .. ૫૧ છઠ્ઠા લક્ષણ પ્રવચનકુશનનું સ્વરૂપ અને ભાવાર્થ. .. ... ૧૨૪ પર સૂત્ર, અર્થ, ઉત્સર્ગ, અપવાદ, ભાવ અને વ્યવહાર એ છ પ્રકારે કુશળ સ્વરૂપ. ...
.. ૧૨૫ ૫૩ તે ઉપર પદ્મશેખર ભૂપનું ઉદાહરણ. ... ... ... ૧૨૮ ૫૪ બીજા વિશ્વયને ઉપસંહાર. ... ... ... પપ ભાવ શ્રાવકના ભાવગત બીજા સતર લક્ષણોનું સ્વરૂપ.
... ૧૩૨ ૫૬ સ્ત્રીને વશ નહીં થવા માટેના પ્રથમ લક્ષણનું સ્વરૂપ ..
... ૧૩૪ ૫૭ ઇંદ્રિયોને રોક્વી, ધન ઉપર લેશ માત્ર લેભ નહીં કરે તે બીજા અને ત્રીજા લક્ષણનું સ્વરૂપ. ...
૧૩૫ ૫૮ ચોથા લક્ષણ સંસાર ઉપર પ્રીતિ નહિં કરવી તે વિષે. .. ૧૩૭ ૫૯ વિષય ઉપર આસક્તિ નહિ કરવી તે પાંચમા લક્ષણનું સ્વરૂપ.... ૧૩૮ ૬. છઠ્ઠા આરંભ કરવા ઉપર મંદ આદર કરવો તે વિષે .. ... ૧૩૯ ૬૧ ગ્રહવાસને પાશ માનવારૂપ સાતમા લક્ષણ વિષે. ... ... ૧૪૦ ૬૨ સભ્યત્વ ધારણ કરવું તે વિષે આઠમા લક્ષણનું વિવેચન. . ૬૩ ગાડરીયા પ્રવાહની જેમ લેકને જાણી લેક સંજ્ઞાનો ત્યાગ કરવા
રૂપ નવમું લક્ષણ અને તેના ઉપર વિપ્રનું ઉદાહરણ... ... ૧૪૨ ૬૪ દશમાં ભેદ આગમ પુરસ્સર પ્રવૃત્તિ કરવા વિષે વિવેચન : ૧૪૩
••• ૧૩૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
લક્ષણ વિષે...
૧૮ ઉપ યથાશક્તિ દાનાદિ ચાર પ્રકારના ધર્મનું આચરણ કરવારૂપ અગ્યારમા ભેદનું વર્ણન. ... ...
૧૪૭ ૬૬ ધર્મક્રિયાનું આચરણ કરતાં મુગ્ધ માણસોની હાંસીથી લજ્જા નહિં
પામવી તે બારમા ભેદનું સ્વરૂપ અને તે ઉપર જયદેવની કથા. ... ૧૪૮ ૬૭ બારમા ભેદ ઉપર બીજી દત્ત શ્રેણીની કથા... . ... ૧૫૩ ૬૮ દેહસ્થિતિના કારણરૂપ ધન વગેરેમાં રાગરહિત રહેવારૂપ તેરમા લક્ષણ વિષે. ...
... ... ... ૧૫૪ ૬૯ કદાગ્રહના ત્યાગ–મધ્યસ્થ રહેવારૂપ ચૌદમા ભેદનું સ્વરૂપ. ... ૧૫૮ ૭૦ વસ્તુના ક્ષણભંગુરપણું વિચારતા અસંબંધ રહેવારૂપ સોળમા
... ... ૧૫૯ ૭૧ પરના આગ્રહથી કામભોગમાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ સોળમા ભેદનું સ્વરૂપ ૧૫૯ ૭૨ વેશ્યાની જેમ સંસારમાં આશંસા રહિત રહેવારૂપ સતરમાં
લક્ષણનું સ્વરૂપ અને તેના ઉપર વસુ શ્રેણીના પુત્ર સિદ્ધની કથા... ૧૬૧ ૭૩ ભાવ શ્રાવકના લક્ષણો ઉપસંહાર અને ભાવ સાધુના સંબંધનું ઉપદર્શન. ... ... .. ••• .. ••• ૧૬૩
ત્રીજી વાચનાના વિષયે. ૭૪ ભાવ સાધુના સાત પ્રકારના લિંગના નામ.
૧૬૪ ૭૫ પ્રથમ માર્ગાનુસારી ક્રિયા નામના પ્રથમ લિંગ સ્વરૂપ. ...
.. ૧૬૪ ૭૬ સંવિગ્ન ગીતાર્થોએ આચરિતના સ્વીકારને વિષે. ... ... ૭૭ સુખશાલીયા શઠ પુરૂષોએ આચરેલું નહિ આચરવા વિષે. . ૧૭૨ ૭૮ બે પ્રકારના માર્ગને અનુસરતા ભાવયતિપણું કહેવું તે વિષે. ... ૧૭૬ ૭૯ શ્રદ્ધા પ્રવરાધર્મ નામના બીજા લિંગ અને તેના ભેદ સહિતનું સ્વરૂપ. . .
. . . . ૧૭૭ ૮૦ વિધિ પ્રમાણે અનુષ્ઠાન કરવારૂપ પ્રથમ ભેજું સ્વરૂપ છે. ૧૭૮ ૮૧ પ્રથમ ભેદ ઉપર દૃષ્ટાંત અને દાણાંતિક જના. ... ... ૧૭૯ ૮૨ જ્ઞાન વગેરેમાં અતૃપ્તિ નામના બીજા ભેદનું વિવેચન... ... ૧૮૧ ૮૩ ત્રીજા ભેદ દેશનાશુદ્ધિનું સ્વરૂપ... ... ...
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
૨૦૯
૨૨૦
૨૨૨
૨૨૫
૮૪ ખલિતપરિશુદ્ધિ નામના ચોથા ભેદનું સ્વરૂપ. .. .. ૧૯૫ ૮૫ પ્રજ્ઞાપનીયપણું નામના ત્રીજા લિંગ વિષે વિવેચન ... ... ૧૯૬ ૮૬ ક્રિયા કરવામાં અપ્રમાદપણું નામના ચોથા લિંગ વિષે. .. ૨૦૦ ૮૭ પાંચમાં શકયાનુષ્ઠાનનો આરંભ તે નામના પાંચમા લિંગનું સ્વરૂપ. ૨૦૭ ૮૮ પાંચમા લિંગ ઉપર આર્ય મહાગિરિની કથા. ... ૮૯ અશકય અનુષ્ઠાનના આરંભ ઉપર શિવભૂતિની કથા...
૨૧૨ ૯૦ છઠ્ઠા ગુણનુરાગ નામના લિંગનું સ્વરૂપ અને ભેદ. ...
૨૧૮ ૯૧ ગુણાનુરાગના બીજા પ્રકારના લક્ષણ વિષે .. ... ૯૨ ગુણનુરાગનું ફળ સ્વરૂપ. ... ... ૯૩ ગુરૂ આજ્ઞા આરાધન રૂપ સાતમા લિંગનું સ્વરૂપ. ...
૨૨૩ ૯૪ ગુરૂકુળ વાસમાં રહેવા વિષે.
૨૨૪ ૯૫ ગુરૂકુળવાસના ત્યાગીથી થતાં દોષોનું નિરૂપણ. ૯૬ ઉપરોક્ત ઉપર શબરરાજની કથા.
૨૨૬ ૯૭ ગુણવાનજ ગુરૂ સેવવા ગ્ય તે વિષે. .
.... ૨૨૯ ૯૮ સપ્રમાદિ, મૂળ ગુણયુક્ત ગુરૂ નહિ ત્યાગવા વિષે .. ... ૨૩૦ ૯૯ ઉપરોક્ત વિષયે સેલગસૂરિની કથા ...
.. ૨૩૨ ૧૦૦ ગુરૂના બહુમાન કરવાથી થતા ગુણોનું ઉપદર્શન. ...
. ૨૩૯ ૧૦૧ નહિં કરવાથી થતા દોષોનું દર્શન ... ૧૦૨ બકુશ કુશલાદિ સ્વરૂપ અને નહિં વર્જવા વિષે વિવેચન. ૧૦૩ ઉપરોક્ત ગુરૂની અવગણના, હાંસી કરનાર પાપ શ્રમણ કહેવાય.
તે વિષ, ... ••• ••• ••• ' . ' ••• ૨૪૧ ૧૦૪ ભાવ સાધુધર્મના લિંગની સમાપ્તિ અને ફળદર્શન. ... ... ૨૪૭ ૧૦૫ એકવીશ ગુણરૂપી સંપતિ યુક્ત મનુષ્ય શ્રાવક અને સાધુ બંને
પ્રકારના ધર્મરત્ન મેળવી શકે તે વિષે. ... ... ... ૨૪૭ ૧૦૬ ચાલતા વિષયનો ઉપસંહાર. ... ... ... ... ૧૦૭ ધર્મરત્ન વિચારનારને અનંતર-પરંપર ફળ પ્રદર્શન.
૨૫૦ ૧૦૮ પ્રશસ્તિ ... ... ... ... ...
*. ૨૪૦
- ૨૪૨
ه .
૨૪૯
૨૫૩
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિક
આપેલી ભેટો.
()
૧-૨ શ્રી નવતત્વને સુંદર બેધ.
( ભાષાન્તર સાથે) ૩ શ્રી જીવવિચારવૃત્તિ. ૪ શ્રી જૈન ધર્મ વિષયિક પ્રનેત્તર. (જુદી જુદી હકીકતને સંગ્રહ) ૫ શ્રી દંડવિચારવૃત્તિ.
(ભાષાન્તર સાથે) ૬ શ્રી નયમાર્ગ દર્શક.
(સાત નયનું સ્વરૂપ) ૭ શ્રી મોક્ષપદસપાન.
(ચાદ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ ) ૮ શ્રી જૈન તત્વસાર.
(તત્વજ્ઞાનને અપૂર્વ ગ્રંથ) ૯ શ્રી શ્રાવક કહપતરૂ.
(શ્રાવકના બારવૃતનું સ્વરૂપ.) ૧૦ શ્રી ધ્યાનવિચાર.
| (ચાર ધ્યાનનું સ્વરૂપ.) ૧૧ શ્રી જંબુસ્વામી ચરિત્ર.
(અપૂર્વ ચરિત્ર) ૧૨ શ્રી જૈન ગ્રંથ ગાઈડ. (શ્રી ગ્રંથ માર્ગદર્શક ભેમીયા) ૧૩ શ્રી ચંપકમાલા ચરિત્ર.
(અપૂર્વ સતી ચરિત્ર) ૧૪ શ્રી અનુગદ્વાર સૂત્ર
(ભાષાન્તર સાથે) ૧૫ શ્રી ગુરૂગુણમાળા અને સમયસાર પ્રકરણ
() ૧૬ શ્રી જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ.
( અપૂર્વ અધ્યાત્મ ગ્રંથ) ૧૭ શ્રી દેવભક્તિમાલા.
| (દેવભક્તિનું સ્વરૂપ) ૧૮ શ્રી ઉપદેશસતતિકા. (અનેક જૈન ઐતિહાસિક બાબતેથી ભરપુર ) ૧૯ શ્રી સંબોધસમતિકા.
(તત્વજ્ઞાનનો અપૂર્વ ગ્રંથ) ૨૦ શ્રી સુમુખનુપાદિ ધર્મપ્રભાવકેની કથા. (અપૂર્વ કથાઓ) ૨૧-૨૨ શ્રી આદર્શ જૈન સ્ત્રીરત્ન. | (સતી ચરિત્રો) ૨૩૨૪ શ્રી ધર્મરત્નપ્રકરણ (ભાવ શ્રાવક તથા ભાવ સાધુનું સ્વરૂપ)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
.
છે તારા
:/liા
પોrlin
જા
કરો]
In
us
.
. ''11
*
श्री पार्श्वनाथाय नमः।
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
યાને
શ્રાવકના એકવીશ ગુણનું અનેક કથાઓ સાથે વિવેચન.
– – બાદ સ ર્વજ્ઞ સિદ્ધ ભગવાનને નમસ્કાર કરી, મંદ બુદ્ધિવાળા
જનેને બંધ થવા માટે, આ ધર્મરત્ન પ્રકરણની સંક્ષે> પથી સકુટ અર્થ બતાવનારી ટીકાને હું (શાંતિસૂરિ)
આ સંસારમાં હેય (ત્યાગ કરવા લાયક) અને ઉપાદેય ( ગ્રહણ કરવા લાયક) પદાર્થોના જ્ઞાન વડે શોભતા અસાર સંસારરૂપી અપાર સમુદ્રમાં પડેલા જત સમૂહના નિરંતર દુ:ખ સંતાપને જાણતા અને જન્મ, જરા, મરણ, રોગ, શેક વિગેરેના દુઃખથી તથા પરભવમાં દુર્ગતિની પ્રાપ્તિના ભયથી અત્યંત પીડા પામેલા ભવ્ય પ્રાણુએ સ્વર્ગ અને મેક્ષ વિગેરેની સુખસંપત્તિને પ્રાપ્ત કરવામાં સફળ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨ )
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ.
( અદ્વિતીય ) કારણરૂપ જિનધર્મ રૂપી મહારત્ન ઉપાર્જન કરવું ચેાગ્ય છે. તે ઉપાન કરવાને ઉપાય ગુરૂના ઉપદેશ વિના જાણી શકાતા નથી અને ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કર્યા વિના કાઈ પણુ વાંછિત કાયની સિદ્ધિ થતી નથી, તેથી દયાવડે પવિત્ર અંત:કરણવાળા આ પ્રકરણના કર્તા શ્રી શાંતિસૂરિ ધર્મના અથી જીવાને ધર્મ ગ્રહણ કરવાના તથા તેને પાલન કરવાના ઉપદેશ દેવાની ઇચ્છાથી શિષ્ટજનાના માને અનુસરી, પ્રથમ ઇષ્ટ દેવના નમસ્કારાદિકને પ્રતિપાદન કરવા માટે પહેલી ગાથા કહે છે.—
नमिऊण सयलगुणरयणकुलहरं विमल केवलं वीरं । धम्मरयत्थियाणं, जणाण वियरेमि उवएसं ॥ १ ॥
મૂલા—સમગ્ર ગુણરત્નોના કુળગૃહ સમાન અને નળ કેવળજ્ઞાનવાળા શ્રી મહાવીરસ્વામીને નમસ્કાર કરી, ધરૂપી રત્નના અર્થી જનેાને હું ઉપદેશ આપું છું.
ટીકા—આ ગાથામાં પહેલી અર્ધી ગાથાએ કરીને ઇષ્ટદેવના નમસ્કાર દ્વારા ભારે વિશ્ર્વની શાંતિ કરવા માટે મંગળ કહેલું છે, અને બીજી અર્ધી ગાથાએ કરીને આ ગ્રંથનું અભિધેય ( વાસ્થ્યવક્તવ્ય ) કહ્યું છે, તથા સંબંધ અને પ્રયાજન તે! સામર્થ્યથી જ આવી શકે છે. આ ગ્રંથના સંબંધ ઉપાય ઉપેય અથવા સાધ્ય સાધન નામે છે. તેમાં આ પ્રકરણ ( ગ્રંથ ) ઉપાય અથવા સાધન કહેવાય છે, અને આ પ્રકરણના અર્થનું જે જ્ઞાન થાય તે સાધ્ય અથવા ઉપેય કહેવાય છે. તથા આ ગ્રંથનું પ્રયાજન એ પ્રકારનુ છે. એક કર્તાનુ અને ખીજું શ્રેાતાનું. આ બન્નેના અન ંતર પ્રયાજન અને પરપર પ્રયાજન એવા એ બે પ્રકાર છે. તેમાં આ ગ્રંથ ભણવાથી પ્રાણીઓને જે કાંઇ ઉપકાર થાય તે કર્તાનુ' અનંતર પ્રયાજન છે, અને ત્રેાતાને આ પ્રકરણના અર્થનું જ્ઞાન થાય તે શ્વેતાનું અન તર પ્રયેાજન છે, તેમજ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મનું સ્વરૂપ.
( ૩) પરંપરાએ કરીને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય એ આ બન્નેનું પરંપર પ્રયોજન છે.
- હવે ગાથાની વ્યાખ્યા કરે છે. તેમાં વ્યાખ્યા કરવાનો વિધિ આ પ્રમાણે કહ્યો છે. –“સંહિતા ૧, પદ ૨, પદાર્થ ૩, પદવિગ્રહ ૪, ચાલના ( પ્રશ્ન / ૫, અને પ્રત્યવસ્થાન (ઉત્તર) ૬, આ છ પ્રકારે ગ્રંથની વ્યાખ્યા કરવી જોઈએ.” તેમાં ખલના રહિત વિગેરે ગુણવાળા સૂત્રનો જે ઉચ્ચાર કરવો તે સંહિતા કહેવાય છે. તે અહીં સ્પષ્ટ રીતે જ કહેવામાં આવી છે. ૧. પદ એટલે સૂત્રમાં જેટલાં પદો ( શબ્દો ) હોય તે છુટા પાડીને બતાવવા તે. તેથી તે પદો સંસ્કૃત ભાષામાં આ રીતે જૂદા પડે છે જયા જુનg૪હું વિમારું
વીરપત્રાર્થિન કરનાનકૂવતtifમ ૨૩રાં આ પદે થયાં. ૨. હવે પદાર્થ એટલે પદના અર્થો આ રીતે છે.–નાલ્યા એટલે નમસ્કાર કરીને, સમગ્ર ગુણરૂપી રત્નોના કુળગહ (નિવાસ સ્થાન) રૂપ વીર ભગવાનને, અહીં ગુણ એટલે વસ્તુના ધર્મ, તે જે કે શુભ અને અશુભ બન્ને પ્રકારના કહેવાય છે, તે પણ અહીં શુભ જ જાણવા. કારણ કે અશુભ ગુણેનું રત્નપણું કહી શકાતું નથી. તે વિષે કહ્યું છે કે–“દરેક જાતિમાં જે જે ઉત્તમ હોય તે રત્ન કહેવાય છે. એમ વિવાદ રહિતપણે ઉત્તમ વિદ્વાને કહે છે.” વિમલ એટલે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના એક પરમાણુના પણ સંબંધ રહિત કેવળ એટલે સંપૂર્ણ જ્ઞાન જેને છે તે. તથા કર્મનું વિદારણ (નાશ) કરવાથી, તપવડે વિરાજમાન (શેતા) હોવાથી અને ઉત્તમ વીર્યવડે યુક્ત હોવાથી જગતમાં જે વીર એવા નામે પ્રસિદ્ધ છે તેને, વીર શબ્દના અર્થ માટે કહ્યું છે કે –“કમને વિદારે છે, તપવડે વિરાજે છે અને તપના વીય વડે યુક્ત છે, તેથી વીર એવા નામે પ્રસિદ્ધ છે. ” તથા “દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને જે ધારણ કરી રાખે તે ધર્મ કહેવાય છે. તે વિષે કહ્યું છે કે –“જે સારી રીતે ( વિધિ પ્રમાણે ) આચરણ કરવાથી દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને ધારી રાખે છે, તેથી તે ધર્મ કહેવાય છે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) .
ધર્મરત્ન પ્રકરણ તે ધર્મજ સમગ્ર અનર્થોને નાશ કરવામાં હેતુભૂત હોવાથી તથા કલ્યાણના સમૂહને કરનાર હોવાથી રત્નરૂપ છે. તે ધર્મરત્નની જેઓ પ્રાર્થના કરે તેઓ ધર્મરત્નના અથીઓ કહેવાય છે. આવા ધર્મ ત્નના અથી જન-લોકેને હું આવું છું. શું આપું છું ? કે જે ઉપદેશ કરાય તે ઉપદેશ કહેવાય છે. એટલે હિતની પ્રવૃત્તિને હેતુરૂપ વચનને વિસ્તાર, તેને હું કરું છું. વર્તમાન તીર્થના સ્વામી શ્રી મહાવીર પ્રભુને નમસ્કાર કરી ધમાંથી જનેને હું ઉપદેશ આપું છું. આ પદની ઘટના થઈ. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–પૂર્વકાળને (ભૂતકાળને) જણાવનાર, ઉત્તર (પછીની) ક્રિયાનું આકર્ષણ કરનાર અને સ્યાદ્વાદરૂપી સિંહનાદને સંવાદ કરનાર નવા ( નમીને ) એ પદે કરીને એકાંત નિત્ય વસ્તુને માનનાર તથા એકાંત ક્ષણિક વસ્તુને માનનાર વાદીરૂપી મૃગલાઓનું મુખ બંધ કરાય છે. કારણ કે એકાંત નિત્ય અથવા એકાંત ક્ષણિક (અનિત્ય) કર્તા બે કિયા કરવાને સમર્થ થઈ શકતું નથી. કેમકે કિયાનો ભેદ હોવાથી કર્તાને પણ ભેદ હોય છે. તેથી કરીને બીજી ક્રિયા કરતી વખતે કર્તાના અનિત્યપણાને અને અભાવપણને પ્રસંગ આવવાથી બન્ને મતને પરાભવ થાય છે. (એટલે કે જે આત્મા એકાંત નિત્ય હોય તે એકીવખતે સર્વ કિયાઓ થઈ જવી જોઈએ, નહીં તે તે બીજી ક્રિયા કરતી વખતે અનિત્ય થશે. અને જે આત્મા એકાંત ક્ષણિક હોય તે પહેલા ક્ષણની ક્રિયા કરનાર આત્માને નાશ થયે, તે બીજી ક્રિયા શી રીતે કરી શકે ?) “ પુરનgÉ–“સમગ્ર ગુણરત્નોના કુલગ્રહરૂપ’ આ પદે કરીને સમસ્ત સુર, અસુર અને મનુષ્યના નાયકોને વિષે પણ ભગવાનનું પ્રધાનપણું–મુખ્યપણું કહ્યું. ( અર્થાત્ તે સર્વેથી પ્રભુ શ્રેષ્ઠ છે.) કેમકે તે સુરાદિકમાં કઈને કઈક પણ ગુણ નહીં હોવાથી સકલ શબ્દની પ્રવૃત્તિ લાગુ પડતી નથી. તથા “ જિનવરું ? –“નિર્મળ કેવળ જ્ઞાનવાળા” આ પદે કરીને ભગવાન જ્ઞાનના અતિશયથી યુક્ત છે અને સત્ય અર્થને કહેનાર છે એમ કહ્યું. કેમકે તે
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર્તાને ઉપદેશ આપવાનુ પ્રયેાજન.
( ૫ )
કેવળજ્ઞાન વિના સૂક્ષ્મ, બાદર, મૂર્ત, અમૂ, વિગેરે પદાર્થો કહી શકાય નહીં. તથા ‘ ધર્મરત્નાથિય’—ધર્મ રૂપી રત્નના અર્થીએને ’ આ પદે કરીને શ્રવણ કરવાના અધિકારીએ (ચેાતાએ ) નું મુખ્ય લિંગ ( ચિન્હ ) અર્થિપણુ જ છે ( એટલે કે શ્રોતાઓએ પ્રથમ તેા ધ રત્નના અ થવુ જોઇએ. ) એમ કહ્યું. તેને માટે વૃદ્ધોએ કહ્યું છે કે—“ તેમાં ( ઉપદેશ સાંભળવામાં ) જે સૂત્રમાં કહેલા દેષવાળા ન હેાય, તે અધિકારી અર્થી અને સમર્થ કહેવાય છે. તથા જે વિનયવાળા, ગુરૂપાસે પ્રાપ્ત થયેલા અને ધર્મને પૂછનાર હોય તે અર્થી કહેવાય છે.
.
(
‘ મનાનાં ( નનેT: ) માણસાને ’ ’ એ મહુવચનવાળુ પદ્મ કહેવાથી આ પ્રમાણે જણાવ્યું છે કે—એક રાજાર્દિક માટા પુરૂષને આશ્રીને જ ઉપદેશ દેવા પ્રવત વું નહીં, પરંતુ સામાન્ય કરીને સર્વ પ્રાણીઓને સાધારણપણે જિનાગમને અનુસારે ઉપદેશ કરવા. તેને માટે કહ્યુ` છે કે—“ જે પ્રમાણે પૂર્ણ ( રાજાદિક )ને ઉપદેશ દેવા તેજ પ્રમાણે તુચ્છ ( ગરીમ ) ને પણ દેવા, અને જે પ્રમાણે તુચ્છને દેવા તેજ પ્રમાણે પૂર્ણ ને પણ દેવા. ‘ ચિતરામિ રહેશ હું ઉપદેશ આપું છું.” આમ કહેવાના અભિપ્રાય એ છે જે—હુ બુદ્ધિના ગર્વથી કે બીજાના પરાભવ કરવાની ઇચ્છાથી કે કાંઇ પણ ( ધનાદિક) ઉપાર્જન કરવાના હેતુથી ઉપદેશમાં પ્રવર્તતા નથી ( ઉપદેશ દેતા નથી ). પરંતુ શી રીતે આ પ્રાણીએ સદ્ધર્મ માર્ગને પામીને સાર્દિ અને ત માક્ષસુખ મેળવે ? એ પ્રમાણે ખીજાએ ઉપર અનુગ્રહ કરવાની બુદ્ધિથી ઉપદેશ આપું છુ, તેમજ પેાતાના આત્માના ઉપકારને માટે પણ આપું છુ, તે વિષે પૂના આચાર્યોએ કહ્યું છે કે “ જે શુદ્ધ માર્ગના ઉપદેશ કરીને પ્રાણીઓના ઉપર અનુગ્રહ કરે છે, તેણે પોતાના આત્મા ઉપર પણ મોટા અનુગ્રહ કર્યો એમ 5 વળી જાણવું. ખીજું પણ કહ્યુ` છે કે— હિતાપદેશનું શ્રવણ કરવાથી સર્વ શ્રેાતા
પ્રત્યેાજનવાળા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ.
એને એકાંતપણે ધર્મ પ્રાપ્ત થાય જ છે, એ કાંઈ ચેકસ નિયમ નથી. પરંતુ અનુગ્રહની બુદ્ધિથી ઉપદેશ કરનાર વકતાને તો એકાંતપણે ધર્મ થાય છે જ.” આ પ્રમાણે ભાવાર્થ સહિત પદને અર્થ કહ્યો. ૩. ચોથે પદનો વિગ્રહ તે તો સમાસાદિક પદેને વિષે દેખાડી દીધે જ છે, તેથી જુદે દેખાડતા નથી. ૪. હવે ચાલના, તે આ પ્રમાણે—કઈ શંકા કરે કે – મૂળ ગાથામાં “ ગુનાનગૃ૬ એ પદ કહ્યું છે માટે વિમલરું' આ પદ કહેવાની કોઈ પણ જરૂર નથી. કારણ કે કેવળજ્ઞાન પણ ગુણ હોવાથી સમગ્રગુણમાં તેને સમાવેશ થઈ જાય છે. કેમકે સમગ્ર શબ્દ સર્વ ગુણેનો સંગ્રહ કરે છે. ૫. આ પ્રશ્ન ઉપર પ્રત્યવસ્થાન ( ઉત્તર) આપે છે.સવે ગુણેમાં કેવળજ્ઞાનરૂપ ગુણનું પ્રધાનપણું જણાવવા માટે તેનું જુદું ગ્રહણ કર્યું છે. કેમકે આ કેવળજ્ઞાન રૂપી ગુણ હોવાથી અવશ્ય મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે સર્વ ગુણામાં આ ગુણ પ્રધાન છે, તેથી તેને જુદે પાડીને કહ્યો છે. આ ન્યાય લેકમાં પણ જોવામાં અાવે છે. જેમકે “સર્વે બ્રાહ્મણો આવ્યા છે, અને વિશિષ્ટ પણ આવ્યા છે.” (અહીં વશિષ્ઠ પોતે બ્રાહ્મણ હોવાથી સર્વ બ્રાહ્મણોમાં જ તેનો સમાવેશ થઈ શકે છે, તે પણ વશિષ્ઠ સર્વમાં મુખ્ય હોવાથી તેનું નામ દઈને જુદું કહ્યું.) આ પ્રમાણે પહેલી ગાથાનો અર્થ પૂર્ણ થયે.
હું ઉપદેશ આપું છું' એમ જે પ્રતિજ્ઞા કરી, તેનેજ કહેવાની ઈચ્છાથી ગ્રંથકાર પ્રસ્તાવના કરે છે. -
भवजलहिम्मि अपारे, दुलहं मणुयत्तणं पि जंतूणं । तत्थ वि अणत्थहरणं, दुलहं सद्धम्मवररयणं ॥ २ ॥
મૂલાઈ–અપાર ભવસાગરમાં ભ્રમણ કરતા પ્રાણીઓને પ્રથમ મનુષ્યપણું પામવું એ પણ દુલભ છે. તેમાં પણ અનાથને દૂર કરનાર સદ્ધરૂપી શ્રેષ્ઠ રત્ન પામવું એ તો અતિ દુર્લભ છે. ૨.
ટકાથ–જેને વિષે પ્રાણીઓ, નારકી, તીર્યચ, મનુષ્ય અને
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમ રત્નસમાન શા માટે છે ?
( ૭ )
દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય તે “ભવ' એટલે સંસાર કહેવાય છે. તે ભવ જ જન્મ, જરા અને મરણાદિક રૂપ જળને ધારણ કરવાથી સમુદ્રરૂપ છે. તે અનાદિ અનંત હોવાથી “અપાર” એટલે છેડા રહિત છે, તેમાં ‘યંગમાાન' એ પદ અધ્યાહાર હોવાથી ભ્રમણ કરતા જંતુઓને મનુષત્વ પણ-મનુષ્યપણું પણ દુર્લભ છે–મળવું મુશ્કેલ છે. તે પછી આર્યદેશ, ઉત્તમ કુળ અને શરીરની આરોગ્યતા વિગેરે દુર્લભ હેય તેમાં શું કહેવું ? એ “મા”—પણ” શબ્દનું તાત્પર્ય છે. આ દુર્લભતા વિષે ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ અષ્ટાપદથી આવેલા મુનિ શ્રી મૈતમને કહ્યું છે કે-“હે ગૌતમ! કમને વિપાક ગાઢ હોવાથી સર્વ પ્રાણિઓને ચિરકાળ સુધી પણ ભવમાં ભ્રમણ કરતાં મનુષ્યપણું પામવું ઘણું દુર્લભ છે. તેથી એક સમય માત્ર પણ પ્રમાદ કર ઉચિત નથી.” આવું (દુર્લભ) મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ અનર્થati–જે દારિદ્રય અને તુચ્છ ઉપદ્ર વિગેરે કષ્ટો કોઈ પણ પ્રાણથી પ્રાર્થના કરાતા નથી એટલે ઈચ્છાતા નથી, તે કષ્ટો જેનાથી હરણ કરાય-નાશ કરાય તે અનર્થહરણ-અનર્થને દૂર કરનાર સદ્ધર્મ રૂપી શ્રેષ્ઠ રત્ન દુર્લભ-દુઃખે મળે તેવું છે. સત્ એટલે સારો; ધર્મ એટલે સમતિ દર્શનાદિરૂપ, તે જ વર એટલે પ્રધાન, રત્ન સમાન છે, કારણ કે તે સમગ્ર કષ્ટને નાશ કરનાર છે. કહ્યું છે કે મનુષ્યભવ, કર્મ ભૂમિ, આર્યદેશ, ઉચ્ચકુળ, દીર્ઘ આયુષ્યની પ્રાતિ, ધર્મ શ્રવણ કરવાની શ્રદ્ધા, કથક (સદ્ગુરૂને યેગ) અને ધર્મનું શ્રવણ કરવું, આટલી સામગ્રી મળ્યા છતાં પણ બેધિ (સમકિત) ની પ્રાપ્તિ દુલ ભ છે. ૨.
ઉપરના અર્થને જ દષ્ટાંત સહિત વધારે સ્પષ્ટ કરે છે– जह चिंतामणिरयणं, सुलहं न हु होइ तुच्छविहवाणं । गुणविभववजियाणं, जियाण तह धम्मरयणं पि ॥३॥ મૂલાર્થ-જેમ અલ્પ ધનવાળાને ચિંતામણિ રત્ન સુલભ
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ ન હોય. તેમ ગુણરૂપી ધનવડે રહિત છને ધર્મરૂપી રત્ન પણ સુલભ નથી.
ટીકાથ–“રા” શબ્દ દષ્ટાંતને માટે છે. એટલે જે પ્રકારે પ્રસિદ્ધ એવું ચિંતામણિ રત્ન સુલભ-સુખે પામી શકાય તેવું નૈષ-નથી જ. કોને ? તુચ્છ વિભવવાળાને–અલપ ધનવાળાને સુલભ નથી; કારણ કે તે રત્નના મૂલ્ય એટલે પિતાને વૈભવ નથી, તે જ પ્રકારે આગળ કહેવાશે તેવા ગુણેનું જે વિશેષે કરીને હોવું તે સુખજિમ કહેવાય છે અથવા ગુણોરૂપી જે વિભવ-વિભૂતિ તે ગુણજિક કહેવાય છે, તેણે કરીને વજિત-રહિત એવા, વિથા અહીં પ્રાકૃત શૈલીથી નિ દીર્ઘને સ્થાને હસ્વ થયે છે. કથાનાં એટલે પંચેંદ્રિય જીને ધર્મરત્ન સુલભ નથી. જીવ શબ્દના અર્થ માટે કહ્યું છે કે –“દ્વીંદ્રિય ત્રીદ્રિય અને ચતુરિંદ્રિયે પ્રાણ કહેવાય છે, વનસ્પતિઓ ભૂત કહેવાય છે, પંચેન્દ્રિય જીવ કહેવાય છે, અને બીજા સત્વ કહેલા છે.” ગાથાને છેડે મ િશબ્દ કહેલ છે, તેને અહીં સંબંધ કરવાથી તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે જાણુ-વિકલેંદ્રિયાને તે ધર્મપ્રાપ્તિ છે જ નહીં અને પંચૅક્રિય છે તેની યોગ્યતાના હેતુરૂપ ગુણેની સામગ્રી રહિત હોય તો તેમને પણ ધર્મરૂપી રત્ન સુલભ નથી. એવો સંબંધ કરો. ૩.
કેટલા ગુણવાળો જીવ તે ધર્મની પ્રાપ્તિને વેગ્ય હોય? એવા પ્રશ્નની શંકા કરીને કહે છે –
इगवीसगुणसमेो, जोगो एयस्स जिणमए भणिओ । तदुवजणम्मि पढमं, ता जइयव्वं जो भणियं ॥ ४ ॥
મૂલાથ–એકવીશ ગુણવાળે જીવ આ ધર્મરત્નને યોગ્ય છે. એમ જિનમતને વિષે કહેલું છે. તેથી તેને ઉપાર્જન કરવામાં
૧ પુણ્યરૂપી વૈભવ સમજવો. ૨ નુ પાઠાન્તર.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવીશ ગુણવર્ણન.
( ૯ ) જ પ્રથમ યત્ન કરી જોઈએ. કારણકે તે વિષે (પૂર્વાચાર્યોએ ) કહ્યું છે.
ટીકાથ–આગળ કહેવામાં આવશે એવા એકવીશ ગુણાએ કરીને યુક્ત, બીજી વાચનામાં સમેત ને બદલે સમૃદ્ધ છે, એટલે સંપૂર્ણ અથવા બિ: એટલે દેદીપ્યમાન એવો જીવ -ઉચિત. શેને? પતરા આ પ્રસ્તાવ કરેલા ધર્મરત્નને. જિનમ-અરિહંતના શાસનમાં અગિરઃ કહે છે, કેણે તમિત્તે: “જિનમતને જાણનારાઓએ ” આ પદ અધ્યાહારથી જાણવું તેથી કરીને શું કરવું? તે માટે કહે છે કે-કૂવામિ -તે ગુણેને ઉપાર્જન કરવા માટે પ્રથમ પહેલાં, તમાર- તે હેતુથી, અતિતળે ઉદ્યમ કરવો જોઈએ. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-જેમ પ્રાસાદ બનાવવાના અથએ હાડકાં વિગેરે શલ્ય દૂર કરી પીઠ (પા) બાંધવા વિગેરેના કાર્યમાં આદર કરવો જોઈએ. કેમકે તેમ કર્યા વિના સુંદર-દ્રઢ પ્રાસાદ બની શકે નહીં તેમ ધર્મના અથાએ આ ગુણે સારી રીતે ઉપાર્જન કરવા જોઈએ. કારણકે વિશિષ્ટ પ્રકારના ધર્મની પ્રાપ્તિ તે ગુણેનેજ આધિન છે. ઉત્ત: જેથી કરીને મford કહ્યું છે. પૂર્વારા પૂર્વના આચાર્યોએ આ પદનો અધ્યાહાર જાણવો. ૪
પૂર્વાચાર્યોએ જે કહ્યું છે, તેજ કહે છે-- धम्मरयणस्स जोगो, अख़ुद्दो सवैवं पयइसोमो । लोगप्पिो अकूरो, भीरू असँढो सुदक्खिन्नो ॥५॥ लजालुओ दयालु, मज्झत्थो- सोमदिहि" गुणरोगी। सकह सुपक्खर्जुत्तो सुंदीहदरिसी विसेसन्न ॥ ६ ॥ बुडाणुगो"विणीनो कयन्नुभो परहियंत्थकारी य । तह चेव लेद्धलक्खो , इगवीसगुणेहिं संपन्नो ॥७॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. મૂલાઈ–આ એકવીશ ગુણેએ કરીને જે યુક્ત હોય તે ધર્મરત્નને યોગ્ય છે. તે ગુણે આ પ્રમાણે-અક્ષક , રૂપવાને ૨, પ્રકૃતિ વડે સભ્ય ૩, લોકપ્રિય ૪, અકુર પ, ભીરૂ ૬, અશઠ ૭, દાક્ષિણ્યતાવાળા ૮ લજ્જાળું , દયાળુ ૧૦, મધ્ય અને સૌમ્ય દષ્ટિવાળો ૧૧, ગુણનો રાગી ૧૨, સારી કથા કરવાવાળે ૧૩, સારા ( કુટુંબના ) પક્ષવાળો ૧૪, દીર્ધદષ્ટિવાળો ૧૫, વિશેષ જાણનાર ૧૬. વૃદ્ધને અનુસરનાર ૧૭, વિનયવાળે ૧૮, કૃતજ્ઞ ૧૦, પરના હિતને કરનાર ૨૦ અને લક્ષ્યને પામેલે-ચાર ૨૧.
ટીકાથ–પૂર્વસૂરિની કરેલી આ ત્રણ ગાથાને અર્થે આ પ્રમાણે છે-ધર્મોને મળે જે રત્ન જે છે તે ધર્મરત્ન એટલેજિનેશ્વરે. કહેલો દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ રૂપ સદાચાર, તેને યોગ્ય એટલે ઉચિત, મવતિ થાય છે. આ પદને અધ્યાહાર જાણ, પાજંતિમિg inત્તર-એકવીશ ગુણાએ કરીને યુક્ત એ છેલ્લા પદની સાથે સંબંધ કરો. તેજ ગુણેને કહેવા માટે ગુણ અને ગુણીને કથંચિત અભેદ છેએ ન્યાયને બતાવવા માટે ગુણને દેખાડવાપૂર્વક ગુણોને કહે છે. અક્ષુદ્ર, આ પદને અર્થ આગળ કહેશે ૧, તથા રૂપવાન પ્રશસ્ત રૂપવાળો અહીં વત્ પ્રત્યયને અર્થ પ્રશંસારૂપ થાય છે, કેવળ રૂપ માત્ર જ કહેવું હોય તો ઇન પ્રત્યય જોવામાં આવે છે, જેમકે “gિs: gફૂટ્યા:” “ પ્રોmic - “પુદ્ગલે રૂપવાળા કહ્યા છે. ૨, તથા પ્રકૃતિવડે-સ્વભાવવડે સામ્ય-પ્રશાંત ચિત્તવાળો હોવાથી સુંદર સ્વભાવવાળો ૩, સદાચારનું આચરણ કરવાથી લોકોને પ્રિય ૪, ૫રના દેષ જેવા એ વિગેરે ક્રૂર સ્વભાવ નહીં હોવાથી અક્રૂર ૫, ત્રાસ પામવાનો સ્વભાવ હોવાથી આ લેક અને પરલોકના કષ્ટથી ભય પામનાર ૬, સાચી ક્રિયા વિધિપૂર્વક કરવાથી અશઠ-શઠતા રહિત ૭, કેઈની પ્રાર્થનાને સત્કાર કરવાથી દાક્ષિણ્યતાવાળે ૮, પાપ કરવામાં શંકિત હોવાથી લજજાળુ ૯ ચિત્તમાં દયા હોવાથી દયાળુ ૧૦, કોમરિદ્દિ એ આખું એકજ પદ જાણવું. પ્રાકૃત હોવાથી, માળિો અહીં વિભક્તિનો લેપ થયો નથી. તેથી કરીને મધ્યસ્થ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવીશ ગુણવર્ણન.
(૧૧) એટલે રાગદ્વેષ રહિત અને સામ્ય એટલે ક્રૂરતા રહિત જેની દષ્ટિ હોય તે મધ્યસ્થ સામ્ય દષ્ટિવાળ કહેવાય છે, કેમકે તે યથાર્થ વસ્તુ તત્વને જેનાર હોય છે ૧૧, લઘુકમીને લીધે ગુણેને વિષે બહુમાનવાળે હેવાથી ગુણને રાગી ૧૨, સત્કર્થ એટલે સદાચારનું આચરણ કરનાર હોવાથી દુષ્ટ આચરવું, સાંભળવું કે કહેવું, તેને વિષે રૂચીવાળો નહીં તે ૧૩, સુરક્ષયુક્ત સારા પરિવારવાળે અર્થાત્ ધર્મમાં વિરે ધ ન કરે તેવા બંધુ અને પરિવારવાળે ૧૪, સુદીર્ઘદશ-બુદ્ધિમાન હોવાથી વિચાર કરીને જેનું પરિણામ સુંદર હોય એવા કાર્યને કરનાર ૧૫, વિશેષજ્ઞ–સત્ અને અસત્ વસ્તુને જાણનાર, પરંતુ રાગદ્વેષવડે મૂઢ થવાથી અથવા કેઈએ પ્રથમથી ભરમાવેલો હોવાથી અંગીકાર કરેલા કદાગ્રહમાં જ મનને તલ્લીન કરનાર ન હોય ૧૬, વૃદ્ધાનુ.--જેની બુદ્ધિ પરિણામ પામેલી હાય–પરિપકવ થયેલી હોય તેવા પુરૂષના વિચારને અનુસરનાર ૧૭, વિનીત—ગુરૂજનની ભક્તિ કરનાર ૧૮, કૃતજ્ઞ-કેઈએ આ લેક અથવા પરલેક સંબંધી થડે પણ ઉપકાર કર્યો હોય તેને જાણનાર, પણ ભૂલી ન જનાર ૧૯, પરહિતાર્યકારી પ્રત્યુપકારની આશા રાખ્યા વિના બીજાના હિતકારક કાર્યો સાધી દેવાના સ્વભાવવાળે. અહીં કોઈ શંકા કરે કે -- દાક્ષિણ્યતાના ગુણમાં અને આ ગુણમાં તફાવત શો છે? તેનો જવાબ એ છે જે–દાક્ષિણ્ય ગુણવાળો પુરૂષ અન્યની પ્રાર્થના વડેજ પરોપ. કાર કરે છે, અને આ તો સ્વભાવથી જ પિતાની મેળે પરનું હિત કરવામાં પ્રીતિવાળો હોય છે. ૨૦, તદ ર અહીં તer શબ્દ પ્રકાર અર્થવાળો છે, શ શબ્દનો અર્થ સમુચ્ચય–સમૂહ છે, અને પગ નો અર્થ અવધારણ–નિશ્ચયવાળે છે, તેથી કરીને તેને અર્થ આ રીતે કરે. જેમ આ વીશ ગુણ છે તે જ પ્રકારે વળી લબ્ધલક્ષ્ય ગુણવાળ પણ ધર્મને અધિકારી છે. એ પ્રમાણે પદની યેજના કરવી. તે પદને અર્થ આ પ્રમાણે-જેણે લક્ષ્ય કરવા લાયક ( ઓળખવા લાયક) ધર્મક્રિયાને વ્યવહાર પ્રાપ્ત કર્યો છે તે લબ્ધલક્ષ્ય કહેવાય
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
છે અર્થાત્ આવ! ગુણવાળા પુરૂષને સુખે કરીને શીખવી શકાય છે-ધર્મોપદેશ આપી શકાય છે ૨૧. આ એકવીશ ગુણુાએ કરીને યુક્ત પુરૂષ ધર્મ રત્નને ચેાગ્ય છે, એમ પૂર્વે કહ્યું જ છે. આ પ્રમાણે ત્રણ દ્વારગાથાના શબ્દાર્થ થયા. ૫-૬-૭
આ ત્રણ ગાથાના ભાવાર્થ પ્રકરણકાર પોતેજ કહે છે. खुद्द ति गंभीरो, उताणमई न साहए धम्मं । સપરોવવારતત્તો, અવુદ્દો તે હૈં નોમ / દ ||
મૂલા—ક્ષુદ્ર એટલે ગંભીરતા રહિત, તે બુદ્ધિની નિપુણતા રહિત હોય તેથી ધર્મ સાધી શકતા નથી, તેથી કરીને અક્ષુદ્ર એટલે સ્વપરના ઉપકાર કરવામાં શક્તિમાન જે હાય તે અહીં ચાગ્ય છે.
ટીકા—અહીં જો કે ક્ષુદ્ર શબ્દના ઘણા અર્થ છે, તે આ પ્રમાણે-ક્ષુદ્ર એટલે તુચ્છ, ક્ષુદ્ર, એટલે ક્રૂર, ક્ષુદ્ર એટલે દરિદ્ર, ક્ષુદ્ર એટલે લઘુ ( નાના ) વિગેરે તા પણુ આ ઠેકાણે ક્ષુદ્રના અર્થ તુચ્છ લઇને અગંભીર લેવાના છે. તે વળી ઉત્તાનમતિ-અનિપુણ બુદ્ધિવાળા હાવાથી ધર્મને સાધી શકતા નથી આરાધી શકતા નથી. કેમકે ધર્મને સૂક્ષ્મબુદ્ધિવાળા જ સાધી શકે છે. તે વિષે કહ્યુ છે કે-“ ધર્મના અર્થી મનુષ્યે એ નિરંતર સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી ધર્મ જાણવા જોઇએ. અન્યથાનહીં ત। ધર્મની બુદ્ધિથીજ તે ધર્મ ના વિનાશ પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ કાઇએ માંદા સાધુને હું ઔષધ આપીશ એવા અભિગ્રહ લીધા. પછી કોઇ માંદો સાધુ નહી મળવાથી તે છેવટ શાક કરવા લાગ્યા કે“ અહા ! મેં ઘણા ઉત્તમ અભિગ્રડુ ગ્રહણ કર્યા, પરંતુ કાઇ ઠેકાણે કાઇ માંદા થયા નહી, માટે હું અધન્ય છુ, મારૂં વાંછિત સિદ્ધ ન થયું. એ મહા કષ્ટની વાત છે. આ પ્રમાણે સાધુઓનું માંદગીપણું ઇચ્છીને જે અભિગ્રહ-નિયમ લેવા, તે તત્ત્વથી દોષ છે, એમ મહાત્માઓએ જાણવુ. ,, આ ક્ષુદ્રથી જે વિપરીત હાય એટલે પેાતાના અને પરના ઉપકાર કરવામાં શક્ત-સમર્થ હાય તે અક્ષુદ્ર એટલે
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગુણ અક્ષકપણું ઉપર નારદ અને પર્વતકની કથા. (૧૩) સૂમ દષ્ટિવાળ-સારી રીતે વિચાર કરીને કાર્ય કરનારે કહેવાય છે. તે જ આ ધર્મને ગ્રહણ કરવા માંગ્ય-અધિકારી છે. આ ઉપર નારદ અને પવતકનું દષ્ટાંત છે.
– – નારદ અને પર્વતકની કથા. ચેદી નામના દેશના અલંકારરૂપ શુકિતમતી નામની નગરીમાં સ્વભાવે કરીને જ પાપથી ભય પામનાર, સરળ અને નિર્મળ હૃદયવાળ તથા વેદ અને વેદાંતના તત્ત્વને જાણનાર ક્ષીરકદંબક નામે બ્રાહ્મણ રહેતો હતો. તેની પાસે પોતાનો પર્વતક નામનો પુત્ર, અન્ય સ્થાનથી આવેલ નારદ નામનો ધર્મપુત્ર અને વસુ નામને રાજાને પુત્ર; એ ત્રણ મટી (સૂક્ષ્મ) બુદ્ધિવાળા તથા બીજા પણ તથા પ્રકા રના બ્રાહ્મણદિકના પુત્રો ભણતા હતા. એકદા તેને ઘેર ગોચરીએ નીકળેલા બે સાધુએ આવ્યા. ત્યાં તે ત્રણ વિદ્યાથીઓને જોઈ અતિ શાયી જ્ઞાનવાળા એક સાધુએ બીજા સાધુને કહ્યું કે “આ ત્રણ છાત્રામાંથી બે નરક ગતિને પામશે, અને એક સ્વર્ગે જશે. ” આ તેમનું વચન ભીંતની એથે રહેલા ક્ષીરકદંબકે સાંભળી વિચાર્યું કે
આ મહા ભાગ્યવાન મુનિઓ વીતરાગના માર્ગને અનુસરનારા હોવાથી અન્યથા-અસત્ય બોલતા નથી. તેમાં રાજપુત્ર નરકે જાય, તે તે સંભવે છે, પરંતુ બીજા બેમાંથી કેણ અધર્મને કરનાર સંભવે છે? તે આ બન્નેની હું પરીક્ષા કરૂં. ત્યારપછી જેમ હશે તેમ કરીશ. કારણ કે સ્મૃતિઓમાં કહ્યું છે કે-“ભાર્યા પાપ કરે, તો તે તેના પતિને લાગે છે, શિષ્યનું પાપ ગુરૂને લાગે છે, દેશની પ્રજાએ કરેલું પાપ તેના રાજાને લાગે છે અને રાજાનું પાપ તેના પુરોહિતને લાગે છે.” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કૃષ્ણ ચતુર્દશીની રાત્રિએ લાખને એક કૃત્રિમ બક બનાવી નારદને આપે, અને તેને કહ્યું કે –“હે વત્સ, આ બકરે મેં મં કરીને ચેતના રહિત કર્યો છે, તે પણ જ્યાં કેઈ દેખે નહીં ત્યાં જઈને આને હણ લાવ. બીજા કેઈને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૪ )
ધમ રત્ન પ્રકરણ.
કહેવું પણ નહિ, કારણ કે એને એવાજ વિધિ છે. ” એ સાંભળી
C
'
>
6
:
ગુરૂની આજ્ઞા અલય્ છે. ’ એમ જાણી તે મકરા લઇ એક શૂન્ય (નિર્જન ) શેરીમાં ગયા. · અહીં કાઇ જુએ છે કે નહીં ?' એમ નિપુણતાથી તે જોવા લાગ્યા, તે ઉપર આકાશમાં તારામડળ જોયુ. તેથી ‘ અરે ! અહીં તા મને દેખે છે. ' એમ જાણી સભ્રાંત થઇ કાઈ યક્ષના દેરામાં પેઠે. · અહી પણ યક્ષ દેખે છે. .’ એમ ધારી કાઇ શૂન્ય ઘરમાં ગયા ત્યાં પણ ‘“ પાંચ લોકપાળ અને દિવ્યજ્ઞાનીએ જુએ છે. એએ કાઇ પણ ઠેકાણે જોતા ન હેાય એવું તેા કાઇપણ સ્થાન નથી. તેથી ખરેખર આ હણવા યેાગ્ય નથી, એવા જ ગુરૂના આદેશ છે. કારણ કે ગુરૂ મહા દયાળુ છે. આવુ કાર્ય કરેજ નહીં. ” આ પ્રમાણે વિચારી મનમાં નિશ્ચય કરી તે હર્ષિત મુખે ગુરૂની પાસે ગયા, અને તેણે તેને પોતાની વાર્તા નિવેદન કરી, તે સાંભળી ઉપાધ્યાયે વિચાર્યું કે આ તા સુક્ષ્મ બુદ્ધિવાળા જ છે, તેથી તે દુર્ગતિમાં જશે નહીં. તે શુ` મારા જ પુત્ર દુર્ગતિમાં જશે ? અથવા તેની પણ પરીક્ષા કરૂં. ’ એમ નિશ્ચય કરી તેજ વિધિ પ્રમાણે પતકને માકન્યેા. તે શૂન્ય શેરીમાં ગયા. · અહીં કાઇ જોતુ નથી ’ એમ જાણી તે બકરાને હણીને તે ઘેર આવ્યા. માતા પાસે હાથ પગ ધોવા પાણી માગ્યું, ત્યારે ઉપાધ્યાયે કહ્યું · અરે! શું છે ? ' તેણે જવાબ આપ્યા—“ તેમાંથી ઘણા રૂધિરના પ્રવાહ નીકળ્યો, તેથી મારૂ શરીર ખરડાયું છે. ” ઉપાધ્યાયે પૂછ્યુ’– કયાં તે એને હણ્યા ? અને કાઇએ તને કેમ ન દીઠા ? ' તેણે કહ્યું-“ શેરી શૂન્ય હતી, અંધકાર પણ ઘણા હતા, અને લેાકના સંચાર પણ નહોતા; તેથી મને કેાઇએ દીઠા નથી. ’’ તે સાંભળી ઉપાધ્યાયે કહ્યું–“ ઉપર આકાશમાં રહેલા નક્ષત્રાએ, પાંચ લેાકપાળાએ, દ્વિવ્ય જ્ઞાનીઓએ અને તારી પાંચ દિયાએ શુ' તને જોયા નથી ? ” તે એલ્યેા અમે તે કાં એટલુ બધુ નથી જાણતા. તે મને શા માટે ફોગટ મેાકા ? '' તે સાંભળી ઉપાધ્યાયે વિચાયું કે—‹ અહા ! આ નિ ય છે. પાપકર્મ કરતાં શંકા પામતા નથી. તેથી
'
'
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગુણ અશુદ્રપણું ઉપર નારદ અને પર્વતકનો કથા. (૧૫) તે નિચે નરકગામી થશે. પરંતુ હું શી રીતે આ પાપના લેપથી મૂકાઈશ?” આ પ્રમાણે ચિંતા કરતા તેણે જેમ તેમ મહાકણથી રાત્રિ નિર્ગમન કરી. પછી પ્રાત:કાળે તેજ મુનિઓની શોધ કરતો તે ઉદ્યાનમાં ગયે. ત્યાં તે મુનિઓને જોઈ તેમને નમસ્કાર કરી તેણે પૂછ્યું કે-“હે ભગવાન! ઘરના કુટુંબમાંથી કઈ પણ માણસ જે અન્યાયમાં પ્રવતે તે ઘરને સ્વામી તે કર્મથી બંધાય કે નહીં?” સાધુએ કહ્યું-“જે કઈ અગ્નિથી સળગાવેલ તૃણને પૂળે હાથમાં રાખે તો તે દાઝે કે નહીં?” બ્રાહ્મણે કહ્યું-“હા, દાઝે. ત્યારે મુનિએ કહ્યું-“તે તેજ રીતે ઘરને સ્વામી પણ બંધાય.” તે સાંભળી બ્રાહ્મણે કહ્યું- હે ભગવાન! તે બંધનથી શી રીતે મુકત થાય?” સાધુએ કહ્યું -“જેમ સળગતા પૂળાને ત્યાગ કરનાર પુરૂષ દાઝતું નથી, તેમ પાપી મનુષ્યને ત્યાગ કરનાર ગૃહસ્વામી પણ મૂકાય છે. આ પ્રમાણે સાંભળીને વૈરાગ્ય પામેલા ક્ષીરકદંબકે તે જ મુનિની પાસે પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી, અને તે સદ્ગતિને સાધક થયે. - ત્યારપછી લેખશાળા ભાંગી પડી, તેથી નારદ પિતાને સ્થાને ગયે. પર્વતકે ઉપાધ્યાયનું સ્થાન ગ્રહણ કર્યું. વસુ પણ રાજ્યને પામ્યા. તે ન્યાયથી રાજ્યનું પાલન કરવાથી પ્રસિદ્ધિને પામ્યા. પરંતુ શિકાર કરવામાં લંપટ હોવાથી તે હંમેશાં હિંસા કરવા લાગ્યા. એકદા તે વનમાં શિકાર કરવા ગયે, ત્યાં અત્યંત વિશ્વાસ પામેલું મુગતું ટેળું જેમાં તેણે એકલાએ પદસંચાર ન થાય તે રીતે ગુપ્તપણે બાણ મૂકયું. પરંતુ તે બાણ વચ્ચે જ કેાઈ ઠેકાણે અફળાઈને ચૂરેચૂરા થઈ ગયું. તે જોઈ આશ્ચર્ય પામી નિપુણતાથી જોતાં તેણે હસ્તને સ્પર્શ કરવાથી આકાશના જેવી નિર્મળ સફટિક મણિની શિલા જાણી. પછી રાજાએ તે શિલા ગુપ્ત રીતે રાત્રે ઘેર આણ સભામાં સ્થાપન કરી, અને તેના પર સિંહાસન મૂકયું. તે જોઈ લકે કહેવા લાગ્યા કે –“સત્યવાદીપણાથી રાજાનું સિંહાસન આકાશમાં રહેલું છે.” આવી વાત સાંભળીને નારદ કતકથી ત્યાં આવ્યું. તેને પર્વતકે,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તેની માતાએ અને રાજાએ ઘણા સત્કાર કર્યાં તે પણ સ્નેહના વશથી ત્યાંજ સુખે રહ્યો.
"
cr
6
એકદા પ તકે છાત્રાની પાસે‘ અજ્ઞેયછ્યમ્ ' આ વેદના વાકયતું વ્યાખ્યાન કર્યું. તેમાં તે એક્લ્યા કે— અનેે એટલે મકરાવી ( ખકરા મારીને ) ઇથર્ એટલે યજ્ઞની ક્રિયા કરવી. ' તે સાંભળી નારદે કહ્યું કે હે ભાઇ ! એના અર્થ એવા નથી. કારણ કે ધર્મને માટે જે યજ્ઞ ક્રિયા કરાય છે તે બકરા મારીને કરવી યાગ્ય નથી.” ત્યારે પતક ખેલ્યા કે-“ ત્યારે તું કહે. એના અર્થ કેવા કરવા ? ” નારદ એક્ષ્ચા—“ આપણા ગુરૂએ અન્ન શબ્દના અર્થ સાત વર્ષની જૂની ત્રીહિ કહ્યો છે, કેમકે તે વાવવાથી ફરી ઉગતી નથી, માટે તેનું નામ અજ્ઞ ( એટલે ઉત્પન્ન ન થાય તે કહેવાય છે. તે ગુરૂનુ વચન જ આપણને પ્રમાણ છે. ’” તે સાંભળી પર્વતકની બુદ્ધિ મદ હાવાથી તેને તે અર્થ યાદ આવ્યા નહીં, અને છાત્રાની મધ્યે મારી લઘુતા થશે ’ એમ ધારી મેાટા અભિમાનથી તે ખેલ્યા કે–“ અરે ! શું તુ મારાથી પણ વધારે પંડિત છે ? ગુરૂએ તને જ તત્ત્વાર્થ કહ્યો છે ? આપણા એમાં જે આ મામતમાં અસત્યવાદી ઠંરે, તેના દંડમાં જિહ્વાન છેદ કરવા, અને આના નિર્ણય કરવામાં સત્યવાદી વસુરાજા જ આપણને પ્રમાણ છે. ’’ તે સાંભળી નારદે કહ્યું— ભલે, એમ હા.’ આવૃત્તાંત તેની માતાએ જાણ્યા, ત્યારે તેણે પર્વ તકને કહ્યુ કે–‘ હે પુત્ર ! સ્નેહના વશથી આ નારદ અહીં તારી પાસે આવ્યેા છે, તેની સાથે કલહ કરવા ચેાગ્ય નથી. ’” ત્યારે તે એક્લ્યા–“ હે માતા ! હું કલહ કરતા નથી. પરંતુ છાત્રાના સમૂહમાં આ નારદ મારે। અર્થ ખાટા પાડે છે. ’ માએ પૂછ્યું—‹ શી રીતે ? ' ત્યારે પતકે સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. તે સાંભળી માતાએ કહ્યું —“ હે વત્સ ! મારી સમક્ષ તારા પિતાએ પણ એવાજ અર્થ કહ્યો હતા. તેમાં નારદને શા દોષ છે ? ” તે સાંભળી પ તક એલ્યા— હે માતા ! જો એમજ છે, તે મારી જિહ્વા ગઇ. કેમકે રાજા પણ સત્યવાદી છે, તેથી એવાજ અથ કહેશે.”
,,
ܕ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ગુણ અક્ષકપણું ઉપર નારદ અને પર્વતની કથા. (૧૭)
ત્યાર પછી તેની માતા પુત્રના નેહથી મેહ પામી, તેથી રાજાએ પૂર્વે આપેલું વરદાન તેની પાસે માગવા ગઈ. રાજાએ પણ ઉભા થઈ પ્રણામ કરી આવવાનું પ્રયોજન પૂછયું. તેણીએ પણ એકાંતમાં કહ્યું કે–“હે પુત્ર! જે તમને પૂર્વે આપેલું વરદાન યાદ હોય તો તે હું આજે માગવા આવી છું.” રાજાએ કહ્યું–“હે માતા! મને બરાબર યાદ છે. તે ત્રણથી મને મુક્ત કરે. તમને જે રૂચે તે માગે.” ત્યારે તેણીએ સર્વ વૃત્તાંત જણાવી કહ્યું કે–“સર્વથા પ્રકારે તમારા ભાઈની જિલ્લાનું રક્ષણ કરો.” રાજાએ કહ્યું-“બહુ સારૂ હું તેમ કરીશ.” તે સાંભળી તે પોતાને ઘેર ગઈ. તેણેએ પર્વતકને ધીરજ આપી.
પછી બીજે દિવસે પર્વતક અને નારદ હર્ષ સહિત ચારે વર્ણના મુખ્ય પુરૂષોથી ભરાયેલી રાજસભામાં ગયા. ત્યાં તેઓએ સર્વ વૃત્તાંત રાજાને કહી સંભળાવી ન્યાય માગ્યું. ત્યારે પ્રધાન (મુખ્ય) જનેતાએ રાજાને કહ્યું કે –“હે દેવ! તમે છઠ્ઠા લોકપાળ છે. તમારા સત્યવાદી પણુના ગુણથી તમે આકાશમાં રહે છે. આ બન્નેના તમે ગુરૂભાઈ છે. તેથીજ જોડે પેદા થનાર અગ્નિની પેઠે તમે એ બને ઉપર સરખા ચિત્તવાળા છે અને તેથી તમે તે પદની વ્યાખ્યા યથાર્થ કહો. કહ્યું છે કે–“સત્યવાદી પુરૂષ અગ્નિનું સ્તંભન કરી શકે છે.”
રાક્ષસ, સિંહ, સપ, ભૂત, પ્રેત અને બળવાન શત્રુએ કરેલા ભયને નાશ કરી શકે છે, સર્વ લેકને માન્ય થાય છે, પરલોકમાં સારી ગતિને પામે છે, તથા સૌભાગ્યવાળે થાય છે. સત્યવાદી શું શું . કલ્યાણને નથી પામતો? સર્વ કલ્યાણને પામે છે. માટે હે સ્વામી! સત્ય બોલજે.” આ પ્રમાણે કહ્યા છતાં રાજાએ ભવિતવ્યતાના વશથી કહ્યું કે –“જે આ ઉપાધ્યાયને પુત્ર કહે છે. તે જ સત્ય છે.” આ પ્રમાણે કહેતાંજ ભુવન દેવતાએ કેપથી સ્ફટિક શિલા અને સિંહાસનને ચૂર કરી રાજાને પૃથ્વી પર નાંખી દીધે, તે મરીને નરકે ગયે
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮) '
ધર્મરન પ્રકરણ
લેકે તે જોઈ બોલ્યા કે –“અહો ! આ પર્વતકે રાજા પાસે બેટી સાક્ષી પૂરાવી.” એમ કહી તેને તિરસ્કાર કરી તેને નગરી બહાર કાઢી મૂકો. અને નારદ સત્યવાદી છે એમ કહી તેને સત્કાર કર્યો. પછી નારદ પિતાને સ્થાને ગયા. બાકીની કથા બીજા ગ્રંથથી જાણી લેવી.
આ કથાને ઉપનય (તાત્પર્ય ) એ છે જે--નારદે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિને લીધે બકરાને હ નહીં, અને પર્વતકે શુદ્ર બુદ્ધિને લીધે તેને હો તેથી નારદ પિતાને અને પર ઉપકારી થયે, તથા પર્વતક સ્વપરને અનર્થકારક થયે. ઈતિ.
હવે બીજા ગુણમાં પ્રશસ્ત રૂપવાળા એમ જે કહ્યું, તેનું
સ્વરૂપ અને ફળ બતાવે છે.
संपुबंगोवंगो, पंचिंदियसुंदरो सुसंघयणो ।
होइ पभावणहेऊ, खमोय तह रूववं धम्मे ।।१। મૂલા–સંપૂર્ણ અંગોપાંગવાળો, પાંચ ઇન્દ્રિયો વડે સુંદર અને સારા સંઘયણવાળા જે હોય તે રૂપવાન કહેવાય છે. તે પુરૂષ ધર્મને દીપાવી શકે છે, તથા ધર્મ પાળવામાં સમર્થ હોય છે.
ટીકા–જેના મસ્તક વિગેરે અંગે તથા અંગુલિ વિગેરે ઉપાંગે સંપૂર્ણ હોય એટલે ન્યનતા રહિત હોય તે સંપૂર્ણ અંગોપાંગવાળે કહેવાય છે. કહ્યું છે કે-“મસ્તક, છાતી, ઉદર (પેટ), પીઠ, બે હાથ અને બે સાથળ એ આઠ અંગે કહેવાય છે, આંગળી વિગેરે ઉપાંગ કહેવાય છે, અને બાકીના અંગે પાંગ કહેવાય છે. અર્થાત વિકળ અંગવાળો ન હોય એ તાત્પર્ય છે. તથા રિફુલ્હાપ્રાકૃત હેવાથી (સમાસમાં) વિશેષણ () ને પાછળ મૂકયું
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
બીજ ગુણ પ્રશસ્ત રૂપનું વર્ણન. (૧૯) છે. પાંચે ઈદ્રિયે જેની સુંદર હોય તે, અર્થાત્ કાણે, ખરે, બહેરે અને મૂંગે વિગેરે દોષવાળ ન હોય. તથા ગુપચ—જેને સારું સંઘયણ-શરીરનું સામર્થ્ય હોય તે તુરંદના કહેવાય છે. અર્થાત પહેલું જ સંઘયણ હોવું જોઈએ એ કાંઈ નિયમ નથી. કારણ કે બીજાં સંઘયણમાં પણ ધર્મની પ્રાપ્તિ હોય છે, કહ્યું છે કે –“રાવ સંસ્થાનમાં ધર્મની પ્રાપ્તિ હોય છે, તે જ પ્રમાણે સર્વ સંઘયણેમાં પણ ધર્મ પ્રાપ્તિ રહેલી છે. તે કુવંદના કહેવાય છે. ભાવાર્થ એ છે જે– તપ અને ચારિત્રની ક્રિયા કરી શકાય તેવા સામર્થ્ય સહિત હોવો જોઈએ. આવા મનુષ્યને ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. હવે તેનું ફળ કહે છે–આવો પુરૂષ વેર (વજા) સ્વામીની જેમ મનાતુતીર્થની ઉન્નતિનું કારણ મવતિ–થાય છે. કહ્યું છે કે –“અતિશય રૂપવાળા વાષિ જ્યાં જ્યાં વિચરતા હતા, ત્યાં ત્યાં શ્રી જિનધર્મ અત્યંત ઉન્નતિને પામતે હતે. જેણે પૂર્વ જન્મમાં સુકૃત કર્યું હતું એવી ગૃહપતિની પુત્રી વાસ્વામી મુનીશ્વર ઉપરના રાગે કરીને સેંકડો દુઃખનો નાશ કરનારા ચારિત્રને પામી. આગમમાં પણ કહ્યું છે કે“ધર્મ–પુણ્યના ઉદયવડે સુંદર રૂપ મળે છે. તેવા સુંદર રૂપ પામેલા પણ સાધુ ધર્મને આચરે છે. સુંદરરૂપ પામવું એ પૂર્વે આચરેલા વ્રત-નિયમનું જ પરિણામ-ફળ છે તેથી તેવા સુંદર રૂપની અમે પ્રશંસા કરીએ છીએ.”
અહીં કે શંકા કરે કે-નંદિષણ અને હરિકેશિબળ વિગેરે કુરૂપી હતા તે પણ તેમને ધર્મની પ્રાપ્તિ થયેલી સંભળાય છે, તે જે રૂપવાળા હોય તે જ ધર્મને અધિકારી થાય એમ કેમ કહ્યું? આ શંકાને ઉત્તર આપતાં ગુરૂ કહે છે કે –તારી શંકા સાચી છે, પરંતુ અહીં રૂપ બે પ્રકારનું છે. એક સામાન્ય રૂ૫ અને બીજું અતિશયવાળું રૂપ. તેમાં સામાન્ય એટલે જેનાં પાંગ સંપૂર્ણ હોય છે. આવું. સામાન્યરૂપ નંદિષેણ વિગેરેને હતું જ, માટે તેમાં કાંઈ વિરોધ નથી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. વળી આ રૂપવાળાપણને જે ગુણ કહ્યો છે, તે પ્રાયિક એટલે બહેલતાએ જાણે. કારણકે બીજા ગુણે હોય તે કુરૂપપણને અને બીજા કઈ પણ ગુણરહિતપણને દેષ નથી (અર્થાત્ બીજા બધા ગુણ હોય અને સારું રૂપ કે બીજે કઈ એકાદ ગુણ ન હોય તે તેમાં કાંઈ દેષ નથી). કેમકે –“vrગુurfકરી પપf fwiser ને ” (આ ગુણેમાં જેને ચોથા ભાગે ઓછા ગુણે હોય તે મધ્યમ અને અધ ગુણે ઓછા હોય તે અધમ જાણો) એમ આગળ (૩૦મી ગાથામાં) કહેશે. જો કે અતિશાયીરૂપ તે તીર્થકરાદિકને જ સંભવે છે. પણ જે રૂપે કરીને કઈ પણ દેશ, કાળ કે વયમાં રહેલે પ્રાણી
આ રૂપવાન છે.” એવી કેને પ્રતીતિ ઉત્પન્ન કરે તેજ રૂપ અહીં અધિકારી છે એમ જાણવું. આવા રૂપે કરીને યુક્ત ધાર્મિક પુરૂષ સદાચારમાં પ્રવર્તન કરવાથી ભવ્ય પ્રાણીઓને ધર્મને વિષે ગેરવ (ભક્તિ --શ્રદ્ધા) ઉત્પન્ન કરી ધર્મની પ્રભાવના કરે છે, તેથી તે “પ્રભાવનાને હેતુ થાય છે' એમ ઉપર કહ્યું છે. તથા ક્ષમ-સમર્થ. ગાથામાં જ શબ્દ કહ્યો છે તે મવતિ ક્રિયાપદને ખેંચવા ( લાવવા) માટે છે, અને તથા શબ્દ સમુચ્ચય અર્થવાળો છે. તેથી તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે-કેવળ પ્રભાવનાનું કારણ છે એટલું જ નહીં, પરંતુ રૂપવાન પુરૂષ ધર્મને વિષે-ધર્મ પાળવામાં સમર્થ પણ હોય છે. આ સારા સંઘયણનું ફળ કહ્યું. ૯.
અહીં ચંદના સાધ્વીની કથા છે–પાદિક ગુણે કરીને સર્વજનેને આશ્ચર્ય પમાડનારી ચંદના કર્મગ્રંથિને ભેદ કરી શ્રી મહાવીર સ્વામીની પ્રવર્તિની સાધ્વી થઈ. આ કથા પ્રસિદ્ધ હોવાથી લખી નથી.
–
આ
–
-
૧ અર્થાત હોય તે સારું એ પ્રાયિકનો અર્થ છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧),
ત્રીજા સોમ્ય પ્રકૃતિ ગુણનું વર્ણન. હવે ત્રીજો ગુણ કહે છે.
पईसोमसहावो, न पावकम्मे पवत्तई पायं । હવા સુવાિ , પરમનિમિત્તે હિં gિ | ૨૦ છે.
મૂલાથ–જે સ્વભાવથીજ સમપ્રકૃતિવાળે હોય તે પ્રાયે કરીને પાપ કર્મમાં પ્રવર્તતો નથી, તેથી કરીને જ તે સુખે સેવવા લાયક થાય છે, અને બીજાઓને પણ ઉપશમનું કારણરૂપ થાય છે.
ટીકાથ–પ્રત્ય-અકૃત્રિમપણુએ કરીને વ્યાજ – ભયંકર આકૃતિ રહિત અથતુ વિશ્વાસ કરી શકાય તેવા રૂપવાળે, આકોશ (ગાળે દેવી તે) અને વધ કરે એ વિગેરે અથવા હિંસા અને ચોરી વિગેરે પાપ કર્મમાં નથી જ પ્રવર્તત-નથીજ વ્યાપાર કરતે, ધણું કરીને એટલે અનિવહાદિક કારણ વિના, તેથી કરીને જ કુહાનાયક –કલેશ વિનાજ આરાધના કરી શકાય તેવો અને પ્રામનિમિત્ત-ઉપશમનું કારણ, કોને ? ગજેvi-જે કહી ન શકાય તેવા બીજાઓને. ૧૦.
અહીં અંગઋષિનું ઉદાહરણ છે.
ચંપા પુરીમાં કેશિકાર્ય નામના ઉપાધ્યાયને અંગષિ અને ફકક નામના બે શિષ્ય હતા. તેમાં પહેલો અંગષિ સામ્ય મૂર્તિવાળે, પ્રિયવાદી, ન્યાયમાર્ગે ચાલનાર અને વિનયવાળે હતે. તે કેને છેતરતો નહીં. તેમાં પણ ઉપાધ્યાયને તો વિશેષ કરીને બિલકુલ છેતરતે નહોતે. અને બીજે રૂદ્રક તેનાથી વિપરીત સ્વભાવવાળો હતે. ઉપાધ્યાય અંગ છાત્રની પ્રશંસા કરતું હતું, તેને તે સહન કરતે
૧ નિર્વાહ ન થઈ શકે એ વિગેરે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
નહોતે, અને તેથી તે મનમાં સંતાપ પામી તેના છિદ્ર શોધવામાં તત્પર રહેતા હતા. એકદા પ્રાત:કાળેજ ઉપાધ્યાયે તે બન્નેને ઇંધણું લાવવા મોકલ્યા. તે વખતે અંગષિ ઉપાધ્યાયની આજ્ઞાને બહુમાન સહિત અંગીકાર કરી તરતજ અરણ્યમાં ગયો. બીજે રૂદ્રક આળસુ હોવાથી ધૂતના સ્થાનમાં અને દેવાલયમાં થતાં નાટકે જોવામાં રેકાયે, ત્યાં મધ્યાહુ સમય સુધી રહ્યો. તેટલામાં અધ્યાપકની આજ્ઞા
સ્મરણમાં આવવાથી તે અટવી તરફ ચાલ્યા. માર્ગમાં તેણે મટે લાકડાને ભારે લઈને આવતા અંગષિને જોયે. તે જોઈ અત્યંત ભય પામી શીધ્રપણે જતાં કેઈ ઠેકાણે નિર્જન નદીને કાંઠે પંથક નામના પુત્રને ભાત (ભજન) આપી પાછી વળેલી અને મેટા કાષ્ઠના ભારાથી નીચે નમી ગયેલી જ્યોતિર્યશા નામની વૃદ્ધ સ્ત્રીને જોઈ છેમની સંજ્ઞાને પણ ભૂલી જઈ તેને મારી તેને કાષ્ઠભારે પોતે લઈ પાછો ફરી આડે માગે શીધ્રગતિથી ઉપાધ્યાયની પાસે આવી બાલ્યા કે– હે ઉપાધ્યાય ! હે ઉપાધ્યાય ! તમારા અતિવહાલા શિષ્યની ચેષ્ટા સાંભળો. તે તમારી આજ્ઞાને તૃણ તુલ્ય પણ નહીં માની કેઈ ઠેકાણે મધ્યાન્હ સુધી ક્રીડા કરવામાં રોકાયો તે હમણાં જ અટવમાં જઈ ત્યાં આમતેમ અટન કરતો હતો, તેવામાં તેણે બીચારી લાકડાના ભારાના ભારથી પીડાયેલી પંથક નામના વત્સપાળની માતાને જોઈ તેણને ડેક મરડીને મારી નાંખી. તેને કાષ્ઠભારો લઈને હમણાંજ આવે છે.” આ પ્રમાણે તે કહે છે, એટલામાં અંગર્ષિ આવ્યા. તે જોઈ અત્યંત ક્રોધ પામેલા ઉપાધ્યાયે તેને કહ્યું કે –“અરે પાપી ! જ્યાં તું મારી દષ્ટિએ ન પડે ત્યાં જતો રહે.” - ઈત્યાદિક કઠોર વચને કહી તેને પોતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યું. તે સૌમ્ય સ્વભાવવાળો હોવાથી ગુરૂ ઉપર દ્વેષ કર્યા વિના જ નગરની
બહાર જઈ સમીપે કઈ વૃક્ષની છાયામાં બેસી વિચાર કરવા લાગ્યા - કેમ અહો! ચંદ્રમંડળમાંથી અંગારાની વૃષ્ટિની જેમ આ અસંભ
વિત થયું કેમકે આજેજ આ ગુરૂએ પ્રિયવાદી જનેના મુગટ સમાન
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાથા લાકપ્રિય ગુણનું સ્વરૂપ
( ૨૩ )
છતાં પણ મને સળગતા અગ્નિની જવાળા જેવી વાણી કહી. તેથી અવશ્ય મારા કાઇક મેટા અપરાધ હાવા જોઇએ.” એમ વિચારી પેાતાના મનમાં આલેાચના કરવા લાગ્યા; પર ંતુ કાંઇ પણ પે:તાના દોષ તેને સ્મરણમાં આબ્યા નહી. તે પણ તે મનમાં કહેવા લાગ્યા કે—“ ગુરૂ તે જનને ઉદ્વેગ કરનાર અને અધન્ય એવા મને ધિક્કાર છે. જે સ પ્રાણીઓને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરે છે, તેમને ધન્યવાદ ઘટે છે. ” ઇત્યાદ્રિક વિશુદ્ધ અને અતિવિશુદ્ધ અધ્યવસાયના હેતુની ભાવના ભાવતાં તેને જાતસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેથી પૂર્વ ભવમાં અભ્યાસ કરેલી ભાવનાને ભાવતા તે મહાત્મા ગર્ષિ કેવળજ્ઞાનની લક્ષ્મી પામ્યા. તે વખતે તેના પ્રભાવથી રજિત થયેલા સમીપના દેવાએ તેના માટે મહિમા કર્યો, અને ઉંચે સ્વરે આખી નગરીમાં આદ્યાષણા કરીકે— “ હું લેાકેા ! મહા પાપી રૂદ્રકે પાતે વત્સપાળની માતાને મારી નાંખી મહા ઋષિ અ ંગષિને અભ્યાખ્યાન-ખાટું આળ આપ્યું છે, તેથી તેની સામું જોવું કે તેની સાથે ખેલવું, તે ચેાગ્ય નથી. આવાં વચના સાંભળી પશ્ચાત્તાપ રૂપી અગ્નિથી મળતા ઉપાધ્યાયે નગરના લેાકેા સાથે અષિ પાસે આવી તેને ખમાળ્યા. તેની પાસેથી ધમ સાંભળી ઉપાધ્યાય પ્રતિમાષ પામ્યા. રૂદ્રક પણ લેાકેાના નિદ્વાપાત્ર થયા, તેથી તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ કરી વૈરાગ્ય પામી કેવળજ્ઞાન પામ્યા.
.
આ રીતે સામ્ય પ્રકૃતિવાળા પ્રાણી પ્રાયે કરીને પોતાના અને પરના ઉપકારને માટે થાય છે, તેથી અગર્ષિની જેમ તે ધર્મોના અધિકારી થાય છે.
હવે ચાથા ગુણને આશ્રીને કહે છે.
इहपरलोयविरुद्धं, न सेवर दाणविणायसीलड्डो । लोअप्पियो जाणं, जइ धम्मंमि बहुमाणं ॥ ११ ॥
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધમરત્ન પ્રકરણ.
મૂલાઈ–જે આ લોક અને પરલોકમાં વિરૂદ્ધ એવું કાર્ય સેવત ન હોય, તથા દાન, વિનય અને શીળે કરીને સહિત હોય, તે લોકપ્રિય કહેવાય છે. તેથી તે બીજા માણસને પણ ધર્મને વિષે બહુમાન ઉત્પન્ન કરે છે.
ટીકાથ–આ લેકને વિરૂદ્ધ તથા પરલોકને વિરૂદ્ધ કાર્ય સેવે નહીં. કેશુ? જે લોકપ્રિય હોય છે. આ પ્રમાણે સંબંધ કરો, તેમાં પરની નિંદા વિગેરે જે કરવું તે આ લોક વિરૂદ્ધ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે–“કેઈપણ પ્રાણીની નિંદા કરવી, તેમાં પણ વિશેષ કરીને ગુણ જનની નિંદા કરવી, સરળતાથી ધર્મ કરનારની હાંસી કરવી, લેકમાં જે પૂજ્ય ગણાતા હોય તેમનું અપમાન કરવું, ઘણુ માણસે સાથે જે વિરોધ કરતા હોય તેને સંગ કરે, દેશાદિકના આચારનું ઉલ્લંઘન કરવું, ઉદ્ધતવેષ રાખ, બીજાઓ જાણે તેમ કીર્તિને માટે પ્રગટ રીતે દાનાદિક કરવા, સપુરૂષોને કષ્ટ પડે તે જોઈ આનંદ પામો, તથા શક્તિ છતાં સપુરૂષના દુ:ખના પ્રતીકાર ( ઉપાય) ન કરવા. આ વિગેરે કાર્યો આ લેક વિરૂદ્ધ જાણવાં. તથા પરલક વિરૂદ્ધ ખરકમ એટલે કઠેર કર્મ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે–“રાજ્ય, ખેતરોનું સ્વામીપણું અને જકાત ઉઘરાવવા વિગેરેનું કામ, એ ખરકમ કહેવાય છે. આવા પ્રકારનું કાર્ય વિરતિ ન હોય તો પણ ડાહ્યા પુરૂષે કરવું નહીં.” તથા ધૃત વિગેરે બને લેક વિરૂદ્ધ છે. કહ્યું છે કે-“જુગાર, માંસ, મદિરા, વેશ્યા, શિકાર, ચોરી અને પરસ્ત્રીની સેવા આ સાત વ્યસને જગતમાં અત્યંત પાપી પ્રાણીને નિરંતર ( વળગેલાં હોય છે. જેનું મન વ્યસનમાં આસક્ત હોય, તેને આ લેકમાં ઉત્તમ પુરૂષ નિદે છે, અને તે અધમ મનુષ્ય રક્ષણ વિના જ મરણ પામી દુર્ગતિમાં જાય છે. તાત્પર્ય એ છે જે–લોકોની અપ્રીતિના કારણરૂપ આવા કાર્યો ત્યાગ કરવાથી જ મનુષ્ય ઉત્તમ પુરૂષને પ્રિય થાય છે, તથા ધર્મને અધિકારી પણ તેજ થાય છે. તથા દાન-ધનને ત્યાગ એટલે સુપાત્રાદિકને આપવું તે, વિનય-ગ્ય સત્કાર અને શીળ-સદાચરમાં પ્રવૃત્તિ,
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથા ગુણ ઉપર સુજાતની કથા. (૫) આટલા વડે જે આલ્ય–પરિપૂર્ણ હોય તે લોકપ્રિય થાય છે. કહ્યું છે કે- “દાન કરવાથી પ્રાણીઓ વશ થાય છે, દાનથી વૈર નાશ પામે છે, અને દાનથી શત્રુ પણ બંધુ રૂપ થાય છે, તેથી નિરંતર દાન આપવું રોગ્ય છે. જે માણસનું કાંઈ પણ કામ પડે તેમ ન હોય એ માણસ પણ જે ઘેર આવે તે તેને સજજન પુરૂષો હસતે મુખે આવકાર દઈ આસન આપે છે. જે શુદ્ધ આચારને પાળતા હોય તે આ લોકમાં યશ અને કીર્તિ પામે છે, તથા સર્વ જનને પ્રિય થાય છે, અને પરભવમાં શુભ ગતિને પામે છે. આવા લોકપ્રિયને ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય તો તેનું શું ફળ? તે કહે છે –આવા પ્રકારને લોકપ્રિય માણસ અન્ય જિનેનેસમકિત રહિત પ્રાણીઓને ધર્મમાં--ન્યથાર્થ મોક્ષ માર્ગમાં બહુ માન--અત્યંતર (અંતઃકરણની) પ્રીતિને અથવા ધર્મની પ્રાપ્તિના હિતુભૂત સમક્તિને સુજાતની જેમ ઉત્પન્ન કરે છે. એ સુજાત કેણ હતો ? એમ કઈ પ્રશ્ન કરે, તો તેની કથા કહે છે--
–10– સુજાતની કથા.
ચંપા નગરીમાં મિત્રપ્રભ નામે રાજા રાજ્ય કરતા હતા ત્યારે સમગ્રશ્રેણીઓમાં શ્રેષ્ઠ ધનમિત્ર નામે એક શ્રેષ્ઠી હતું. તેને અત્યંત રૂપ અને ગુણવાળી ધનશ્રી નામની જાય હતી. જિનધમની આરાધના પૂર્વક ધર્મ અર્થ અને કામને સાધવાથી ઉત્પન્ન થતા સુખને અનુભવતા તેમને ઘણે કાળ વ્યતીત થયે, ત્યારે પૂર્વ જન્મના ઉપાર્જન કરેલા સુકૃત (પુણ્ય)ને જાણે સમૂહ હેય તે એક પુત્ર ઉત્પન્ન થયે. તેના વધાન ઉત્સવમાં ઘણી નાગરિક સ્ત્રીઓએ તે બાળકના માથા ઉપર અક્ષત નાંખી “હે પુત્ર તું સુજાત થા-થજે” એ પ્રમાણે આશીર્વાદ દીધે. તેથી પિતાએ તેનું સુજાત નામ પાડયું.
૧ સારે ઉત્પન્ન થયેલ.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ, ત્યારપછી તે શુકલ પક્ષના ચંદ્રની જેમ અનુક્રમે સમગ્ર કળાઓને ગ્રહણ કરતે યુવાવસ્થાની લક્ષ્મીને પામ્યું. ત્યાર પછી તે સરખી વયવાળા અનેક નાગરિક કુમારની સાથે સ્વેચ્છાએ વિચરવા લાગ્યા. કેઈવાર વીતરાગના મંદિરમાં વિચિત્ર સ્નાત્રપૂજા, શ્રેષ્ઠ વાજિત્ર, ગીત, નૃત્ય વિગેરે વિનેદને કરતો હતો, કઈવાર આચાર્ય મહારાજ પાસે જઈ શુદ્ધ તત્ત્વને બંધ કરનારી ધમકથા સાંભળતા હતા, કે વખત હેતુ અને યુક્તિ પૂર્વક ઉત્તમ ધર્મના આચારને વિષે વિચાર કરતા હતા, અને કેઈ વખત દીનહીન જનેને તેના મનોરથ કરતાં પણ અધિક દાનવડે આનંદ પમાડી તેઓએ વર્ણન કરાતી જિનધર્મની પ્રશંસા સાંભળતું હતું. આ પ્રમાણે કરવાથી તેણે ઘણું ભવ્યજનેને જિનમુનિઓની સેવા કરવામાં રસિક બનાવ્યા.
એકદા ધમશેષ નામના મંત્રીની ભાય પ્રિયંગુની દાસીઓએ તે સુજાતને મિત્રમંડળ સાથે કડા કરતે જે. તેથી તેઓનું હૃદય અત્યંત આકર્ષાયું, તેથી ચિરકાળ સુધી તેઓ ત્યાંજ ઉભી રહી. પછી મંત્રીને ઘેર ગઈ. તેઓને પ્રિયંગુએ વિલંબ થવાથી ઘણે ઠપકે આપે ત્યારે તેઓ બોલી કે-“હે સ્વામિની! આજે અમે કાંઈક અપૂર્વ આશ્ચર્ય જોયું, તે જોઈ અત્યંત મેહ પામી પ્રોજન (કામ) ને પણ વિસરી જવાથી કાળને અતિક્રમ થયે તે પણ અમારા જાણવામાં આવ્યું નહીં, તેથી આ એક અમારે અપરાધ સહન કરે.' તે સાંભળી પ્રિયંગુએ વિશેષ પ્રકારે પૂછયું ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે
અહીં આપણે નગરીમાં ધનમિત્ર શ્રેષ્ઠીને સુજાત નામે પુત્ર છે. તેના વિલાસ વચનથી કહી શકાય તેવા નથી, માત્ર તેની દષ્ટિજ જેનારને અત્યંત સુખ ઉત્પન્ન કરે છે. જે તેનું સ્મિત વડે મનહર દેખાતું મુખકમળ નથી જોયું, તે જીવવાથી શું ફળ છે?” તે સાંભળી તે પ્રિયંગુ તેના દર્શનમાં ઉત્સુક થઈ. તેથી તેણીએ દાસીઓને હુકમ કર્યો કે
જ્યારે તે અહીં સમીપના માગે થઈને જાય ત્યારે મને તે દેખાડજે.” પછી એકદા તેને ત્યાંથી જતો જોઈ પ્રિયંગૂનું હૃદય અત્યંત મેહિત
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથા ગુણ ઉપર સુજાતની કથા.. ( ૧૭ ) થયું. તેથી તેણી સુજાતને વેષ પહેરી સમગ્ર દાસીઓની મધ્યે સુજાતના નેત્ર, મુખ, અને હાથ પગની ચેષ્ટાનું અનુકરણ કરવા લાગી. તે વખતે ધીમે ધીમે આવેલા મંત્રીએ ભીંતને આંતરે રહી તેણની ચેષ્ટા જે. તથા સુજાત! સુજાત! એવા શબ્દ સાંભળી તેણે વિચાર કયે કે—“અહો ? મારૂં અંત:પુર વિનાશ પામ્યું. આ મહાધર્સ સુજાત મારે ઘેર આવતો હોય તેમ જણાય છે. પરંતુ અહીં તેને પ્રત્યક્ષ જોયા વિના દંડ કરવાથી તેનું પરિણામ સારું આવે નહીં. કારણ કે તે રાજાદિકને પ્રિય છે. આ પ્રમાણે વિચારી તેણે એક ખેટે લેખ લખ્યું. પછી એક અજાણ્યા પુરૂષને તે લેખ આપી બરાબર શીખવી રાજા પાસે લઈ ગયે. રાજાને તે લેખ બતાવ્યું. તેમાં આ પ્રમાણે લખેલું હતું--“હે સુજાત ! તે મને કહ્યું હતું કે દશ દિવસની અંદર મિપ્રભુને બાંધી હું તને અર્પણ કરીશ. તો કેમ હજુ સુધી પ્રસાદ કરે છે? તું તો રાજદ્વારમાં પણ અખલિત ગતિવાળો છે. ” ઈત્યાદિક લેખને અર્થ જાણ રાજા કેપ પામ્યું તે પણ સુજાતને આવું સંભવતું નથી. એમ કહી મંત્રીને રજા આપી પતે વિચાર કરવા લા--“જે કે તે સુજાત આવી રીતે અપરાધી છે, પણ તેને પ્રગટ રીતે દંડ કરી શકાય તેમ નથી. કારણ કે આના અપરાધની કોઈ શંકા પણ કરે તેમ નથી. પરંતુ મારા ઉપર લેકેને વિરાગ થશે. આ પ્રમાણે વિચારી રાજાએ બીજો ઉપાય ધાયે. તે એ કે–રાજકાર્યના વિચારના મિષથી પોતાના દેશને છેડે રહેલી અક્ષુરી નામની નગરીમાં સુજાતને તેણે મેકલ્ય, અને તેને સ્વામી ચંદ્રવજ નામને કે જે પોતાને સામંત રાજા હતા. તેને લેખ લખી જણાવ્યું કે--આ વણિકને ગુપ્ત રીતે મારી નાંખે.” ચંદ્રધ્વજ રાજાએ પણ સુજાતનું રૂપ જોઈ વિચાર્યું કે--“આવી મૂતિવાળે કદી પણ વિરૂદ્ધ આચરણ કરે નહીં, તે કેમ રાજાએ આવી આજ્ઞા આપી? અથવા ભલે ગમે તેમ હોય, પરંતુ હું આની ઉપર દ્રોહ નહીં કરું.” એમ વિચારી સુજાતને એકાંતમાં તે લેખ બતાવ્યું, અને કહ્યું કે--“જે કે રાજાને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
',
આદેશ આવા છે, તે પણ હું તે પ્રમાણે નહીં કરૂં. પરંતુ તારે મારા પર કૃપા કરીને ગુપ્ત રીતે રહેવુ. આ પ્રમાણે કહીને કાંઇક ચદોષના રોગવાળી ચદ્રયશા નામની પોતાની બેહેન તેને પરણાવી, સુજાત પણ સ ંસારની અસારતા ભાવતા તેજ પ્રમાણે રહ્યો. તે રાજપુત્રી પણ તેની પાસેથી શ્રાવક ધર્મ પામી, તેજ રાગથી પરાભવ પામી સમાધિ વડે દેહને ત્યાગ કરી દેવલેકમાં ગઇ. ત્યાર પછી અત્યંત ઉપકારી સુજાતને પ્રણામ કરી તે ખેલી કે—હે સ્વામી! કહેા હમણાં તમારૂ’શું વાંછિત કરૂં ? ’” સુન્નતે કહ્યું--“ જો હું કલંક રહિત થઇ માતા પિતાના દર્શન કરૂ, તે પછી તરતજ દીક્ષા અંગીકાર કરૂં. આટલા મારા મનાથ તું પૂર્ણ કર. ” તે સાંભળી તે દેવે ચંપાનગરી ઉપર મેોટી શિલા વિવીને આકાશમાં રહીને જ રાજાને કહ્યું કે-“ તે દુષ્ટ માંગીના લખેલા ખાટા લેખથી છેતરાઇને નિરપરાધી અને ધમી જનેાના શિરામણિ સુજાતના નાશ કરાવ્યા છે, તે દુષ્ટ નીતિના ફળને હવે તુ ભાગવ, હમણાંજ હું તને સ્ત્રી, પુત્ર, નગરી અને નગરીના લેાકેા સહિત યમરાજના મંદિરમાં લઇ જાઉં છું ” તે સાંભળી પશ્ચાત્તાપરૂપી અગ્નિથી હૃદયમાં ખળતો રાજા એલ્યે કે-“હે સ્વામી! તમે આવી રીતે યા રહિત ન થાઓ. હવે જે કરવા યાગ્ય હાય તેની આજ્ઞા આપે. ” આ પ્રમાણે કહી નમસ્કાર કરવા પૂર્વક તેણે દેવને પ્રસન્ન કર્યા. ત્યારે તે દેવ મેલ્યા કે--“ હજી પણ તેને માટા ગૌરવમાનપૂર્વક જો ચંપાપુરીમાં તુ પ્રવેશ કરાવે તો તારા છૂટકારા છે, અન્યથા નથી.’ ત્યારે રાજા ખેલ્યા કે—‹ મેટ્ટા પ્રસાદ. માટેા પ્રસાદ. પરંતુ તે હમણાં કયાં છે ? ” દેવે કહ્યુ --“ તેને મેં અહીંજ ઉદ્યાનમાં આણેલા છે. ’’ તે સાંભળી આનંદના સમૂહથી વ્યાપ્ત થયેલા રાજાએ મોટી સમૃદ્ધિ પૂર્વક તેને પુરીમાં પ્રવેશ કરાવ્યા. તેના માતા પિતા ખુશી થયા. માણસાને પણ મેટા આન ંદ થયા, જિનધર્મની પ્રભાવના થઇ. પછી અત્યન્ત વૈરાગ્ય થવાથી સુજાતે રાજાની આજ્ઞા લઇ માતા, પિતા અને ખીજા ભવ્યજના સહિત દીક્ષા લીધી, અને તે સદ્ગતિને પામ્યા.
""
د.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમા ક્રૂર ગુણનું સ્વરૂપ વર્ણન.
( ૨૯ )
આ પ્રમાણે જે લેાકપ્રિય હાય તે લેાકેા ધર્મને વિષે બહુમાન ઉત્પન્ન કરે છે. બીજાઓએ પણ કહ્યુંછે કે-“ શુદ્ધ રીતે લેાકપ્રિય થવુ તે ચેાગ્ય છે. કારણ કે તે અત્યંત ધર્મની સિદ્ધિના ફળને આપનાર છે, તથા ધર્મની પ્રશ ંસા કરવાથી તે એાધિમીજનું કારણ થાય છે. ’’
——
હવે પાંચમા અક્રૂર નામના ગુણ છે, તેને ક્રૂરનું સ્વરૂપ જણાવવા પૂક બતાવે છે.
कुरो किलिङ भावो. सम्मं धम्मं न साहिउं तरइ । इय सो न एत्थ जोगो, जोगो पुण होइ अक्कूरो ॥ १२ ॥ મૂલા —કર માણસ કિલષ્ટ પરિણામવાળા હાય છે, તેથી તે સમ્યક પ્રકારે ધર્મનું આરાધન કરી શકતા નથી. તેથી કરીને તે આ ધર્મને વિષે ચેાગ્ય નથી. પરંતુ અક્રૂર જ યાગ્ય છે.
""
ટીકા ક્રૂર માણસ વિન્નમાય:—ક્રોધાદિક દોષના પરિણામવાળા હાય છે, તે સમ્યક્—કલંક રહિત ( શુદ્ધ) ધર્મનુ ં આરાધન કરવા શક્તિમાન નથી. કારણકે તે ક્રૂર માસ પરના છિદ્ર જોવામાં લ’પટ અને કલુષ-મલિન મનવાળા હાવાથી ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરતાં છતાં પણ ધર્મના મૂળના ભાગી થતા નથી. કહ્યું છે કે- ધર્મરૂપી રત્ન પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ ક્રૂર માણસ ક્રોધ અને મેાહથી અંધ થઇને તેને હારી જાય છે—ગુમાવે છે. અહીં ગુરૂના દ્વેષી કુલવાલક નામના સાવાભાસનું ઉદાહરણ છે. કિલષ્ઠ પરિણામવાળાને તપ, શ્રુત, વિનય કે દેવપૂજા વગેરે કાંઇ પણ રક્ષણ કરતુ નથી. અહીં ક્ષપક-સાધુને વિનય કરનારી કુંતલદેવીનું ઉદાહરણ છે. ” આ હેતુથી આવા ક્રૂર માણસ આ શુદ્ધ ધર્મને વિષે યાગ્ય નથીજ. સત્ર એ સપ્તમી છે. પરંતુ સપ્તમી અને ષષ્ઠી વિભક્તિના અર્થ માં કાંઇ તફાવત નથી, ૧ માત્ર સાધુને આભાસ થાય તેવા.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૦ )
ધમ રત્ન પ્રકરણ.
માટે મંત્ર ને બદલે મg એટલે આ ધર્મને યેગ્ય નથી એમ જાણવું. પુનઃ શબ્દ ઇa (નિશ્ચય) ના અર્થમાં અહીં છે, તેથી તેને સંબંધ આ પ્રમાણે કર-અકરજ લઘુકમી હોવાથી ગ્ય છે. કહ્યું છે કે–”
હવે છઠ્ઠા પાપભીરુ ગુણનું સ્વરૂપ કહે છે. इहपरलोगावाए, संभावेंतो न वट्टई पावे ।
बीहइ अयसकलंका, तो खलु धम्मारिहो भीरु ॥१३॥
મૂલાથ–ભીરૂ માણસ આ લેક અને પરલોકના કષ્ટને વિચાર કરે છે, અને અપયશના કલંકથી બીએ છે, તેથી તે પાપકર્મમાં પ્રવતે નથી. તેથી કરીને તે પાપભીરૂ માણસ ધર્મને યોગ્ય જ છે.
ટીકાથ–રાજાને નિગ્રહ (દંડ) વિગેરે આ લોકના કષ્ટ અને નરક ગતિમાં જવું વિગેરે પરલોકના કષ્ટને મનમાં વિચારતે માણસ હિંસા, અસત્ય વિગેરે પાપકર્મમાં પ્રવર્તતો નથી. તથા અપયશના કલંકથી એટલે કુળનું મલિનપણું થશે એવા હેતુથી પણ પાપમાં પ્રવર્તતે નથી એમ સંબંધ કરે. તેથી કરીને અણુ શબ્દને નિશ્રય અર્થ હોવાથી પાપભીરુ પુરૂષ ધર્મને યોગ્ય જ છે. ભાવાર્થ એ છે કે જે માણસને પાપકર્મ કરવાની ઈચ્છા ન હોય તે જ યુક્તાયુક્તને વિચાર કરે છે, માટે તેજ ધર્મને છે. કહ્યું છે કે –“અનુરાગ અને એકાન્ત વડે પ્રેરિત એ ઇંદ્રિને સમૂહ ચપળ છતાં જે વિદ્વાન મનુષ્ય યુક્તાયુક્તનો વિચાર કરે છે, તેઓને ધન્ય છે.” કારણકે તે પુરૂષ–“વધ, મારણ, અભ્યાખ્યાન (ખોટું આળ) દેવું અને પરધનનો વિનાશ કરવો એ વિગેરે પાપ કર્મ એકવાર કરવાથી પણ તેને સર્વથી જઘન્ય ઉદય દશ ગુણે થાય છે.” આવાં આવાં પાપના ફળ સાંભળીને સુલસની જેમ દુર્ગતિના હેતુઓને અત્યંત ત્યાગ કરે છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
છઠ્ઠા પાપભીરુ ગુણ ઉપર સુલસની કથા. (૩૧) |
સુલસની કથા. રાજગૃહ નગરમાં કાલસારિક નામને કસાઈ હતે. તે અભવ્ય હતે. તે હંમેશાં પાંચસે પાડાની હિંસા કરતે હતો. તે કર્મથી તેણે સાતમી નરકથી પણ વધારે પાપ ઉપાર્જન કર્યું. આયુષ્યને છેડે મહા વ્યાધિની પીડાથી તે ગ્રહણ કરાયે, ધાતુના વિપરીતપણાને લીધે પાંચે ઇદ્રિના વિષયો તેને વિપરીત જણાવા લાગ્યા. સુગંધી અને શીતળ વિલેપન તેને અશુચિ અને ઉષ્ણ કાદવ જેવું લાગ્યું. એજ પ્રમાણે ભેજન, પાન, સુવાની તળાઈ વિગેરે તેને વિપરીત લાગ્યા. તેને સુલસ નામે પુત્ર હતા. તે સર્વ રીતે આદર પૂર્વક તેને પ્રતિકાર (ઉપાય) કરાવતા હતા. જ્યારે તેને કાંઈપણ ઉપાય સુખકારક ન લાગે, ત્યારે સુલસે પિતાના મિત્ર અભયકુમાર મંત્રીને પૂછ્યું. તેણે જવાબ આપે કે–“હે ભદ્ર! તારા પિતાએ ઘણું જીવને ઘાત કરી મહા ઘેર પાપકર્મ ઉપાર્જન કર્યું છે, તે પાપ આ ભવમાંજ તેને ઉદય આવ્યું છે. તેથી હું તેને કાંટાની શય્યામાં સુવાડ, અશુચિ પદાર્થનું વિલેપન કર, અને ખારૂં, કષાયેલું તથા દુર્ગધવાળું પાણી પા. તેથી તેને સુખ ઉપજશે.”સુલશે પણ તે જ પ્રમાણે કર્યું, તેનાથી તેને કાંઈક સુખ ઉપજ્યું. પછી તે સૈકરિક કેટલાક કાળ જીવી મરણ પામી સાતમી નરકે ગયો. ત્યારપછી તેને સ્થાને તેના સ્વજનોએ સુલસને સ્થાપન કર્યો અને કહ્યું કે “તું તારા પિતાનો ધંધો કર. ત્યારે તે પણ પિતાએ અનુભવેલા દુઃખને સંભારી બે કે-“હું તે પાપનું ફળ ભેગવવા શક્તિમાન નથી.” એમ કહી તે ઇચ્છતા નહતો. ત્યારે તેના સ્વજનેએ કહ્યું કે –“પાપનો વિભાગ પાડીને અમે સર્વે ગ્રહણ કરશું.” ત્યાર પછી તેમને બંધ કરવા માટે સુલસે પિતાના પગમાં તીર્ણ કુહાડો માર્યો. અને પછી મે પાડતા તેણે સ્વજનેને કહ્યું કે “આ મારું દુઃખ વિભાગ કરીને થોડું થોડું ગ્રહણ કરે. જેનાથી મને કાંઈક સુખ થાય.” ત્યારે તેઓ બોલ્યા કે- હે વત્સ ! જે તે દુ:ખ અમારા શરીરમાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૩૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
સંક્રમે તો અમે સુખેથી ગ્રહણ કરીયે. પરંતુ તેમાં કાંઈપણુ ઉપાય નથી, કે જે અન્યનુ દુ:ખ ખીજામાં નાંખી શકાય. તે એચે—“ ત્યારે તમે કેમ કહેા છે ? કે તારૂ પાપ અમે વહેંચી લેશું ? '' આ પ્રમાણે સુલસના કહેવાથી તેમણે તેના નિશ્ચય જાણ્યા, અને તેથી તે સ્વજના માન થયા. પછી સુલસને અક્ષય કુમારે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીની પાસે શ્રાવક ધમ અંગીકાર કરાબ્યા તેને સમ્યક્ પ્રકારે પાલન કરી તે સ્વગે ગયા.
ܕ
હવે સાતમા ગુણનુ સ્વરૂપ તથા તેનુ ફળ કહે છે.
મૂલા
सढोपरं न वंच, वीससणिज्जो पसंसणिज्जो य । उज्जमइ भावसारं, उचित्रो धम्मस्स तेणेसो । १४ ॥ —શઢતા રહિત મનુષ્ય અન્ય માણસને છેતરતા નથી. તેથી તે વિશ્વાસ કરવા લાયક અને પ્રશંસા કરવા લાયક થાય છે, તથા તે ભાવ સહિત ધર્મ કાર્યોંમાં ઉદ્યમ કરે છે. તેથી તે ધમ ને ચાગ્ય છે. ટીકા—શુ એટલે માયાવી. તેનાથી જે વિપરીત હૈાય તે અશશ્ન કહેવાય છે. તે અન્યને છેતરતા નથી, તેથી તે વિશ્વાસ કરવા લાયક એટલે પ્રતીતિનુ સ્થાન થાય છે. તેથી ખીજો એટલે શઠ પુરૂષ બીજાને કદાચ છેતરે નહીં તેા પણ તે વિશ્વાસનું કારણ ( સ્થાન ) થતા નથી; કહ્યું છે કે—“ માયા-કપટ કરવાના સ્વભાવવાળા પુરૂષ જો કે કાંઇ અપરાધ કરતા ન હેાય તે પણ તે પેાતાના જ દાષથી હણાયેલા હાવાથી સર્પની જેમ અવિશ્વાસને લાયક થાય છે.' તથા જે અશ હાય તે પ્રશ ંસનીય એટલે શ્લાઘા કરવા લાયક કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—“ જેવું ચિત્ત તેવી વાણી અને જેવી વાણી તેવી જ ક્રિયા, આ ત્રણેમાં જેઓને વિસંવાદ-વિપરીતપણું ન હેાય, તે પુરૂષા ધન્ય છે. ” તથા અશઠ પુરૂષ ભાવસાર એટલે શ્રેષ્ઠ ભાવથી સુંદર રીતે ધર્માનુષ્ઠા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમા ગુણનું વર્ણન.
(૩૩)
નમાં યત્ન કરે છે. પરંતુ કપટી ક્ષેપકની જેમ અન્ય જનને રંજન કરવા માટે બાહ્ય દેખાવથી જ કરે તેમ નહીં. કહ્યું છે કે
જે કોઈ નિર્ગામ મધ્ય (વન–અટવી) વાસી દુષ્ટ આશય છતે કપક્ષપકની પેરે માયા મૃષાવાદ વડે મુગ્ધજનોને ખાડામાં પાડી વનવાસ આદરે છે તે પસ્તાવો પામે છે.” તેથી કરીને આ જે અશઠ હોય તે ઉપર કહેલા ધર્મને ઉચિત એટલે ગ્ય પાત્ર છે. સર્વ લોક સ્વાર્થમાં પ્રવતેલો હોવાથી તેવા પ્રકારને પુરૂષ અતિ દુર્લભ છે. કહ્યું છે કે–“ઘણા લોકેને ચમત્કાર પમાડે એવા માણસે દુનિયામાં ઘણા છે. પરંતુ જેઓ પોતાના ચિત્તને રંજન કરે તેવા તો પૃથ્વી પર પાંચ –છ જ છે.” ૧૪.
– મહD-– હવે આઠમાં ગુણ વિષે કહે છે.
उवयरइ सुदरिकन्नो, परोसिमुज्झिय सब जवावारो । तो होइ गब्भवको-गुवत्तणीओ य सव्वस्स ॥ १५ ॥
મૂલાર્થ–સારા દાક્ષિણ્ય ગુણવાળો પુરૂષ પોતાના કાર્યનો વ્યાપાર છોડીને બીજાને ઉપકાર કરે છે. તેથી તેનું વચન કોઈ ગ્રહણ કરે છે, અને તેને જ સર્વ જને અનુસરે છે.
ટીકાથ–સારા દાક્ષિણ્યવાળો પુરૂષ એટલે કે જે આ લોક અને પરલેક બન્નેના ઉપકારવાનું કાર્ય હોય તેમાં જ દાક્ષિણ્ય ગુણવાળે હોય, પરંતુ પાપના કાર્યમાં તેવો ન હોય, એમ જણાવવા માટે સુ શબ્દ કરીને દાક્ષિણ્યનું વિશેષણ કર્યું છે. આ ગુણવાળે પુરૂષ બીજાની માગણીથી તેમના ઉપકારને માટે પ્રવર્તે છે. કેવી રીતે ? તે કહે છે. -પોતાના કાર્યની પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરીને તેથી કરીને તે સર્વ ધાર્મિક જનોને ગ્રાહ્યવાકય એટલે ગ્રહણ કરવા લાયક જેનું વચન છે તેવો અને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૪ }
ધર્મરત્ન પ્રકરણ અનુવર્તનીય એટલે ઈષ્ટ ચેષ્ટાવાળો (બીજાને અનુકરણ કરવા લાયક) થાય છે. આ પુરૂષ દાક્ષિણ્યના ગુણે કરીને સુર્લક કુમારની જેમ ઇચ્છા વિના પણ ધર્મનું સેવન કરે છે.
ક્ષુલ્લક કુમારની કથા.
સાકેત નગરમાં પુંડરીક નામે રાજા હતા. તેને ભાઈ કંડરીક યુવરાજ હતા. તે યુવરાજને રૂપ વડે દેવાંગનાને પણ તિરસ્કાર કરનાર યશભદ્રા નામની ભાર્યા હતી. તે કઈ એક દિવસે શ્રેષ્ઠ શણગાર પહેરીને બેઠી હતી, તેને રાજાએ જોઈ, અને તેનું હદય કામદેવના બાણની વેદનાથી વિહ્વળ થયું, તેથી તેણે બે ત્રણ વાર તેણીની પ્રાર્થના કરી, પરંતુ તે ઈચ્છતી નહોતી, અને તેણીએ કહ્યું કે- “કેમ તમે તમારા ભાઈથી પણ લજજા પામતા નથી ? ” તે સાંભળી “મારે ભાઇ જીવતે હશે ત્યાં સુધી આ મને ચહાશે નહીં એમ ધારી તેણે કોઈ વખત છિદ્ર જોઈ કંડરીકને મારી નાંખ્યું. ત્યારપછી યશોભદ્રાએ તેને પરમાર્થ જાણી વિચાર્યું કે-“આ રાજાએ પોતાના ભાઈને પણ મારી નાંખ્યો, તે પછી તેને અકાય કાંઈ પણ નથી.” એમ ધારી શીળવ્રતનો ભંગ થવાના ભયથી તે ત્યાંથી નાઠી. અનુક્રમે શ્રાવતિ નગરીએ પહોંચી. ત્યાં નગરીની બહાર થંડિલની ભૂમિએ નીકળેલી સાધ્વીઓને તેણે જોઈ. તે તેમની પાછળ પાછળ ચાલી તેમના ઉપાશ્રયે ગઈ. ત્યાં કૌતિમતી નામની મહત્તરિકા (ગુરૂણી) ને પગે પડી. તેણુએ તેણુને ધર્મલાભ આપી શાંત કરી. તેણીએ પણ રોતાં રોતાં પોતાનું વૃત્તાંત કહી પ્રવ્રજ્યા માગી. ગુરૂણીએ તેણીને ચેપગ્ય જાણું વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી. તે પણ યત્નથી પાળવા લાગી; પરંતુ તેણને ગુપ્ત ગર્ભ હતો, તેથી “મને પ્રવજ્યા નહીં આપે એમ ધારી તેણીએ પ્રથમ દીક્ષા લેતી વખતે મહત્તરિકાને તે વાત કરી નહોતી. પછી તે ગર્ભ અનુક્રમે વૃદ્ધિ પામ્યું. તે જોઈ ગુરૂણીએ પૂછયું ત્યારે તેણુએ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઠમા ગુણ ઉપર ક્ષુલ્લક કુમારની કથા. (૩૫) સત્ય વાત નિવેદન કરી. મહરિકાએ પણ શ્રાવિકાને તે વાત કહી. ત્યારે તેણીએ માતાની જેમ પ્રીતિપૂર્વક તેણીની સારવાર કરી. સમય પૂર્ણ થયે તેણીને પુત્ર જન્મે. તે શુભ લક્ષણવાળા પુત્રને પાલન પોષણ કરી આઠ વર્ષનો કર્યો. પછી તે કુમારને અજિતસેન સૂરિએ દીક્ષા આપી. તેનું નામ સુકલક કુમાર પાડયું. તે વ્રતનું પાલન કરી બાર વર્ષના સાધુ પર્યાયવાળે થયે. એકદા વસંત સમયે વિવિધ પ્રકારની કીડા કરતા યૌવનવયના મનુષ્યને જોઈ તે ચારિત્ર પરિણામથી ભ્રષ્ટ થયે. તેણે આર્તધ્યાનને વશ થઈ પોતાની પાસે રહેતા એક સાધુને તે વાત કહી. તેણે ઘણી રીતે તેને સમજાવ્યો. પણ તે બેધ પામ્યા નહીં, ત્યારે તેણે તેની માતાને તે વાત કહી. તેણીએ પણ ઘણે પ્રકારે સમજાવ્યા છતાં તે સમયે નહીં ત્યારે કહ્યું કે-“હે વત્સ! તેં બાર વર્ષ સુધી તારી ઈચ્છાથી જ વ્રત પાળ્યું છે, તે હવે મારા વચનથી તું બીજા બાર વર્ષ સુધી પાલન કર.” તે સાંભળી દાક્ષિણ્ય ગુણને લીધે તે એટલે કાળ ચારિત્રમાં રહ્યો. ત્યાર પછી તેણે માતાને પૂછયું ત્યારે તે બોલી કે “મારી માતા સમાન મારી ગુરણું છે તેને તું પૂછ.” ત્યારે તેણે ગુરૂણી પાસે રજા માગી. તેણુએ પણ “અશુભ કાર્યમાં કાળ વિલંબ કરે સારે છે” એમ જાણી બીજા બાર વર્ષ સુધી પોતાના વચનથી ચારિત્રમાં સ્થાપન કર્યો. ત્યાર પછી એ જ પ્રમાણે આચાર્યો તથા ઉપાધ્યાયે પણ બાર બાર વર્ષ સ્થાપન કર્યો. પછી જ્યારે તે રહ્યો જ નહીં ત્યારે “અહો! કર્મનો પરિણામ અત્યંત ભયંકર છે.” એમ વિચારી સર્વેએ તેની ઉપેક્ષા કરી. પરંતુ પુત્ર સ્નેહથી મેહ પામેલી તેની માતાએ ચિરકાળથી સાચવી રાખેલ મુદ્રારત્ન તથા રત્નકંબલ એ એ વસ્તુ તેને આપી કહ્યું કે-“સાકેત નગરમાં તારે માટે કાંક પંડરીક રાજા છે. તેને તું આ બે વસ્તુ દેખાડે છે. તેથી તે આ મુદ્રારત્નને ઓળખીને તેને રાજ્યનો ભાગ આપશે.” તે લઈને તે સાધુ વેષેજ સાકેત નગરમાં ગયે. ત્યાં રાજમંદિરના એક ભાગમાં જઈને રહ્યો. તે વખતે રાજમહેલના આંગણામાં મેટું નાટક થવા લાગ્યું. તે જોવા માટે સર્વ પ્રધાન (મુખ્ય) લોકે ત્યાં એકઠા થયા. ક્ષુલ્લક કુમારે પણ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
વિચાર્યું કે–“પણ ઘણે કાળે આજ નાટક જેવાના સુખને અનુભવ કરૂં” એમ વિચારી તે પણ જેવા ગયો. ઘણા આનંદ રસથી ભરપૂર મોટું નાટક થયું જ્યારે રાત્રિ કાંઈક થોડી બાકી રહી, અને કેઈએ ઈનામ આપ્યું નહીં, ત્યારે થાકી ગયેલી નૃત્ય કરનારી આળસથી નિદ્રાળુ થવા લાગી. તે જાણી રંગને ભંગ ન થવા દેવા માટે મહત્ત રિકાએ તેણીને બંધ કરવા (જગાડવા) આ પ્રમાણે ગાયું–
હે સુંદરી ! અત્યાર સુધી સારૂં ગાયું, સારૂં વગાડયું અને સારું નચાયું. લાંબી રાત્રિ સુધી નાટકનું પાલન કર્યું, હવે તે રાત્રિને છેડે આવ્યો છે માટે તું પ્રમાદ ન કર. ” આના અર્થવાળું ગાયન સાંભળી ક્ષુલ્લક કુમારે પ્રતિબોધ પામી તે નર્તકી ઉપર ઇનામ તરીકે પિતાને રત્નકંબળ નાંખે, યશોભદ્ર નામના યુવરાજે કુંડળ નાંખ્યું. સાર્થવાહની સ્ત્રી શ્રીકાંતાએ હાર નાંખે, જયસંધિ નામના રાજમંત્રિએ કંકણનાંખ્યું અને કર્ણપાળ નામના મેટા મહાવતે અંકુશરત્ન નાંખ્યું. આ પાંચ વસ્તુ લાખ લાખના મૂલ્યવાળી હતી. તે ઉપરાંત રાજા વિગેરેએ પણ સારું ઈનામ નાંખ્યું, એટલે નર્તકીને ઘણે મેંટે લાભ થશે. પછી પ્રાત:કાળે રાજાએ ભુલકને પૂછયું કે–“તું કેમ આટલો બધે તુષ્ટમાન થયા?” ત્યારે તેણે પોતાને સર્વ વૃત્તાંત કહી છેવટ રાજ્ય લેવા માટે આ છું એમ કહ્યું, અને રાજાને મુલારત્ન દેખાડયું. તે જોઈ રાજાએ તેને કહ્યું--તે તારી ઈચ્છા પ્રમાણે રાજ્યને ભાગ ગ્રહણ કર. મુલ્લકે કહ્યું-“હવે મારે રાજ્યથી સયું” કારણ કે હવે જીવિત ઘણું થોડું બાકી રહ્યું છે. માટે હું સંયમનેજ પાળીશ.” પછી યશોભદ્રને પૂછવાથી તેણે કહ્યું કે મેં પણ ચિંતવ્યું હતું કે –“રાજા વૃદ્ધ છે, માટે તેને મારીને હું રાજ્ય ગ્રહણ કરૂં. તેટલામાં તે નકીના ગાયનથી હું બેધ પામ્યું. પછી રાજાના પૂછવાથી શ્રીકાંતા પણ બેલી કે– મારો પતિ સાર્થવાહ ઘણા કાળથી પરદેશ ગયા છે, તેથી હું અન્ય પુરૂષ પાસે ગમન કરવાની ઈચ્છાથી
૧ મેટી નાટકડીએ.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમા લજજાળુ ગુણનું વર્ણન.
(૩૭)
વિચાર કરતી હતી, તેવામાં નર્તકીના ગાયને મને બેધ પમાડી.” મંત્રીએ પણ નિવેદન કર્યું કે-“મને તમારા શત્રુ રાજાએ લોભ પમાડ્યો હતો, તેથી હું મારા સ્વામીને વધ કરું કે નહીં ? એવી ચિંતાથી આકુળ હતો તેવામાં તે નર્તકીએ મને બાધ પમાડ્યો” પછી કર્ણ પાળે પણ કહ્યું કે “મને અમુક શત્રુ રાજાએ ઘણું દ્રવ્ય આપી પટ્ટ હસ્તી માગ્યા હતા અથવા તેને મારી નાંખવાનું કહ્યું હતું. માટે મારે શું કરવું? એવા વિચારમાં હું મૂઢ થયા હતા. તેવામાં આ નર્તકીના ગાયનથી હું બેધ પામ્યા.” તે સાંભળી રાજાએ સર્વેને કહ્યું કે –“તમે સર્વે પત પિતાના મનની ઈચ્છા પ્રમાણે કરો.” ત્યારે ઉત્તમ ઉપદેશ સાંભળવાથી પ્રતિબધુ પામેલા તે સર્વેએ શુકલક કુમારની પાસે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરી. તે ચારે સહિત ક્ષુલ્લક કુમાર ગુરૂની પાસે ગયો. ગુરૂએ “આ તે તારા કુળને ગૃજ કર્યું, એ પ્રમાણે તેની પ્રશંસા કરી. પછી તે આત્મકાર્યને સાધક થયે. આ પ્રમાણે આ ક્ષુલ્લક કુમારે ચિરકાળ સુધી દાક્ષિણ્ય ગુણે કરીને જ સંયમનું પાલન કર્યું, તે તે પરિણામે પણ સુખકારક થે.
હવે નવમાં ગુણને આશ્રીને કહે છે.
लज्जालुप्रो अकज्जं, वज्जइ दूरेण जेण तणुयं पि ।
आयरइ सयायारं, न मुयइ अंगीकयं कहवि ॥ १६ ॥
મૂલાઈ–જેથી કરીને લજજાળુ માણસ થેડા પણ અકાર્યને દૂરથીજ વજે છે, સદાચારનું આચરણ કરે છે, અને અંગીકાર કરેલું વ્રત કોઈ પણ પ્રકારે મુકતો નથી, તેથી તે ધર્મને અધિકારી છે.
ટીકાથ–સ્ત્રજ્ઞા-પ્રાકૃત ભાષાની શૈલી હોવાથી લજાવાન પુરૂષ તનુવામf–થોડું પણ અવાજે–નિંદિત કાર્ય અહીં નિષેધ વાચકમ ને નિદિત અર્થ કરવાનો છે. જે-દૂરથી જ વજે છે. જેના-જે
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. હેતુ માટે જે છે તે હેતુ માટે તે ધર્મને અધિકારી છે એમ પ્રસ્તુતની સાથે સંબંધ કર. કહ્યું છે કે-જે કે ઉંચા પર્વત જેવડા મોટા અને દુરંત (ખેડા વિનાના) દુઃખના ભારથી કદાચ મરણ પામે, તે પણ સપુરૂષે જે કાર્ય કરવા લાયક નથી, તેને કરતા જ નથી.” તથા. સારા-સારા વ્યવહારનું રાતિ-અનુષ્ઠાન કરે છે (આચરે છે). કારણકે શુભ આચરણ કરવામાં લજજાનું કારણ હોતું નથી. તથા
#તં–આરંભેલા ધર્મકાર્યને (અહીં ધર્મને અધ્યાહાર રાખવાનો છે). તથ-િસ્નેહ કે બળાત્કાર વિગેરે કોઈ પણ પ્રકારે ન પુતિત્યાગ કરતા જ નથી. કારણ કે આરંભ કરેલા (શુભ) કાર્યનો ત્યાગ ન કરો એમાં લજજાજ હેતુ છે. કહ્યું છે કે –“(સપુરૂષ) આરંભ કરેલા કાર્યને ત્યાગ કરતાં પોતાના શરીસ્માં જે પાંચ મહાભૂત છે તેનાથી પણ લજજા પામે છે, તો બીજા માણસથી લાજ પામવી તે તે દૂર રહો.' પ્રાયે કરીને ઉત્તમ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા પુરૂષ આવા લજજાળું જ હાય છે.
— – આ ઉપર ચંડરૂદ્રસૂરિના શિષ્યની કથા.
કે એક નગરમાં ચંડરૂદ્ર નામના આચાર્ય રહેતા હતા. તે મહા ક્રોધી હોવાથી પગલે પગલે (ઘડીયે ઘડીયે) સાધુઓ ઉપર ક્રોધ કરતા હતા. તેથી ક્રોધના ઉદયથી ભય પામીને તે જૂદા ઉપાશ્રયમાં ધ્યાન મગ્ન જ રહેતા હતા. એકદા કોઈ શ્રેષ્ઠીને પુત્ર નવા વિવાહના વેષવાળ ક્રીડા કરનાર મિત્રો સહિત તે ઉદ્યાનમાં આવ્યા. ત્યાં તેના મિત્રએ હાંસી પૂર્વક સાધુઓને નમસ્કાર કરી કહ્યું કે–“હે પૂજ્ય! આ અમારે મિત્ર હમણાં જ પરણ્યો છે, તેને કપી કન્યા મળવાથી તે વૈરાગ્ય પામે છે, અને તેથી તમારી પાસે દીક્ષા લેવા આવ્યો છે.” તે સાંભળી “આ છોકરાઓ મશ્કરી છે” એમ જાણ સાધુઓએ તેમને ઉત્તર આપે નહીં. ત્યારે તેઓ બે વાર ત્રણ વાર કોલાહલ કરીને
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવમા ગુણુ ઉપર ચડદ્રસૂરિના શિષ્યની કથા.
( ૩૯ )
,,
,,
આ
67
સ્વાધ્યાયમાં વિન્ન કરવા લાગ્યા, ત્યારે સાધુઓએ કહ્યું કે—“ જો એમ જ છે તે અહીં સમીપે અમારા ગુરૂ છે, તેની પાસે જાઓ. તે દીક્ષા આપશે. ” ત્યારે તેઓ ગુરૂ પાસે જઇ તે જ પ્રમાણે ખેલવા લાગ્યા. તે વખતે ધ્યાનના ભંગ થવાથી કાપ પામીને સૂરિએ કહ્યું કે—“ જો સાચુ' હાય તેા શીઘ્ર મારી પાસે આવ. ” તે સાંભળી તે શ્રેષ્ઠીપુત્ર ગુરૂ પાસે આવી બેઠા. સૂરિએ પણ કું ડીમાંથી રક્ષા લઇ તેના લેાચ કરવા માંડ્યો. તે જોઇ તેના મિત્ર ભય પામ્યા, અને કહેવા લાગ્યા કે “ હું ભગવન્ ! એમ ન કરેા ન કરો. અમે તે મશ્કરી કરીયે છીયે ’ પ્રમાણે તેએ ખેલતા હતા તેટલામાં સૂરિએ હાથની લઘુ લાઘવી કળા એ કરીને તેના મસ્તકને ઘણે! લેાચ કરી નાંખ્યા. ત્યારે શ્રેષ્ઠી પુત્ર વિચાર કર્યાં કે— મને અષી દીક્ષા તા થઇ ગઇ, હુવે આવા અધો લોચે લાકમાં કરવાથી તેા હું લાજ પામીશ. માટે હવે તા જે આર જ્યુ તેના નિર્વાહ કરવા જ શ્રેષ્ઠ છે. કારણ કે કહ્યું છે કે-“ સજ્જન પુરૂષે આળસ વડે કરીને પણ ( સ્વાભાવિકપણે ) જે અક્ષરા કહેલા હાય તે પથ્થર પર ટાંકણાં વડે કાતા હાય તેમ અન્યથા થતા નથી. ” આ પ્રમાણે વિચારીને તેણે કહ્યું કે—“ હે પૂજ્ય ! આ સતુ વચન આપ સાંભળશે નહીં. આ ખામતમાં હું અને આપ એ બે જ પ્રમાણભૂત છીચે. ” આ પ્રમાણે તેના શુદ્ધ પરિણામ જોઇ ગુરૂએ તેને દીક્ષા આપી. તેના મિત્રા ઠપકાના ભયથી નાશી ગયા. પછી વિકસ્વર મુખકમલવાળા શિષ્યે ગુરૂને વંદના કરી કહ્યું કે—આપે મારૂં દારિદ્રચપણ મૂકાવીને મને ચક્રવતી ના પદે સ્થાપન કર્યા છે. પરંતુ પ્રભાત સમયે મારા સ્વજને અહીં આવીને મને લઇ જશે. તા આપ રાત્રીએજ દેશાંતરમાં જવાની કૃપા કરે. ” આચાર્યે કહ્યું --“ હું રાત્રીએ જોઇ શકતા નથી, તેથી તું માર્ગ જોઇ આવ, કે જેવી સુખે કરીને જઇ શકીયે. ’ ત્યારે તે ક્ષુલ્લક માર્ગ શેાધીને આભ્યા. અને ચાલ્યા. રાત્રીના વિહારથી અજાણ્યા ગુરૂ ડગલે ડગલે સ્ખલના પામવા લાગ્યા, અને ‘ આવા માર્ગ કેમ શેાધ્યા !' એમ ખેાલતા તે શિષ્યના માથા પર દંડના પ્રહાર કરવા
,,
ܕܕ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૦).
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
લાગ્યા. તે શિષ્ય પણ “આ મહાત્માને મેં સંતાપમાં નાંખ્યા” એમ વિચારી સંવેગ પામી ગુરૂને પોતાની ખાંધે ચડાવ્યા. તે પણ અંધકારના દોષથી ખેલના પામતા તેને ગુરૂ વારંવાર તાડન કરવા લાગ્યા, અને કહેવા લાગ્યા કે “ અરે દુષ્ટ શિષ્ય ! આ માર્ગ તેં શોધે?” તે સાંભળી તે શિષ્ય પણ “અહે! હું અધન્ય છું, કે જેથી મેં આ મહામાને આવું કષ્ટ પમાડયું. હવે પ્રભાતકાળ થશે ત્યારે હું તેની વિશ્રામણ કરવામાં એવો યત્ન કરીશ કે જેથી ગુરૂ સંતાપ રહિત થઈ સુખનું ભાજન થાય.” આ પ્રમાણે ભાવના ભાવતો તે શુકલધ્યાન પામીને અપૂર્વ કરણ અને ક્ષપકશ્રેણિના કેમે કરીને કેવલજ્ઞાની થયો. પછી સુખે સુખે સારે માગે ચાલવા લાગ્યો. ત્યારે શાંત કોપવાળા આચાર્યો આશ્ચર્ય પામી તેને પૂછયું કે “હે શિષ્ય! કેમ હવે તું ખલના પામતો નથી?” તે બોલ્યો કે હું હવે માર્ગને સારી રીતે જોઈ શકું છું.' સૂરિએ કહ્યું-“ચક્ષુવડે કે જ્ઞાનવડે ?” તેણે કહ્યું– જ્ઞાનવડે” ગુરૂ બોલ્યા-કેવું જ્ઞાન છમસ્થપણાનું કે કેવળ ?” તે બોલ્યો-“હે પૂજ્ય! કેવળ તે વચન સાંભળતાં જ સૂરિ તેના સ્કંધ ઉપરથી નીચે ઉતર્યા, અને મેં કેવળીની આશાતના કરી ” એમ કહી પોતાના આત્માની નિંદા કરવા લાગ્યા. એટલામાં રાત્રી પૂર્ણ થઈ પ્રાત:કાળ થયો, તે વખતે ગુરૂએ કેશના લેચથી અતિ કમળ થયેલા તેના મસ્તક પર રૂધિરથી રાતા થયેલા દંડ પ્રહારના ત્રણે (ચાંદા) જોયા. સૂરિએ વિચાર્યું “મારી પંડિતાઈને ધિક્કાર હા, મારી મેટી વયને ધિક્કાર છે, અને મારા દીર્ધકાળના ચારિત્ર પર્યાયને પણ ધિક્કાર હો, કે જેથી મેં આ કોધ રૂપી પિશાચને વશ કર્યો નહીં. જુઓ, આણે એક જ દિવસની દીક્ષાએ કરીને પણ પરમ ઉપશમ રસ પામી આત્મકાર્ય સાધ્યું.” આ પ્રમાણે મહા વૈરાગ્ય માર્ગમાં લાગેલા સૂરિ પણ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરી અનુક્રમે મેક્ષ પદ પામ્યા. આ પ્રમાણે ચંડરૂદ્ર સૂરિને શિષ્ય લજજા ગુણવાળે હતા, તેથી તેણે પામેલા ચારિત્રનું પાલન કર્યું.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશમા દયાળુપણાનાં ગુણનું વર્ણન. હવે દશમે દયાળુપણાને ગુણ કહે છે.
मूलं धम्मस्स दया, तयणुगयं सव्वमेवमणुठाणं । सिद्धं जिगिदसमए, माग्गिजइ तेणिह दयालू ।। १७ ॥
મૂલાઈ-ધર્મનું મૂળ દયા છે, અને દયાને અનુસરીને જ સર્વ ધર્મ અનુષ્ઠાન જિનેન્દ્રના શાસનમાં સિદ્ધ છે, તેથી કરીને અહીં દયાળુ • શોધાય છે.
ટીકાથ–જેને અર્થ ઉપર કહી ગયા છે એવા ધર્મનું મૂળ એટલે આદિ કારણ દયા-પ્રાણીની રક્ષા જ છે કેમકે આની રક્ષાને માટે જ બીજા વ્રત કહેલાં છે. તેને માટે કહ્યું છે કે –“ સ્વર્ગ અને મોક્ષને સાધનારી અહિંસા જ મુખ્ય કહેલી છે, અને તે અહિંસાના રક્ષણને માટે જ સત્ય વિગેરે વ્રતનું પાળવું ગ્ય છે.” તથા–“જેમ માટી વિના ઘડે બની શકતા નથી, જેમ બીજ વિના અંકુરે હૈતો નથી, તેમ જીવરક્ષા વિના મલિનતા રહિત શુદ્ધ ધર્મ થઈ શકતો નથી.” તથા તરનુણતં-તે દયાની સાથે જ રહેલું વિહાર, આહાર, તપ અને વયાવચ્ચ વિગેરે સવે શુભ અનુષ્ઠાન નિંદ્રના આગમને વિષે સિદ્ધ પ્રસિદ્ધ છે. કહ્યું છે કે –“જ્યાં દયા ન હોય ત્યાં દીક્ષા નથી, ભિક્ષા નથી, જ્ઞાન નથી. તપ નથી, દાન નથી અને ધ્યાન નથી. અર્થાત્ દયા વિના કરેલા આ સર્વ શુભ અનુષ્ઠાન વ્યર્થ છે.” તેથી કરીને અહીં એટલે આ ધર્મના અધિકારમાં દયાળુ માણસ શોધાય છે. અહીં તાત્પર્ય એ છે કે-જે પોતાની જાતે જ દયાળુ હોય તે સુખે કરીને ઈર્યાસમિતિ, પાડલેહણ વિગેરે ક્રિયામાં પ્રવર્તે છે. તેથી તે ધર્મરૂચિની જેમ ધર્મને ચોગ્ય થાય છે. ૧૭.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. ધર્મરૂચિની કથા.
કેઈ એક કુળપુત્રે પરલોકન ભીરૂ હેવાથી ગૃહસ્થાશ્રમને ઘણું આરંભવાળે જાણી તાપની મધ્યે દીક્ષા લીધી. તે તાપસને પણ કંદમૂળને ખેંચવા વિગેરેના આરંભમાં પ્રવર્તતા જોઈ તેને ખેદ થયા. કારણ કે તેઓ પણ ચતુર્દશી વિગેરે તિથિને દિવસે પિતાના આશ્રમમાં અનાદિની આઘોષણા કરે છે, તેથી તે દિવસે પુષ્પ, ફળ અને કંદ વિગેરે લાવવા માટે કઈ પણ વનમાં જતો નથી. તે ધર્મરૂચિ પણ તે એક જ દિવસને સારે માની વિચારતા કે—“અહે! જે હમેશાં આ અનાકુટ્ટિની આષણા કરાય તો ઘણું સારું થાય.”એ વિચાર કરતો તે રહ્યો. તેવામાં એકદા તેની પાસેના માગે બે સાધુઓને જતા જોઈ ભદ્રકપણાથી તેણે તેમને પૂછ્યું. કે–“હે તપોધને ! તમે આજે અરણ્યમાં કેમ ચાલ્યા છો ? તમારા ધર્મમાં આજે અનાદિ નથી ?” તેને સરળ સ્વભાવનો જોઈને તે સાધુઓ બોલ્યા કે –“હે તાપસકુમાર ! અમારા ધર્મમાં તો હમેશાં અનાકુટ્ટિજ છે. કેમકે અમે કદાચિત પણ સચેતન પૃથ્વીનું મર્દન કરતા નથી, સચેતન પાણી વાપરતા નથી, અનેક પ્રાણીઓના વિનાશના હેતુ રૂ૫ અગ્નિને સળગાવતા નથી તથા તૃણ લતા, પર્ણ, પુષ્પ ફળ અને કંદ વિગેરે વન
સ્પતિઓને અમે સ્પર્શ કરતા નથી, ઉખેડતા નથી તથા જમતા પણ નથી. તેથી અમારા ધર્મમાં સર્વદા અનાકુટિ જ છે.” આ પ્રમાણે સાંભળી તે ધર્મરૂચિ દયાના સ્વભાવવાળો હોવાથી તે બને સાધુની સાથે ગુરૂ પાસે ગયો, અને પોતાની હકીકત નિવેદન કરી તેણે શુદ્ધ દીક્ષા અંગીકાર કરી.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૩).
અગ્યારમા મધ્યસ્થ અને સમદષ્ટિ ગુણનું વર્ણન
હવે અગ્યારમે ગુણ કહે છે.
मज्झत्थ सोमदिठ्ठी, धम्मवियारं जहठियं मुणइ । कुणइ गुणसंपोगं, दोसे दूरं परिच्चयइ ॥ १८ ॥ મૂલાથ–મધ્યસ્થ અને સેમ્ય દષ્ટિવાળો પુરૂષ ધર્મના વિચારને યથાર્થ રીતે જાણે છે, અને તેથી તે ગુણને સંગ્રહ-સંબંધ કરે છે, તથા દોષને દૂરથી જ તજે છે.
ટીકાથ–મધ્યસ્થ એટલે કેઈ પણ દર્શન ઉપર પક્ષપાત રહિત અને સેમ્ય એટલે દ્વેષ રહિત મનહર દષ્ટિ જેને હોય તે મધ્યસ્થ સેમ્યદષ્ટિ એટલે કે સર્વત્ર રાગદ્વેષ રહિત એવો પુરૂષ ધર્મ વિચારને એટલે વિવિધ પ્રકારના પાખંડીઓના સમૂહના મંડપમાં સ્થાપન કરેલા ધર્મરૂપી કરીયાણાના સ્વરૂપને યથાર્થ રીતે એટલે આ સગુણ છે કે નિર્ગુણ છે ? થોડા ગુણવાળું છે કે ઘણા ગુણવાળું છે? એમ સુવર્ણની પરીક્ષા કરવામાં નિપુણ વિશેષ પ્રકારના સુવર્ણના અથી પુરૂષની જેમ બરાબર જાણે છે. અને તેથી કરીને ગુણ સંપ્રગ એટલે જ્ઞાનાદિક ગુણની સાથે સંબંધને કરે છે, તથા ગુણના પ્રતિપક્ષ રૂપ દેને દૂરથીજ વજે છે.
આ ઉપર સમવસુ બ્રાહ્મણનું દૃષ્ટાંત.
સમવસુ નામને એક બ્રાહ્મણ હતા. તેણે દુકાળના વખતમાં કુટુંબને નિર્વાહ કરવા માટે શુદ્રની વૃત્તિ ગ્રહણ કરી, તે પણ તેનું કુટુંબ જીવ્યું નહીં, તેથી તે વૈરાગ્ય પામી કરેલી શુદ્રવૃત્તિના પાપની શુદ્ધિને માટે પાટલિપુત્ર નગર તરફ ચા. માર્ગમાં કેઈ બ્રાહ્મણની સ્ત્રી પાપની શુદ્ધિને માટે અગ્નિમાં બળી મરવા તૈયાર થઈ, તેને બ્રા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
ધમ રત્ન પ્રકરણ. ૌણે અગ્નિદાહથી નિવારી. તે જોઈ “અવિધિથી મરવું પણ સારું નથી.” એમ વિચારતો તે એક ગામમાં ગયો. ત્યાં એક અવ્યકત લિંગવાળા સાધુના મઠમાં ગયો. તે વખતે ભેજનને સમય હતો, તેથી લિંગીએ તેને કહ્યું કે–“તું મારે અતિથિ આવ્યા છે. માટે હમણાં આ મઠમાં બેશ.' એમ કહી તે ગામમાં ગેચરીએ ગયો. થોડી વારમાંજ ઘણું ભોજન લઈને આવ્યો. બન્નેએ તૃપ્તિ પર્યત ભેજન કર્યું. સમયે સોમવસુએ તેને પૂછયું કે- તમારે ધર્મ કે છે? અને તેમાં શું તત્ત્વ છે?” તેણે કહ્યું –“હે ભટ્ટ ! એક ગુરૂના અમે બે શિષ્યો છીયે. અમોએ દીક્ષા લીધા પછી થોડા સમયમાંજ ગુરૂ પરેશ થયાપરલેકમાં ગયા. તેણે અમને ઉપદેશ આપ્યો હતો કે–
સુખે સુવું, મિષ્ટ ભોજન કરવું, અને આત્મા લોક પ્રિય કરો.' પરંતુ આ ત્રણ પદને ભાવાર્થ અમને કહ્યો નહોતો. તેથી હું મારી બુદ્ધિથી આ ગામમાં રહું છું, મંત્ર અને ઔષધ વિગેરેના પ્રયોગથી લેકેનો ઉપકાર કરું છું. તેથી જ હું લેક પ્રિય થયા છું, અને ભજન પણ મિષ્ટ પામું છું, તથા આ મારી શય્યા છે, તેમાં હું સુખે સુઈ રહું છું. આટલું તત્વ હું જાણું છું. તેને પરમાર્થ તે ગુરૂ મહારાજ જાણે. તે સાંભળી સેમવસુએ વિચાર્યું કે –“ગુરૂનો ઉપદેશ તે શ્રેષ્ઠ છે. પરંતુ આ તેને પરમાર્થ નથી. ” એમ વિચારી તેણે ફરીથી પૂછયું કે-“તમારે ગુરૂભાઈ કયાં છે?” તેણે કહ્યું– અમુક ગામમાં છે. તે સાંભળી સમવસુ બીજે દિવસે તે ગામમાં ગયે, અને તેને મળ્યો. તેણે પણ ઉચિત કર્યું અને ભોજન સમયે કહ્યું કે– મારી સાથે ભેજન કરવા ચાલ.' પછી બંને ચાલ્યા. ગામમાં પેઠા તેટલામાં કઈ ભકતે તેને કહ્યું કે “મારે ઘેર પારણું કરવા ચાલે.' તે બે
–મારી સાથે આ મારો અતિથિ છે.” ભક્ત બે કે –“તે પણ આવે, અને તમે પણ આ ” એમ કહી તે બનેને પોતાને ઘેર લઈ શ. તે બંનેના પગ ધોયા પછી મન વાંછિત ઉત્તમ ભેજન કરાવ્યું.
જન કરી અને પિતાને સ્થાને ગયા. બ્રાહ્મણે તેને તેને આચાર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્યારમા ગુણ ઉપર સોમવસુ બ્રાહ્મણની કથા. (૫) પૂછયે. તેણે પણ પ્રથમની જેમજ ત્રણ પદ કહ્યા. બ્રાહ્મણે તેને અર્થ પૂછયે, ત્યારે તેણે પણ પૂર્વની જેમ વૃત્તાંત કહીને કહ્યું કે “હું એકાંતરે જમું છું, તેથી મારે તે ભજન મિષ્ટ થાય છે, ધ્યાન અને અધ્યયન કરતાં થાકી જાઉં ત્યારે જ્યાં ત્યાં સુઈ જાઉં છું, તેથી સુખે નિદ્રા આવે છે, અને ચિત્તમાં નિ:સ્પૃહતા રાખું છું તેથી સર્વ લેકને પ્રિય લાગું છું. આ પ્રમાણે હું ગુરૂના વચનની આરાધના કરું છું. તે સાંભળી સમવસુએ વિચાર્યું કે-“ આ પહેલા કરતાં સારે છે, પરંતુ ગુરૂને ઉપદેશ ગંભીર છે તેને પરમાર્થ બરાબર જણાતો નથી.” એમ વિચારતે તે પાટલીપુર નગરમાં ગયે. ત્યાં એકત્રિલેક નામે પ્રસિદ્ધ વિદ્વાન પંડિત રહેતો હતો તેને ઘેર તે ગયે. ઘરમાં પ્રવેશ કરતાં તેને “હમણાં જવાને અવસર નથી” એમ કહી દ્વારપાળે જતો અટકાવ્યો. એટલે તે બહાર જ બેઠો. તેટલામાં પુષ્પ અને દાતણ લઈને કઈ સેવક ત્યાં આવ્યા તેની પાસે દાતણ માગ્યા છતાં તે આપ્યા વિના જ ઘરમાં પૈઠે. થોડી વારે બહાર નીકળી સર્વને દાતણ આપવા લાગ્યા. તે જોઈ સોમવસુએ દ્વારપાળને પૂછયું કે—કેમ પહેલાં માગ્યા છતાં આપતે નહાતે, અને હવે માગ્યા વિના જ આપે છે?” દ્વારપાળે કહ્યું–“પ્રથમ સ્વામીને આપવાથી તેનું નૈરવ-માન સચવાય છે, નહિ તે સ્વામીની અવજ્ઞા કરી કહેવાય. અને તેને આપ્યા પછી બાકી જે શેષ રહે તે તેની શેષા તરીકે સર્વને થાય છે.” તેટલામાં પાસેના ઘરમાં કોઈ બે પુરૂષોએ મેટું ધાવા પાણી માગ્યું, ત્યારે એક જુવાન સ્ત્રીએ એક પુરૂષને હાથોહાથ પાણીની ઝારી આપી અને બીજાને છેટેથી લાંબી લાકડીએ કરીને પાણીનું પાત્ર આપ્યું. તેનું કારણ બ્રાહ્મણના પૂછવાથી દ્વારપાળે કહ્યું કે– પહેલે આ સ્ત્રીને ભતર છે. અને બીજો પપુરૂષ છે, તેથી બંનેને એવીજ રીતે આપવું એગ્ય છે.” તે સાંભળી ભટ્ટ વિચારવા લાગ્યો કે-“અહો! આ પંડિતનો પરિવાર પણ નીતિવળે છે.” તેટલામાં વાજિત્રના શબ્દવડે દિશાઓના આંતરાઓને ભરી દેતી અને ઘણા ભાટ ચાર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૬)
ધર્મ પ્રકરણ, થી સ્તુતિ કરાતી શિબિકામાં બેઠેલી એક તરૂણી દ્વાર પાસે આવી. તે જે સમવસુએ પૂછયું કે–આ કેશુ છે? અને આવી ધામધુમથી કેમ આવી ?' દ્વારપાળે કહ્યું-“આ પંડિતજીની પુત્રી છે. રાજાની સભામાં સમસ્યાના એક પાદથી આખો લોક તેણીએ પૂર્ણ કર્યો તેથી રાજાનું સન્માન પામી ઉત્સવ પૂર્વક ઘેર આવી છે. તે સમસ્યાનું પાદ રાજાએ આ પ્રમાણેના અર્થવાળું કહ્યું હતું તેની શુદ્ધિ વડે શુદ્ધ થાય છે. આની પૂતિ તેણીએ આ પ્રમાણે કરી-“સર્વ ઠેકાણે (મેહથી) વ્યાપીને રહેલું મન દેષની રેણથી મલિન થાય છે, તે સારા વિવેકરૂપી જળના સંબંધથી તેની શુદ્ધિ વડે શુદ્ધ થાય છે.' તેટલામાં તે ઘરમાં પિઠી. તેણીના પિતાએ તથા પરિવારે તેની પ્રશંસા કરી. તે સર્વ જોઈ “અહો ! આને પરિવાર પણ પંડિત છે” એમ વિચારી સોમવસુ અવસર મળ્યો ત્યારે સભામાં બેઠેલા પંડિતની પાસે ગયે. તે પંડિતને નમસ્કાર કરી તેનું સન્માન પામી ઉચિત આસન પર બેઠો. આ અવસરે કોઈ વિદ્યાથીએ પંડિતની પાસે આવી વિનંતિ કરી કે-“મેં આજે સ્વપ્નમાં ગુરૂની સ્ત્રી સાથે ભેગા કર્યો, તે મારા પાપની શુદ્ધિ કરે.” પંડિતે કહ્યું–“તપાવેલી લેઢાની પુતળીને આલિંગન કરવાથી તારી શદ્ધિ છે.” તે સાંભળી બટુકે તેમ કરવાનું અંગીકાર કર્યું. પછી અગ્નિના વર્ણવાળી લોઢાની પુતળી કરી. તેને જેટલામાં તે બટુક આલિંગન કરે છે, તેટલામાં પંડિતે પ્રથમથી સકેત કરી રાખેલા પુરૂષોએ તેને પકડી લીધે. અને “તું શુદ્ધ છે શુદ્ધ છે” એમ બોલતા સર્વ સભ્યએ તાળીઓ પાડી. ત્યાર પછી સેમવસુએ પણ પિતાનું વૃત્તાંત જણાવવા પૂર્વક પોતાના પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત માગ્યું. તે વખતે તેને વિચાર કરી પંડિતે એક લીલે અને એક સુકે એમ બે માટીના ગેળા ગ્રહણ કર્યા. પછી તે બનેને ભીંત ઉપર નાંખ્યા. તેમાં ભીનો ગાળે ભીંતે ચોટી ગયે અને સુકે ચોટ્યો નહીં, ત્યારે પંડિતે સમવસુને કહ્યું કે-“હે ભટ્ટ ! તું સુકા ગેળા જેવો છે, માટે શુદ્ધ જ છે” ફરીથી સમવસુએ કહ્યું-“વ્રત ગ્રહણ કરવા ઈચ્છું છું. તે કેવા ગુરૂ પાસે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્યારમા ગુણ ઉપર સમવસુ બ્રાહ્મણની કથા. (૪૭) અહે! આપના જન્મને અને જીવિતને ધન્ય છે એમ કહી ગુરૂને વાંદી દિશા મંડળને પ્રકાશિત કરતો પિતાને સ્થાને ગયો. તે જોઈ સેમવસુ પણ અહો! આ ગુરૂનું નિસ્પૃહપણું આશ્ચર્યકારક છે એમ લઉં?” પંડિત કહ્યું–“સુખે સુવું, મિષ્ટ ભેજન કરવું અને આત્મા લોકપ્રિય કરે, આ ત્રણ પદનો પરમાર્થ જે જાણતો હોય, તે પ્રમાણે પાળતો હોય તથા સર્વથા નિઃસ્પૃહ હોય, તેની પાસે તારે દીક્ષા લેવી.” સમવસુએ પૂછ્યું-“આ પદેને પરમાર્થ કેવો છે?” પંડિતે કહ્યું“જે રાગદ્વેષ રહિત થઈ સર્વ આરંભ અને પરિગ્રહને ત્યાગ કરી તથા શુભધ્યાનને પામી સુવે છે તે સુખે સુવે છે, જે મધુકરની વૃત્તિએ, નહીં કરેલું, નહીં કરાવેલું અને મુધા પ્રાપ્ત થયેલું અન્ન સર્વ પ્રાણીઓની પીડાને દૂર કરી રાગદ્વેષ સહિત ખાય છે, તે અન્ન પરિણામે સુંદર છેવાથી તેને ખાનાર મિષ્ટ ભજન કરે છે, તથા જે મંત્ર મૂળ અને
ઔષધ વિગેરે ઉપચાર કર્યા વિના જ માત્ર પરલોકના ઉત્તમ ક્રિયાનુંકાન કરવાથી સર્વ જનને વહાલું લાગે છે તે કપ્રિય કહેવાય છે. વળી જે પુરૂષ રાગી ભક્તકો પાસેથી ધન, ધાન્ય, હિરણ્ય અને સુવર્ણ વિગેરેની ઈચ્છા પણ કરતો ન હોય તે નિઃસ્પૃહ કહેવાય છે.” આ પ્રમાણે તે પદના ભાવાર્થને જાણ તે બ્રાહ્મણ ગુરૂને શોધવા ચાત્યે કેટલેક દિવસે કેઈ નગરના ઉદ્યાનમાં રહેલા સુષ નામના ગુરૂને તે મળે. તેમને નમસ્કાર કરી તેણે પૂર્વે ભણેલા પદને અર્થ પૂછયે. ગુરૂએ તેને તેજ પ્રમાણે તેને ભાવાર્થ કહ્યો. પછી ગુરૂનું નિઃસ્પૃહપણું જાણવા માટે તે બ્રાહ્મણ રાત્રિએ ત્યાં જ રહ્યો. સાધુઓની આવશ્યકાદિક ક્રિયા પણ જોઈ. છેવટ સાધુઓ સ્વાધ્યાય ધ્યાન કરી સુખે સુતા. ત્યાર પછી ગુરૂ વૈશ્રમણ નામનું અધ્યયન ગણવા લાગ્યા. તેના પ્રભાવથી વેશ્રમણ (કુબેર , દેવ તેની પાસે આવ્યા. તે અધ્યયન સાંભળવા બેઠો. તે પૂર્ણ થયું ત્યારે તે દેવ “અહો ! સારો સ્વાધ્યાય ક, સારા સ્વાધ્યાય કર્યો” એમ બેલ ગુરૂના પગમાં પડે. પછી તેણે વિજ્ઞપ્તિ કરી કે-“હે પૂજ્ય! હું આપના ઉપર પ્રસન્ન થયો છું.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. માટે વરદાન માગે. હિરણ્ય, સુવર્ણ, દ્વિપદ, ચતુષ્પદ વિગેરે જે આપને રૂચે તે સર્વ હું અપું” આચાર્ય બોલ્યા--“તને અમારો ધર્મલાભ હો. અમારે કોઈનું કાંઈ પણ પ્રયોજન નથી.' તે સાંભળી તે શ્રેષ્ઠ દેવ વિચારી મનમાં આનંદ પામ્યું. પછી તેણે પોતાનું સર્વ વૃત્તાંત કહી દીક્ષા માગી, ત્યારે ગુરૂએ તેને પ્રત્રજ્યા આપી. તે સંયમનો આરાધક થયો આવો મધ્યસ્થ માણસ ધર્મને યોગ્ય છે.
હવે બારમા ગુણરાગી ગુણને તેનું સ્વરૂપ તથા ફળ દેખાડવા પૂર્વક કહે છે –
गुणरागी गुणवंते, बहु मन्नइ निग्गुणे उवेहेइ ।
गुणसंगहे पवत्तइ, संपत्तगुणं न मय(इ)लेइ ॥ १९ ॥ મૂલાઈ–ગુણરાગી માણસ ગુણવંતને બહુ માન આપે છે, ગુણ રહિત જનોની ઉપેક્ષા કરે છે. ગુણાનો સંગ્રહ કરવામાં પ્રવર્તે છે, અને પ્રાપ્ત થયેલા ગુણને મલિન કરતો નથી. - ટીકર્થ –ધાર્મિક મનુષ્યમાં રહેલા ગુણોને વિષે જે રાગવાળે થાય તે ગુણરાગી કહેવાય છે. તે ઘણું ગુણવાળા સાધુ, શ્રાવક વિગેરેને બહુ માન આપે છે. એટલે મનની પ્રીતિનું સ્થાન કરે છે કે–અહો! આ ગુણી જનોને ધન્ય છે. એનો મનુષ્ય જન્મ સફળ છે.” ઈત્યાદિક પ્રશંસા કરે છે. અહીં કોઈ શંકા કરે કે જ્યારે ગુણની પ્રશંસા કરે છે, ત્યારે તો ગુણ રહિત જનની નિંદા કરે છે એ અર્થ તાત્પWથી આવશે. જેમકે દેવદત જમણી આંખે જુએ છે, એમ કહેવાથી ડાબી આંખે જેતે નથી એમ નિશ્ચય કરી શકાય છે. અને નીતિ તે એમ કહે છે કે –“ શત્રુના પણ ગુણે ગ્રહણ કરન, અને ગુરૂના પણ દે કહેવા.” તે શી રીતે ? આ શંકાને જવાબ આપતાં કહે છે કે
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
બારમા ગુણ ઉપર ધનસા વાહ અને વંકચૂલની કથા. ( ૪૯ )
એવુ ધામિઁકને ઉચિત નથી, તે વાત કહે છે––નિર્ગુ ણીઓની ઉપેક્ષા કરે છે, એટલે કે પેાતાનું ચિત્ત સકિલષ્ટ પરિણામવાળું થાય માટે તેઓની પણ નિ ંદા કરતા નથી. કારણ કે તે એવા વિચાર કરે છે કે “ ખીજાના છતા કે અછતા પણ દોષા કહેવાથી કે સાંભળવાથી તે ગુણુ કારક થતા નથી, કેમકે એાલનાર ઉપર તેને વૈર વધે છે, અને સાંભળ
""
વાસિત થયેલા આ જીવને વિષે એકાદ ગુણ પણ પ્રાપ્ત થાય તેા તે પણ આશ્ચર્ય માનવા જેવું છે. ઘણા ગુણાવાળા તે વિરલાજ હાય છે, પણ એક એક ગુણવાળા જન પણ સર્વ ઠેકાણે મળી શકતા નથી, ગુણુ ભલે ન હેાય, પણ દોષ ન હાય તે તેવા મનુષ્યાનુ પણ કલ્યાણ થાઓ, અને દોષવાળાઓમાં પણ જેનામાં ઘેાડા દોષો હાય તેની પણ અમે પ્રશ ંસા કરીયે છીયે. ’” આવી રીતે સંસારના સ્વરૂપના વિચાર કરીને તે ગુણરાગી નિર્ગુણીની પણ નિ ંદા કરતા નથી, પરંતુ તેની ઉપેક્ષા કરે છે, એટલે કે મધ્યસ્થ ભાવે રહે છે. તથા તે ગુણુરાગી ગુણાના સંગ્રહ કરવામાં ગ્રહણ કરવામાં પ્રવર્તે છે—યત્ન કરે છે અને અંગીકાર કરેલા સમ્યકત્વ, વિરતિ વિગેરે ગુણને મિલન કરતા નથી. એટલે તેને અતિચાર લગાડતા નથી. આ ગુણરાગીપણાનુ ફળ છે, અન્યથા ગુણરાગીપણુંજ કહેવાય નહીં. ૧૯.
•←
અહીં ધન સા વાહ અને વંકચૂલના
દષ્ટાંત છેઃ—
વરશ તપે કરીને જેનું શરીર શુષ્ક થયુ હતુ, તથા જે નિર તર સજ્ઝાય ધ્યાનમાં તત્પર હતા, તેવા મુનિને જોઇને તે ધન નામના સાર્થ વાહ ગુણના રાગી થયા, તેનુ મન ગુરૂની ભક્તિમાં તલ્લીન થયું, તેથી તે સમિત પામી દાન દઇ અનુક્રમે કલ્યાણની પરંપરાના
૧ જેના દોષ કહ્યા હાય તેને.
૪
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
(મેક્ષને) ભાગી થયે. તથા–ગુણયુક્ત મુનિઓને નિરંતર જેવાથી વંકચૂલને પૂર્વે નહીં તે તે ગુણને વિષે અનુરાગ થયે. ત્યારપછી ગુણનું બહુમાન થવાથી તેણે નિયમ ગ્રહણ કર્યા, અને તેનું સ્થિરતાથી પાલન કર્યું, તથા અંગીકાર કરેલા ગુણાનું તેણે પ્રાણાંત સંકટ આવ્યા છતાં પણ ખંડન કર્યું નહીં.
આ બને છતે પ્રસિદ્ધ હોવાથી અત્રે વિસ્તારથી લખ્યાં નથી.
હવે ધર્માધિકારીના તેરમા ગુણ (વખાણવા ) ને અવસર આવ્યો છે. તે ગુણ સત્કર્થ નામનો છે. તેનાથી વિપરીતને વિષેષ દેખાડવા પૂર્વક તે ગુણને કહે છે–
नासइ विवेगरयणं, असुह कहासंगकलु सियमणस्स । धम्मो विवेगसारो त्ति, सक्कहो होज्ज धम्मत्थी ।। २० ।।
મૂલાઈ–અશુભ કથાના સંગથી કલુષિત મનવાળાનું વિવેકરત્ન નાશ પામે છે, અને ધર્મ તો વિવેકરૂપી સારવાળે છે, તેથી ધર્મના અથએ સકથ-શુભ કથાવાળા થવું જોઈએ.
ટીકાથ–રાતિ–જતું રહે છે. શું ઉકા -વિવેક-સત અને અસત વસ્તુનું જ્ઞાન, તે જ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને નાશ કરનાર હેવાથી રત્નરૂપ છે, મઝુમદા:-વિકથા, તે સ્ત્રીકથા વિગેરે સાત પ્રકરની છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે “સાત વિકથાઓ કહેલી છે, તે આ પ્રમાણે-સ્ત્રીકથા ૧, ભક્ત કથા ૨, દેશ કથા ૩, રાજ કથા, ૪, મૃદુકારૂણિકી પ, દર્શનભેદની અને ચારિત્ર ભેદની ૭ આમાંની પહેલી ચાર વિકથાઓ પ્રસિદ્ધજ છે, તે પણ તે વિષે કાંઈક કહે છે --પહેલી સ્ત્રી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેરમા ગુણ સત્કથનું વર્ણન.
(૫૧)
કથા આ પ્રમાણે છે--“અમુક સ્ત્રી સારા ભાગ્યવાળી, મનહર કાંતિવાળી, સુંદર નેગવાળી અને સારા ભેગવાળી છે, અથવા તેને નિતંબબિંબ મનહર છે, તથા સુંદર ભૃકુટીવાળી તેણની વક દષ્ટિ મનહર લાગે છે. તેમજ અમુક સ્ત્રીની ગતિ–ચાલ ઉંટના જેવી છે, તેનું શરીર મલિન છે, તેને સ્વર કાગડા જે છે, અને તે દુર્ભાગ્યવાળી છે તેને ધિકાર છે. આવી રીતે સ્ત્રી જનની સ્તુતિ અથવા નિંદા ધર્માથીએ દૂરથી જ વર્જવી જોઈએ. ૧. બીજી ભક્તકથા આ રીતે છે-“અહે! ઘી અને સાકરયુક્ત ખીર બહુ મધુર લાગે છે, જે દહીંને ઉત્તમ સ્વાદ હાય એટલે ઉત્તમ સ્વાદવાળું દહીં હોય તે બીજાની શી જરૂર છે ? જરૂર ગરમ મસાલાવાળું ઉત્તમ શાક હોય તે મુખને સુખ કરનારી બીજી શી વસ્તુ છે? પકવાન્ન વિનાની બીજી વસ્તુ મનને આનંદ પમાડતી નથી, સ્વાદમાં તો એક તાંબૂલ જ બસ છે. આવી ભજન સંબંધી વાત ડાહ્યા મનુષ્ય સર્વદા તજવી જોઈએ. ૨. ત્રીજી દેશ કથા આ પ્રમાણે-- “ઉત્તમ ધાન્ય અને સુવર્ણથી ભરેલે માળવા દેશ બહુ રમણીય છે, કાંચી દેશનું તે વર્ણન જ શું કરવું? ગુજરાત દેશની ભૂમિ વિષમ છે, લાટ દેશમાં સુભટો ભિલની જેવા ઘણા ઉદ્ધત છે. સુખના નિધાનરૂપ કાશ્મીર દેશમાં રહેવું ઘણું સારૂં છે, અને કુંતલ દેશ તે સ્વર્ગ સમાન છે. આવા પ્રકારની દેશકથા શુભ બુદ્ધિવાળાએ દુર્જનના સંગની જેમ તજવા યોગ્ય છે. '' ૩. ચોથી રાજકથા આ પ્રમાણે-- “આ રાજા શત્રુના સમૂહનો નાશ કરવામાં સમર્થ છે, તે પિતાની પ્રજાનું ક્ષેમકુશળ કરવામાં તત્પર છે, તથા ચૌરાદિકને નાશ કરનાર છે. તે બન્ને રાજાઓનું ભયંકર યુદ્ધ થયું, એ દુષ્ટ મરી જાઓ, અને આ શ્રેષ્ઠ રાજા સારા આયુષ્ય કરીને પણ ચિરકાળ રાજ્ય કરો. આવી રીતની રાજકથા કે જે અત્યંત કમબંધનનું કારણ છે, તે પંડિત જનોએ તજવા ગ્ય છે. ૪. પાંચમી મૃદુ કારૂણિકી--જે કથા શ્રોતાના મનમાં કમળતા ઉત્પન્ન કરે તે મૃદુ
૧ કેડની નીચેનો ભાગ.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
(પર)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. અને કરૂણા ઉત્પન્ન કરે તે કારૂણિકી કહેવાય છે. આ કથામાં મુખ્યત્વે કરીને પુત્રાદિકના વિયેગના દુ:ખથી દુઃખી થયેલા માતાદિક સ્વજાએ કરેલા કરૂણું રસમય વિલાપો હોય છે. તે આ પ્રમાણે--“ હા પુત્ર! હા પુત્ર! હા વત્સ ! હા વત્સ ! મને અનાથને તે કેમ મૂકી દીધી? આ પ્રમાણે કરૂણું ઉત્પન્ન કરે તેવા વિલાપ કરતી તે આજે સળગતા અગ્નિમાં પડી. ૫. છઠ્ઠી દશન ભેદની--કુતીથિકના જ્ઞાનાદિકને અતિશય જઈ તેની *લાઘા કરવી તે. જેમકે--ખાદ્ધનું દર્શન (શાસ્ત્ર ) સેંકડો સૂમ યુક્તિઓથી ભરેલું છે. અત્યંત સૂમ બુદ્ધિને કરનારું છે, અને સૂક્ષ્મ પદાર્થોને જેનારાએ તે રચેલું છે, માટે તે દર્શન સાંભળવા ગ્ય છે.' ઇત્યાદિ. આ પ્રમાણે સાંભળવાથી શ્રોતાઓને તે દર્શન ઉપર રાગ-પ્રીતિ થાય, અને તેથી કરીને તેમના સમકિતનો ભેદ-નાશ થાય, માટે તેવી કથા કરવા યોગ્ય નથી. ૬. તથા સાતમી ચારિત્રભેદની–હાલના સમયમાં પ્રમાદની બહાળતા હોવાથી, અતિચારે ઘણુ લાગવાથી અને અતિચારનું પ્રાયશ્ચિત્તને આપનાર આચાર્ય તથા તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરનાર સાધુ સાધવીને અભાવ હોવાથી પંચ મહાવ્રતો સંભવતાં નથી, વળી જ્ઞાન અને દર્શન વડે કરીને તીર્થ પ્રવર્તે છે.” એવું વચન હોવાથી જ્ઞાન અને દર્શનના કાર્યોમાં જ આદર કરવો યોગ્ય છે. કહ્યું છે કે--“હાલમાં શધિ ( પ્રાપત્તિ ) છે નહીં, તેમજ તેના આપનાર તથા તે પ્રમાણે કરનાર પણ કઈ દેખાતા નથી. તીર્થ અને જ્ઞાન દર્શનને પ્રગતિમાં મૂકનારા જ નજરે પડતા નથી. માટે જ્ઞાન અને દર્શન કરીને તીર્થ પ્રવર્તે છે.”ઇત્યાદિ. આવી કથા સાંભળવાથી જેણે ચારિત્ર ગ્રહણ કરેલું હોય તે પણ ચારિત્રથી વિમુખ થઈ જાય, તો પછી જે ચારિગ લેવા ઈચ્છતા હોય તે વિમુખ થાય તેમાં શું કહેવું? માટે આવી ચારિત્રને ભેદ કરનારી કથા કદી કરવી નહીં. ૭. આવી અશુભ કથાના સંગવંડે -આસક્તિવડે જેનું મન-અંત:ક રણ કલુષિત--મલિન થયું હોય તેનું વિકરત્ન નાશ પામે છે. (એ
રીતે પ્રથમની સાથે સંબધ કરે.) અહીં તાત્પર્ય એ છે કે--વિક- થામાં પ્રવર્તેલો પ્રાણી પ્રાયે કરીને રાગ દ્વેષવાળે થાય છે, અને તેથી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૌદમા સુપક્ષયુક્ત ગુણનું સ્વરૂપ. (૫૩) કરીને તે યુક્તાયુક્તને વિવેક-વિવેચન કરી શકતો નથી, એટલું જ નહીં પણ પોતાના સ્વાર્થની હાનિને પણ જાણી શક્તો નથી. વળી ધર્મ . તો વિવેકસારજ એટલે હિતાહિતના સારરૂપજ છે. અહીં વાક્યનું નિશ્ચચના અર્થ સહિતપણું હોવાથી વિવેકસાર જ છે એમ કહ્યું છે. જે ધાર્મિક માણસ હોય તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે—–“જેટલામાં આ મન પરના ગુણદોષ કહેવામાં જોવામાં વ્યાપારવાળું–તત્પર થાય, તેટલામાં તે મનને વિશુદ્ધ ધ્યાનમાં વ્ય-તત્પર કરવું સારું છે. તેથી કરીને ધમથીએ–-ધર્મના આચરણના અભિલાષીએ અર્થ એટલે સત્કથાવાળા થવું જોઈએ કે જેથી તે ધર્મરત્નને લાયક થાય. અહીં સત્કથનો અર્થ સમાસ સહિત આ પ્રમાણે છે--સત્ એટલે સારી અર્થાત તીર્થકર, ગણધર અને મહર્ષિઓના ચરિ વિષયવાળી કથા એટલે વચનના વ્યાપારે જેને હેાય તે સત્કર્થ કહેવાય છે. ૨૦.
– છે – હવે સુપક્ષયુક્ત નામના ચાદમા ગુણને કહે છે –
अनुकूलधम्मसीलो, सुसमायारो य परियणो जस्स । एस सुपक्खो धम्म, निरंतरायं तरइ काउं ॥ २१ ॥
મૂળાથે—જેના પરિવાર અનુકૂળ, ધાર્મિક અને સદાચારવાળે હેય તે સુપક્ષ કહેવાય છે. આ પુરૂષ જ વિધ રહિત ધર્મક્રિયા કરી શકે છે.
ટીકાથ—અહીં પક્ષ, પરિગ્રહ અને પરિકર એ સવે પર્યાય શબ્દો છે. “પક્ષ શબ્દ પરિગ્રહ અર્થમાં પણ કદાો છે.” એવું વચન છે. જેને સારો પક્ષ હોય તે સુપક્ષ કહેવાય છે. તેને જ વિશેષ કરીને કહે છે – અનુકૂળ-ધર્મમાં વિદ્મ ન કરે તે, ધર્મશીળ-ધાર્મિક, સુસમાચારસદાચારનું આચરણ કરનાર, આવો પરિજન (પરિવાર) જેને હેય તે સુપક્ષ કહેવાય છે. અને તે પુરૂષ ધર્મને અંતરાય રહિત-વિશ્વ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
* *
*
રહિત કરવાને શક્તિમાન હોય છે. ભાવાર્થ એ છે કે, જે પરિજન અનુકૂળ હોય તે તે ધર્મકાર્ય કરતાં તેને ઉત્સાહ પમાડે છે અને સહાયકારક થાય છે. ધર્મશીલ હોય તે ધર્મના કાર્ય માં તેને જોડવાથી તે પિતાના પર અનુગ્રહ માને છે, પણ વેઠ માનતા નથી. તથા સદાચારવાળો હોય તો તે રાજવિરૂદ્ધાદિક કાર્યને ત્યાગ કરવાથી ધર્મની લઘુતાનું કારણ થતું નથી. તેથી કરીને આવી રીતે સુપક્ષ પુરૂષ ધર્મને અધિકારી થાય છે. ર૧. અહીં અનુકૂળ પરિવાર ન હોય તેના પર દ્રષ્ટાંત કહે છે –
પુંવર્ધન નામના નગરમાં દિવાકર નામે શ્રેષ્ઠી હતી, તેને જ્યોતિષ્મતી નામની ભાર્યાથી ઉત્પન્ન થયેલો પ્રભાકર નામે પુત્ર હતું, આ સર્વે બૌધ ધમી હતા. એકદા વેપારને માટે પ્રભાકર હસ્તિનાપુર નગરમાં ગયે. ત્યાં એક જિનદાસ નામે શ્રેષ્ઠી હતું. તેને પદ્મશ્રી નામની સ્ત્રી હતી, અને તેમને જિનમતી નામની સુંદર શરીરવાળી પુત્રી હતી. આ સર્વે શ્રાવકો હતા. પ્રભાકરે જિનદાસની ભાંડશાળામાં પિતાના ભાંડ–કરીયાણું નાંખ્યાં. ત્યાં જિનમતીનું મનોહર રૂપ જોઈ પ્રભાકર અત્યંત મેહ પામે. તેથી તેણે એકદા જિનદાસ પાસે કેણની યાચના કરી. ત્યારે તેણે કહ્યું કે-“હું શ્રાવકને આપવાનો છું, તમારી જેવા મિથ્યાદષ્ટિને મારી દીકરી આપીશ નહીં.” તે સાંભળી બીજે કાંઈ ઉપાય નહીં હોવાથી તે પ્રભાકરકપટથી શ્રાવકધર્મ શીખવા લાગે. ધર્મનું શ્રવણ કરવા લાગ્ય, ચને વાંદવા લાગ્યો અને સાધુઓને ઘી ગેળ, વસ્ત્ર, અન્ન વિગેરે વહરાવવા લાગ્યો. અનુક્રમે ધર્મશ્રવણ કરતાં તેને ભાવથી ધર્મ પરિણયે, તે કન્યા ઉપર પણ મંદ રાગવાળો થયા, અને સાધુની પાસે ખરી હકીકત કહી આણુવ્રતને ગ્રહણ કરી શુદ્ધ શ્રાવક થયો. તેને પરમાર્થ જાણી જિનદાસે તેને પિતાની પુત્રી જિનમતી પરણાવી. તેણુને લઈ તે પ્રભાકર, પિતાના પુંડવધન નગરમાં ગયા. ત્યાં જિનમતીને તેની સાસુ અને નણંદ કહેવા લાગી કે “ધ દેવને પગે લાગ, અને ભિક્ષુઓને વંદના કર” જિનમતીએ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદરમા દીર્ઘદર્દીપણું ગુણનું સ્વરૂપ. (૫૫) તે વાત અંગીકાર ન કરી. ત્યારે તેઓએ તેણીની નિંદા તર્જના કરી. તે જાણી પ્રભાકર માતપિતાથી જુદા થયો. પછી પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે તે દંપતી જૈન સાધુઓને દાન દેવા લાગ્યા. એકદા માતાપિતાએ પ્રભાકરને કહ્યું કે-“હે પુત્ર! તું ભિક્ષુકને નિમંત્રણ કર.” તેણે તેમ કરવાની ના કહી. ત્યારે તેને ઘણે આગ્રહ કરી બળાત્કારે ભિક્ષુ પાસે
કર્યો. તે ત્યાં ગયો ત્યારે ભિક્ષુકેએ વિદ્યાથી મંત્રીને તેના હાથમાં એક ફળ આપ્યું. તેથી તેના શરીરમાં વ્યંતરીએ પ્રવેશ કર્યો, પછી તેણે ઘેર જઈ ભાર્યાને કહ્યું કે આજે આપણે ભિક્ષુઓને દાન દઈયે.” જિનમતીએ ના કહી, ત્યારે તે પોતે રસોઈ કરવા લાગ્યું. શ્રાવિકાએ સૂરિ પાસે જઈ તે વાત કહી. સૂરિએ મંત્રીને તેણીને ચૂર્ણ આપ્યું. તે પાણીમાં નાંખીને તેણીએ પ્રભાકરને પાયું. તરતજ વ્યંતરી તેના શરીરમાંથી નાશી ગઈ. એટલે પ્રભાકર પિતાની સ્વાભાવિક સ્થિતિમાં આવ્યું. ત્યારે તેણે “આ શે આરંભ કર્યો છે એમ ભાયને પૂછયું. તે બેલી-“તમે જે ભિક્ષુઓને માટે આ આરંભ કર્યો છે. તે બોલ્યો
હું સાધુ વિના બીજા કોઈને આપવાનો નથી. મારા માતાપિતાએ મને છેતયે જણાય છે.' એમ કહી તે પ્રાસુક અન્ન તેણે સાધુઓને વહરાવ્યું. આ પ્રમાણે અનુકૂળ પરિજન ન હોવાથી વિદ્મનો સંભવ થાય છે. તેથી કરીને જ કહ્યું છે કે–અનુકૂળ અને ધર્મશાળ વિગેરે વિશેષણવાળો પરિજન જેને હેય તે ધર્મનો અધિકારી છે.
હવે પંદરમા દીર્ઘદર્દીપણાનો ગુણ કહે છે –
आढवइ दीहदंसी, सयलं परिणामसुंदरं कजं । बहुलाभमप्पकेसं, सलाहणिजं बहुजणाणं ॥ २२ ॥ મૂળાથ-દીર્ધદષ્ટિવાળો પુરૂષ જે જે પરિણામે સુંદર હય, જેમાં
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણું. ઘણે લાભ અને થોડો કલેશ–પ્રયાસ હોય, તથા ઘણું માણસને લાઘા કરવા લાયક હોય તે તે સર્વ કાર્ય આરંભ કરે છે.
ટકાથ—આરંભે છે એટલે અંગીકાર કરે છે. કેશુ? દીર્ધદશી તેમાં દીર્ઘ-પરિણામે સુંદર એવું કાર્ય, અહીં કાર્ય શબ્દનો અધ્યાહાર છે. અથવા દીર્ઘ એટલે પરિણામે સુંદર જેમ હોય તેમ એ ક્રિયાવિશેષણ જાણવું. દ્રપ્યું એટલે જોવાનો જેને સ્વભાવ છે તે દીર્ધદશી કહેવાય છે. આજે પુરૂષ હોય તે સકળ-સમગ્ર પરિણામસુંદર એટલે ભવિષ્ય કાળે સુખકારક એવું કાર્ય-કૃત્ય, તથા બહુલાભ-ઘણું ઈચ્છિત વસ્તુની સિદ્ધિ કરનારું, અલ્પકલેશ–ડા પ્રયાસવાળું, લાઘનીય-પ્રશંસા કરવા લાયક, કોને? બહુ જનને—સ્વજને તથા અન્ય જનેને અર્થાત શિષ્ટ પુરૂષોને, દીર્ઘદશી પુરૂષ ધન શ્રેણીની જેમ પરિણામિકી બુદ્ધિએ કરીને સુંદર પરિણામવાળા આ લેક સંબંધી કાર્યને પણ કરે છે. તેથી ધર્મનો પણ તેજ અધિકારી છે. કહ્યું છે કે –“જે પુરૂષ બુદ્ધિમાન હોય તે ઉપાધિ રહિત અને શુદ્ધ એવા ધર્મના સ્થાનનો વિચાર કરે છે. જુએ છે. તેમજ વળી પોતાની યોગ્યતાનો તથા શુભ અનુબંધ પરિણામનો પણ તે વિચાર સાવધાનતાથી કરી શકે છે. એ ધન શ્રેષ્ઠી કેરું થયે તે કહે છે.
ધનશ્રેષ્ઠીનું દષ્ટાંત.
રાજગૃહનગરમાં મહા ધનિક ધન નામે શ્રેષ્ઠી હતો. તેને સ્વભાવે ભદ્રિક પરિણામવાળી સુભદ્રા નામે સ્ત્રી હતી. તેમને ધનપાળ, ધનદેવ, ધનગમ અને ધનરક્ષિત નામે ચાર પુત્રો હતા. તે ચારે સુંદરતાના મંદિર, કળાઓમાં કુશળ અને સુજનતાવડે સંપૂર્ણ હતા. તેઓને અનુક્રમે શ્રી, લક્ષ્મી, ધના અને ધન્યા નામે સારા કુળની સ્ત્રીઓ હતી. તે ચારે પુત્રો પિતાના પ્રસાદથી નિરંતર સુખે રહેતા હતા.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંદરમા ગુણ ઉપર ધનશ્રેણીની કથા.
(૫૭) એકદા વૃદ્ધ અવસ્થાવાળા શ્રેષ્ઠીએ પરલોકમાં હિતકારક એ ધર્મ કરવાની ઈચ્છાથી વિચાર કર્યો કે–આ છોકરાઓને મેં આટલા કાળ સુધી સુખી કર્યા છે, હવે જે આ વસ્તુઓમાંથી કેઈપણ વહુ ગૃહકાયની ચિંતા કરે તો હું પ્રવજ્યા લઉં તો પણ મારા મનમાં શાંતિ થાય; પરંતુ તેમાંથી કઈ વહુ ગ્રહની ચિંતા કરવામાં લાયક હશે? ઠીક જાણ્યું. જે અધિક પુણ્યવાળી હોય છે. પરંતુ તે શીરીતે જણાય? બુદ્ધિથી. કારણકે લોકમાં કર્માનુસારિણી બુદ્ધિ કહેવાય છે.” આ પ્રમાણે વિચાર કરી શ્રેષ્ઠીએ તેઓની બુદ્ધિની પરીક્ષા કરવાનો અરિંભ કર્યો. તેમાં પ્રથમ પિતાને ઘેર કાંઈ નિમિત્ત લઈ ઉત્સવ કરવા માંડયા, તેથી પોતાના અને વહુઓના સ્વજનોને આમંત્રણ કર્યું, તેમને ભક્તિ પૂર્વક ભોજન કરાવ્યું, ભેજન કર્યા પછી ચિત્રશાળામાં સુખેથી બેઠે, તે સ્વજનોને પુષ્પ, વિલેપન, પાનસોપારી વિગેરે આપી તેમનું સન્માન કર્યું, તે સર્વેની સમક્ષ ધન શ્રેષ્ઠીએ વહુઓને બેલાવી, તેમને પાંચ પાંચ શાલિ (ડાંગર) ના દાણું આપીને કહ્યું કે –“આ દાણાનું સારી રીતે પાલન કરવું, અને જ્યારે હું મારું ત્યારે મને પાછા આપવાના છે,” પછી તેણે સર્વ સ્વજનને રજા આપી. “આમ કરવાનું શું તાત્પર્ય હશે?” એમ વિચાર કરતા તેઓ પોતપોતાને ઘેર ગયા, પછી મોટી વહુએ તે પાંચ દાણાઓ તજી (નાંખી) દીધા, અને જ્યારે માગશે ત્યારે ગમે ત્યાંથી લઇને આપીશ એમ વિચાર ક, બીજીએ પણ તેજ વિચાર કર્યો, પરંતુ તે પાંચે દાણાનાં ફોતરાં ઉખેડી તેને ખાઈ ગઈ, ત્રીજીએ સારા વસ્ત્રમાં બાંધી ઘરેણાંની પેટમાં મૂકયા, અને દરરોજ ત્રણે કાળે તેની સંભાળ કરવા લાગી, તથા ચોથીએ તે દાણું પોતાને પીયર મોકલ્યા, ત્યાં વર્ષાઋતુમાં તેને વાવ્યા. પછી સમય આવે ઉખેડીને ફરીથી રેપ્યા. તે પાક્યા ત્યારે પહેલે વરસે કુલક પ્રમાણ ચોખા થયા, બીજે વરસે આદ્રક પ્રમાણ થયા, ત્રીજે વરસે ખારી પ્રમાણુ થયા. ચોથે વર્ષે કુંભ પ્રમાણુ થયા અને પાંચમે વર્ષે હજાર કુંભ પ્રમાણ થયા, પાંચ વર્ષ પૂરા થયા ત્યારે ધન
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૫૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
શ્રેણીએ ફરીથી સર્વ સ્વજનોને આમંત્રણ કરી તેમની સમક્ષ મેટી. વહુ પાસે તે પાંચ દાણું માગ્યા. ત્યારે તેણીએ મહાકટે સ્મરણ કરી કયાંથી લાવીને પાંચ દાણ આપ્યા. “આ દાણા મેં આપ્યાં હતા તેજ છે કે બીજા ?' એમ શપથપૂર્વક પૂછયું ત્યારે તેણીએ સત્ય વાત નિવેદન કરી. બીજીએ પણ તેજ પ્રમાણે કહ્યું, પરંતુ તેના ફોતરાં ઉખેડીને તે મેં ખાધા હતા એટલું વિશેષ કહ્યું. ત્રીજીએ વસ્ત્રને છેડે બાંધેલાજ આપ્યા, અને મેં તેજ રાખી મૂક્યા છે એમ કહ્યું. થીએ કુંચીઓ આપીને કહ્યું કે-“મારા પિતાને ઘેર તે દાણા છે. ગાડાં વિગેરે મેકલીને મંગાવી લે.” શ્રેષ્ઠીએ પૂછયું–“હે પુત્રી! તે શી રીતે કર્યું?” તે બોલી – “આપે કહ્યું હતું કે આનું પાલન કરવું. તેથી આમ કરવાથી જ તેનું સારી રીતે પાલન થાય છે, એમ ધારી મેં તેવી રીતે કર્યું.” પછી શ્રેષ્ઠીએ પિતાનો અભિપ્રાય જણાવી તેઓના સ્વજનોને કહ્યું કે–“આ કાર્યમાં શું કરવું ઉચિત છે?” તેઓ બેલ્યા- “તમેજ નિપુણ બુદ્ધિવાળા છો. માટે પ્રમાણરૂપ છે.” ત્યારે શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું “આ મેટી વહુએ દાણાનો ત્યાગ કર્યો છે, તેથી ઘરમાં જે કાંઇ રાખ, છાણ, કચરે વિગેરે નાખી દેવા જેવું હોય તે કામ તેણે કરવું, જે કાંઈ રાંધવું, ખાંડવું, દળવું વિગેરે કામ હોય તેમાં બીજીનો અધિકાર કરું છું, ગીજીને હું ભંડારને અધિકાર આપું છું, અને ચોથીને સર્વ ગૃહનો અધિકાર સેંપું છું. આની આજ્ઞા પ્રમા
જ બીજી ત્રણેએ વર્તવું. આ પ્રમાણે કરવાથી જ તેઓ સુખી થશે' આ પ્રમાણે શેઠની વ્યવસ્થા સર્વેએ અંગીકાર કરી. ત્યારથી તે સ્ત્રીઓ આવા નામે પ્રસિદ્ધ થઈ. પહેલી ઉઝિકા, બીજી ભગવતી, ત્રીજી રક્ષિકા અને એથી રહિણું. આ રીતે શ્રેષ્ઠીનું ગૃહ વ્યવસ્થાવાળું સુખી થયું. જોકે એ શ્રેષ્ઠીની પ્રશંસા કરી. શ્રેષ્ઠીએ પણ હૃદયમાં ઇચ્છેલું પિતાનું પરલોક હિત સાધ્યું. આ દીર્ધદશી પુરૂષ ધર્મનો અધિકારી છે.
-આ છે –
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેાળમા વિશેષજ્ઞ ગુણનું સ્વરૂપ.
હવે સાળમા વિશેષજ્ઞ ગુણુ કહે છે—
वत्थूणं गुणदोसे, लक्खेइ पक्खवायभावेण । પાા વિષેસન્ન, ઉત્તમધમ્માદ્દિો તે ॥ ૨૩ ।।
( ૫ )
મૂલાય —વિશેષજ્ઞ પુરૂષ પ્રાયે કરીને પક્ષપાત રહિતપણે વસ્તુક્ષાના ગુણ દાષને જાણે છે, તેથી કરીને તે ઉત્તમ ધમ ના અધિકારી છે.
ટીકા —વસ્તુઓના—સચિત્ત અચિત્તા દ્રવ્યેાના અથવા ધ અધર્મીના હેતુરૂપ પદાર્થા ના ગુણ્ણાને તથા દોષાને પક્ષપાત રહિતપણેમધ્યસ્થ અને સ્વસ્થ ચિત્તે કરીને જાણે છે. પક્ષપાતવાળા માણસ દોષને ગુણુરૂપે અને ગુણુને દોષરૂપે દેખે છે તથા તેજ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરે છે. કહ્યું છે કે—“ આગ્રહી—પક્ષપાતી માણસ જ્યાં પેાતાની મતિ હાય, ત્યાંજ તે વિષયને સિદ્ધ કરવા યુક્તિને શાલ્યા કરે છે, અને પક્ષપાત રહિત જે હાય તેને તો જ્યાં યુક્તિ હાય—જે વિષય યુક્તિ યુક્ત જણાતો હેાય ત્યાં મતિ પ્રવર્તે છે. ” તેથી પ્રાયે કરીને એટલે હેાળતાએ વિશેષજ્ઞસાર અસારને જાણનાર પુરૂષ સુંદરીનઢની જેમ મધમાં —પ્રધાન ધર્મને ઊચત ( યાગ્ય ) થાય છે. અહીં મતિ-થાય છે એ પદ અધ્યાહાર છે કહ્યું છે કે—“ આનાથી આ સુંદર છે, અને આનાથી આ સુ ંદર છે, એમ જે વિશેષ પ્રકારે જાણે છે તે શ્રમણુધને પામે છે. અહીં સુંદરીનંદનું દૃષ્ટાંત છે. ’’
-SOK
હવે સતરમા વૃદ્ધાનુગ નામના ગુણ કહે છે— बुड्डो परिणयबुद्धी, पावायारे पवत्तई नेय ( ब ) | વુડ્ડાનુયોગને વં, સંસળિયા ગુચ્છા લે” || ૨૪ ॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
| મુલાઈ–વૃદ્ધ માણસ પરિપકવ બુદ્ધિવાળો હોય છે, તેથી તે પાપના આચરણમાં પ્રવતજ નથી. તેમજ વૃદ્ધને અનુસરનાર પણ તેજ હોય છે. કારણકે ગુણે સંગતિથી પ્રાપ્ત થાય છે.
ટીકાથ – વૃદ્ધ-મેટીઉમ્મરવાળે પરિણુતબુદ્ધિ-પરિપકવ મતિવાળે એટલે પરિણામે સુંદર મતિવાળો હોય છે, તેથી તે પાપાચારમાં–અશુભ કાર્યમાં પ્રવર્તતો જ નથી. કારણકે તે યથાર્થ રીતે વસ્તુતત્ત્વને જાણે છે. અહીં એક ઉદાહરણ છે કે –“એક રાજાને બે પ્રકારના મંત્રીઓ હતા. એક જુવાન અને બીજા વૃદ્ધ. તેમાં જુવાન મંત્રીઓ રાજા પાસે નિરંતર બેલતા હતા કે –“આ વૃદ્ધ મંત્રીઓ બુદ્ધિથી ભ્રષ્ટ થયેલા છે, તેથી તેઓ સારી રીતે મંગ-વિચાર કરી શકતા નથી, માટે એએની શી જરૂર છે? અમે જ મુખ્ય છીએ.” એકદા તેમની પરીક્ષા કરવા માટે રાજાએ કહ્યું કે-“જે માણસ મારા મસ્તક પર પગની પાનીનો પ્રહાર કરે તેને શે દંડ કરો જેઈએ?” જુવાન મંત્રીઓ બેલ્યા–“એમાં શું વિચારવાનું છે? તેના શરીરના તલ તલ જેવડા કકડા કરવા જોઈએ. અથવા પ્રદીપ્ત અગ્નિમાં તેને નાંખવો જોઈયે” પછી રાજાએ તે જ પ્રશ્ન વૃદ્ધ મંત્રીએને પૂછયે, ત્યારે તેઓએ એકાંતમાં જઈ વિચાર કર્યો કે “કીડા વિલાસમાં પ્રધાન એવી મહારાણીજ આવું કાર્ય કરી શકે, માટે તેની તો પૂજાજ કરવી એગ્ય છે. આ અર્થ જ કહેવા લાયક છે. ” એમ નિશ્ચય કરી તેઓએ રાજાને ઉત્તર આપ્યો કે–“જે મનુષ્ય આવું મહા સાહસ કરે તેના શરીરને મસ્તકથી તે પગ સુધી સુવર્ણ અને રત્નના અલંકારોવડે શણગારવું જોઈયે” તે સાંભળી તુષ્ટમાન થયેલા રાજાએ કહ્યું કે –“તમે બરાબર જાણ્યું. પછી આ વૃદ્ધ મંત્રીઓ સત્ય વાતને જેનારા છે એમ ધારી રાજાએ તેઓને જ પ્રમાણરૂપ કર્યો.” વૃદ્ધો અહિતના હેતુમાં પ્રવર્તતા નથી. તેથી જે વૃદ્ધોને અનુસરનારા હોય છે એટલે કે તેમના મત પ્રમાણે ચાલનાર હોય છે તે વૃદ્ધાનુગ કહેવાય છે. તે પણ તેજ રીતે પાપમાં પ્રવર્તતો નથી.શાથી પ્રવર્તતે નથી?
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
અઢારમા વિનય ગુણનું વર્ણન. ( ૬૧) તે કહે છે—જેથી કરીને પ્રાણીઓને સંગાતથી ઉત્પન્ન થનારા ગુણે હોય છે. તે માટે જ કહ્યું છે કે –“ ઉત્તમ પુરૂષને સંગ શીળ રહિત માણસને પણ શીળવાળાં કરે છે. જેમકે મેરૂ પર્વતને લાગેલું તૃણ પણ સુવર્ણપણાને પામે છે. ”
– ® – હવે અઢારમા વિનય ગુણને આશ્રી કહે છે–
विणो सव्वगुणाणं, मूलं सन्नाणदसणाईणं ।। मोक्खस्स य ते मूलं, तेण विणीअो इह पसत्थो ॥ २५ ॥
મૂલથ–વિનય એ સત્ય જ્ઞાન અને દશન વગેરે સર્વ ગુણેનું મૂળ છે, અને તે ગુણે મોક્ષનું મૂળ છે, તેથી વિનયવાળે માણસ અહીં ધર્મના અધિકારમાં પ્રશસ્ત કહ્યો છે.
ટીકાથ–વિનીત્તે-દૂર કરાય અથવા લીન કરાય આઠ પ્રકારનું કર્મ જેનાવડે તે વિનય કહેવાય છે એ સિદ્ધાંત પ્રમાણે વ્યુત્પત્તિ છે. કહ્યું છે કે –“જેથી કરીને ચાતુરંગ મોક્ષને માટે આઠ પ્રકારના કર્મને દૂર કરે છે, તેથી કરીને સંસારનો નાશ કરનાર વિદ્વાનો તેને વિનય કહે છે.” તે વિનય સર્વ ગુણેનું મૂળ કારણ છે. તે વિષે સૂત્રમાં કહ્યું છે કે –“વિનય શાસનનું મૂળ છે, અને વિનયવાળેજ સંયમી થાય છે. જે માણસ વિનયથી રહિત હોય તેને ધર્મ કયાંથી હોય? અને તપ પણ ક્યાંથી હોય? ” કયા ગુણાનું મૂળ છે? સત્ જ્ઞાન અને દર્શન વિગેરેનું. તે વિષે કહ્યું છે કે–“વિનયથી જ્ઞાન, જ્ઞાનથી દર્શન, દર્શનથી ચારિત્ર અને ચારિત્રથી મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. મેક્ષમાં નિરાબાધ સુખ છે. તેથી કરીને શું ? તે કહે છે–પુનઃ -“ફરીથી’ શબ્દના અર્થવાળા જ શબ્દનો અહીં સંબંધ છે, તેથી વળી તે ગુણે મોક્ષનું મૂળ છે. કેમકે “સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચા
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
રિત્ર એ મેાક્ષનો માર્ગ છે.” એમ તત્ત્વાર્થમાં કહ્યું છે. તેથી કરીને વિનયવાળા માણુસ અહીં ધર્મના અધિકારમાં પ્રશસ્ત છે—વખાણેલા છે. જે સ્વભાવથીજ વિનયવાન છે, તે માસ પુષ્પસાલના પુત્ર ફળસાલની જેમ તે ગુણથીજ ધને પામે છે, તથા તેની આરાધના પણ કરે છે.
{ — પુષ્પસાલના પુત્ર ફળસાલની કથા—
G
મગધ દેશના અલંકારરૂપ અને ધન ધાન્યની સમૃદ્ધિવાળુ શાલિગ્રામ નામનું ગામ છે. ત્યાં પુષ્પસાલ નામનો ગાથાપતિ હતો. તેને ફળસાલ નામે પુત્ર હતો. તે પ્રકૃતિએ કરીને ભદ્રિક, વિનયવાળા અને પરલાકથી ભીરૂ હતો. તેણે એકદા ધર્મ શાસ્ત્રને ભણાવનાર પાસે સાંભ
ન્યુ કે—“ જે માણસ માટાનોવિનય કરે,તે પરભવમાં મેટાથી પણ મોટા થાય છે. ’” તે સાંભળીને તેણે વિચાયું કે‘ મારા પિતા ઉત્તમ મોટા છે. ’ એમ જાણી તે સર્વ પ્રકારે આદર પૂર્વક તેનો વિનય કરવા લાગ્યા. એકદા તેણે પેાતાના પિતાને તે ગામના સ્વામીનો વિનય કરતો જોયા. તે જોઇ ‘ મારા પિતા કરતાં પણ આ ઉત્તમ-મેટા છે. ’ એમ જાણી પિતાની આજ્ઞા લઈ ગામના સ્વામીનો પણ વિનય કરવા લાગ્યા. કાઇ વખત તે તેની સાથે રાજગૃહ નગરમાં ગયા. ત્યાં તે ગ્રામાષિપ તેના મહત્તારને ( પ્રધાનને ) પ્રણામાદિક કરતો હતો, તે જોઇ ૮ આનાથી પણ આ ઉત્તમ છે, ’એમ જાણી તેણે મહત્તરનો પણ વિનય કર્યાં. તેને પણ શ્રેણિક રાજાનો વિનય કરવામાં તત્પર જોઇ તે શ્રેણિકનો પણ વિનય કરવા લાગ્યા. એકદા તે નગરના ઉદ્યાનમાં શ્રીમહાવીર સ્વામી સમવસર્યા. તેમને વંદના કરવા માટે સૈન્ય અને વાહન સહિત શ્રેણિકરાજા ગયા. તે વખતે તે ફળસાલ ભગવાનને સમવસરણની લક્ષ્મીથી શાલતા જોઇ વિસ્મય પામ્યા. તેણે વિચાર્યું કે આ ખરેખર સવા ત્તમ છે. કેમકે આને સર્વે દેવેદ્રો, અસુરે દ્રો
""
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓગણીશમા કૃતજ્ઞતા ગુણનું વર્ણન. (૬૩) અને નરેંદ્રો વાંદે છે. તો હવે બીજાએ કરીને મારે સયું. આને જ હું વિનય કરું.” ત્યારપછી અવસર મળ્યો ત્યારે તેણે હાથમાં રાખેલી હાલ તરવાર સહિતજ પ્રભુના ચરણમાં પડી વિનંતિ કરી કે-“હે ભગવાન ! આપ મને અનુજ્ઞા આપો. હું આપના પગમાં પડયો છું.” ભગવાન બોલ્યા- “હે ભદ્ર ! હાથમાં ઢાલ તરવાર રાખીને મારા પગમાં પડવું યોગ્ય નથી; પરંતુ રજોહરણ અને મુખવસ્ત્રિકા હાથમાં રાખી મારા પગમાં પડાય છે, જેમ આ બધાઓ લાગે છે તેમ પગે લાગવું જોઇયે.” ત્યારે તે બોલ્યા કે – આપ જેવી આજ્ઞા આપો, તે પ્રમાણે હું લાગું.” તે સાંભળી “આયેગ્ય છે એમ જાણુ ભગવાને તેને દીક્ષા આપી. અને તે સદ્ગતિને પામ્યું. આ પ્રમાણે વિનયવાળે માણસ ધમને યોગ્ય છે.
હવે ઓગણીશમા તજ્ઞતા ગુણને અવસર છે. તેમાં જે બીજાના કરેલા ઉપકારને વિસ્મરણ રહિતપણે જાણે તે કૃતજ્ઞ કહેવાય છે, તેથી
તે કૃતજ્ઞને ફળદ્વારાએ બતાવે છે –
बहु मन्नइ धम्मगुरुं, परमुवयारि त्ति तत्तबुद्धीए । तत्तो गुणाण वुड्डी, गुणारिहो तेणिह कयन्नू ॥ २६ ॥
મૂલાથ–કૃતજ્ઞ માણસ ધર્મગુરૂને “આ મારા પરમ ઉપકારી છે” એવી તત્વબુદ્ધિથી બહુ માને છે. તેથી કરીને તેના ગુણની વૃદ્ધિ થાય છે. આ કારણથી કૃતજ્ઞ માણસ અહીં ગુણને (ધર્મને) યોગ્ય કહ્યો છે.
ટીકાથ–ધર્મગુરૂને ધર્મદાતા આચાર્યાદિકને ““આ મારા પરમ ઉપકારી છે, અતિ ઘેર સંસારરૂપી કૂવામાં પડતા મને કારણ વિના જ *
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ,
વત્સલતાવાળા આ ગુરુએ ખેંચી કાઢયે છે.” એવા પ્રકારની તત્વબુદ્ધિવડે–પરમાર્થ સારવાળી મતિ વડે બહુ માને છે–રવતા સહિત જુએ છે. તે આ પ્રમાણે આગમના વાકયની ભાવના કરે છે.–“ હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! આ જગતમાં ત્રણ પુરૂષે દુપ્રતિકાર છે. તે આ પ્રમાણે–માતા પિતા, સ્વામી અને ધર્માચાર્ય.” વગેરે. તd: કૃતજ્ઞતાપણુથી ઉત્પન્ન થયેલા ગુરૂના બહુમાનથી ક્ષાંતિ વગેરે અથવા જ્ઞાન વિગેરે ગુણોની વૃદ્ધિ થાય છે. અહીં “મારથાય છે” એ ક્રિયાપદ અધ્યાહાર છે. તે ગુરૂના ઉપકારની ભાવના ભાવે છે તેથી તેની નિર્ભર્સના (તર્જના) કરી હોય તે પણ તે કેપ કરતું નથી, મનમાં માન લાવતા નથી. વિનયની હાનિ કરતો નથી, તેમજ છેતરવાને વિચાર પણ કરતો નથી. તેથી કરીને જ પ્રસન્ન થયેલા ગુરૂ પાસેથી તે જ્ઞાનાદિક ગુણેને પામે છે, અને અનુક્રમે ગુરૂના સ્થાનને પણ પામે છે. આ કારણથી આ ધર્મના અધિકારીના વિચારમાં કૃતજ્ઞ માણસને ગુણઈ-ધર્મની પ્રાપ્તિમાં યંગ્ય કહ્યો છે. અહીં ભીમનું દષ્ટાંત છે.
ભીમની કથા–
તગરા નામની નગરીમાં રતિસાર નામે રાજા હતે. તે શ્રાવક ધમી હતો. તેને ભીમ નામે પુત્ર હતા. તે સમગ્ર કળાના સમૂહને ભણી રહ્યા પછી વિવિધ પ્રકારની કીડાવડે કીડા કરતા હતા. તેને એકદા રાજાએ કહ્યું કે–“હે પુત્ર! હજુ તું અધીર કળા શીખ્યો છે, માટે કેમ ક્રિીડા કરવાનું ઇચ્છે છે?” તે બોલ્યો-“હે પિતા! શી રીતે હું અધું શીખે છું ?' ત્યારે રાજાએ કહ્યું—“જ્યાં સુધી સર્વ કળાઓમાં મુખ્ય એવી ધર્મકળા જાણું ન હોય ત્યાંસુધી તેર કળામાં પંડિત થયેલા પુરૂષે પણ અપંડિત જ છે.” તે સાંભળી ભીમે
૧ પ્રત્યપકાર ન કરી શકાય તેવા.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓગણીશમાં ગુણ ઉપર ભીમકુમારની સ્થા. (૬૫) ચિંતવ્યું—“પિતા મને અધું શીખેલે કહે છે તે સત્ય છે, કેમકે મેં પૂર્વે ધર્મકથાનું નામ પણ સાંભળ્યું નથી. માટે હું પિતાને જ પૂછું.” એમ વિચારી તેણે પૂછયું કે-“હે પિતા! તે કળા ક્યાં મળે?” તેણે કહ્યું- સાધુ પાસે ” “તો મને ત્યાં લઈ જાઓ.” એમ તેણે કહ્યું ત્યારે રાજા તેને સાધુ પાસે લઈ ગયા. સાધુએ ધર્મ સંભળાવ્યા. કુમારને તેના પર રૂચિ થઈ. ત્યારપછી તે ત્યવંદન વિગેરે શીખે. અણુવ્રત ગ્રહણ કર્યા, અને તે ઉત્તમ શ્રાવક થે. જિનધર્મની પ્રાપ્તિ થવાથી તે ચક્રવતીના રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરતાં પણ અધિક ખુશી થયો. તે વિચારવા લાગે કે–અહે! પિતાની પુત્ર ઉપર કેવી વત્સલતા. (પ્રીતિ) છે? કે જેણે ભયંકર સંસારરૂપી સમુદ્રથી મારો ઉદ્ધાર કર્યો? મને બળતા ઘરમાં સુતેલાને તેણે જગાડ્યો છે, સર્વથા પ્રકારે તે મારા પરમ ઉપકારી છે, તેથી તેને અપ્રિય લાગે તેવું લેશ માત્ર પણ હું કરીશ નહીં, અને તેને જેમ પ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય તે જ રીતે હું યત્ન કરીશ.” આ પ્રમાણે અભિગ્રહ ધારણ કરીને તે શ્રાવક ધર્મ પાળવા લાગે. એકદા રાજા રાજવાટિકાએ નીકળ્યો, તે વખતે તેણે એક પ્રાસાદની ઉપર કીડા કરતી કેઈ શ્રેષ્ઠીની કન્યા જોઈ. તેણના અત્યંત મનહર રૂપથી રંજિત થયેલા તેણે મંત્રી દ્વારા શેઠ પાસે તે કન્યાની માગણી કરી, પરંતુ શ્રેષ્ટીએ આપી નહીં, અને કહ્યું કે-“કદાચ મારી પુત્રીને પુત્ર થાય તે પણ તે કાંઈ રાજ્ય પામી શકે નહીં. કારણ કે રાજાને ભીમ કુમાર રાજ્યને લાયક છે. પછી તે કન્યાને નહીં પામવાથી રાજા અત્યંત અરતિ પામવા લાગ્યા. આ વાત ભીમના સાંભળવામાં આવી, ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે-“મારી હાજરીને લીધે પિતાની ઈચ્છાનો ભંગ થયે.” એમ વિચારી તરતજ તે શ્રેષ્ઠીને ઘેર . ગયો અને તેને કહ્યું કે “તમારી દીકરી રાજાને આપો. મેં રાજ્ય લેવાને નિયમ કર્યો.” શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું-“કદાચ તમે રાજ્ય ન કરે તે
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૬ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પણ તમારે પુત્રા થાય, અને તે મારી દીકરીના પુત્રના પરાભવ કરી રાય લઇ લે. '' ત્યારે કુમારે કહ્યું”— જો એમ હાય તા હું પરણીશ જ નહીં. તમે વિશ્વાસ રાખીને રાજાની ઇચ્છા પ્રમાણે કરો.” આ પ્રમાણે કુમારના કહેવાથી શ્રેષ્ઠી તુષ્ટમાન થયા, અને તેણે પાતાની પુત્રી રાજા સાથે પરણાવી. પછી તેજ પટ્ટરાણી થઇ, અનુક્રમે તેણીએ સર્વ શુભ લક્ષણવાળા પુત્ર પ્રસન્થેા. તે કાળે કરીને વૃદ્ધિ પામ્યા, અને રાજા થયા. ભીમકુમાર પણ બ્રહ્મચર્ય ધારણ કરી શ્રાવક ધર્મનું પાલન કરતા હતા. એકદા ઇંદ્રે તેના ઢ વ્રતની પ્રશ’સા કરી, તે સાંભળી કાઇ એક દેવે તેની પર શ્રદ્ધા કરી નહીં, તેથી તેણે એક ગણીકાનું રૂપ કરી તથા તેણીની માતાનુ ( અક્કાનું ) રૂપ કરી કુમાર પાસે જઇ કહ્યું કે—“હું કુમાર! તુ ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલા છે, ધાર્મિક છે, દયાળુ છે અને કાઇની પ્રાર્થ નાના ભંગ કરતા નથી. તેા આ બિચારી મારી પુત્રીનુ શરીર તારૂ રૂપ જોવાથી ઉત્પન્ન થયેલા કામદેવ રૂપી અગ્નિની જવાળાથી મળે છે, તેથી તે મરણ પામશે. પરંતુ તારી સ્નેહવાળી ષ્ટિથી જ જીવે તેમ છે, તા તેણીને જીવાડીને મેટા પુણ્યના સ ંચય તું કર.” કુમારે કહ્યું— “ હે ભદ્રે ! વિષ ખાવાથી કઢી જીવાતું નથી, સનિપાતના વ્યાધિવાળાને કદાપી દુધ પથ્ય હાતુ નથી. તેથી તેણીને ધર્મ રૂપી ઔષધ આપ. હું વ્રતના ભંગના અંગીકાર નહી કરૂં. દયા તે એ જ કહેવાય કે જેનાથી ખીજે કાઇ પણ પાપમાં ન પડે.” આવાં કામળ વચનેાવર્ડ તેણે કુટણીના પ્રતિષેધ કર્યાં. તે જોઇ ‘ આ તા ક ંપે તેવા નથી ’ એમ જાણી તેને ભીમની પ્રસંશા કરી. પછી ભીમ અનુક્રમે પરલાકના આરામૈસૂરમાના કાતર પુરૂષ સૂત્રમાં કહેલા ગુણુનુ સ્થાન થાય છે.
DOOK
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશિમા પરહિતાર્થકારી ગુણનું વર્ણન. (૬૭) હવે વીશમાં ગુણવાળે પરહિતાર્થ કારી–પરનું હિત કરનાર છે, તેનો અર્થ નામથી જ જાણી શકાય
તે છે, તેથી તેને ધર્મપ્રાપ્તિનું ફળ કહે છે.
परहियनिरमो धन्नो सम्मं विनायधम्मसब्भावो ।
अन्नेवि ठवइ मग्गे, निरीहचित्तो महासत्तो ॥ २७ ॥ મૂલાર્થ–પરહિતમાં તત્પર રહેનાર પુરૂષ ધન્ય છે, કારણ કે તે સભ્ય પ્રકારે ધર્મનું તત્વ જાણે છે, તેનું ચિત્ત નિહ હોવાથી તથા તે મહાસત્વવાળો હોવાથી બીજાઓને પણ માર્ગમાં સ્થાપન કરે છે.
ટીકાર્ય–જે પ્રકૃતિએ કરીને જ બીજાઓનું હિત કરવામાં નિરંતર તત્પર હોય છે, તે પુરૂષ ધર્મરૂપી ધનને લાયક હોવાથી ધન્ય છે, કારણકે તેણે સમ્યક વિજ્ઞાતધર્મસદ્ભાવ-યથાર્થ ધર્મતત્વ જાણેલું હોય છે અર્થાત્ તે ગીતાર્થ થયેલો હોય છે, એમ કહેવાથી એવું જણાવ્યું કે-જે ગીતાર્થ ન હોય તે પરનું હિત કરવા ઈચ્છતા હોય તે પણ તે કરી શકતો નથી. તે વિષે આગમમાં પણ કહ્યું છે કે- જે માણસ સમ્યક પ્રકારે આગમનું તત્વ જાણતું ન હોય, તે બીજાને અસદુપદેશ આપીને કષ્ટમાં નાંખે છે. આથી વધારે કષ્ટકારક-શેક કરવા લાયક શું છે?” બીજા પણ મંદ બુદ્ધિવાળાને માર્ગમાં–શુદ્ધ ધર્મમાં સ્થાપન કરે છે-સ્થિર કરે છે. કે છતે? તે કહે છે-નિરીહચિત્ત-સ્પૃહા રહિત મનવાળે, જે સ્પૃહાવાળો હોય તે કદાચ શુદ્ધ માગને ઉપદેશ કરે, તો પણ તે વખાણવા લાયક નથી. કહ્યું છે કે –“જગતમાં સર્વોત્તમ તેજ તપ અને કૃત. એ બે જ છે, તે જ તપ અને શ્રુત જે યાચક્ષણને લીધે સાર રહિત થાય તો તે તૃણ સમાન (તુચ્છ) છે,” તેવો પુરૂષ નિસ્પૃહ કેમ હોય તે ઉપર કહે છે–મહાસત્વવાળે છે માટે. કારણકે સત્વવાળાને જ
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
આટલા ગુણ હોય છે.–“પપકાર કરવામાં જ પ્રીતિ, નિસ્પૃહતા, વિનયીપણું, સત્ય બોલવાપણું, ચિત્તની અતુચ્છતા, નિરંતર વિદ્યાને વિનેદ તથા અદીનપણું આટલા ગુણે સવવાળામાં રહેલા છે.”
અહીં વિજયનું દૃષ્ટાંત છે.
વિજયવર્ધન નામના નગરમાં વિશાલ નામે શ્રેણી હતો. તેને વિજય નામે પુત્ર હતું. તેણે એકદા ઉપાધ્યાય પાસે સાંભહ્યું કે– “મનુષ્ય ક્ષમા ગુણમાં અને પરોપકાર કરવામાં તત્પર થવું જોઈએ. કારણકે આ બે ગુણથી જ આ લેક અને પરલોકમાં કલ્યાણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપદેશનું વચન વિજયે તત્વબુદ્ધિથી ગ્રહણ કર્યું. એકદા તે વિજય નવી પરણેલી પોતાની ભાર્યાને તેડવા માટે સાસરાને ગામ ગયા. ત્યાંથી ભાર્યાને લઈને તે પોતાના ગામ તરફ પાછો વળ્યો. માર્ગમાં ભાએ વિચાર્યું કે-“હા! મને નિર્દયને ધિક્કાર છે, કે જેથી હું માતા પિતાને છોડીને બીજાને ઘેર જાઉં છું. હવે અહીં મારે શો ઉપાય કરે? કે જેથી આનાથી હું છુટું? ” તેટલામાં માર્ગે જતા થોડે દૂર એક જીર્ણ કુ જેઈ તેણીએ ભરને કહ્યું કે “મને તરસ ઘણું લાગી છે. જે મને પાણી નહીં આપે તે હું હમણાં જ મરી જઈશ” તે સાંભળી વિજય બોલ્ય-“ચાલ આ કુવામાંથી તને પાણું પાઉં.” એમ કહી તે કુવા તરફ ચાલ્યું. તેની ભાય પણ તેની પાછળ ગઈ. તે વિશ્વાસ પૂર્વક-નિ:શંકપણે કુવામાં જેતે હવે તેટલામાં તેને ધક્કો મારી નાશીને પોતાને ગામ ગઈ, અને “શુભ શુકન નહીં થવાથી મને લઈ ન ગયા.” એમ તેણીએ માતાપિતાને કહ્યું. અહીં વિજય પણ પડતાં પડતાં કુવાના તટમાં ઉગેલા વૃક્ષના થડને શીઘ વળગી ગયો, અને તેને આધારે જ કુવામાંથી બહાર નીકળે.
તે બિચારીએ મને કુવામાં કેમ ધક્કો માર્યો હશે?' એમ વિચારતાં વિજયને તર્ક થયો કે-“ઠીક. પિતાના ઘરમાં રહેવાની ઉત્કંઠાને લીધે
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીસમા ગુણ ઉપર વિજયની કથા. (૬૯). તેણીએ આમ કર્યું જણાય છે. વળી ઉપાધ્યાયે મને કહ્યું છે કે ક્ષમા જ રાખવી. તે તેણીના ઉપર મારે કેપ કરો એગ્ય નથી.” આ પ્રમાણે આત્માને સ્થિર કરી તે પિતાને ઘેર ગયે. તેની માતાએ તેને “વહ કેમ ન આવી?” એમ પૂછયું ત્યારે તે બોલ્યો કે-“તે તે આવતી જ હતી, પરંતુ માર્ગમાં અપશકુન થવાથી મેં તેને પાછી મોકલી.” ત્યારપછી ઘણીવાર વિજયને તેડવા જવાનું કહ્યું, તે પણ તે જતો નથી, અને તે વિચારતો હતો કે “તે બીચારીને શા માટે દુ:ખ ઉત્પન્ન કરવું જોઇયે?” એકદા તેના મિત્રએ તેની ઘણું મશ્કરી કરી, ત્યારે તે સસરાને ઘેર ગયે. ત્યાં ગૌરવ સહિત કેટલાક દિવસ રહ્યો. પછી તેણીને સાથે લઈને પોતાને ઘેર આવ્યા. કેટલેક કાળે તે બન્નેને પરસ્પર સ્નેહ થયા, અનુક્રમે માતા પિતા મરણ પામ્યા, ત્યારે તે દંપતી જ ઘરના સ્વામી થયા
એકદા વિજયે વિચાર્યું કે “અહે! ઉપાધ્યાયે મને યથાર્થ ઉપદેશ કર્યો હતો. ક્ષમાને શે ગુણ થાય છે? તે સાક્ષાત જે. હવે હું પરોપકાર કરવામાં રક્ત થાઉં,” એમ વિચારી તે દીન હીન વગેરેને દાન આપવા લાગ્યા. કોઈને વિવાદ કરતા તે જીતે, ત્યારે તે તેમને મધુર વચનેવડે શાંત પાડો અને કહેતા કે-સ્વજનને છતે અપરાધ આપણે જે હોય તે પણ મનમાં જ રાખો. કારણ કે બોલવા કરતાં ન બોલવું સારું છે, બીજાને પૂછવું તે કરતાં ન પૂછવું જ સારું છે, અને સાંભળ્યા કરતાં ન સાંભળ્યું સારું છે. આ પ્રમાણે વર્તવાથી સ્વજનપણું સુખકારક થાય છે.” એકદા મોટા પુત્ર વિજયને પૂછ્યું કે-“હે પિતા! તમે આ પ્રમાણે સર્વ લેકોને કેમ ઉપદેશ આપે છો?' વિજયે કહ્યું-“હે પુત્ર! મને એ અનુભવ સિદ્ધ છે. તેથી કેને એ ઉપદેશ આપું છું,’ ફરીથી પુત્રે પૂછ્યું-“શી રીતે તમને અનુભવ સિદ્ધ થયું ? તે કહે મને તે જાણવામાં કૌતુક છે.” વિજયે કહ્યું-“તારે એ પ્રશ્ન કરવો નહીં, કારણ કે મેં ઉપદેશમાં જ કહ્યું છે કે–પૂડ્યા કરતાં ન પૂછવું સારું છે, અને સાંભળ્યા કરતાં ન સાંભળ્યું
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. સારું છે. માટે તારે પૂછવું પણ નહીં, અને સાંભળવું પણ નહીં. તે વિષે આગ્રહ કરવાથી સર્યું.” તે સાંભળી પુત્રને અત્યંત કેતુક થયું, તેથી તે વારંવાર આગ્રહથી પૂછવા લાગ્યું. તેને અત્યંત નિશ્ચય જોઈ પિતાએ ક–“મને પહેલાં તારી માતાએ જીર્ણ કુવામાં નાખી દીધો હતું. તે વાત મેં એટલી બધી ગુપ્ત રાખી કે તારી માતાને પણ મેં કઈ વખત કહી નથી, તેનું પરિણામ સુંદર આવ્યું. તારે પણ આ વાત કેઈને કહેવી નહીં.” પછી એકદા પુત્રે હસતાં હસતાં પિતાની માને પૂછયું કે-“હે મા ! તે મારા પિતાને જીર્ણ કુવામાં નાંખી દીધા હતા, તે વાત શું સાચી છે ?” માએ પૂછયું-“હે પુત્ર! તને શી ખબર?” તેણે કહ્યું“મારા પિતાએ જ મને કહ્યું છે.' તે સાંભળી “ભરને ધક્કો માર્યો હતો, તેની તેને માહિતિ છે” એમ જાણું તે અત્યંત લાજીત થઈ, અને તરતજ હૃદય ફાટી જવાથી તે મરણ પામી, તેને હાહારવ સાંભળી વિજય શેઠ પણ ત્યાં આવ્યું, અને વૃત્તાંત જાણું અત્યંત ખેદ પામ્યા, તથા આ દેષ મારેજ છે” એમ ઘણું કાળ સુધી ઝરવા લાગ્યું. પછી તે પાપની શુદ્ધિ કરવા ઈચ્છતા તેણે કઈ ઠેકાણે સાધુઓને જોયા. તેની પાસે તેણે શુદ્ધિ –આલેયણ માગી. તેઓએ કહ્યું—“દીક્ષા ગ્રહણ કર.” તે બે “પરિગ્રહ રહિત થાઉં તે નિધનપણાને લીધે પરેપકાર શી રીતે કરી શકું? અને પરેપકાર સિવાય બીજું કલ્યાણનું સાધન શું છે?” સાધુઓએ કહ્યું“હે ભદ્ર! ધર્મોપદેશ અને અભયદાન સિવાય બીજુ કાંઈ પણ પરહિત છે જ નહીં. કહ્યું છે કે–પ્રાણીઓના દુઃખને નાશ કરનારી ધર્મદેશના જેટલો ઉપકાર કરે છે, તેટલે ઉપકાર જગતમાં બીજા કેઈથી થતો નથી.” તથા–“રાજા પણ પિતાના જીવિતને માટે થઈને પિતાની આખી પૃથ્વી આપી દે છે, માટે દુનિયામાં પ્રાણીની રક્ષા સમાન બીજું કઈ ઉત્તમ દાન નથી. વળી-કેઈ માણસ મહિને મહિને હજાર હજાર ગાયનું દાન કરે, તેના કરતાં કાંઈ પણ દાન નહીં કરનારને સંયમ અત્યંત કલ્યાણકારક છે.” આ પ્રમાણે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવીસમા લબ્ધલક્ષ્ય ગુણનું વર્ણન. (૭૧). સાંભળી પ્રતિબધ પામી વિજયે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી અને તે પિતાના અને પરના ઉપકારને સાધક થયા. આ પ્રમાણે પરહિતને કરનારે ધર્માધિકારી છે.
હવે એકવીશમો લખ્યલય નામને ગુણ છે,
તે ફળદ્વારા બતાવે છે–
लक्खेह लद्धलक्खो सुहेण सयलं पि धम्मकरणिजं । दक्खो सुसासणिजो, तुरियं च सुसिक्खिो होइ ॥२८॥
મૂલાર્થ–લબ્ધલક્ષ્ય પુરૂષ સમગ્ર ધર્મકાર્યને સુખે કરીને જાણ શકે છે. તેથી કરીને જ તે ધર્મકાર્યને શીધ્ર કરનારે, સહેલાઈથી શીખવવા લાયક થાય છે, અને શીધ્રપણે જ શિક્ષાને પારગામી થાય છે.
ટીકાથ-જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અ૫ હોવાથી જેણે કહ્યું-શીખવા લાયક અનુષ્ઠાન ૪ufમજ સ્ટડધં-પ્રાપ્ત કર્યાની જેમ પ્રાપ્ત કર્યું હોય તે લખેલક્ષ્ય કહેવાય છે, તે પુરૂષ જુન-કલેશ વિનાજ એટલે પોતાને તથા શિખવનારને કષ્ટ ઉત્પન્ન કર્યા વિના જ રહે સમગ્ર પર્માળી-વંદન, પ્રત્યુપેક્ષણ વિગેરે ધર્મ કાર્યને ગીનાતિજાણી શકે છે. ભાવાર્થ એ છે કે જાણે કે પૂર્વભવમાં અભ્યાસ કર્યો હોય તેમ તે જલદીથી જાણી જાય છે. કહ્યું છે કે- “જીએ દરેક જન્મમાં જે કાંઈ શુભ કે અશુભ કર્મને અભ્યાસ કર્યો હોય, તે જ (કમનો) તેજ અભ્યાસના યોગથી તે સુખે કરીને અભ્યાસકરી શકે છે.” તેથી કરીને જ રક્ષ-શીધ્રપણે કાર્યને કરનારે, કુરાનનીય -સુખે શીખવવા લાયક, અને ત્વરિતં-થોડા કાળમાંજ સુશિક્ષિત -શિક્ષાને પારગામી થાય છે. અહીં મૂળમાં જે જ શબ્દ છે તેને સુશિક્ષિતની પછી અંબંધ કરવાનું છે.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૭૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તે ઉપર આ રક્ષિતની કથા—
દેશપુર નામના નગરમાં સામદેવ નામના બ્રાહ્મણ હતા. તેને રૂસામા નામની પત્નીથી ઉત્પન્ન થયેલા આય રક્ષિત નામે પુત્ર હતા. તે પાટલીપુત્ર વિગેરે. નગરમાં જઇ કોઇની પાસે અભ્યાસ કરી ચોદ વિદ્યાના પારગામી થયા. પછી તે પેાતાના નગરમાં આવ્યા. તે વખતે રાજા અને નગરના લેાકેાએ તેની સન્મુખ જઈ ઉત્સવપૂર્વક પુરપ્રવેશ કરાવ્યેા. એ રીતે તે પેાતાને ઘેર આવ્યા. ત્યાં ઘરની બહારની શાળામાં બેઠા. તેની સ્વજનાએ એકઠા થઇ શ્લાઘા કરી. પરંતુ એક તેની માતાજ તેની પાસે આવી નહીં, તેથી માતાને મળવાની ઉત્કં ઠા થવાથી તે માતાને નમસ્કાર કરવા ઘરમાં ગયા. માતાના ચરણને નમસ્કાર કર્યાં. ત્યારે માતાએ મધ્યસ્થવૃત્તિએ કરી તેને આશીર્વાદ આપી એલાવ્યા, પરંતુ અત્યંત હર્ષ દેખાડયા નહીં, તેના અભિપ્રાય જાણી તેણે પૂછ્યુ કે “ હે માતા ! મારા આવવાથી સ્વજન અને અન્યજન સર્વે અત્યંત હર્ષ પામ્યા છે; પરંતુ તમે હર્ષ પામ્યાં નથી. તેનુ કારણ શું ? ” તે મેલી–“ પુત્ર ! મને હર્ષ શી રીતે થાય ? દુર્ગતિમાં લઇ જવાના કારણભૂત કુશાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરીને તુ આવેલા છે. માટે જો તું દષ્ટિવાદ ભણીને મને આનંદ પમાડે, તા પછી બીજા જનાને આનંદ પમાડવાથી શુ છે ? ’” તે સાંભળી ‘ માતાને જે રૂચે તે જ ભણવુ ચેાગ્ય છે. ' એમ વિચારી તેણે માને પૂછ્યું કે હું માતા! કેતે હૃષ્ટિવાદ કયાં મળે ? ’ તેણીએ કહ્યું-“ હે પુત્ર ! તારા જ શેરડીના વાઢમાં તાલિપુત્ર નામના આચાર્ય છે, તેની પાસે મળે છે. '' તે સાંભળીને તે ખેલ્યા કે “ હે માતા ! જો એમ છે તે તમે પ્રસન્ન થાએ. પ્રાતઃકાળે જ તમારા મનારથાને હું પૂર્ણ કરીશ. ” એમ કહીને ષ્ટિવાદ શબ્દના અનુ સ્મરણ કરતા તે રાત્રીને અંતે પ્રાતઃ કાળ થતાં જ માતાની રજા લઇ સૂરિ પાસે જવા નીકળ્યેા. નીકળતાં જ માર્ગમાં પ્રથમ તેને તેના મિત્ર મળ્યેા. તે આગલે દિવસે મળ્યે
"
ܕ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકવીશમા ગુણ ઉપર આર્ય રક્ષિતની કથા. (૭૩) નહોતે. તેણે તેને શેરડીના કેટલાક સાંઠા આપી નમસ્કાર કર્યો. “આ ઉત્તમ શુકન થયાં.” એમ જાણું આનંદ પામી તેણે શેરડીના સાંઠા ગણ્યા. તે નવ સાંઠા આખા અને એક અધે જોઈ તેણે વિચાર્યું કે“તે દષ્ટિવાદમાં કેટલા અધિકારે હશે? તે તો હું જાણતા નથી, પરંતુ હું તેમાંથી નવ અધિકાર પૂર્ણ ભણીશ, અને દશમે અધે ભણુશ.” એમ વિચારી માતાને ધીરજ આપવા માટે તેણે મિત્રને કહ્યું કે-“આ સાંઠા મારી માતાને તું આપજે, અને કહેજે કે-જે કાર્યને માટે તમારે પુત્ર ગયે છે, તેમાં હું જ તેને પ્રથમ સામે મળે છું.” પછી મિશે જઈને તેને તે જ પ્રમાણે કહ્યું, ત્યારે માતાએ પણ તે સાંઠ ગણીને તે જ પ્રમાણે તેનું ફળ વિચાર્યું. પછી આર્યરક્ષિત પણ સાધુના ઉપાશ્રય પાસે ગયો. તેને વિચાર થયે કે “સાધુના વંદનાદિક વ્યવહારને હું જાણતો નથી, તેથી ગામડીયાની જેમ હું તેમની પાસે શી રીતે જઉં?” આ પ્રમાણે તે વિચાર કરતા હતા, તેટલામાં તેણે ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરતા એક શ્રાવકને જે તેથી તેની પાછળ પાછળ તે પણ ગયે. ત્યાં નિશીહિ, ઇપથિકીનું પ્રતિક્રમણ, વંદન, પ્રત્યાખ્યાન અને સાધુવંદન વિગેરે સર્વ કિયા તેની સાથે જ કરીને તે ગુરૂની પાસે બેઠે. તે શ્રાવક મેટ હતું, તેને તેણે નમસ્કાર કર્યા નહીં, તેથી ગુરૂએ તેને “કેઈ આ ન શ્રાવક છે” એમ જાણી તેને પૂછયું કે-“હે દેવાનુપ્રિય ! તને ધર્મની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થઈ?” આર્ય રક્ષિત બેલ્યો-“આ વૃદ્ધ શ્રાવક પાસેથી” “કયારે?” “હમણાંજ.” તેટલામાં બીજા સાધુઓએ ગુરૂને કહ્યું કે-“આ શ્રાવિકાને પુત્ર આર્ય રક્ષિત છે. કાલે રાજાએ જેને પ્રવેશોત્સવ કર્યો હતો તે જ આ છે.” તે સાંભળી “અહો ! આનું લબ્ધલક્ષ્યપણું કેવું છે?” એ પ્રમાણે વિચારી આશ્ચર્ય પામેલા સૂરિએ સ્નિગ્ધ અને મધુર દષ્ટિથી તેની સામું જોઈ કહ્યું કે-“હે સેમ્ય ! તમે સર્વ જનને વહાલા છે. તેથી તમારું અમે શું અતિથિપણું કરીએ?” તે સાંભળી બે હાથ જેડી તે બ્રાહ્મણ બેલ્યો કે-“હે ભગવાન! મને દષ્ટિવાદ આપી મારા પર કૃપા કરે.” સૂરિ બોલ્યા- “બહુ સારૂં, બહુ સારું, તારે મને રથ
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ઉત્તમ છે. તું દષ્ટિવાદને અત્યંત ગ્ય છે, પરંતુ તે દષ્ટિવાદ ગૃહસ્થીએને આપી શકાતું નથી. સાધુઓ પણ અગ્યાર અંગ ભણ્યા પછી તે દષ્ટિવાદ ભણવાના અધિકારી થાય છે.” ત્યારે તે બોલ્યો કે “જેમ ઠીક લાગે તેમ મને ભણાવે. અને દીક્ષા પણ આપે.' ગુરૂ બાલ્યા
જે એમ હોય તો રાજા તથા સ્વજનવર્ગની રજા લઈ આવો.” તે બોલ્યો-“મારે રાજા વિગેરેની રજાનું કાંઈ કામ નથી. મારે માતાના મરથ પૂર્ણ કરવા એ જ મારે કરવાની ઈચ્છા છે.” એમ કહી તેણે માતાની સાથે થયેલી વાત ગુરૂને જણાવી, તે સાંભળી ગુરૂએ વિચાર્યું કે-“આની બુદ્ધિને વૈભવ અતુલ છે. માટે આ દષ્ટિવાદને અત્યંત યોગ્ય છે.” એમ વિચારી સૂરિએ તેને દીક્ષા આપી. પછી તેના સ્વજનાદિકના ભયથી સર્વે સાધુઓએ અન્યત્ર વિહાર કર્યો. બાકીની કથા આવશ્યક સૂત્રમાંથી જાણવી. અહીં તાત્પર્ય એ છે જે-માત્ર ધર્મક્રિયા જોઈને જ તે પ્રમાણે ગ્રહણ કરનાર લબ્ધલક્ષ્ય કહેવાય છે, અને તે આર્ય રક્ષિતની જેમ ધર્મને અધિકારી થાય છે. એમ જણાવ્યું.
હવે પ્રસ્તાવ કરેલા ગુણોને ઉપસંહાર કરવા પૂર્વક પ્રકરણના અર્થને સમાપ્ત કરવા માટે કહે છે.
एए इगवीस गुणा, सुयाणुसारेण किंचि वक्खाया। अरिहंति धम्मरयणं घेत्तुं एएहि संपन्ना ॥२९॥
મૂલાઈ–આ પ્રમાણે એકવીશ ગુણે શ્રુતને અનુસારે કંઈક વ્યાખ્યાન કર્યો છે. તે એટલા માટે કે આ ગુણેએ કરીને જે યુક્ત હાય તેઓ જ ધર્મરત્નને ગ્રહણ કરવામાં યોગ્ય છે.
ટીકાથ–પ-પૂર્વે કહેલા સ્વરૂપવાળા આ એકવીશ ગુણે શુતાનુa-બીજાં પ્રકરણેના જ્ઞાનને અનુસરીને વિશ્ચિત-કાંઈક
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના અધિકારી કેટલા ગુણેાએ કરી હેાય ?
( ૭૫ )
એટલે અસમગ્રપણે (સંક્ષેપથી) તે ગુણ્ણાની ખીજા પ્રકરણેામાં વિચિત્ર વ્યાખ્યા કરેલી હાવાથી તે સ અહીં કહી શકાય નહીં તેથી કાંઇક વ્યાખ્યાતા:-સ્વરૂપ થકી અને ફળ થકી મતાન્યા છેઃ શા માટે ? તે કહે છે.—કારણ કે ચાગ્યતાના સારરૂપ ધરતને ગ્રહણ કરવામાં ચેાગ્ય છે, પર ંતુ હતાશણીના રાજાની જેમ રાજાની ક્રીડાને ગ્રહણ કરવા લાયક નથી. કાણુ ? તે કહે છે—આ હુમણાં કહેલા એકવીશ ગુણાએ કરીને જે સંપૂર્ણ હાય તે. ર૯.
અહીં કોઇ શંકા કરે કે—શુ આટલા ગુણાએ કરીને જે યુક્ત હાય તે જ એકાંતપણે ધર્મના અધિકારી છે ? કે તેમાં કાઇ અપવાદ પણ છે ? તે પ્રશ્નના જવાબમાં કહે છે.—
पायगुणविहीणा, एएसि मज्झिमा वरा नेया । एतो परेण हीणा, दरिदपाया मुणेयव्वा
|| ૨૦ ||
મૂલા—આ ગુણ્ણાને મધ્યે જે ચતુર્થાં શ ગુણે કરીને હીન હોય તે મધ્યમ અધિકારી જાણવા, તથા અર્ધા ગુણે કરીને રહિત હાય તે જધન્ય જાણવા, તથા અધા થી પણ ઓછા ગુણ હોય તે તે દરિદ્ર જેવા જાણવા.
ટીકા અહીં ઉત્તમ, મધ્યમ અને કનિષ્ઠ એવા ત્રણ પ્રકારના અધિકારી કહ્યા છે. તેમાં જે સ ંપૂર્ણ ગુણવાળા હાય તે ઉત્તમ છે. પાર્ -ચોથા ભાગ, અર્ધ-અના અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. કુળ શબ્દના દરેક સાથે સંબંધ કરવાના છે. તેથી કરીને પાદ પ્રમાણ અને અપ્રમાણ ગુણાએ કરીને જે હીન હાય તે તેષાં કહેલા ગુણાને મધ્યે અનુક્રમે મધ્યમ અને જઘન્ય-કનિષ્ઠ જાણવા. એટલે કે ચેાથા ભાગના ગુણ્ણાએ કરીને રહિત હૈાય તે મધ્યમ અને અધા ગુણાએ કરીને રહિત હાય તે જધન્ય જાણવા. તેનાથી પણ વધારે ઓછા ગુણ હેાય તેા તેની શી વાત કરવી ? એ શકા ઉપર કહે છે—એનાથી આગળ એટલે કે અધા થી પણ વધારે ઓછા ગુણ હાય તા તે દરિદ્ર પ્રાય–દરિદ્ર જેવા
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
જાણવા. જેમ દરિદ્ર લેકે ઉદર ભરવાની ચિતામાં વ્યાકુળ હોવાથી રતને વેચાતું લેવાને મને રથ પણ કરી શકતા નથી, તેમ આ પણ ધર્મના અભિલાષને પણ કરી શકતા નથી. ૩૦.
આ પ્રમાણે હોવાથી જે કરવા લાયક છે. તે કહે છે धम्मरयणत्थिणा तो पढमं एयजणम्मि जइयव्वं । ઉં કુપૂમિકાઈ, વિત્ત વિત્ત gિ | રૂ? |
મૂલાઈ–તેથી કરીને જે ધર્મરતને અથી હોય તેણે પ્રથમ આ ગુણ જ ઉપાર્જન કરવા યત કરવો જોઈએ. કારણ કે મને હર ચિત્ર પણ શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર જ શોભા આપે છે.
ટીકાથ–તેથી કરીને કહેલા સ્વરૂપવાળા ધર્મરત્નને મેળવવા જે ઈચ્છતો હોય તેણે પ્રથમ આ ગુણેને ઉપાર્જન કરવામાં યત્ન કરે જોઈએ. કારણકે તે ગુણે વિના ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ શક્તી નથી. આ ઉપર દષ્ટાંત આપે છે—જેથી કરીને કલંક વિનાની શુદ્ધ ભૂમિકામાં જ આળેખેલું સુંદર ચિત્ર પણ શેભા આપે છે. ૩૧
અહીં અજ્ઞાની જનને બંધ કરવા માટે આગમમાં કહેલા ઉદાહરણને આચાર્ય બતાવે છે –
સાકેત નામના નગરમાં મહાબલી નામે રાજા હતા. તેણે એકદા પિતાના દૂતને પૂછયું કે- “ બીજા ૨ જ્યમાં હોય એવી રાજાને કીડા કરવામાં ઉચિત કઈ વસ્તુ મારે નથી ? ” દૂતે કહ્યું –“હે દેવ! આપના રાજ્યમાં સર્વ વસ્તુ છે. માત્ર એક ચિત્રસભા નથી. તેવી સભામાં નેત્ર અને મનને આનંદ આપનાર વિચિત્ર ચિત્રો જેવાથી રાજાએ હરતાં ફરતાં આનંદ મેળવે છે. તે સાંભળી રાજાએ મનમાં કોસુક થવાથી મંત્રીને આજ્ઞા આપી. તેણે શીધ્રપણે મટી વિશાળ મહાસભા કરાવી. પછી તે નગરમાં વિમળ અને પ્રભાસ નામના બે ચિતારા મુખ્ય હતા, તેમને બોલાવ્યા. તેમને સભાને અધે અધે ભાગ
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુદ્ધ ભૂમિકા ઉપર ચિત્રકારનો કથા. (૭૭) કરી વચમાં પડદે નાંખી અકેક ભાગ બનેને આપી કહ્યું કે–“તમારે એક બીજાનું ચિત્ર કર્મ જેવું નહીં, પોતપોતાની બુદ્ધિથીજ ચિત્રામણ કરવાનું છે, આ કામમાં તમારે વેઠ માનવાની નથી, તમારી જેવી કળાકુશળતા હશે તે પ્રમાણે તમને ઇનામ મળશે.” ત્યારપછી તે બંને ઉત્સાહથી શીધ્રપણે કામ કરવા લાગ્યા. જ્યારે છ માસ પૂરા થયા, ત્યારે રાજાએ ઉત્સુકપણાથી તેમને પૂછયું, તે વખતે વિમળે કહ્યું કે “મારે ભાગ મેં તૈયાર કર્યો છે. ત્યારે રાજાએ જઈને તે ભાગ જે, “આ કામ અતિ સુંદર થયું છે. એમ કહી તેને ઘણું ઈનામ આપ્યું. ત્યારપછી રાજાએ પ્રભાસને પૂછ્યું ત્યારે તે બેલ્યો કે –
હે સ્વામી ! હજુ મેં ચિતરવાનું કામ શરૂ કર્યું નથી. આટલા દિવસ સુધી મેં ભૂમિકાને જ સમારી તૈયાર કરી છે” તે સાંભળી
એવું તે ભૂમિકર્મ કેવું છે ?? એમ વિચારી આશ્ચર્ય પામેલા રાજાએ વચમાંથી પડદે કાઢી નાંખે, તેટલામાં તે ભીંત ઉપર વધારે મને હર ચિત્રકર્મ ચિતરેલું. જોયું. ત્યારે રાજા કોપ પામ્ય હાય તેમ પ્રભાસ પ્રત્યે બોલ્યો કે-“શું તું અમને પણ ઠગે છે?” તે બોલ્ય–સ્વામી ઠગવા લાયક હેાય જ નહીં. આ તો સામેના ચિત્રોનું પ્રતિબિંબ પડયું છે.' એમ બોલતા તેણે વચ્ચે હતો તેમ પડદે કર્યો ત્યારે ચિત્ર વિનાની ભીંત જેઈ આશ્ચર્ય પામેલા રાજાએ કહ્યું-“શું આવી ભૂમિ પણ કરાય છે?” પ્રભાસ બોલ્યા“હાજી, આવી ભૂમિમાં ચિત્ર અતી સ્થિર થાય છે. વણે (રંગે) ની કાંતિ બમણ વિસ્તાર પામે છે, અને જે સ્વરૂપો આળેખ્યાં હોય તેના ભાવને ઉલ્લાસ થાય છે. એટલે કે સાચાં સચેતન જેવાં ભાસે છે.” તે સાંભળી તુષ્ટમાન થયેલા રાજાએ તેને બમણું ઈનામ આપ્યું, અને કહ્યું કે-“આ ભીંત આમની આમ જ ભલે રહી સંચરતા ચિત્રવાળી આ સભા થઈ તેથી મારી અપૂર્વ પ્રસિદ્ધિ થશે.”
આ કથાને ઉપનય (રહસ્ય) એ છે જે-જેમ ચિત્ર કરવા માટે બીજા ચિતારાએ અનુક્રમે ભૂમિને સારી રીતે સમારી, તેજ પ્રમાણે
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૭૮).
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. ધર્મરૂપી ચિત્રના અથીએ પણ આ એકવીશ ગુણએ કરીને આત્મા સમારે જોઈયે એટલે કે શુદ્ધ કરવો જોઈયે.
હવે કઈ શંકા કરે કે- ધર્મ બે પ્રકારને છે- શ્રાવકધર્મ ૧ અને સાધુ ધર્મ ૨. શ્રાવકધર્મ પણ અવિરત અને વિરત એમ બે પ્રકારનો છે. તેમાં પહેલા અવિરતને અધિકારી અન્ય શાસ્ત્રમાં આ પ્રમાણે કહ્યો છે—“જે માણસ ધર્મને અથી હાય, શક્તિમાન હોય અને સૂત્રથી પ્રતિકૂળપણે વતત ન હોય તે અધિકારી છે. તથા તેજ અથી કહેવાય છે કે જે વિનયવાળો હોય ધર્મ કરવા ઉઠા હોય એટલે તત્પર થયા હોય અને ગુરૂ પાસે જઈ ધર્મને પૂછતો હોય.” આવી રીતે અધિકારી કહ્યો છે, બીજા વિરતને માટે પણ “જે માણસ સમક્તિ વિશેરેને પામીને હંમેશાં મુનિઓ પાસે શ્રેષ્ઠ સામાચારીનું શ્રવણ કરે છે, તેને જ શ્રાવક કહ્યો છે. તથા“જે માણસ પરલોકમાં હિતકારક જિનવચનને ઉપગપૂર્વક સારી રીતે સાંભળે છે, તે અતિ તીવ્રકર્મનો નાશ કરવાથી ઉત્કૃષ્ઠ શ્રાવક થાય છે. ' ઇત્યાદિક શ્રાવક શબ્દની પ્રવૃત્તિના હેતુભૂત અસાધારણ વિશેષ-પ્રકારના સૂત્રવડે પરમાર્થથી તે આવા પ્રકારના જે હોય તે શ્રાવકધર્મના અધિકારી કહ્યા છે. તથા સાધુ ધર્મના અધિકારીઓ પણ અન્યસૂત્રમાં જૂદી રીતે જ કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે-“જેઓ આર્યદેશમાં ઉત્પન્ન થયા હય, જાતિ અને કુળથી વિશિષ્ટ હેય એટલે ઉત્તમ જાતિ અને કુળવાળા હોય, જેમને કમળ પ્રાયે કરીને ક્ષીણ થયે હેય, જેઓ નિર્મળ બુદ્ધિવાળા હોય, તથા આ ભવસમુદ્રમાં મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થવું દુર્લભ છે, જન્મ એ મરણનું નિમિત્ત છે, સંપત્તિઓ ચપળ છે, વિષયે દુઃખના હેતુરૂપ છે, સંગમાં અવશ્ય વિયેળ રહેલે જ છે, સમય સમય પ્રત્યે મરણ રહેલું જ છે અને કર્મને વિપાક અતિ દારૂણ છે,” આ પ્રમાણે સ્વભાવથી જ જેઓએ સંસારને નિર્ગુણ સ્વભાવ જાણેલો હોય, અને તેથી કરીને જ જેઓ વૈરાગ્ય પામેલા હોય, જેઓના કષાય પાતળા પડ્યા હોય, જેઓને હાસ્યને ઉદય અલ્પ હોય,
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ શ્રાવકનું વર્ણન.
(૭૯) જેઓ સારી રીતે કૃતજ્ઞ હોય, જેઓ વિનયવાળા હાય, જેઓ રાજવિરૂદ્વાદિક કામ કરતા ન હોય, જેઓ સુંદર શરીરવાળા હોય, જેઓ શ્રદ્ધાળુ, સ્થિર ચિત્તવાળા અને સર્વ સામગ્રી યુક્ત હય, તેઓ પ્રવ્રાજ્ય લેવાને યોગ્ય છે.” તે આ એકવીશ ગુણેએ કરીને કયા ધર્મનું અધિકારીપણું કહ્યું? આ પ્રશ્નનો જવાબ આપે છે કે “જે આ સર્વે અન્ય શાસ્ત્રોનાં લક્ષણે કહ્યાં તે પ્રાયે કરીને તે તે ગુણેના સ્થાનના અંગભૂત જ છે. જેમ ચિત્રામણમાં વર્ણની શુદ્ધિ, વિચિત્ર (જૂદા જૂદા) વર્ણરંગ, રેખાની શુદ્ધિ અને જુદા જુદા (શોક હર્ષાદિક) ભાવો દેખાય છે તેમ અહીં પણ જાણવું. અને આ એકવીશ ગુણે તે બધી જાતના ચિત્રોની સાધારણ ભૂમિકાની જેમ સર્વ ધર્મના સ્થાનેમાં સાધારણ જ છે. એમ સૂક્ષમબુદ્ધિથી વિચારવું. તે વિષે આગળ સુવિહં પરથi. ના અર્થમાં કહેશે કે-“જેને આ એકવીશ ગુણરૂપી રત્નની સંપત્તિ સારી રીતે પ્રાપ્ત થઈ હોય, તે પુરૂષ આ બન્ને પ્રકારના ધર્મરત્નને સંપૂર્ણ રીતે ગ્રહણ કરવા શક્તિમાન છે.” તેથી કરીને જ કહે છે –
सइ एयम्मि गुणोहे, संजायइ भावसावयत्तं पि । तस्स पुण लक्खणाई एयाइं भणंति सुहगुरुणो ॥ ३२ ॥
મૂલાઈ–આ ગુણોને સમૂહ હોય તે જ ભાવશ્રાવકમાણું પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તે ભાવશ્રાવનાં લક્ષણે ઉત્તમ ગુરૂઓ આ પ્રમાણે કહે છે.
ટીકાર્ય–આ હમણાં કહેલો જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ રૂપ ગુણેને સમૂહ વિદ્યમાન છતેજ ભાવશ્રાવપણું પણ સંભવે છે, તે પછી ભાવસાધુપણું તો દૂર રહો એ (પણ) ને ભાવાર્થ છે. અહીં કેઈ શંકા કરે કે-તમે ભાવશ્રાવકપણું એ શબ્દ બોલ્યા તે શું તે સિવાય બીજું પણું શ્રાવકપણું છે? તેને જવાબ આપે છે કેહા, બીજું પણ છે. કેમકે આ જિનાગમને વિષે સર્વે પદાથે ચાર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૮૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પ્રકારના હોય છે-નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ. એમ તત્વાર્થ સૂત્રમાં (૧-૫) કહ્યું છે. તેમાં નામ શ્રાવક તે કહેવાય છે કે જે કેઈ સચેતન કે અચેતન પદાર્થનું શ્રાવક એવું નામ કહીયે. જે ચિત્ર અને પુસ્તક વિગેરેમાં શ્રાવક રહ્યો હોય તે સ્થાપના શ્રાવક કહેવાય છે. જે. શિરીર અને ભવ્ય શરીરથી જુદો કહીયે તે દેવ, ગુરૂ અને તત્વ વિગેરેની શ્રદ્ધા રહિત અને તથા પ્રકારની આજીવિકાને માટે જ શ્રાવકના વેષને ધારણ કરતો હોય તે દ્રવ્ય શ્રાવક કહેવાય છે. તથા ભાવશ્રાવક આ પ્રમાણે છે–તે વિષે કહ્યું છે કે-“ “શ્રા એટલે જે શ્રદ્ધાળપણું ધારણ કરે અને શાસ્ત્રનું શ્રવણ કરે, “વ” એટલે સાત ક્ષેત્રમાં ધન વાવે અને સમકિતને વરે–ધારણ કરે, “ક” એટલે પાપને કાપે અને સંયમને કરે-પાળે, તેને પંડિતો શ્રાવક એવા શબ્દથી કહે છે. ” આ પ્રમાણે શ્રાવક શબ્દના અર્થને ધારણ કરનાર અને આગળ કહેવાશે તે રીતે વિધિ પ્રમાણે શ્રાવકને ઉચિત એવા વ્યાપારમાં જે તત્પર હોય તે ભાવશ્રાવક કહેવાય છે, તેને જ અહીં અધિકાર છે. બાકીના ત્રણ પ્રકારે યથાકથંચિત રહેલા છે. એટલે કે તેની અહીં જરૂર નથી.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે-આગમમાં શ્રાવકના ભેદે જૂદી રીતે સંભળાય છે. જેમકે સ્થાનાંગમાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે–“શ્રાવક ચાર પ્રકારના કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે—માતપિતા સમાન ૧, ભાઈ સમાન ૨, મિગ સમાન ૩ અને સપત્ની-શેકય ( શત્રુ ) સમાન ૪. અથવા બીજી રીતે ચાર પ્રકારના શ્રાવકે કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે– આદર્શ સમાન ૧, પતાકા સમાન ૨, વૃક્ષના ઠંડા સમાન ૩ અને ખરંટ સમાન ૪.” આ બન્ને પ્રકારના ભેદ સાધુને આશ્રીને જાણવા, એટલે કે તેઓ સાધુ પ્રત્યે માતપિતા જેવા અને ભાઈ વિગેરે જેવા હોય છે. આવા પ્રકારના શ્રાવક ઉપર કહેલા નામાદિક શ્રાવકેમાંથી કઈ જાતના શ્રાવકમાં આવી શકે છે? તે શંકાને જવાબ આપે છે –
૧ શ્રાવકનું જીવરહિત શરીર. ૨ જે હવે પછી શ્રાવક થવાનો હોય તે.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર પ્રકારના શ્રાવકોનું વર્ણન.
(૮૧)
વ્યવહાર નયના મતે કરીને આ સર્વ ભેદ ભાવશ્રાવકજ કહેવાય છે, કેમકે તેઓને તે જ પ્રમાણે વ્યવહાર થાય છે. પરંતુ નિશ્ચયનયના મતમાં તે ખરંટ અને સપત્ની જેવા જે કહ્યા તે મિથ્યાષ્ટિ હોવાથી દ્રવ્ય શ્રાવક અને બાકીના ભાવશ્રાવક કહેવાય છે. તે સર્વેનું સ્વરૂપ આગમને વિષે આ પ્રમાણે કહ્યું છે–“જે હંમેશાં મુનિઓના કાર્યનું ચિંતવન કરતો હોય, જે મુનિની ખલના–ભૂલ જોયા છતાં પણ તેના ઉપર સ્નેહ રહિત ન થતો હોય, અને મુનિઓને એકાંતપણે જે વત્સલ હોય તે શ્રાવક માતા સમાન કહે છે. ૧. જે સાધુજન ઉપર હૃદયથી પ્રીતિ રાખતો હોય, પરંતુ તેનો વિનય કરવામાં મંદી આદરવાળો હોય, તથા સાધુનો પરાભવ થાય તો તરત તેને સહાયકારક થાય, તે શ્રાવક સાધુને ભાઈ તુલ્ય છે. ૨. સાધુ કેઈ કાર્યમાં પોતાને ન પૂછે તો માનને લીધે કાંઈક સાધુ ઉપર જે રોષ કરે, તથા જે પિતાને મુનિઓના સ્વજન કરતાં પણ હું અધિક છું, એમ માને, તે મિત્ર સમાન કહે વાય છે. ૩. જે શ્રાવક સ્તબ્ધ (માનવાળો) હાઈ સાધુનાં છિદ્રોજ જેત ફરે, તેના પ્રમાદને નિત્ય ગાયા કરે, અને સાધુને તૃતુલ્ય ગણે, તે સપત્ની તુલ્ય કહ્યો છે. ૪.” તથા બીજી રીતના ચાર પ્રકાર માટે પણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે –“ગુરૂએ કહેલે સૂત્રને અર્થ જેના હૃદયમાં યથાર્થ રીતે પ્રતિબિંબિત થાય, તે સુશ્રાવકને સિદ્ધાંતમાં આદ સમાન વર્ણવ્યા છે. ૧. વાયુવડે પતાકાની જેમ જે મૂઢ કે વડે ભ્રમિત થાય-નિશ્ચયથી ફર્યા કરે તે ગુરૂના વચન ઉપર ખરી શ્રદ્ધાવાળો નહીં હોવાથી પતાકા તુલ્ય કહેવાય છે. ૨. જે ગીતાર્થ મુનિએ સમજાવ્યા છતાં પણ પોતે અંગીકાર કરેલા કદાગ્રહને મૂકે નહીં તેને થાણુ સમાન જાણ. વિશેષ એ છે કે તે મુનિ જન ઉપર
ષી હેત નથી. ૩. ગુરૂ સત્ય અર્થની પ્રરૂપણ કરતા હોય તો પણ તેને કહે કે–તમે ઉન્માર્ગના દેશક છે, નિન્હવ છે, મૂઢ છે, અને ધર્મ ક્રિયામાં મંદ-શિથિળ છે, એવા શબ્દો કહી જે ગુરૂને ખરડે તે ખરંટ
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તુલ્ય કહ્યો છે. જેમ ઢીલા અશુચિ પદાર્થ સ્પર્શ કરનાર માણસને ખરડે છે, તેમ જે શિખામણ આપનારને પણ દૂષિત કરે છે તે ખર ટ સમાન કહેલા છે. ૪. આમાંના ખર્ટ તુલ્ય અને સપત્ની તુલ્ય એ એ પ્રકારના શ્રાવકા નિશ્ચય નયના મતથી મિથ્યાત્વીએ છે, અને વ્યવહાર નયના મતથી તો તેઓ જિનચૈત્યાદિકમાં જાય છે માટે શ્રાવક કહેવાય છે. ” આ રીતે કહ્યું છે, તે ઉપર વિસ્તાર કરવાથી સર્યું. વળી તે ભાવશ્રાવકનાં લક્ષણા-ચિન્હાને શુભ ગુરૂએ—સવિગ્ન આચાર્યાં આ પ્રમાણે કહે છે. ૩૨.
~***
તે જ લક્ષણાને કહે છે.—
hearकम्मो तह सी - लवं च गुणवं च उज्जुववहारी । गुरुसुस्वसो वयण - कुसलो खलु सावगो भावे ॥ ३३ ॥
મૂલા --વ્રતનું કૃત્ય કરનાર ૧, શીળવાન ર, ગુણવાન ૩, ઋજીવ્યવહારી ૪, ગુરૂની સેવા કરનાર ૫, અને પ્રવચનમાં કુશળ ૬, આ છ ગુણવાળા જે હેાય તે ભાવશ્રાવક કહેવાય છે.
ટીકા—જેણે આગળ કહેવાશે તેવું વ્રતનું કર્મ કર્યું. હાય તે કૃતવ્રતકર્મ કહેવાય છે ૧, તથા જેનુ' સ્વરૂપ આગળ કહેશે એવા શીળવાન હાય ૨, આગળ કહેવાશે તેવા ગુણાવડે ચુક્ત-ગુણવાન હાય ૩, ૪ શબ્દના અર્થ સમુચ્ચય છે, અને તેના સંબંધ આગળ છે તેથી જીવવધારો –અને સરળ મનવાળા હાય ૪, ગુરૂની સેવા કરનાર હાય ૫, પ્રવચનમાં કુશળ એટલે જિનમતના તત્ત્વને જાણનાર હાય ૬. લહુ શબ્દના નિશ્ચય અથ હોવાથી આવા પ્રકારનાજ શ્રાવક ભાવને વિષે હાય છે એટલે ભાવશ્રાવક હેાય છે. ૩૩.
~*~
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ શ્રાવકના છ ગુણોનું સ્વરૂપ. (૮૩) એ છ લિંગેના ભાવાર્થને ગ્રંથકાર પતેજ કહેવાની ઈચ્છાથી “જે ઉદ્દેશ તે નિર્દેશ’ એ ન્યાયથી પ્રથમ કૃતવૃત કર્મ નામના પહેલા લિંગને કહે છે. तत्थायंत्रणजाणणे-गिण्हणपडिसेवणेसु उज्जुत्तो। कयवयकम्मो चउहा, भावत्थो तस्सिमो होइ ।। ३४ ॥
મૂલાઈ––તેમાં સાંભળવું ૧, જાણવું ર, ગ્રહણ કરવું ૩, અને પાળવું ૪ એટલાને વિષે જે ઉદ્યમવંત હોય તે આ ચાર પ્રકારને કૃતવ્રતકર્મ કહેવાય છે. તેને ભાવાર્થ આ રીતે છે.
ટકાથ–તેમાં એટલે તે છ લિંગને મધ્યે કૃતવ્રતકર્મ ચાર પ્રકારે હોય છે એમ સંબંધ કર. તે ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે-આકર્ણન એટલે શ્રવણું કરવું તે ૧, જ્ઞાન એટલે અવબોધ-જાણવું તે ૨, ગ્રહણ એટલે સ્વીકારવું તે ૩, અને પ્રતિસેવન એટલે સારી રીતે પાળવું તે , આ ચાર શબ્દને દ્રઢ સમાસ છે. વ્રતના પ્રવાદિકને વિષે જે ઉદ્યમવંત હોય તે કુતવ્રતકર્મ કહેવાય છે. તે ચારે પ્રકારનો ભાવાર્થ હમણાં જ કહેવાશે તેવું છે. ૩૪
તે ભાવાર્થને જ કહે છે.
विणयबहुमाणसारं, गीयत्थाओ करेइ वयसवणं भंगयभेयइयारे, वयाण सम्मं वियाणाइ ॥ ३५ ॥
મૂલાર્ય–-વિનય અને બહુમાન સહિત ગીતાર્થની પાસે વતનું શ્રવણ કરેલ. વ્રતના ભંગ, ભેદ અને અતિચારોને સારી રીતે જાણે ૨.
ટીકાથ–વિનય એટલે ઉભા થવું વિગેરે. કહ્યું છે કે-ગુરૂજન,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ આવે ત્યારે ઉભા થવું, હાથ જોડવા, તેમને આસન આપવું, તથા ભક્તિભાવથી તેના શરીરની સેવા કરવી, તે સર્વ વિનય કહેવાય છે.” તથા બહુમાન એટલે મનની વિશેષ પ્રકારની પ્રીતિ. કહ્યું છે કે-“માનવા લાયક જનને વિષે આ જ ગુરૂ છે, પંડિત છે, અને મહાત્મા છે, એ. હમેશાં ભાવથી--અંત:કરણથી જે મનને પરિણામ થાય તે બહુમાન કહેવાય છે. તે વિનય અને બહુમાન કરીને સાર-પ્રશસ્ત રીતે વ્રતનું શ્રવણ કરે. એવો સંબંધ કર. અહીં વિનય અને બહુમાનના ચાર ભાંગાઓ છે. તે આ રીતે—કે ધૂર્ત જાણવાની ઈચ્છા થવાથી વંદનાદિક આપીને વિનય સહિત સાંભળે છે, પણ તે વ્યાખ્યાન આપનાર ઉપર ભારે કમી હોવાથી બહુમાનવાળે થતા નથી. ૧. કેઈ બહુમાનવાળો હોય છે, પણ શક્તિરહિત હોવાથી વિનય કરી શકતો નથી, તે ગ્લાન વિગેરે જાણ. ૨. જેનું નજીકમાં કલ્યાણ થવાનું હોય એ કઈ વિનય અને બહુમાન એ બનને સહિત સાંભળે છે. ૩. તથા કેઈ અત્યંત ભારે કમી છવ બેમાંથી એકે કરતો નથી, અને સાંભળે છે. ૪. આ ચોથા ભાંગાવાળાને આગમને અનુસારે પ્રવર્તનાર ગુરૂએ ભણાવ પણ ગ્ય નથી. કારણ કે આગમમાં કહ્યું છે કે-“ચાર જણ વાચનાને અયોગ્ય કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે વિનય રહિત ૧, વિગઈમાં આસકિતવાળો ૨, ક્રોધ જેણે ઉપશમાવ્યો નથી તેવા ૩ અને પ્રબળ કષાયવાળો ૪.” તથા–“આઘે કરીને એટલે સર્વને સામાન્ય રીતે ઉપદેશ દેતા છતાં પણ જે વિનયવંત હોય તેને સર્વથી જુદો પાડીને મધુર વાણી વડે જ્ઞાનાદિકની વૃદ્ધિ કરનાર તે ઉપદેશ આદેશે (આજ્ઞાઓ) કરીને દે.” કારણ કે-“અવિનીતને કહેવામાં કલેશ (પ્રયાસ ) ઘણે થાય છે, અને કહેલું ફેગટ થાય છે. ( જાય છે.) ક માણસ ઘંટા કરવાનું લોઢું જાણીને (જાણતા છતાં) તેના વડે સાદડી બનાવવામાં પ્રવૃત્તિ કરે?” આથી કરીને વિનય અને બહુમાન સહિત વ્રતનું શ્રવણ કરે એ પ્રકૃત સિદ્ધ થયું. કેની પાસેથી? તે કહે છે.—ગીતાર્થ પાસેથી. ગીતાર્થનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે-“ગીત એટલે સૂત્ર કહેવાય છે,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર પ્રકારના કૃતવૃત કર્મનું વર્ણન.
(૮૫)
અને અર્થ એ તેનું જ વ્યાખ્યાન કહેવાય છે. માટે ગીત અને અર્થ એ બન્ને વડે જે યુકત હોય તે ગીતાર્થ કહેવાય છે.” બીજાની પાસે અન્યથા પ્રકારની પ્રરૂપણુ પણ સંભવે છે, અને તેથી વિપરીત બંધ થઈ જાય છે. માટે ગીતાર્થ પાસે શ્રવણ કરવું, આ પહેલું વ્રત કમ થયું. ૧
વ્રતના એટલે આવ્રતાદિકના ભાંગા, ભેદે અને અતિચારેને સારી રીતે જાણે. તેમાં ભાંગા આ પ્રમાણે “દ્વિવિધ ત્રિવિધ એ પહેલે ભાગ ૧, દ્વિવિધ દ્વિવિધ એ બીજે ૨, દ્વિવિધ એક વિધ એ ગીજે ૩, એક વિધ ત્રિવિધ એ ચોથો ૪, એક વિધ દ્વિવિધ એ પાંચમે ૫, એકવિધ એકવિધ એ છઠ્ઠો ૬, ઉત્તર ગુણને સાતમે ૭ અને અવિરત સમ્યગ્દષ્ટિને આઠમ ભાંગે છે. ૮” આ દરેકના છ છ ભેદ છે. તથા બબે વિગેરેના સંગીયા ભાંગ કરીયે તો અનેક પ્રકારે થાય છે. કહ્યું છે કે-“ પાંચ અણુવ્રતમાં એક સંગીયા ભાંગા પ છે, દ્વિક સંજોગીયા ૧૦ છે, ત્રિક સંગીયા ૧૦ છે, ચાર સંગીયા ૫ છે, અને પાંચ સંજોગીયે એક ભાગે છે. તેમાં પાંચે વ્રતોના થઈને એક સંજોગીયા ૩૦ ભાંગ છે, દ્વિક સંજોગીયા જે દશ ભાંગા છે તેના કુલ ૩૬૦ ભાંગા થાય છે, ત્રિક સંજોગીયા જે દશ ભાંગા છે, તેના ૨૧૬૦ ભાંગ છે, ચાર સંગીયા જે પાંચ ભાંગા છે તેના ૬૪૮૦, પાંચ સંજોગીયાને જે એક ભાંગે છે તેના ક૭૭૬ ભાંગા થાય છે, તથા ઉત્તર ગુણ અને અવિરતના બે ભાંગા મેળવવાથી કુલ ૧૬૮૦૮ ભાંગા થાય છે. આ પ્રમાણે શ્રાવકોને સંક્ષેપથી વ્રત ગ્રહણ કરવાનો વિધિ કહેલો છે.” આ જ પ્રમાણે એક એક વ્રતના નવ નવ ભાંગાની કલ્પના કરવાથી, એકવીશ એકવીશ ભાંગાની કલપના કરવાથી અને ઓગણપચાસ એગણપચાસ ભાંગાની કલ્પના કરવાથી શ્રાવકના વ્રતના ભાંગાઓ અનેક પ્રકારે થાય છે. તેભાંગાઓ સાવધાન પણે ઇંદ્રિયો વિગેરેને આશ્રીને થાય છે. તેની માત્રિકા આ પ્રમાણે છે. યોગને આશ્રીને પ્રથમ ત્રણ
૧ મન, વચન, કાયાના ગ.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. ત્રિક, પછી ત્રણ દ્રિક અને પછી ત્રણ એકેક મૂકવા. તથા કરણાદિકને આશ્રીને ત્રણ બે એક, ત્રણ બે એક તથા ત્રણ બે એક એમ મૂકવા. તેની સ્થાપના આ પ્રમાણે
૩| ૩ ૩ | ૨ | ૨ | ૨ | ૧ | ૧ | ૧
૩ | ૨ | ૧ | ૩ | ૨ | ૧ | ૩ | ૨ | ૧ આ પ્રથમ નવ ભાંગા છે. કહ્યું છે કે –“ન કરવું, ન કરાવવું, અને કરતા એવા બીજાને ન અનુમોદવું. તે પણ મન, વચન અને કાયાએ કરીને. આ પ્રમાણે એક વ્રતને આશ્રીને નવ ભાંગા થયા. તે પ્રમાણે બીજા વ્રતોમાં પણ જાણવું.” આ નવમાંથી જ અનુમતિના પ્રત્યાખ્યાનવાળી પહેલા ત્રણ ત્રિક કાઢી નાંખીએ તો બાકી છ રહે છે. એ સવેમાંથી એક અનુમતિને દૂર કરીયે તો એકવીશ થાય. તે આ પ્રમાણે –“પહેલા પદમાં એક ભાગો, બીજામાં ત્રણ, ત્રીજામાં ત્રણ, ચોથામાં બે, પાંચમામાં છે અને છઠ્ઠામાં છે, એ સર્વ મળી એકવીશ થાય છે.” તથા ઓગણપચાસ ભાંગા આ રીતે થાય છે“પ્રથમ એક, (૧) પછી ત્રણ સ્થાને ત્રણ ત્રણ ૯), પછી બે સ્થાને નવ નવ (૧૮), પછી ત્રણ (૩) અને પછી બે સ્થાને નવ નવ (૧૮), આ સર્વ મળી ૪૯ ભંગ થાય છે.” આ પ્રમાણે વ્રતના ભાંગા અનેક રીતે થાય છે તે સર્વને જાણે. તથા સૂમ, બાદર, સંકલ્પજ, આરંભ જ સાપરાધ અને નિરપરાધ વિગેરે ભેદેને જાણે. તથા વધ, બંધ, વિચ્છેદ વિગેરે અતિચારેને જાણે, વ્રત એટલે અણુવ્રતાદિકના સારી રીતે વિચારેલા ભાંગાદિકને વિશેષે કરીને જાણે. તે બીજું વ્રતકર્મ ૨.૩૫.
હવે ત્રીજું (તથા ચોથું) વ્રતકર્મ કહે છે – गिण्हइ गुरूण मूले, इत्तरमियरं व कालमह ताई ।
आसेवइ थिरभावो, आयंकुवसर्गसंगेवि ।। ३६ ।। ૧ કરવું, કરાવવું અને અનુમેવું.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર પ્રકારના કૃતત્રત કર્મનું વર્ણન. (૮૭) મૂલાઈ–ત્યાર પછી તે વ્રતે ગુરૂની સમીપે થડા કાળ પર્યત અથવા યાજજીવ પર્યત ગ્રહણ કરે. ૩. (ગ્રહણ કર્યા પછી) વ્યાધિ અથવા ઉપસર્ગોની પ્રાપ્તિ થાય તે પણ મન દઢ રાખીને તેનું સેવન કરે. ૪
ટીકર્થ–ગુરૂની એટલે આચાર્યાદિકની સમીપે ગ્રહણ કરે કહ્યું છે કે-સંવેગ પામેલ શ્રાવક ઉપયેગી થઈ ગુરૂની સમીપે થોડા કાળ પર્યત અથવા જાવજીવ પર્યત ( ગ્રહણ કરી) હંમેશાં તેનું સ્મરણ કરી વિશુદ્ધ પરિણામે તેનું પાલન કરે.” અહીં કેઈ શંકા કરે કે-જે શ્રાવક વ્રતને અંગીકાર કરે તે દેશવિરતિને પરિણામ હોય તે ગ્રહણ કરે? કે તે પરિણામ ન હોય તો ગ્રહણ કરે ? તેમાં જે પહેલે પક્ષ કહેશે તો તે શ્રાવકને ગુરૂ પાસે જવાની શી જરૂર છે? કારણ કે જે સાધવું છે તે સિદ્ધ જ થઈ ગયું છે. એટલે કે વ્રતો અંગીકાર કરીને પણ દેશવિરતિનો પરિણામ જ સાધવે છે, તે તે તેને પોતાની મેળે જ ( ગુરૂ વિના જ) સિદ્ધ થયો છે. વળી ગુરૂ પાસે જવાથી ગુરૂને વ્રત આપવામાં પરિશ્રમ પડશે અને તેના યુગમાં અંતરાય થશે. એ દેષો ગુરૂ પાસે નહીં જવાથી દૂર થશે, અને જે બીજે પક્ષ કહેશે તે ગુરૂ તથા શ્રાવક બનેને મૃષાવાદને પ્રસંગ આવશે, કેમકે તે પરિણામ નહીં હોય તે તે પાળી શકશે નહીં. આ પ્રમાણે કોઈ શંકા કરે તે તેનું સર્વ કહેલું અયુત છે. કેમકે બન્ને પક્ષમાં ગુણની પ્રાપ્તિ જ છે. તે આ પ્રમાણે–જે દેશ વિરતિને પરિણામ હશે તે ગુરૂની પાસે વ્રત લેવાથી તેના માતાઓને લીધે મારે સદ્દગુણ ગુરૂની આજ્ઞા આરાધવા લાયક છે” એમ ધારી પોતાની પ્રતિજ્ઞાને નિશ્ચય થવાથી વ્રતમાં તેની દ્રઢતા થશે. અને જિનેશ્વરની પણ આજ્ઞા આરાધી કહેવાશે. કહ્યું છે કે“ગુરૂની સાક્ષીએ ધર્મ અંગીકાર કરવાથી સંપૂર્ણ વિધિ કરેલ હોવાથી વિશેષ ગુણ થશે. અને વળી સાધુની સમીપે પાપનો ત્યાગ કરવાથી તીર્થકરની આજ્ઞા પણ પાળી કહેવાય.” વળી ગુરૂની ધર્મદેશના સાંભળવાથી અત્યંત શુભ અધ્યવસાય-પરિણામ ઉત્પન્ન થશે, અને
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૮૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. તેથી કરીને કર્મને ક્ષપશમ અત્યંત અધિક થશે, અને તેથી કરીને થોડા વ્રત લેવાની ઈચ્છા હશે તો પણ તેને વધારે વ્રત લેવાની ઈચ્છા થશે. એ વિગેરે અનેક ગુણે ગુરૂની પાસે વ્રત લેવાથી થાય છે. તથા જે કદાચ વિરતિને ભાવ નહીં હોય તો પણ ગુરૂને ઉપદેશ સાંભળવાથી અથવા નિશ્ચયથી તે વ્રત પાળવાથી સરળ હૃદયવાળા શ્રાવકને અવશ્ય વિરતિ પરિણામ થશે. માટે ગુણને લાભ થવાથી ગુરૂ અને શ્રાવક એ બન્નેને મૃષાવાદને પ્રસંગ આવતો જ નથી. અને જે કદાચ તે વ્રત લેનાર શઠજ હોય તો તે તેવાને ગુરૂએ વ્રત આપવાનાં જ નથી. છતાં છદ્મસ્થપણાને લીધે કદાચ ગુરૂએ તેની શઠતા ન ઓળખી તે પણ ગુરૂને શુદ્ધ ભાવ હોવાથી તેને તો દેખ લાગતો જ નથી. આ કાંઈ અમે અમારી જ બુદ્ધિથી કહીયે છીયે તેમ નથી. તે વિષે શ્રાવકપ્રપ્તિમાં પણ કહ્યું છે કે–“દેશવિરતિને પરિણામ છતાં પણ ગુરૂ પાસે વ્રત લેવાથી તેમાં દ્રઢતા, તીર્થકરની આજ્ઞાનું પાલન અને કર્મના ક્ષપશમની વૃદ્ધિ, એટલા ગુણો થાય છે. આ પ્રમાણે ફળને અધિક લાભ હોવાથી બન્નેને કાંઈ પણ દોષ લાગતો નથી. અને તે પરિણામ ન હોય તોપણ ગુણકારક હોવાથી બન્નેમાંથી એકેને મૃષાવાદનો દેષ લાગતું નથી. કારણ કે તે વ્રત ગ્રહણ કરવાથી કાળે કરીને પણ અશઠ હૃદયવાળાને તે પરિણામ થશે જ. અને જે તે શઠ હૃદયવાળો હોય તે તે તેને વ્રત આપવાનું જ નથી. છતાં ગુરૂ છેતરાઈને આપે તો પણ ગુરૂ પતે અશઠ હોવાથી શુદ્ધ જ છે. આ વિશે વધારે વિસ્તાર કરવાથી સયું.
વળી કેઈ ફરી શંકા કરે છે કે–આપ વિસ્તારના ભીરૂ છો તે પણ ચાલતા વિષયમાં કાંઈક શંકા થવાથી પૂછું છું કે હાલમાં દુષમ કાળના દેષને લીધે ગુણી ગુરૂઓ મળતા નથી, તેથી સ્થાપનાચાર્યની પાસે શ્રાવક વ્રતને અંગીકાર કરી શકે ? કે નહીં? તેના જવાબમાં ગુરૂ કહે છે કે—હે ભદ્ર ! કેમ ગુણ ગુરૂ મળતા નથી? દૂર દેશમાં હોવાથી ? કે તેવા ગુરૂને અત્યંત (કેવળ) અભાવ જ છે ? તેમાં જે
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર પ્રકારના કૃતવૃત કર્મનું વર્ણન. (૮૯). દૂર દેશમાં હોવાના કારણે મળતા ન હોય તે તેના અથીઓએ ત્યાં જ જવું ઉચિત છે. અન્યથા ધર્મનું અથીપણું જ નહીં કહેવાય. અને જે તેના નહીં મળવાના કારણમાં તેવા ગુરૂને અત્યંત અસંભવ કહીશ તો તેવું વચન અત્યંત અનુચિત છે. કેમકે તેથી તો સૂત્રને વિરોધ આવે છે. કહ્યું છે કે–“નિગ્રંથ વિના તીર્થ નથી, અને તીર્થ વિના નિગ્રંથ નથી. માટે જ્યાંસુધી છ કાયનો સંયમ છે, ત્યાં સુધી બન્ને વિદ્યમાન જ છે.” અહીં બને એટલે સામાયિક અને છેદેપસ્થાપનીય (ચારિત્ર) અથવા બકુશ અને કુશીલ (સાધુઓ ) સમજવા.
વળી ગુરૂ વાદીને કહે છે કે—જે કદાચ તમે આગમના વિરોધના ભયથી તેવા સાધુને અત્યંત અભાવ નથી માનતા, પરંતુ તેવા ગુરૂ વિદ્યમાન છતાં કોઈ ઠેકાણે અમને મળતા નથી એમ તમે કહેતા હે તો તે પણ તમારી મહા ધૃષ્ટતા છે. કેમકે પાંચ મહાવ્રતને ધારણ કરનાર, પાંચ સમિતિને પ્રધાન ગણનારા, ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરવામાં તત્પર, સમયોચિત યતના કરવામાં ઉદ્યમી, નિરંતર સિદ્ધાંત રસનું પાન કરવામાં લાલસાવાળા અને મનમાં કદાગ્રહને ત્યાગ કરનારા સેંકડો મહા મુનિઓ છે. તે તેઓ મધ્યસ્થ બુદ્ધિવાળા ધામિક જનેને કેમ ન મળી શકે? તેથી કરીને આવા ગુરૂ વિદ્યમાન છતાં તેની જે અપ્રાપ્તિ કહેવી તે (નિજ ) દષ્ટિનું મોટું દૂષણ છે. અને જે તે દષ્ટિદેષ હોય તો પછી વ્રત ગ્રહણ કરવાથી જ શું ફળ છે? કાંઈ જ નથી. તથા ગુરૂની પાસે મૂળ ગુણને અંગીકાર કરનાર સાધુની જેમ શ્રાવકને પણ તેવા ગુરૂને વિરહ સ્થાપના ગુરૂ કહેલા છે. તેને માટે કહ્યું છે કે–પૂર્વાચાર્યોએ સિદ્ધાંતમાં ગુરૂના વિરહ સ્થાપના કહેલી છે આકુટ્ટી-નિ:શૂકતા (હિંસા) અને દર્પ (સ્વેચ્છાચાર) રહિત અપ્રમાદજ કલ્પમાં (વખાણેલ છે)” ગુરૂનો સંગ ન હોય અથવા ગુરૂ પિોતેજ વિદ્યમાન ન હોય તો એકાંતપણે તેના વિરહને સંભવ નથી. તેથી વ્યવહાર નયને આશ્રય કરીને કહ્યું કે કાળને ઉચિત ક્રિયા કરનાર, ગીતાર્થ, નિસ્પૃહ મતિવાળા અને સર્વ પ્રાણુઓને વત્સલ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
એવા ગુરૂની પાસે ગૃહસ્થી મહાત્રતાની જેમ અણુવ્રતાને ગ્રહણ કરે, પરંતુ સ્થાપના શુરૂ પાસે ગ્રહણ ન કરે એમ સિદ્ધ થયું. વળી તે વ્રત
૫ર્—ચાતુર્માસ વિગેરે થાડા કાળ પર્યંતનું અથવા તŕ જાવજીવ પ તનુ ગ્રહણ કરે. અથ-વ્રતનું જ્ઞાન થયા પછી, જ્ઞાનિ-તે પ્રસ્તુત વ્રતાને. આ ત્રીજું વ્રતકર્મ કહ્યું. ૩.
આતંક–રાગ અને ઉપસર્ગ-દ્વિવ્યાર્દિક ઉપદ્રવ તેમના સ ંબંધ થયા છતાં પણ સ્થિરભાવ-ચિત્તમાં કપ્યા વિના સમ્યક્ પ્રકારે પાળે. ( આ ચેાથું વ્રતક. ૪) તેમાં વ્યાધિના સંબંધમાં આરદ્વિજનુ દૃષ્ટાંત અને ઉપસર્ગના સંબ ંધમાં કામદેવ શ્રાવકનુ દેષ્ટાંત જાણવુ. ૩૬. -X®•*• - આરાગ્ય દ્વિજની કથા.
ઉજ્જયની નગરીમાં દેવગુપ્ત નામના બ્રાહ્મણ હતા. તેને નંદા નામની ભાર્યાં હતી. તેની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલા તેને એક પુત્ર હતા. તે કાઇ પણ પૂર્વ જન્મના દુષ્કૃતથી રોગાવડે વ્યાપ્ત હતા, તેથી તેનું નામ પાડયુ નહાતુ, પણ લાકમાં તેનુ રોગ એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું હતું. એકદા ઇશ્વર નામના મુનિ ગેાચરી માટે અટન કરતા તેને ઘેર આવ્યા. તે વખતે બ્રાહ્મણે તે પુત્રને સાધુના પગમાં પાડી વિન ંતિ કરીકે—“ હે ભગવાન ! તમે સર્વ જાણેા છે, તેથી કરૂણા કરીને આ પુત્રના રોગની શાંતિના ઉપાય કહેા. ” સાધુએ કહ્યુ — ગાચરી માટે નીકળેલા અમે કાઇ સાથે કાંઇ પણ વાત કરતા નથી ” ત્યારે તે બ્રાહ્મણ મધ્યાન્હ સમયે પુત્રને સાથે લઇ ઉદ્યાનમાં ગયા. ત્યાં ગુરૂને વાંદી તેણે પૂછ્યું. ત્યારે ગુરૂ ખેલ્યા કે—“ દુઃખ પાપથી થાય છે, તે પાપ ધર્મ થી અવશ્ય નાશ પામે છે. કેમકે અગ્નિથી ખળતુ ઘર જળના સમૂહથી મૂઝાઇ જાય છે. સારી રીતે આચરેલા ધર્મ વડે સમગ્ર દુ:ખા શીઘ્રપણે નાશ પામે છે, અને બીજા ભવમાં પણ ફરીને તે દુ:ખા
1)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથા કૃતવ્રતકર્મ ઉપર આરેગ્યકિજની કથા. (૯૧) અવશ્ય ઉત્પન્ન થતાં નથી. આ પ્રમાણે દેશના સાંભળી ત મનને પ્રતિબોધ પામ્યા, અને તેથી તે બનને શ્રાવક થયા. તેમાં પણ તે પુત્ર ધર્મમાં વિશેષ દ્રઢ થઈ શુભ ભાવના પૂર્વક રેગને સહન કરવા લાગ્યા, અને તે સાવદ્ય ઔષધને પણ કરાવતો નહીં. એકદા ઇંદ્ર તેના દ્રઢ ધર્મની પ્રશંસા કરી. તેના પર શ્રદ્ધા નહીં થવાથી બે દેવા વૈદ્યનું રૂપ કરી ત્યાં આવી બોલ્યા કે “અમે આ બટુકને સાજો કરીએ. પરંતુ અમારા કહ્યા પ્રમાણે કિયા કરવી જોઈએ.” તેના સ્વજને બોલ્યા કે –
તે ક્રિયા કેવી રીતે છે?” તેઓ બેલ્યા-પ્રાત:કાળે મધ ખાવાનું છે, સાંજને વખતે મદિરા પીવાની છે, રાત્રે ભજન કરવાનું છે, માખણની સાથે ક્રીયા ખાવાના છે, અને એષધની સાથે જળચર, સ્થળચર અને ખેચરનું માંસ ભક્ષણ કરવાનું છે. તે સાંભળી બટુકે કહ્યું – “વ્રતના ભંગના ભયને લીધે તેમાંનું એક પણ હું કરીશ નહીં.” ત્યારે વૈદ્યો બોલ્યા- “ધર્મનું સાધન શરીર છે. તેથી તેને કોઈ પણ પ્રકારે કરીને સાજું કરવું જોઈએ. તેમ કરતાં જોવ્રતને ભંગ થાય તો પછીથી પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાથી તે વ્રત શુદ્ધ થઈ શકે છેઆ પ્રમાણે તેમના કહ્યા પછી તેના સ્વજનેએ અને છેવટે રાજાએ પણ તેને ઘણુ યુક્તિઓથી કહ્યું. તો પણ તેણે અંગીકાર કર્યું નહીં. ત્યારે પ્રસન્ન થયેલા દેવોએ પ્રગટ થઈ તેની પ્રશંસા કરી, અને તેનું શરીર રેગ રહિત કર્યું. સર્વે સ્વજને આનંદ પામ્યા. બીજા લેક પણ ખુશી થયા. અને “અહો ! ધર્મનું માહાભ્ય અદ્ભુત છે!' એમ જાણું ઘણું લેકે પ્રતિબંધ પામ્યા. ત્યારથી તેનું આરોગ્યદ્વિજ એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું. આ પ્રમાણે આરોગ્યદ્વિજનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી જાણવું હોય તેણે પૃથ્વીચંદ્રનું ચરિત્ર જોઈ લેવું. આ પ્રમાણે વ્યાધિને સંગ થયા છતાં શ્રાવકે સ્થિરચિત્તવાળા થવું. તથા કામદેવનું ચરિત્ર પ્રસિદ્ધ હેવાથી અહીં લખ્યું નથી.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પહેલું કર્તવ્રતકર્મ કહી દીધું. હવે શીળવંતને કહે છે.
आययणं खु निसेवइ, वजह परेंगेहपविसणमकजे । निच्चमणुम्भडवेसो, न भणइ सँवियारवयणाई ॥ ३७ ।। परिहरइ बालकीलं, साहइ कजाइँ महुर्रनीईए । इय छविहसीलजुओ, विन्नेप्रो सीलवंतोऽथ ॥ ३८ ॥
મૂલાર્થ–આયતનનું સેવન કરે ૧, કાર્ય વિના પરઘરમાં પ્રવેશ ન કરે , નિરંતર અનુભટ વેષ રાખે ૩, વિકારવાળાં વચનો બેલે નહીં, બાળકીડાને ત્યાગ કરે ૫, અને સારી નીતિથી કાર્ય સાધે ૬, આ છ પ્રકારના શીળથી જે યુક્ત હોય તે અહીં શીળવંત જાણુ.
ટકાથ–આયતન એટલે ધર્મિષ્ઠ માણસને એકઠા થવાનું સ્થાન, કહ્યું છે કે –“જે સ્થાને ઘણું સાધમિકે, શીળવાળા, બહુશ્રુત અને ચારિત્રાચાર સહિત જને એકઠા થતા-રહેતા હોય, તે સ્થાનને આયતન જાણવું.” હુ શબ્દ અવધારણ અર્થવાળો છે. તે પ્રતિપક્ષને નિષેધ કરવા માટે છે. તેથી કરીને ભાવ શ્રાવક આયતનને જ સેવે, અનાયતનને સેવે નહીં. એવો સંબંધ જાણ. કહ્યું છે કે “ભિલ્લની પલીમાં, ચેરના નિવાસસ્થાનમાં પર્વતના માણસો રહેતા હોય તેવા
સ્થાનમાં, તથા હિંસક અને દુષ્ટ મનવાળા લોકોની પડેશમાં કદાપિ વસવું નહીં. કારણ કે સત્પર કુસંગતિની નિંદા કરે છે. તથા–“જ્યાં સમકિતને નાશ કરનારી અને ચારિત્રને નાશ કરનારી વિકથાનિરંતર પ્રવર્તતી હોય, તેવું અનાયત સ્થાન મહાપાપનું કારણ છે.” આ પહેલું શીળ કહ્યું. ૧ તથા કાર્ય વિના બીજાના ઘરમાં જવું વર્જે છે. કારણ કે તેની કોઈ પણ વસ્તુ ખવાઈ કે ચોરાઈ હોય તો તે બાબતની તેના પર શંકા ઉત્પન્ન થાય. અહીં આ પ્રમાણે સામાચારી છે-જે કે શ્રાવકને અંતઃપુરને છોડીને પરઘરમાં પ્રવેશ કરવાનું કહેલું છે, તે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શીલવંતે શું કરવું તેનું વિવેચન. (૯૩) પણ તેણે પુરૂષ રહિત પરઘરમાં એકલાએ પ્રવેશ કરવો નહીં. કદાચ કાંઈ કાર્યને લીધે જવું પડે તો મોટી વયના પુરૂષને સાથે લઈને જવું.” આ બીજું શીળ કહ્યું ૨. તથા હમેશાં શ્રાવકે અનુભટ (સાદી) વેષ પહેરવે. પરંતુ ખિની જે આછકડે વૈષ પહેરવો નહીં. ખિ પુરૂષને વેષ આ હાય છે.-“જેમ લંખ પુરૂષોનું પરિધાન ધોતીયું) અંગ દેખાય તેવું હોય છે, અંગરખું કસકસતું હોય છે, અને મસ્તકની પાઘડી વાંકી અને અધું માથું દેખાય તેવી હોય છે. તેજ વેષ ખિ પુરૂષોને પણ જાણો. તેમ સ્ત્રીઓના સેંથાનો અગ્રભાગ તથા નાભિનો ભાગ ઉઘાડો હોય છે, પડખાનો ભાગ અર્ધ ઢાંકેલે હોય છે, અને કાંચળી કસકસતી તથા ખભા સુધીનો ભાગ ઉઘાડે રહે તેવી હોય છે. આ વેશ્યાનો વેષ જાણવો.” અહીં ભાવાર્થ એ છે કે- પુરૂષને તથા સ્ત્રીઓને જૂદા જૂદા દેશમાં જુદા જુદા વેષ હોય છે, તેથી જે ઠેકાણે જે વેષ નિંદા રહિત અને પુરૂષને ઈષ્ટ હોય તે વેષ શ્રાવક અને શ્રાવિકાએ રાખવો જોઈયે. અહીં કેઈ કહે છે કે-“કુળ અને દેશને વિરૂદ્ધ એવે વેષ રાજાને પણ શોભાકારક થતો નથી. તો વણિક જનોને વિશેષ કરીને અને તેમાં પણ તેમની સ્ત્રીઓને તે અવશ્ય વિરૂદ્ધ વેષ શેભા કારક નથી. તથા નીચેનું વસ્ત્ર પગની પાની સુધી રાખવું, ચોળી વિગેરે શરીર ઢંકાય તેવું રાખવું અને ઓઢવાનું વસ્ત્ર સારું જાડું રાખવુંઆ વેષ રાખવાથી ધર્મ, લક્ષ્મી અને યશ પ્રાપ્ત થાય છે. તથા નીચેનું વસ્ત્ર અનુક્રૂટ એટલે પગના અગ્રભાગ સુધી પહોંચે તેવું અને તે વસ્ત્રનો સ્પર્શ કરે તેટલી (કેડ સુધી પહોંચે તેટલી ) લાંબી અને જાડા લગડાની ચાળી રાખવી.” આ રીતે કેટલાક કહે છે તે પણ યોગ્ય જ છે. પરંતુ આ વેષ કોઈક દેશમાં અને કેઈક કુળમાં સંભવે છે, અને શ્રાવકે તો જુદા જુદા દેશમાં તથા જુદા જુદા કુળમાં સંભવે છે, તેથી દેશ અને કુળને વિરૂદ્ધ ન હોય તે વેષ રાખ એવું સર્વને લાગુ પડે તેવું સામાન્ય વ્યાખ્યાન અહીં કર્યું છે, તે યુક્તિ યુક્ત જ છે.
૧ હલકા માણસની જે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
આ ત્રીજું શીળ કહ્યું. ૩. તથા રાગ દ્વેષ રૂપી વિકારને ઉત્પન્ન કરવામાં કારણરૂપ વચનેને હાંસીએ કરીને, નિંદાના સ્વભાવે કરીને અથવા વાચાળપણાએ કરીને પણ બોલવાં નહીં. તેમાં રાગને ઉત્પન્ન કરનાર વચનો શૃંગાર રસવાળાં હોય છે. તે આ પ્રમાણે-“ રાજાને આખા રાજ્યમાં પૃથ્વી સારભૂત છે, પૃથ્વીમાં પણ પોતાની રાજધાનીનું ન ગર સારભૂત છે, નગરમાં પણ પોતાનો રાજમહેલ સારભૂત છે, મહેલમાં પણ પિતાની શય્યા સારભૂત છે, અને શય્યામાં પણ કામદેવનું સર્વસ્વ રૂપ શ્રેષ્ઠ પ્રિયા સારભૂત છે. આ સંસાર અસાર છે તો પણ દહીં, શીતળ જળ, તાંબૂલ અને સુંદર વેશ્યાઓએ કરીને જાણે સારવાળે હોય તેમ દેખાય છે.” તથા–“અમારે પ્રિયાનું જ એક દર્શન હે. બીજા બીજા (બૈદ્ધાદિક) દર્શનથી શું ફળ છે? કારણ કે પ્રિયારૂપ દર્શનથી તો સરોગચિત્ત કરીને પણ નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે.” શ્રેષને ઉત્પન્ન કરનાર વચને આ પ્રમાણે છે.-રે દાસીપુત્ર! રે માયાવી! તારી માયા લેકપ્રસિદ્ધ જ છે.” આવા કઠેર વચનથી ક્રોધ પામીને માણસ કાંતે પોતે મરે છે, અથવા સામાને મારે છે. વળી–આ ચાર છે, જર છે, આપણે છાની રીતે નિધાન પ્રાપ્ત કર્યું છે, આ રાજાનો વિરેાધી છે, અથવા આ માંસ ખાનાર છે, રાજાઓ પાપી જ હોય છે. કારણ કે શાસ્ત્રમાં રાજાને દશ વેશ્યા સમાન કહે છે, આ રાજાનો પુરેશહિત મદિરા પીયે છે, વળી તે દાસીને પતિ છે, તેથી તે ગુરૂ કેમ કહેવાય ? આવાં આવાં કઠોર વચનો કે જે પોતાને અને પર ઉપઘાત કરનારાં છે, તથા કુળને ક્ષય કરવાનાં કારણ રૂપ છે, તેવાં સર્વ વચન શાસ્ત્રમાં નિષેધ કરેલાં છે.” તથા જે ભાવશ્રાવક હોય તે ધર્મવિરૂદ્ધ વચનો પણ બોલતોનથી. ધર્મવિરૂદ્ધ વચન આ પ્રમાણે છે
હાથમાં આવેલા આ કામગો ભવિષ્યના કામગની ઈચ્છાથી કેમ જતા કરાય? કારણ કે પરલોક છે કે નહીં? તેની જ કેને ખબર છે?” ઈત્યાદિ આ ચોથું શીળ કહ્યું ૪. તથા મૂર્ખ માણસને આનંદ
૧ સુખ, મોક્ષ.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
~
શિલવાન શ્રાવક કોને કહેવો?
(૯૫) પમાડે તેવી બાળક્રીડાને ત્યાગ કરે સેવે નહીં. કહ્યું છે કે –
શેત્રુંજ, સેગઠા બાજી, પાનાં, કુકડા વિગેરેનાં યુદ્ધો, પ્રશ્નોત્તર, યમક અને પ્રહેલિકા વિગેરે વડે કીડા કરવી નહીં. આ પાંચમું શીળ કહ્યું છે. તથા મધુર નીતિએ કરીને એટલે સામ વચન કહેવા પૂર્વક કાને સાધે. તે આ પ્રમાણે –“હે સામ્ય ! હે સુંદર! તું આ પ્રમાણે કર. આવી રીતે કરવું જોઈએ. આમ કરવાથીજ તો સારું થાય છે.” આવા પ્રકારની શિખામણ આપીને પરિવાર અને ચાકર વિગેરે લકને મધુર વાણી વડે કાર્યમાં પ્રવર્તાવે છે. કહ્યું છે કે–“પ્રિય વચન બોલવાથી સર્વ પ્રાણીઓ ખુશ થાય છે. તેથી તેવું જ વચન બેલવું યોગ્ય છે. કેમકે વચન બોલવામાં શા માટે દરિદ્રતા (કૃપણુતા) રાખવી? વળી–જે પોતાનો પરિવાર વર્ગ અશિક્ષિત એટલે કેળવણી વિનાને હેાય તો તેના સ્વામીને ઘણે ખેદ કરવું પડે છે. માટે હમેશાં પોતે સ્વામીએ કમળ વચનથી તેને શિખામણ આપવી જોઈ. ચે.” તથા–મધુરતા (મીઠાશ) પિતાને જ આધીન છે, અને વાક્યોમાં મધુર અક્ષરોજ જોઈયે છીયે, તો શા માટે સત્ત્વવાળા પુરૂષે કઠોર વચનો બોલતા હશે? બીજાઓ પણ કહે છે કે–“ક્ષમાવાન પુરૂષ જે કાર્ય કરે છે તે ક્રોધ પામેલે પુરૂષ કરી શકતો નથી. કારણ કે કાર્યને સાધનારી બુદ્ધિ જ છે, અને તે બુદ્ધિ ક્રોધ કરવાથી નષ્ટ થાય છે. ” કાઈના મતમાં દુરારાધ્યતા નામનું આ છઠ્ઠ શીળ કહેલું છે. ૬. ભાવશ્રાવકને આ છ શીળ સીવાય બીજું કઈ શીળ નથી એવું કહેવાપૂર્વક શીળવાળને ઉપસંહાર કરે છે–આ પ્રમાણે ઉપર દેખાડેલા છ પ્રકારન શીળે કરીને જે યુકત હોય તેજ આ શ્રાવકના અધિકારમાં શીળવાન જાણ. ૩૭-૩૮
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
આ શીળને જ ગુણ અને દોષ દેખાડવા
પૂર્વક વિચાર કરે છે –
आययणसेवणाश्रो, दोसा झिजंति वड्डइ गुणोहो । परगिहगमणं पि कलं-कपंकमूलं सुसीलाणं ॥ ३६ ।। सहइ पसंतो धम्मी, उमडवेसो न सुंदरो तस्स । सवियारजंपियाई, नूणमुइरंति रागग्गिं ॥ ४० ॥ વાણિજ્ઞાના=વિ દુ, ત્રિ મોહરસડાથટૂંકા फरुसवयणाभियोगो, न संगो सुद्धधम्माणं ।। ४१॥
મૂલાઈ_આયતન સેવવાથી દોષ નાશ પામે છે અને ગુણને સમૂહ વૃદ્ધિ પામે છે ૧, શીળવાળાને જે પરના ઘરને વિષે જવું તે પણ લંકરૂપી પંકનું મૂળ-કારણ છે ૨, ધમી માણસ પ્રશાંત વેષવાળોજ શોભે છે તેથી તેને ઉભટ વેશ પહેરવો સારો નથી ૩, વિકારવાળાં વચન અવશ્ય રાગરૂપી અગ્નિને પ્રદીપ્ત કરે છે ૪. બાળજનની કડા પણ અનર્થ દંડરૂપ હોવાથી મેહનું કારણ છે ૫, તથા શુદ્ધ ધમિકોને કઠેર વચન વડે આજ્ઞા કરવી યોગ્ય નથી. ૬.
ટીકાથ–આયતનને અર્થ પૂવે કહ્યો છે, તેને સેવવાથી મિથ્યાત્રાદિક દોષ નાશ પામે છે, અને જ્ઞાનાદિક ગુણનો સમૂહ વૃદ્ધિ પામે છે. કહ્યું છે કે –“ અગ્નિથી તપાવેલા લોઢા ઉપર પાણીનું બિંદુ પડયું હોય તો તેનું નામ પણ દેખાતું નથી-તરત જ તે નાશ પામે છે, તેજ બિંદુ કમળના પાંદડા ઉપર પડ્યું હોય તે તે મેતીની જેવું શેભે છે, તથા તેજ બિંદુ સ્વાતિ નક્ષામાં સમુદ્રની છીપલીની મધ્યે પડયું હોય તો તે મેતી જ થાય છે.” માટે પ્રાયે કરીને અધમ, મધ્યમ અને ઉત્તમ ગુણ સંવાસથી જ થાય છે. ” પરગૃહ પ્રવેશને અર્થ પૂર્વે
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકનું બીજું લક્ષણ.
(૯૭)
કહ્યો છે. સgિ (પણ) શબ્દનો સંબંધ આગળ કરશે. પરગૃહમાં પ્રવેશ કરે તે સારા શીળવાળા સાધુને પણ કલંકરૂપી પંકનું કારણરૂપ એટલે બેટા આળની પ્રાપ્તિને હેતુ છે. કેમકે સાધુ ભિક્ષાને માટે પર ગૃહમાં પ્રવેશ કરે તો પણ તેણે ત્યાં જરાપણ બેસવું નહીં એમ આગમમાં બેસવાને નિષેધ કર્યો છે. કહ્યું છે કે “ગોચરીને માટે ગયેલો જે સાધુ તે ઘરમાં બેસે છે, તેને અનાચાર તથા બેધિનો અભાવ થાય છે, બ્રહ્મચર્ય નષ્ટ થાય છે, પ્રાણીઓની હિંસા થાય છે, બીજા ભિક્ષુએને અંતરાય થાય છે, ગૃહસ્થીને અનાદર થવાથી ક્રોધ થાય છે, બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિનો નાશ થાય છે, અને સ્ત્રીઓને શંકા ઉત્પન્ન થાય છે, માટે આવું કુશળને વૃદ્ધિ કરનારૂં સ્થાન દૂરથી વર્જવું જોઈએ.” વળી શ્રાવક તો અત્યંત શંકાનું સ્થાન થાય છે, અને ઈદ્રિયો વશમાં નહીં રહેવાથી વ્રતની હાનિને પણ પામે છે. કહ્યું છે કે “જ્યાં સુધી ભ્રકુટીરૂપી ધનુષ ઉપર ચડાવીને મૂકેલા, કણ સુધી પહોંચેલા, કાળી પાંખે-પીછાંવાળા અને પુરૂષના ઘેર્યને નાશ કરનારા સ્ત્રીઓના દષ્ટિરૂપી બાણે પુરૂષના હૃદયમાં પડ્યા નથી, ત્યાં સુધીજ પુરૂષ સન્માગે રહી શકે છે, ત્યાં સુધી જ ઈદ્રિયને નિયમમાં રાખી શકે છે, ત્યાં સુધી જ લજાને ધારણ કરે છે, અને ત્યાં સુધીજ વિનય રાખી શકે છે.” તથા ધમી એટલે ધર્મવાળે શ્રાવક કે યતિ શાંત વેષવાળો જ શેભે છે. તેથી કરીને તે ધાર્મિકને ઉદ્ભટ વેષ એટલે રાગમાં અંધ થયેલા નીચ માણસની જે વેષ સારો લાગતો નથી–શોભાકારી થતો નથી. કારણ કે તેવા વેષથી તે અત્યંત હાંસીનું સ્થાન થાય છે. લેકમાં કહેવત છે કે –“જે અકામી પુરૂષ હોય તેને મંડન ઉપર-સારા વેષ ઉપર પ્રીતિ હોતી નથી. ” આ કહેવત સ્ત્રીઓએ અને તેમાં પણ વિધવાએ અવશ્ય આદરવા યોગ્ય છે. એટલે કે તેઓએ બિલકુલ ઉફ્ફટ (આછકડે) વેષ રાખવો નહીં. આ વિષય ઉપર કઈયે કહ્યું
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૯૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. તથા સવિકાર વચને–ચંગાર રસવાળાં વચને અવશ્ય રાગરૂપી અગ્નિને ઉદ્દીપન કરે છે. કહ્યું છે કે–“જે કથા સાંભળવાથી મનમાં કામની ઉત્પત્તિ થાય, તેવી કથા સાધુએ કે શ્રાવકે કરવી નહીં. આ ઉપલક્ષણથી એમ પણ સમજવું કે છેષરૂપી અગ્નિ પણ જેનાથી પ્રગટ થાય તેવી કથા કરવી નહીં. દ્વેષાગ્નિ પ્રગટ કરનારાં પણ કેટલાંક વચને હોય છે, જેમકે કહ્યું છે કે—કેઈના મર્મ, કર્મ અને જન્મ આ ત્રણ કદાપિ પ્રગટ કરવાં નહીં. કારણ કે મર્મ અને કર્મથી વિંધાયેલો માણસ મરે છે, અથવા મારે છે.” તથા બાળ જનની કીડા પણ મેહનું-અજ્ઞાનનું ચિન્હ છે. કારણ કે તેમાં અનર્થદંડની એટલે ફેગટ પાપના આરંભની પ્રાપ્તિ થાય છે. તથા શુદ્ધ ધર્મવાળાએજિનેશ્વરના મતને અંગીકાર કરનારાએ “અરે દરિ! અરે દાસીપુત્ર!” આવાં કઠોર વચન બેલી આજ્ઞા આપવી, તે ચોગ્ય નથી. કારણ કે કઠેર વચન ધર્મની હાનિ તથા ધર્મની લઘુતા કરનાર છે. તે વિષે કહ્યું છે કે–“કઠોર વચન બોલવાથી એક દિવસના તપને નાશ થાય છે, તિરસ્કાર કરવાથી એક માસને તપ નાશ પામે છે, ગાળો દેવાથી એક વર્ષ તપ નષ્ટ થાય છે, અને માર મારવાથી ચારિત્ર નાશ પામે છે.” ઈત્યાદિક આત વચનથી ધર્મની હાનિ થાય છે. તથા ધર્મની લઘુતા આ રીતે થાય છે–“અહો! આ શ્રાવકે મોટા ધાર્મિક, પરની પીડાને ત્યાગ કરનાર અને બહુ વિવેકી છે કે જેથી આ રીતે બળતા અંગારાના સમૂહ જેવી વાણી બોલે છે.” ઈત્યાદિક કે હાંસી કરે છે. તેમજ–“કેઈ પુરૂષને અપ્રિય વચન કહીયે તો તેઓ ઉલટું બમણું અપ્રિય વચન બોલે છે, તેથી કરીને જે પુરૂષ અપ્રિય વચન સાંભળવા ઈચ્છતો ન હેય તેણે બીજાને અપ્રિય વચન કહેવું નહીં.” તથા–“નિરંતર કઠેર ભાષા બેલવાથી તેને પરિવાર વિરાગી-રાગ રહિત થાય છે, અને પરિવાર વિરાગી થવાથી મનુબોનું પ્રભુપણું-સ્વામીપણું નષ્ટ થાય છે. ” આવા આવા આ લેકમાં જ કઠોર વચન બેલનારને અનર્થોની પ્રાપ્ત થાય છે. જેનોને સર્વથા પ્રકારે કષાયરૂપી અગ્નિનું ઉદ્દીપન કરવું સારું નથી. કહ્યું છે
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકના બીજા લક્ષણ ઉપર મહાશતની કથા. (૯) કે-“જે કદાચ લેકમાં કુશાસ્ત્રરૂપી પવનથી દીપ્ત થયેલે કષાયાગ્નિ જાજ્વલ્યમાન થાય તે ભલે થાય, (તેમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી.) પરંતુ જિનેશ્વરના વચનરૂપી જળથી સિંચન કરાયા છતાં પણ તે કષાચાગ્નિ જાજવલ્યમાન થાય તે તે મોટું આશ્ચર્ય છે. આ કારણથી જ ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ મહાશતક નામના શ્રાવકને સત્ય છતાં પણ કઠોર વચન બોલવાથી પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું હતું.
--(@ – મહાશતકની કથા.
રાજગૃહનગરમાં મહાશતક નામે ગાથાપતિ હતા. તેને આઠ કરેડ સેનયા નિધાનમાં દાટેલા હતા, આઠ કરોડ વ્યાજે હતા અને આઠ કરોડ દેશ પરદેશના વ્યાપારમાં વિસ્તારેલા હતા, તથા દરેકમાં દશ દશ હજાર ગે હોય તેવા દશ ગોકુળ હતા. તેને રેવતી વિગેરે તેર ભાઓ હતી. તેમાં રેવતીને તેના પીયર તરફથી મળેલા આઠ કરોડ સેનૈયા નિધાનમાં, આઠ કરેડ વ્યાજમાં અને આઠ કરોડ વેપારમાં હતા, તથા દશ દશહજાર ગાવાળા આઠ ગોકુળ હતા. અને બાકીની બાર ભાઓને તેમના પીયર તરફથી મળેલા ત્રણે સ્થાનમાં એક એક કરોડ સેનયા તથા દશ દશ હજાર ગાયોવાળું એક એક ગેકુળ હતું. આ પ્રમાણે તે મહાશતકમેટી ઋદ્ધિવાળો, દેદીપ્યમાન, કેઈથી પરાભવ નહીં પામનાર, ઘણું શ્રેષ્ઠી અને સાર્થવાહોને મધ્યે મુખ્ય તથા સ્વજને અને પરિવારજનેને પ્રિય હતો.
એકદા ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી ગામે ગામ વિહાર કરતાં રાજગૃહ નગરની બહાર ગુણશીલ નામના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા. દેવેએ સમવસરણ રચ્યું. ભગવાનને વંદન કરવા શ્રેણિક રાજા, નગરના લેકે અને મહાશકત એ સર્વે ગયા. સર્વે વાંદીને યેગ્ય સ્થાને બેઠા, તે વખતે ભગવાને આ પ્રમાણે દેશના આપી.-“હે ભવ્ય પ્રાણુઓ !
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
આ સંસાર જન્મ, જરા, મરણ, રેગ અને શેક વિગેરે મહા શત્રુથી ઉત્પન્ન થતા સંતાપથી ભરેલો છે, તેથી તે અસાર છે. ઉંચ જાતિ, ઉંચ કુળ, સારૂં રૂપ અને આરોગ્યતાવાળો મનુષ્ય ભવ પામ દુર્લભ છે. નિરંતર વહેતું આ જીવિત-આયુષ્ય અનિત્ય છે. મૃત્યરૂપી મહા રાક્ષસ કયારે આવશે ? તેની કેઈને ખબર નથી. તેથી વિદ્વાન જનોએ સમસ્ત અનર્થના સમૂહરૂપી હસ્તીનું નિવારણ કરવામાં સિંહ સમાન ધર્મમાં જ સર્વથા પ્રકારે ઉદ્યમ કરે એગ્ય છે.” ઇત્યાદિ અમૃતરસની જેવી મનેહરજિનેશ્વરની દેશના સાંભળીને ઘણું પ્રાણ પ્રતિબંધ પામ્યા, અને પોતપોતાને ઉચિત ધર્મને ગ્રહણ કરી સર્વે પિતાપિતાને સ્થાને ગયા. મહાશતક પણ સભ્યત્વવડે ચિત્તને પવિત્ર કરી પાંચ અણુવ્રતાપૂર્વક સાત શિક્ષાત્રત કરીને સુશોભિત શ્રાવકવ્રતને અંગીકાર કરી મેટા નિધાનના લાભથી પણ અત્યંત સંતુષ્ટ થઈ ભગવાનને નમસ્કાર કરી પોતાને ઘેર ગયે, અને પ્રતિદિન ચડતે પરિણામે શ્રાવકધર્મ પાળવા લાગ્યો. તેના સત્સંગથી પણ ગુરૂકમી હોવાથી તે રેવતી જરા પણ પ્રતિબંધ પામી નહીં. ઉલટી વધારે વધારે વિષમાં લુખ્ય અને મદિરા માંસમાં વૃદ્ધિવાળી થઈ. એકદા અમારીની ઉદઘોષણા થવાથી તેને માંસની પ્રાપ્તિ થઈ નહીં. તેથી તેણુએ પોતાના
કરેને કહ્યું કે-“આજે મારા ગેકુળમાંથી બે વાછરડા મારીને તેનું માંસ લાવી આપે.” તે સાંભળી તેઓએ તે પ્રમાણે કર્યું. ત્યારથી તે હંમેશાં બબે વાછરડાને વધ કરાવવા લાગી. એકદા તે દુષ્ટ રેવતીએ વિષયલાલસાની વૃદ્ધિને લીધે પિતાની બારે સપત્નીઓને વિષના પ્રાગથી તથા શસ્ત્રના પ્રયોગથી કઈ ન જાણે તેમ મારી નંખાવી. તેમનું સુવર્ણ, હિરણ્ય, ગોકુળ વિગેરે સર્વસ્વ ગ્રહણ કરી આનંદ પામી. - ત્યારપછી તે મહાશતક ચાર વર્ષ પછી મેટા પુત્ર ઉપર ગૃહને કાર્યભાર નાંખી પિષધશાળામાં જઈ ધર્મકિયામાં તત્પર થયે. ત્યાં તેણે શ્રાવકની પ્રતિમાઓ વહન કરવા માંડી. તેને એકદા મઘમાસથી મત્ત થયેલી રેવતી ઉપસર્ગ કરવા આવી. તે બેલી કે-“હે પ્રાણવલ્લભી
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકના બીજા લક્ષણ ઉપર મહાશતકની સ્થા. (૧૦૧) આવું કઈ અનુષ્ઠાન શા માટે કરે છે? આ તમારું શરીરકેમળ અને સુખમાં લાલન કરાયેલું છે. તેથી પૂર્વે કરેલા ધર્મનું ફળ ભેગ. અંત:કરણથી રાગવાળી અને તમારી દાસીપણાને પામેલી મને રાંકડીને તિરસ્કાર ન કરે.” આ પ્રમાણે તેના કરેલા ઉપસર્ગો તેણે નિશ્ચળ ચિત્તથી સહન કર્યો. અને અનુક્રમે અગ્યારે શ્રાવક પ્રતિમાઓ તેણે વહન કરી. પછી અવસર જાણીને તેણે અનશન ગ્રહણ કર્યું. શુભ ભાવનામાં તત્પર થયેલા તેને કર્મના ક્ષપશમને લીધે અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તેથી તે પૂર્વદિશાએ લવણસમુદ્રમાં હજાર જન સુધી જાણવા જેવા લાગે, એજ રીતે દક્ષિણ અને પશ્ચિમ દિશાએ પણ તેને તેટલું જ જ્ઞાન થયું, તથા ઉત્તર દિશામાં ક્ષુલ્લ હિમવાન વર્ષધર પર્વત સુધીના પદાર્થોને જાણવા જેવા લાગ્યો. નીચે રત્નપ્રભા નામની પહેલી નરકના લેલુય નામના નરકાવાસા સુધી જાણવા જેવા લાગ્યો. ત્યારપછી એકદા તે પાપિષ્ટ રેવતી મદિરાપાનથી મદોન્મત્ત થઈ ફરીથી ઉપસર્ગ કરવા આવી. તે જોઈ મહાશતકે વિચાર્યું કે- આ આવી કેમ થઈ છે? એવો વિતર્ક કરી તેણે
અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ આપે. તેથી તેણે તેણીનું સમગ્ર ચરિત્ર જાણ્યું, અને તે મરીને નરકે જશે તે પણ જાણયું. તે જોઈ તેણે રેવતીને કહ્યું કે–“હે પાપણી ! હજી કેટલું પાપ ઉપાર્જન કરવું છે ? તું સાત રાત્રીને અંતે અલસયના વ્યાધિની પીડાથી મરીને લેલુય નામના નરકમાં જવાની છે. તે સાંભળી રેવતીનો મદ ઉતરી ગયો, મરણના ભયથી તે અત્યંત વ્યાકુળ થઈ, અને “આજે આ મહાશતક મારાપર અત્યંત ગુસ્સે થયો છે.’ એમ ધારી આર્તધ્યાનમાં મગ્ન થઈ પિતાને ઘેર ગઈ. તે દિવસે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી તેજ નગરના ઉદ્યાનમાં પધાર્યા હતા. તેણે ગતમસ્વામીને આજ્ઞા કરી કે-“હે ગતમ! તું મહાશતક શ્રાવકની પાસે જઈ તેને કહે કે શ્રાવકને સત્ય છતાં પણ અન્યને પીડા કરનારૂં વચન બોલવું યોગ્ય નથી. તેમાં પણ ઉત્તમ
૧ અલશિયાનો વ્યાધિ-શરીરમાં જીવડા પડે તે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
ગુણસ્થાનકને પામેલા અને અનશનને અંગીકાર કરનારા તારે તે વિશેષે કરીને તેવું વચન બેલિવું યેગ્ય નથી. તેથી તું તેવા દુર્વચન બોલ્યાનું પ્રાયશ્ચિત્ત ગ્રહણ કર.' આ પ્રમાણે ભગવાનની આજ્ઞાને અંગીકાર કરી ગૈાતમસ્વામીએ મહાશતકની પાસે જઈ તેને ભગવાનને આદેશ કહી સંભળાવ્યું. તે સાંભળી મહાશતક ચિત્તમાં અત્યંત સવેગના ભારથી ભરપૂર થયે. ભગવાનને વંદન કરી તેણે સમ્યફ પ્રકારે તે દુર્વચનની આલોચના, નિંદા અને ગહ કરી. પછી ગૌતમ સ્વામીની પાસે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ શરીરનો ત્યાગ કરી તે સૌધર્મ દેવલોકમાં અરૂણાભ નામના વિમાનમાં ચાર પાપમની સ્થિતિવાળે દેવ થયે. આ પ્રમાણે મહાશતકનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારના • અથીએ ઉપાસક દશાંગથી જાણવું.
– – હવે ભાવશ્રાવકનું ત્રીજું લક્ષણ કહેવાની ઈચ્છાથી
પ્રથમ તેના સંબંધની ગાથા કહે છે.
- जइवि गुणा बहुरूवा, तहवि हु पंचहि गुणेहि गुणवंतो। इह मुणिवरेहि भणिो , सरूवमेसि निसामेहि ॥ ४२ ॥
મૂલાઈ_જ કે ગુણે ઘણા પ્રકારના છે, પણ અહીં મુનિવરે એ પાંચ ગુણે કરીને ગુણવાન કહે છે. એ પાંચ ગુણેનું સ્વરૂપ સાંભળે.
ટકર્થ—અહીં યદિ શબ્દ અભ્યપગમ-સ્વીકારવું એવા અથમાં છે, તેથી તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-મેં આ સ્વીકાર્યું છે કે ગુણે બહુરૂપ એટલે અક્ષુદ્રપણું વિગેરે, ઉદારતા વિગેરે અને બીજા પ્રિયંવદતા-મીઠા બેલ વાપણું વિગેરે, ઘણું પ્રકારના છે, તોપણ મુનિ વાઓ-ગીતાર્થ ગુરૂઓએ અહીં શ્રાવકના વિચારમાં પાંચ ગુણે કરીને
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકનું ત્રીજું લક્ષણ.
(૧૩)
ગુણવાન કહ્યો છે. એ ગુણાનું સ્વરૂપ-તત્ત્વ તું સાંભળ. “સાંભળ એ ક્રિયાપદ શિષ્યને ઉત્સાહ આપવા માટે લખ્યું છે, તેથી પ્રમાદી શિષ્યને ઉત્સાહ પમાડીને પછી તેને શ્રવણ કરાવવું એમ જણાવ્યું છે. ૪૨.
– ચ્છ-- તે પાંચ ગુણોનું સ્વરૂપ જ બતાવે છે –
सज्झाए करणम्मि य, विणयम्मि य निच्चमेव उज्जुत्तो। सव्वत्थणभिनिवेसो, वहइ रुई सुह जिणवयणे ।। ४३॥
મૂલાથ–સ્વાધ્યાયમાં ૧, ક્રિયાનુણાનમાં ર અને વિનયમાં ૩ નિરંતર ઉદ્યમ કરે, સર્વત્ર કદાગ્રહ રહિત રહે છે, તથા જિનેશ્વરના વચન ઉપર અત્યંત રૂચી રાખે. પ.
ટીકાઈ–સુ એટલે શોભન (સારું) સાચા -ભણવું તે - પાપ, અથવા ન પોતાની મેળે સવાર-ભણવું તે રાણાય. તેને વિષે નિરંતર ઉદ્યમવંત રહે એ સંબંધ કર. ૧. તથા એટલે કિયાનુકાનને વિષે ૨, વિશે-ગુરૂજનને માન આપવા ઉભા થવું એ વિગેરે વિનયને વિષે નિત્ય-હમેશાં ઉઘુકત-પ્રયત્નવાળો થાય એમ દરેકની સાથે સંબંધ કરવાથી ત્રણ ગુણ થયા. ૩. તથા સર્વત્રઆ લેક તથા પરલોક સંબંધી સર્વ પ્રયજનને વિષે સમિતિ જેને કદાગ્રહ નથી એ એટલે સારી સમજણવાળો થાય, એ ચેથા ગુણ થયો ૪. તથા જિનેશ્વરના વચનને વિષે -ઈચ્છા અથવા શ્રદ્ધા ને અત્યંત ધારણ કરે, એ પાંચમો ગુણ થયે. પ. ૪૩.
–10–
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૪ )
ધમ રત્ન પ્રકરણ,
આ રીતે ગણતરીથી ગુણાને દેખાડી હવેતેમના ભાવાર્થ કહીને તે પાંચે ગુણા દેખાડે છે.—
पढणाईसज्झायं, वेरग्गनिबंधणं कुणइ विहिणा | तवनियमवंदणाई - करणम्मि य निच्चमुजमइ ॥ ४४ ॥ अन्भुवाणाईयं, विणयं नियमा पउंजइ गुणीं । अभिनिवेसो गीयत्थ - भासियं नन्नहा मुगइ ॥ ४५ ॥ सवणकरणेसु इच्छा, होड़ रुई सदहाणसंजुत्ता । કુંડ વિણા ઋત્તા, મુટ્ઠી સન્મત્તયમ્સ || ૪૬ ॥
મૂલા
વિધએ કરીને વૈરાગ્યના કારણરૂપ પઠન વિગેરે સ્વાધ્યાય કરે ૧, તપ, નિયમ અને વંદનાદિક કરવામાં નિત્ય ઉદ્યમ કરે ર, ગુણીજનોના અભ્યુત્થાનાદિક વિનય અવશ્ય કરે ?, કદાચહુ રહિત થઇને ગીતા નું કહેલુ' વચન અન્યથા ન માને ૪, તથા શ્રવણ કરવામાં અને સાંભળ્યા પ્રમાણે કરવામાં શ્રદ્ધા સહિત જે ઇચ્છા-તીવ્ર અભિલાષ તે રૂચિ કહેવાય છે ૫. આ રૂચિ વિના સમ્યકત્વરત્નની શુદ્ધિ કયાંથી હોય ?
ટીકા”—વિધિએ કરીને એટલે વિનય અને બહુમાન સહિત વૈરાગ્યના કારણરૂપ પઠનાર્દિક સ્વાધ્યાય કરે. તેમાં પઠન એટલે અપૂર્વ – નવુ શ્રુત ગ્રહણ કરવું તે. આદિ શબ્દથી પૃચ્છના, પરાવના, અનુપ્રેક્ષા અને ધર્મ કથા એ ચારે ગ્રહણ કરવા. આ પાંચ પ્રકારના સ્વાધ્યાય કહેવાય છે. તેમાં પઠનના વિનય આ પ્રમાણે છે.—“ ભણતી વખતે ગુરૂની સમીપે ૧ પસ્તિકા, અવષ્ટ ભ—અઠીંગણુ, પગ લાંખા કરવા, વિકથા અને માટેથી હસવુ'. આટલા વવા લાયક છે. ’
૧ પગ પર પગ ચડાવી પલાંઠી વાળવી તે.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકનું ત્રીજું લક્ષણ.
(૧૫)
annan mannannnnnnnnnnnnnn
પૃચ્છના વિનય આ પ્રમાણે—“પિતાના આસન પર બેઠા બેઠા શિષ્ય ગુરૂને પૂછવું નહીં, તથા શસ્યામાં રહીને પણ પૂછવું નહીં, પરંતુ ગુરૂ પાસે આવી, ઉત્કટુક આસને (ઉભડક) બેસી તથા હાથ જોડી નમ્રતાથી પૂછવું. ” પરાવર્તનાનો વિધિ આ પ્રમાણે “પ્રાસુક (
નિવ) Úડિલ ઉપર બેસી, ઈર્યાનું પ્રતિક્રમણ કરી, સામાયિક ગ્રહણ કરી તથા વસ્ત્રના છેડા વડે મુખ ઢાંકી શ્રાવકે પદચ્છદ પૂર્વક ભણેલાની આવૃત્તિ કરવી. (વારંવાર-ફેરવવું).” અનુપ્રેક્ષા એટલે ભાવના. તેને વિધિ આ પ્રમાણે-“ચારિત્ર લેવાની ઈચ્છાવાળા અને જેણે યુતનું ગ્રહણ યથાર્થ રીતે કર્યું હોય એવા શ્રાવકે બાધા રહિતપણે એટલે સ્વસ્થ ચિત્તે સંસારના નાશને માટે પ્રશસ્ત ભાવનાઓનું ચિંતવન કરવું.” ધર્મકથાને વિધિ આ પ્રમાણે- પિતાને તથા પરને ઉપકાર કરનાર શુદ્ધ ધર્મોપદેશ કે જે ગુરૂના પ્રસાદથી યથાર્થ રીતે જાણવામાં આવ્યું. હોય તે ધર્માથી શ્રાવકે બીજા એગ્ય માણસને આપ.' આ રીતે પહેલો સ્વાધ્યાય ગુણ કહ્યો ૧. તથા તપ, નિયમ અને વંદનાદિક કરવામાં મૂળ ગાથામાં જ શબ્દનું ગ્રહણ છે તેથી કરાવવામાં અને અનુમોદના કરવામાં નિરંતર ઉદ્યમ કરે–પ્રયત્ન કરે. તેમાં તપ અનશન વિગેરે બાર પ્રકારનું છે. તે વિષે કહ્યું છે કે –“અનશન, ઊનોદરી, વૃત્તિને સંક્ષેપ, રસને ત્યાગ, કાયલેશ અને સંલીનતા એ છ પ્રકારે બાહા તપ છે. તથા પ્રાયશ્ચિત, ધ્યાન, વૈયાવચ, વિનય, કાર્યોત્સર્ગ અને સ્વાધ્યાય એ છ પ્રકારનો અત્યંતર તપ છે.” નિયમ એટલે ગ્લાન અને થાકેલા સાધુની વિશ્રામણ કરવી, તથા ઉત્તર પારણાવાળા અને જેણે લોન્ચ કર્યો હોય એવા સાધુને ઘી વિગેરેનું દાન આપવું એ વિગેરે અભિગ્રહો કરવા તે. કહ્યું છે કે – માર્ગમાં ચાલીને આવતાં થાકી ગયેલા, ગ્લાન, આગમ ભણવામાં શ્રમ કરનાર, લોચ કર્યો હોય તેવા તથા ઉત્તર પારણાવાળા સાધુને જે દાન અપાય તે ઘણું ફળવાળું થાય છે.” તથાત્ય અને ગુરૂની વંદના, મૂળ ગાથામાં આદિ શબ્દ છે તેથી પૂજા વિગેરે કરવામાં નિરંતર ઉદ્યમ કરે. આ બીજો ગુણ કહ્યો. (૪૪).
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. તથા સન્મુખ ઉભા થવું તે અભ્યત્થાન કહેવાય છે. તે છે આદિ જેને તે અદ્ભુત્થાનાદિ કહેવાય છે. આદિ શબ્દ લખે છે તેથી અભ્યત્યાનમાં રહેલા અનેક ભેદે ગ્રહણ કરવાના છે, તે ભેદ, વિનયસમાધિ નામના અધ્યયનથી જાણી લેવા. આવી પ્રકારને વિનય આચાર્યાદિક ગુણીજનેને અવશ્ય કરે છે. કારણ કે ગુણ સમૂહનું કારણ વિનયજ છે. કહ્યું છે કે—“વિનયનું ફળ સુશ્રુષા (સેવા) છે, ગુરૂની સુશ્રષાનું ફળ શ્રુતજ્ઞાન છે, જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે. વિરતિનું ફળ આશ્રાને નિરોધ (સંવર) છે,સંવરનું ફળ તપસ્યા છે, તપસ્યાનું નિરારૂપફળ દેખ્યું છે, તેનિજેરાથી ક્રિયાની નિવૃત્તિ થાય છે,કિયાની નિવૃત્તિ થવાથી અગીપણું થાય છે, વેગેના નિધથી ભવની પરંપરાને ક્ષય થાય છે, અને ભવની પરંપરાને ક્ષય થવાથી મોક્ષ થાય છે. તેથી કરીને સર્વ કલ્યાણેનું ભાજન (આધાર) વિનયજ છે.” આ ત્રીજા ગુણનું ફળ કહ્યું. તથા કદાગ્રહ રહિત એ શ્રાવક ગીતાર્થનું કહેલું (વચન)–અધિક શ્રુતજ્ઞાનીને ઉપદેશ અન્યથા પ્રકારે એટલે અસત્યપણે માનને નથી. કેમકે અધિક મેહના અભાવને લીધે તે કદાગ્રહી હોતું નથી. કહ્યું છે કે –“મેહનું અધિપણું ન હોય તે કઈ પણ વિષયમાં કદાગ્રહ થતું નથી, અને તે મેહને ઓછા કરવાનું સાધન ગુરૂજનને આધીન રહેવું તેજ છે.” આ ચોથા ગુણને સંબંધ કહ્યો. આ રીતે બીજી ગાથાનો અર્થ પૂર્ણ થયો. ૪૫. તથા શ્રવણ એટલે સાંભળવું અને કરણ એટલે ક્રિયાનું અનુષ્ઠાન, એ બન્નેને વિષે શ્રદ્ધા સહિત જે ઈછા-તાત્ર અભિલાષ તે રૂચિ કહેવાય છે. એ પાંચમે ગુણ કહ્યો. આ રૂચિનું જ મુખ્યપણું જણાવવા માટે કહે છે આ બે પ્રકારની રૂચિ વિના સમકિત રત્નની શુદ્ધિ કયાંથી હોય? અર્થાત્ ન જ હોય. કારણ કે શુશ્રષા અને ધર્મ ઉપરને રાગ એ સમકિતનું સ્વરૂપ છે. કેમકે શુશ્રષા, અને ધર્મરાગ સમકિતની સાથે થનારા લિંગપણે પ્રસિદ્ધ છે કહ્યું છે કે –“સુશ્રષા ધર્મરાગ તથા ગુરૂ અને દેવની યથાશકિતએ વૈયાવચ કરવાનો નિયમ એ સમક્તિવાળાનાં લિંગ ( ચિન્હો ) છે. ” આ પંચમ ગુણની ભાવના થઈ. કેટલાક આચાર પાંચ ગુણે આ પ્રમાણે કહે
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકનું ત્રીજું લક્ષણ
(૧૦૭) છે–સૂત્રરૂચિ ૧, અર્થ રૂચિ ૨, કરણરૂચિ ૩, અનભિનિવેશ રૂચિ ૪ તથા પાંચમી અનિકિત્સાહતા (ઉત્સાહને નાશ ન થવો તે) ૫. આ પાંચ ગુણ શ્રાવકના હેાય છે.” આ પાંચ ગુણે પણ પ્રથમના પાંચ ગુણેની સાથે મળતાજ છે, કેમકે સૂત્રરૂચિ એટલે પઠન વિગેરે સ્વાધ્યાયમાં પ્રવૃત્તિ ૧, અર્થરૂચિવાળ જે હોય તે ગુરૂનો અભ્યસ્થાનાદિક વિનય કરે છે જ ૨, કરણ અને અનભિનિવેશ (કદાગ્રહ રહિત) એ છે તે પૂર્વે કહ્યા તેની તુલ્ય જ છે ૪, અને ઉત્સાહનું અભંગપણું એ ઇચ્છાની વૃદ્ધિ જ છે. ૫. આથી કરીને પૂર્વે ગણવેલાની સાથે આને કાંઈ પણ વિરોધ શંકા કરવા જે નથી. ૪૬.
અહીં કેઈને શંકા થાય કે-માત્ર ઈચ્છાથી જ ફળની પ્રાપ્તિ કેમ થઈ શકે ? તેને જવાબ એ છે જે સાચા ભાવથી ઈચ્છા હોય તો તેનું ફળ મળે જ છે. તે ઉપર યશ અને સુયશની કથા નીચે પ્રમાણે–
એક ગામમાં એક કુળપુત્રને યશ અને સુયશ નામના બે પુત્રો હતા. તે બન્ને યુવાન અવસ્થાને પામ્યા ત્યારે કોઈ એક દિવસ ધર્મદેવ નામના સૂરિની પાસે ધર્મદેશના સાંભળીને પ્રતિબોધ પામ્યા. તેમણે પ્રવ્રજ્યા લેવાની ઉત્કંઠા થવાથી માબાપની પાસે રજા માગી. પરંતુ નેહથી મેહ પામેલા તે માબાપે તેમને રજા આપી નહીં. બન્નેએ ઘણું આગ્રહથી રજા માગી ત્યારે તેઓએ કહ્યું કે-“તમારા બેમાંથી એક જણ દીક્ષા ગ્રહણ કરો, અને એક અમારી વૃદ્ધાવસ્થાનું પાલન કરવા રહો.” તે સાંભળી મોટા ભાઈએ નાનાભાઈને કહ્યું કે “તું ઘરમાં રહે. હું પ્રવ્રજ્યા લઉં.” માને છે કે “હુંજ પ્રવજ્યા લઈશ.” તે સાંભળી યશે વિચાર કર્યો કે-“ભલે આ મારે નાનાભાઈ દીક્ષા લઇ તરી જાય. મારાથી તે પ્રત્યુપકાર ન કરી શકાય તેવા માબાપની અવગણના કેમ થાય?” એમ વિચારીને તેણે સુયશને રજા આપી. એટલે તેણે વિધિ પ્રમાણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી તે વિશુદ્ધ પરિણામથી જ્ઞાન અને ચારિત્રની આરાધના કરવા લાગ્યો.
૧ કદાગ્રહ ન કરે તે.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૦૮).
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
મોટાને તેના માબાપે તેની ઇચ્છા વિના પણ સારા કુળની એક કન્યા સાથે પરણાવ્યું, અને તે ખેતી વિગેરે કર્મ કરવા પ્રવર્તે. તે ઘરના કામકાજમાં પ્રવર્તતું હતું, તે પણ તેનું ચિત્ત નિરંતર ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં જ તત્પર રહેતું હતું. આ પ્રમાણે તે કાળને નિર્ગમન કરવા લાગ્યા. અનુક્રમે તેના માબાપ મરણ પામ્યા, ત્યારે તે હમેશાં દાક્ષિ
શ્યતાને લીધે દીક્ષા લેવા માટે ભાર્યાની રજા લેવા સમજાવવા લાગ્યા. તે વખતે તે દીન મુખ કરી રેવા લાગતી, પણ તેને રજા આપતી નહીં. તેણુને પ્રતિબંધ કરવાને કેઈપણ ઉપાય નહીં સૂઝવાથી તે દુઃખે રહેવા લાગ્યા.
એકદા વિવિધ તપસ્યાવડે શરીરને ક્ષીણ કરી અવધિજ્ઞાનને પામેલા સુયશ મુનિ પોતાના ભાઈને પ્રતિબંધ પમાડવાને અવસર જાણું ગુરૂની આજ્ઞા લઈ વિહારના અનુકમે તેને ઘેર આવ્યા. તેને તેના ભાઈની વહુએ ઓળખ્યા, અને તેને બહુમાનપૂર્વક વંદના કરી. પછી તેણીએ આપેલા યેગ્ય ઉપાશ્રયમાં તે રહ્યા. મુનિએ તેણીને પૂછયું કે-ઘરને સ્વામી ક્યાં છે? ”તેણુએ કહ્યું કે-“ કામ કરવા માટે ખેતરમાં ગયા છે.” પછી ભોજન સમયે તેણીએ ઉચિત ભાત પાણી વડે સાધુને વહરાવ્યું. સાધુએ પણ વિધિપૂર્વક આહાર કર્યો. સમય વીતી ગયા છતાં યશ ખેતરથી ઘેર આવ્યા નહીં, તેથી તેની સ્ત્રી તેને માટે ભાત લઈ ખેતર તરફ ચાલી. પરંતુ માગમાંથી જ પાછી ફરી રેતી રેતી ઘેર આવી. મુનિએ તેને પૂછ્યું કે-“કેમ શેક કરે છે?” તે બેલી-“તે તમારે ભાઈ હમેશાં એકજવાર જમે છે. તે ભૂખ્યા થયા હશે, તેને માટે હું ભાત લઈને જતી હતી, પરંતુ માર્ગમાં નદી ભરપૂર વહે છે, તેથી હું જઈ શકતી નથી. એજ મારા શોકનું મોટું કારણ છે.” મુનિ બેલ્યા- “હે ભદ્રે ! તું જા. અને નદીને કહેજે કે હે નદી! મારા દીયરે બાર વર્ષથી દીક્ષા ગ્રહણ કરી છે, તેમાં તેણે કોઈ પણ દિવસ ભેજન કર્યું ન હોય અને નિરંતર ઉપવાસી હોય તે તું મને માર્ગ આપ. આમ કહેવાથી નદી તને માર્ગ આપશે.” તે
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકના ત્રીજા લક્ષણ ઉપર યશ અને સુયશની કથા. ( ૧૦૯ )
*,
સાંભળી તેણીએ વિચાર્યુ કે “ આ મુનિએ મારી સમક્ષ જ ભાજન કર્યું છે છતાં શી રીતે તે ઉપવાસી છે ? અથવા તે! ગુરૂના વચન ઉપર શંકા લાવવી ચેાગ્ય નથી, આ જે પ્રમાણે કહે છે, તેજ પ્રમાણે કરૂં. '’ એમ વિચારીને તે ફરીથી ગઇ. તેજ પ્રમાણે કહેવાથી નદીએ તેણીને માર્ગ આપ્યા. એટલે તે સ્વામી પાસે ગઈ. તેણે પૂછ્યું-‘તું શી રીતે નદી તરીને આવી ? ’ ત્યારે તેણીએ સુશય સાધુ આવ્યા છે એ વિગેરે સર્વ વૃત્તાંત કહ્યો. યશે ભાજન કર્યાં પછી તેણીને રજા આપી, ત્યારે તે એટલી કે હજી નદીમાં અપાર જળ છે. શી રીતે જઉં ? ” યશે કહ્યું–“હવે તુ નદીને એમ કહેજે કે-હે નદી! મારા ભારે મને કાઇવાર પણ ભાગવી ન હેાય તે મને માર્ગ આપ. ” તે સાંભળી તે અત્યંત આશ્ચય પામી નદી પાસે જઇ તેજ પ્રમાણે ખેાલી માર્ગ મળવાથી સુખે કરીને ઘેર ગઇ. તેણીએ મુનિને વંદના કરી પૂછ્યું કે—“ હે પૂજ્ય ! તમે બન્ને ભાઇઓએ આ પ્રમાણે મને કહ્યુ અને તેના પ્રભાવથી મને નદીએ માર્ગ આવ્યેા. તા તેના પરમા શા છે ? ” મુનિ ખેલ્યા હે ભદ્રે ! જો રસની લેાલુપતાથી ભાજન કરાય તેા તે ભાજન કર્યું કહેવાય છે. પરંતુ જે સચમ યાત્રાને માટે પ્રારુક અને એષણીય આહાર કરાય છે, તે ભાજન કર્યું. કહેવાતુ નથી. તેથી કરીને જ આગમમાં કહ્યું છે કે—નિર્દોષ આહાર કરનાર સાધુ નિર તર ઉપવાસીજ છે. એજ પ્રમાણે બ્રહ્મચર્યના મનેારથવાળા તારા પતિ તારા આગ્રહથી ભાગ કરે છે તેથી તે અભાગ જ કહેવાય છે. ” આ પ્રમાણે સાંભળી તેણીએ વૈરાગ્ય પામી વિચારક કે—“ અહા ! આ મારા પતિ કેવા મેટા પ્રભાવવાળા અને દાક્ષિણ્યતાના સમુદ્ર છે ! કે જેથી તેનું મન સ ંસારથી વિરકત છતાં મે ચિરકાળ સુધી તેના ધર્મ આચરણમાં અંતરાય ક. તેથી મેં માહુ અ તરાય કર્યું ઉપાર્જન કર્યું. તા હવે મારે તેની સાથે જ દીક્ષા ગ્રહણ કરવી ચેાગ્ય છે. આજ સ્નેહનું ફળ છે. આ પ્રમાણે તે ભાવના ભાવતી હતી, તેટલામાં યશ પણ ઘેર આવ્યા. સાધુને વંદના કરી તેની સમીપે બેઠા. સાધુએ તે બન્નેને ધર્મ દેશના આપી. તેઓએ પ્રતિ
""
,,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. બેધ પામી દીક્ષા અંગીકાર કરી. અનુક્રમે તેઓ કાળધર્મ પામી સ્વર્ગ ગયા. આ પ્રમાણે આ યશની ચારિત્રના વિષયમાં માત્ર ઈચ્છા જ હતી, તેથી તે પાપના આરંભથી લીંપાયે નહીં.
–%® – હવે ભાવ શ્રાવકનું ચોથું લક્ષણ કહે છે.
उजुववहारो चउहा, जहत्थभणणं अवंचिगा किरिया । हुतावायपगासण, मेत्तीभावो य सब्भावा ॥ ४७ ॥
મૂલાર્થ–જુવ્યવહાર નામને ગુણ ચાર પ્રકાર છે.-યથાર્થ બોલવું , કેઈને પણ વંચના (દુ:ખ) નહીં કરનારી ક્રિયા૨, ભવિ ધ્યમાં થનારા કષ્ટોને પ્રકાશ ૩ અને સાચે મૈત્રીભાવ ૪.
ટીકાર્ય–ત્ર એટલે સરલ એવે વ્યવહાર એટલે વર્તન-આચરણ તે જુવ્યવહાર નામને ભાવ શ્રાવકને ચેથો ગુણ ચાર પ્રકારને છે. તે આ પ્રમાણે યથાર્થભણન એટલે ધર્મના વ્યવહારમાં, ક્રિય વિક્રયના વ્યાપારમાં, સાક્ષી પૂરવાના વ્યવહારમાં અને રાજવ્યાપારાદિકમાં અવિપરીત-અવિરોધી વચન બોલવું તે. આને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–“ભાવશ્રાવકે પરના ચિત્તને રંજન કરવાની બુદ્ધિથી (અથવા પરને છેતરવાની બુદ્ધિથી ધર્મને અધર્મરૂપ તથા અધર્મને ધર્મરૂપે કદી કહેતા નથી, પરંતુ જે સત્ય હોય તેજ મધુર રીતે કહે છે. ખરીદ કરવામાં, વેચવામાં અને સારું કરવામાં પણ ન્યૂન કે અધિક મૂલ્ય કહેતા નથી. કેઈની સાક્ષી પૂરવામાં તેમને બોલાવ્યા હોય તે તેઓ અસત્યવાદી થતા નથી. રાજસભા વિગેરે સ્થળે ગયા હોય તે પણ તેઓ અસત્ય વચન બેલીને કેઈપણ માણસને દૂષિત કરતા નથી તથા ધર્મમાં રક્ત થયેલા તેઓ ધર્મની હાંસી થાય તેવું વચન વર્ષે છે-બેલતા નથી.”૧. તથા અવંચિકા એટલે પરને દુઃખનું કારણરૂપ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવકનુ ચાલુ લક્ષગુ.
( ૧૧૧ )
ન થાય તેવી ક્રિયાના-શરીરના વ્યાપાર એ ખીજું ઋજીવ્યવહારનું લક્ષણ છે. કહ્યુ છે કે—“જે શુદ્ધ ધર્મના અથી હાય તે ત્રિમ તાલા માપ બનાવી તે વડે એવું દઇને અને વધારે લઈને ખીજાને છેતરત નથી. ૨. તથા હુંતિ એ શબ્દ પ્રાકૃત ભાષાના છે, તેના અર્થ ભાવી– થવાનુ` એવા થાય છે. તેથી ભવિષ્યમાં થવાના જે અપાયા-કષ્ટો તેના પ્રકાશ કરે છે. એટલે કે ભાવશ્રાવક પેાતાના આશ્રિતને “ હે ભદ્ર ! ચારી વિગેરે પાપ ક` કરવા ચેાગ્ય નથી. કારણ કેતે પરભવમાં અન કારક છે. ’’ ઇત્યાદિક ઉપદેશ આપે છે. પરંતુ અન્યાયમાં પ્રવતેલા તેની ઉપેક્ષા કરતા નથી, એ ભાવાર્થ છે. કેટલાક આચાયે હુંતોષા ચપનાલળ ’ એવા પાઠ મૂળ ગાથામાં કહે છે. તેના અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે.— સ્ક્રુતો એટલે સદ્ભૂત—સાચા ઉપાયના પ્રકાશ કરે છે એટલે કે.ધર્મ અને અર્થના વિષયમાં જે સારા ઉપાય હાય તેને પૂછવાથી અથવા નહીં પૂછવાથી પણ પ્રકાશ કરે છે. આ ત્રીજી ઋવ્યવહારનુ સ્વરૂપ છે. તેમાં દાન, શીળ, તપ અને ભાવ એ ધર્મના ઉપાય છે, નીતિથી ચાલવું, ઉધારે વેપાર ન કરવા, એ વિગેરે અર્થના ઉપાય છે, કામના ઉપાયને અનર્થ ફળદાયક હાવાથી પ્રકાશતા નથીજ, અને માક્ષ તા ફળરૂપ હેાવાથી તેના પ્રકાશ કરે છે. આ રીતે આ પાઠાંતર પણ સન્માર્ગને અનુસરતુ હાવાથી ચેાગ્ય જ છે. તથા સદ્ભાવથી એટલે નિષ્કપટપણાથી મૈત્રી-મિત્રપણું કરે છે, પરંતુ કત્રિમ મૈત્રી કરતા નથી. કેમકે કપટ અને મૈત્રી એ બન્નેને છાયા અને તકડાની જેમ પુર સ્પર વિરોધ છે. કહ્યુ` છે કે જેઓ કપટપણાથી મિત્રને ઇચ્છે છે, મનના મલિનપણાથી ધર્મ કરવા ઇચ્છે છે, અન્યને પીડા ઉત્પન્ન કરી સમૃદ્ધિ મેળવવા ઇચ્છે છે, સુખ ભાગવીને વિદ્યા મેળવા ઇચ્છે છે, અને કંઠારતાથી સ્ત્રીને આધીન કરવા ઇચ્છે છે, તે મનુષ્યા ખરેખર અપડિત મૂર્ખ જ છે. ” આ ચાથુ ઋજીવ્યવહારનું સ્વરૂપ કહ્યુ. ૪૭.
~y —
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
આનાજ વિપરીતપણાને વિષે દોષ દેખાડવા પૂર્વક
'વિધેયપણાને કહે છે,
નમણું, ઝવહિવયં વરસ નિયા ! तत्तो भवपरिवुड्डी, ता होजा उज्जुववहारी ॥४८॥
મૂલાથ—અસત્ય ભાષણાદિક કરવાથી શ્રાવક અવશ્ય બીજાના અધિનું કારણ થાય છે, અને તેથી કરીને તેના ભવની વૃદ્ધિ થાય છે. આ કારણથી શ્રાવકે ઋજુવ્યવહાર થવું જોઈએ.
ટકાથ-અન્યથા ભણન એટલે યથાર્થ (સત્ય)વચન ન બોલવું તે. મૂળ ગાથામાં આદિ શબ્દ લખેલે છે, માટે પરને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે તેવી ક્રિયા, દેષની ઉપેક્ષા અને કપટ મૈત્રીનું ગ્રહણ કરવું. આટલી બાબત શ્રાવકને હોય તે તે બીજા મિથ્યાષ્ટિઓને અવશ્ય અબાધિનુંધર્મની અપ્રાપ્તિનું બીજ-મૂળ કારણ થાય છે. કારણ કે શ્રાવકને અને ન્યથા ભાષણાદિકમાં પ્રવર્તતા જોઈને બીજાઓ આ પ્રમાણે બોલે છે કે –“જિન શાસનને ધિક્કાર છે, કે જે શાસનમાં શ્રાવકને સજજનોએ નિદેલા અસત્ય ભાષણાદિક અકાર્યથી નિવૃત્તિ કરવાનો ઉપદેશ જ કર્યો નથી.” આ પ્રમાણે નિંદા કરવાથી તે મનુષ્ય સેંકડો જન્મમાં પણ બોધિને પામી શકતા નથી, તેથી તે અબાધિ બીજ કહેવાય છે. અને તે અબાધિ બીજ થકી તે (જિનશાસન ) ની નિંદા કરનારને તથા તેના નિમિત્ત રૂપ બનેલા શ્રાવકને પણ ભવની (સંસારની) વૃદ્ધિ થાય છે. તે વિષે કહ્યું છે કે “જે શ્રાવક અજાણપણે પણ શાસનની લઘુતા કરાવવામાં પ્રવર્તે છે, તે બીજા પ્રાણીઓના મિથ્યાત્વને હેતુકારણ થાય છે, તેથી તે શ્રાવક પણ અત્યંત સંસારના કારણરૂપ, પરિણામે દારૂણ, ઘેર અને સર્વ અને વધારનારા તે જ મિથ્યાત્વને
૧ કરવા લાયક.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઋજુ વ્યવહારી ઉપર ધર્મનંદની કથા. (૧૧૩) અત્યંત બાંધે છે (તેવું કર્મ બાંધે છે.)” તે કારણથી ભાવ શ્રાવકે જુવ્યવહારી થવું. ૪૮.
– – અહીં ધર્મનંદનું દષ્ટાંત છે. તેને સંપ્રદાય આ પ્રમાણે છે
નાસિકનામના નગરમાંનંદ નામના બે વણિક રહેતા હતા. તેમાં એક શ્રાવક હતું, તે શુદ્ધ-ન્યાયયુકત વેપાર કરતો હતો. તેથી લેકમાં તેનું ધર્મનંદ એવું નામ પ્રસિદ્ધ થયું અને બીજે લેભના દેષને લીધે ખોટા તોલા માપ વિગેરે વડે વેપાર કરતા હતા તેથી તે લાભનંદ નામે પ્રસિદ્ધ થયે હતો. અન્યદા તે ગામની બહાર રાજાએ તળાવ ખોદાવા માંડયું. તેમાં એકદા ખોદતાં ખોદતાં મજુર લેકેને એક નિધાન પ્રાપ્ત થયું. તે નિધાનમાં કેવળ સોનાની કેશ (મોટા ખીલા) જ હતી. તે ચોતરફથી કાદવવડે લીંપાયેલી હોવાથી તે મજુરોએ તેને લેઢાની કેશો જાણું. પછી તેમાંથી બે કેશો લઈને તેઓ ધર્મનંદની દુકાને ગયા, અને કહ્યું કે–“હે શેઠ! આ લેઢાની કેશો લઈને અમને તેલ વિગેરે વસ્તુ આપ.” શેઠે તે કેશે હાથમાં લીધી તે અતિ ભારવાળી જેઈને તેણે “આ તે સુવર્ણ છે એમ જાણ્યું. પણ અધિકરણના ભયને લીધે તેણે તે મજુરોને તે સત્ય વાત કહી નહીં. અને તેઓને કહ્યું કે –“આ કેશનું મારે કાંઈ કામ નથી.' ત્યારે તેઓ લેભનંદની દુકાને ગયા. તેને પણ તેજ પ્રમાણે કહીને તેઓએ તેના હાથમાં કેશ આપી. તેણે પણ સુવર્ણની કેશે છે એમ જાણ્યું અને વિચાર્યું કે-“લેઢાના મૂલ્યથી સોનું આવે છે તે તો સારું થયું. તેથી આલેકેને જે બમણું મૂલ્ય આપું તો તેઓ બીજી કેશ પણ લાવે.” એમ વિચારીને તેણે તેમને કહ્યું કે–“મારે આ લેઢાની કેશની જરૂરીયાત છે, તેથી જે તમારી પાસે બીજી કેશે હેય તે
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
લાવજે. હું તમને આટલું બમણું મૂલ્ય આપીશ.” ત્યારપછી તેઓ હમેશાં બબે કેશ લાવવા લાગ્યા. અનુક્રમે શ્રેષ્ઠીએ ઘણી કેશે ગ્રહણ કરી. પરંતુ અત્યંત ગૂઢ ચિત્તવાળા તેણે પોતાના પુત્રોને પણ તેને પર માથે કહ્યું નહીં. તેથી તેઓ તેને અધિક મૂલ્ય આપતે જોઈ તમે ગાંડા થયા છે એમ કહી તેની નિંદા કરવા લાગ્યા, તે પણ તેણે પુત્રોને તેનું રહસ્ય કહ્યું નહીં, તેમજ તે એક ક્ષણમાત્ર પણ દુકાનને છોડતો નહીં. એકદા સમીપના ગામમાં તેને એક મિત્ર રહેતો હતો, તેણે પોતાને ઘેર વિવાહનો પ્રસંગ હેવાથી તેને નિમંત્રણ કર્યું. તેની જવાની ઈચ્છા નહતી, પરંતુ મિત્રના બળાત્કારથી તેને જવું પડ્યું, તેથી જતી વેળાએ તેણે પુત્રને કહ્યું કે– કેશો આવે તેને તે નિષેધ કરીશ નહીં એમ કહ્યું, પરંતુ રહસ્ય કહ્યું નહીં. તેના ગયા પછી તે મજુર લેકે કેશો લઈને તેની દુકાને આવ્યા. તેનું તે શ્રેષ્ઠીના પુત્રે લેઢાનું જ મૂલ્ય આપ્યું. ત્યારે તે લેકે વારંવાર કહેવા લાગ્યા કે –“શ્રેષ્ઠીએ કહ્યું છે તેટલું મૂલ્ય આપ” ત્યારે વ્યાપારમાં ગુંચવાયેલા તેણે કેપ કરીને તે કેશે તેની સન્મુખ ફેંકી. તે વખતે તે કેશો પથ્થર ઉપર પડવાથી તેની ઉપરનો કાદવ ખરી ગયે, તેથી સુવર્ણ પ્રગટ દેખાવા લાગ્યું. તે ત્યાંથી નીકળેલા-જતા આરક્ષક (કોટવાળે) જોયું, તેથી તે મજુરને તે રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાના પૂછવાથી તે લેકેએ સત્ય હકિકત કહી. રાજાએ પૂછ્યું “કેને કેને તમે કેશે આપી છે?” તેઓ બોયા કે- “અમે તે કશો પ્રથમ ધર્મનંદને દેખાડી હતી. પરંતુ તેણે ગ્રહણ કરી નહીં, તેથી અમે આ લેભનંદ શ્રેણીની પાસે ગયા. તેણે રાખી. અમે સર્વે મળીને આજ સુધીમાં આટલી કેશો તેને આપી છે.” તે સાંભળી અહો ! આ તે મહા ચોર છે' એમ જાણે કેપ પામેલા રાજાએ આજ્ઞા આપી, તેથી આરક્ષકોએ તેના ઘરનાં સર્વ મનુષ્યોને પકડ્યાં. તેના ઘરમાંથી સર્વ સાર વસ્તુ બહાર કાઢી. આ અવસરે બહાર ગામ ગયેલા શ્રેણીને વિચાર થયો કે-“પુત્ર કેશને ગ્રહણ નહી કરે.' એમ ધારી મિત્રની રજા લીધા વિના જ તે શીધ્રપણે
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ શુભૂષકનું સ્વરૂપ.
(૧૧૫) પાછો આવ્યો. ઘરને વૃત્તાંત જેમાં મોટા પશ્ચાત્તાપ રૂપી અગ્નિથી તે બળવા લાગ્યા, પોતાના પાપકર્મ ઉપર તે કોપાયમાન થયો, અને મનમાં કહેવા લાગ્યા કે “ આ પાપ કર્મો જ મને બહાર ગામ મોક
” પછી કુહાડાવડે પોતાના બંને પગ કાપી નાંખી તે શ્રેણી મરણ પામ્યો. પછી રાજાએ ધર્મનંદને બોલાવી પૂછયું કે-“હે શ્રેષ્ઠી! તમે તે કેશો કેમ ન લીધી ?” તેણે જવાબ આપ્યો કે- “તે લેવાથી મારા બે વ્રતનો ભંગ થતો હતો. એક મારે ચોરીનો નિયમ છે, અને બીજું મારે પરિગ્રહનું પ્રમાણ છે. તેથી તે લેવાથી બને વ્રતનો ભંગ થાય તેમ હતું, તથા અધિકરણના ભયને લીધે તેઓને મેં તેનું રહસ્ય કહ્યું નહીં.” તે સાંભળી-“અહો! તું ખરેખર ધર્મનંદ છે.” એમ કહી રાજાએ તેને સત્કાર કરી તેને વિદાય કર્યો. આવા પ્રકારનો ત્રાજુવ્યવહારી ભાવ શ્રાવક આલોક અને પરલોકના કલ્યાણનું સ્થાન થાય છે.
હવે ભાવશ્રાવકનું પાંચમું લક્ષણ કહે છે.
सेवाए कारणेण य, संपायणभावो गुरुजणस्स । सुस्सूसणं कुणतो, गुरुसुस्सूसो हवइ चउहा ॥ ४६ ।।
મૂલાથ–પોતે સેવા કરવાથી ૧, બીજાને સેવામાં પ્રવર્તાવવાથી ૨, ઔષધાદિક આપવાથી ૩, અને ભાવથી એટલે ચિત્તમાં બહુ માન કરવાથી ૪. ગુરૂજનની સેવા કરતે શ્રાવક ચાર પ્રકારે ગુરૂશુશ્રષક કહેવાય છે.
ટીકા–સેવા એટલે પર્ય પાસનાવડે ૧, કારણ એટલે અન્ય જનને સેવામાં પ્રવર્તાવવાવડે ૨, સંપાદન એટલે ગુરૂને એષધાદિક આપવું તે ૩, અને ભાવ એટલે ચિત્તને વિષે બહુમાન ૪ આ બેને આશ્રીને એટલે કે સંપાદનથી અને ભાવથી ગુરૂ જનની
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ એટલે પૂજ્યવર્ગની (સેવા કરતો) અહીં જે કે માતા પિતા વિગેરે પણુ ગુરૂ કહેવાય છે, તે પણ ધર્મને અધિકાર હોવાથી અહીં ગુરૂ શબ્દ કરીને આચાર્ય વગેરે જ કહેલા છે. તેથી તેમને આશ્રીને જ ગુરૂશુમૂષકની વ્યાખ્યા કરવી. ગુરૂનું લક્ષણ આ પ્રમાણે કહેલું છે. – ધર્મને જાણનાર, ધર્મને કરનાર, નિરંતર ધર્મને પ્રવર્તાવનાર તથા પ્રાણુઓને ધર્મશાસ્ત્રને ઉપદેશ કરનાર ગુરૂ કહેવાય છે.” તથા–“સારા રૂપવાળ ઓજસ્વી-તેજસ્વી, (જેને દીઠા ગતમાદિક મહાપુરૂષ સાંભરે તે) યુગપ્રધાન આગમને જાણનાર (જે કાળે જેટલું આગમ વર્તતું હોય તેને જાણનાર), મધુર વચનવાળા, ગંભીર, બુદ્ધિમાન અને ધર્મનો ઉપદેશ આપવામાં તત્પર આટલા ગુણવાળા આચાર્ય હોય છે. ” તથા–“ અપરિસાવી (ગુપ્તવાત પ્રકાશ ન કરે તેવા), સૈમ્ય-સુંદર મૂતિ વાળા, સંગ્રહશીળ -ઉપધિ વિગેરેને સંગ્રહ કરનાર, અભિગ્રહ ધારણ કરવાની મતિવાળા, અન્યની નિંદા નહીં કરનાર, ચપળતા રહિત-સ્થિર ચિત્તવાળા અને પ્રસન્ન હૃદયવાળા ગુરૂ હોય છે.” તથા આચાર્યના ૩૬ ગુણો આ રીતે કહ્યા છે. સંવિગ્ન વૈરાગ્યવાળા ૧, મધ્યસ્થ ૨, શાંત ૩, મૃદુ-સ્વભાવે કમળ ૪, જુ-સરળ પ્રકૃતિવાળા ૫, સંતોષી ૬, ગીતાર્થ, ૭, જેણે
ગોદહન કર્યું હોય તે ૮, અન્યના ભાવ (અભિપ્રાય) ને જાણનાર ૯ લબ્ધિવાળા, ૧૦, દશનીય ૧૧, આદેય નામ કર્મવાળા ૧૨, બુદ્ધિમાન ૧૩, વિજ્ઞાન (કળા) વાન ૧૪, નીરોગી ૧૫, વાદ કરવામાં કુશળ ૧૬, નિમિત્તશાસ્ત્ર જાણનાર ૧૭, ઓજસ્વી-પરાક્રમી ૧૮, પરેપકારી ૧૮, ધારણામાં બળવાન-નિપુણર૦, બહુદષ્ટ-જેણે ઘણું જાણ્યું જોયું હોય તે (અથવા દીર્ધદષ્ટિવાળા) ૨૧, નયમાં નિપુણ ૨૨, પ્રિય વચન બોલનાર ૨૩, સુંદર સ્વરવાળા ૨૪, તપ કરવામાં તત્પર ૨૫, સંદર શરીરવાળા ૨૬, સારી બુદ્ધિવાળા ર૭, ત્યાગી-દાતાર ગુણવાળા ૨૮, નિરંતર આનંદમાં રહેનાર ૨૯ ચાખા-શુદ્ધ મનવાળા ૬૦, ગંભીર ૩૧, અનુવતી–ગચ્છ સામુદાયાદિ ભવ્ય જનોનું હિત
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ શુભૂષકનું સ્વરૂપ.
(૧૧૭) થાય એમ સમયાનુકૂળ ચાલનાર ૩૨, પ્રતિપન્ન પાલક-જે કાંઈ અંગીકાર કર્યું હોય તેનું પાલન કરનાર ૩૩, સ્થિર ૩૪, ધીર ૩૫ અને ઉચિતને જાણનાર ૩૬ આ છગીશ સૂરિના ગુણે સિદ્ધાંતમાં કહેલા છે. આ પ્રમાણે આગમમાં કહેલા ગુણવાળા ગુરૂજન, અહીં જન શબ્દ મૂક્યો છે. તે બહુવચન જણાવવા માટે છે, તેથી કરીને જે કઈ આવા ગુણવાળા હોય તે સર્વે ગુરૂજન કહેવાય છે, તેવા ગુરૂજનની શુશ્રષાને -સેવાને કરનાર શ્રાવક ગુરૂશુશ્રુષક કહેવાય છે. તે ઉપર કહેલા ચાર પ્રકાર છે. ૯
–૪ – તે ચાર પ્રકારના ભાવાર્થને સૂત્રકાર જ કહે છે.
सेवति कालम्मि गुरुं, अकुणंतो ज्झाणजोगवाघायं । सय वनवायकरणा, अनेवि पवत्तई तत्थ ॥ ५० ॥
મૂલાઈ–ગુરૂને યોગ્ય કાળે તેના ધ્યાન અને યુગમાં અંતરાયવિગ્ન કર્યા વિના સેવે. તથા નિત્ય તેના સદ્દગુણનું કીર્તન કરીને બીજાઓને પણ તેમાં-ગુરૂની સેવામાં પ્રવર્તાવે. ૨
ટીકાથ-કાળે એટલે પ્રતિક્રમણ અને શ્રવણાદિકના હેતુ રૂપ અવસરે ગુરૂની સેવા કરે. કેવી રીતે ? ધ્યાન એટલે ધર્મધ્યાનાદિક અને યોગ એટલે પ્રત્યુપેક્ષણ, ભેજન વિગેરે, તેમના વ્યાઘાત એટલે અંતરાયને કર્યા વિના સેવે, કારણ કે સાધુઓને આગમમાં આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપ્યો છે કે-“જિનશાસનને વિષે ગે ગે એટલે પડિલેહન, ભેજન વિગેરે દરેક પેગોને પ્રયોગ કરવાથી દુખને-કર્મને ક્ષય થાય છે. તેથી તે યુગો પરસ્પર બાધા ન આવે તેમ અસપત્ન (નિષ્કટક) પણે કરવા લાયક છે.” આ શુશ્રષા નામને પહેલે ભેટ થયો. ૧. તથા સદા વર્ણવાદ કરવાથી એટલે નિત્ય (ગુરૂન) સત્ય શાનું કીર્તન કરવાથી તે સેવામાં બીજા પ્રમાદીઓને પણ પ્રવર્તાવે
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૧)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
છે. તે ગુણ કીર્તન આ પ્રમાણે-“મનુષ્યપણું, ઉત્તમ ધર્મ અને જ્ઞાનાદિકથી યુકત ગુરૂ આ સામગ્રી મળવી અત્યંત દુર્લભ છે, માટે તું આત્માનું હિત જાણ. આવા મહાત્મા ગુરૂ ધન્ય મનુષ્યની જ દષ્ટિગેચર થાય છે. આનું સમગ્ર સુખકારક વચનામૃત ધન્ય મનુષ્ય જ પીયે છે. આ મહામુનિના ઉપદેશરૂપી રસાયણ નહીં કરવાથી પ્રાપ્ત થઈને નષ્ટ થયેલા નિધાનની જેમ પાછળથી પશ્ચાત્તાપ થશે.” ઇત્યાદિ. આ બીજે શુશ્રષાને વિધિ કહ્યો. ૨. ૫૦
–
– હવે ત્રીજે અને ચોથે ભેદ કહે છે.
भोसहभेसाई, सोय परओ य संपणामेइ । सइ बहु मनेइ गुरुं, भावं चणुवत्तए तस्स ॥ ५१ ।।
મૂલાથ–પતે ગુરૂને ઔષધ ભૈષજ્ય વિગેરે આપે તથા બીજા પાસે અપેવે ૩. તથા હમેશાં ગુરૂનું બહૂમાન કરે અને તેના ભાવને (ચિત્તની વૃત્તિને) અનુસરે. ૪
ટીકાથે એક વસ્તુથી બનેલું અથવા જેને બહારથી ઉપયોગ થાય તે ઔષધ કહેવાય છે, અને ઘણું વસ્તુઓના સંયોગથી બનેલું અથવા જેને અંદર એટલે ખાવામાં ઉપયોગ થતો હોય તે ભેષજ્ય કહેવાય છે. મૂળમાં મૈષક રિએ પદમાં આદિ શબ્દ છે તેથી બીજી પણ ચારિત્રને ઉપકાર કરનારી વસ્તુઓ રાત-પિતે દાન કરીને તથા પરત બીજા પાસે દાન કરાવીને ગુરૂને પ્રાપ્ત કરે, કહ્યું છે કે
અન્ન, પાણી, ઘણા પ્રકારનું ઓષધ, ધર્મધ્વજ (એ), કામળી, વસ્ત્ર, પાત્ર, ઉપાશ્રય, વિવિધ પ્રકારના દાંડા વિગેરે ધર્મના ઉપકરણ, ઉત્તમ પુસ્તક, પીઠ વિગેરે તથા બીજું જે કાંઈ ચારિત્રધર્મને યેગ્ય હોય તે સર્વ વસ્તુ વિચક્ષણ દાતાર પુરૂષાએ મોક્ષના અથી ભિક્ષુને
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂશુશ્રષા ઉપર સંપ્રતિ રાજાની કથા (૧૧૯) આપવા ગ્ય છે.” તથા–“મન, વચન અને કાયાની ગુપ્તિવાળા મુનિઓને જે મનુષ્ય ઔષધાદિક આપે છે, તે ભવે ભવે શુદ્ધ અધ્ય. વસાયના (બોધિના) વિસ્તારને પામે છે, તથા નીરોગી થાય છે.” આ પ્રમાણે સંપાદન નામનો ત્રીજો શુશ્રષાને પ્રકાર જાણ. ૩. તથા સદા ગુરૂનું બહુમાન કરે એટલે મનની પ્રસન્નતાપૂર્વક લાધા કરે અને તે ગુરૂના ભાવને-ચિત્તવૃત્તિને અનુસરે અનુકૂળ વ્યાપાર કરે, અર્થાત્ તેને જે અસંમત-અરૂચતું હોય તે આચરે નહીં. કહ્યું છે કે-“ગુરૂ કોધવાળા થાય તે નમસ્કારપૂર્વક તેની સ્તુતિ કરે, તેને જે ઇષ્ટ હોય તેના પર પ્રેમ રાખે, તેને જે છેષી હોય તેના પર દ્વેષ કરે, તેને ઉપયોગી વસ્તુનું દાન આપે, તથા તેના ઉપકારનું કીર્તન કરે. આ સર્વ મંત્ર અને મૂળ ( ચૂર્ણ ) વિનાનું વશીકરણ છે.” અન્ય સ્થળે પણ કહ્યું છે કે- “ ગુરૂ કદાચ આજ્ઞા કરે કે-આ સર્પને આંગળીઓ ભરીને માપ કર, અથવા તેના દાંતના સમૂહને ગણ. આવી આજ્ઞા થતાંજ ઈચ્છ-ઈચ્છું છું અને થાત્ બહુ સારું એમ કહી આજ્ઞાને સ્વીકાર કરે અને “તેમ કરવાથી શું કાર્ય છે ? તે ગુરૂ જાણે એમ મનમાં વિચારે” આ પ્રમાણે ગુરૂના મનને અનુસરવું. એ ચોથો શુશ્રષાને ભેદ થયા. ૪.
સંપ્રતિ રાજાનું દૃષ્ટાંત.
| કઈ વખત વિહારના કમથી સુહસ્તિ સૂરિ પરિવાર સહિત કૌશાંબી નગરીમાં પધાર્યા. તે વખતે ત્યાં મેટે દુષ્કાળ વર્તતે હતે. તેથી બીજા ભિક્ષુકને ભિક્ષા મળતી નહતી. પરંતુ સાધુઓને ધનાઉચના ઘરમાંથી સંપૂર્ણ ગોચરી મળતી હતી. એકદા કઈ રંક ભીખારીએ ધનિકના ગૃહમાં સાધુઓને આદરપૂર્વક ભિક્ષા મળતી જોઈ, તેથી તે રંક જ્યારે તે સાધુઓ ભિક્ષા લઈને પાછા ફર્યા ત્યારે તેમની આગળ જઈને તેમના પગમાં પડી પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો કે“હે મુનિઓ ! તમે પુણ્યવંત છે, તેથી તમને સર્વ વસ્તુ સર્વે ઠેકા
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ણેથી મળે છે તે તેમાંથી મને ર ંકને કાંઇક આપે..” સાધુઓએ જવાબ આચ્ચે કે- અમે આમાંથી આપી શકતા નથી. આ ખાખત અમારા ગુરૂ જાશે. ’” તે સાંભળી તે રક તેએની જ સાથે તેમના ગુરૂ પાસે ગયા, અને તે જ પ્રમાણે તેણે ગુરૂપાસે યાચના કરી. ત્યારે ગુરૂએ તેને કહ્યું કે-“ હે ભદ્ર જો તુ પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કરે તેા તારી જે ઇચ્છા હાય તે આપીએ. પર ંતુ ગૃહસ્થાશ્રમીને કાંઈ પણ આપી શકાતુ નથી.” તે સાંભળી તેણે ગુરૂનુ વચન અંગીકાર કર્યું. ત્યારે ગુરૂએ લાભ જોઇ તેને પ્રવ્રજ્યા આપી. પછી તેને ઇચ્છા પ્રમાણે સ્નિગ્ધ મધુર આહાર ખવરાવ્યેા. તેથી તે તુષ્ટમાન થયા, અને વિચાર કરવા લાગ્યા કે “ અહા ! આ ધર્મ બહુ સુંદર છે, તથા આ ગુરૂમહારાજ પણ ઉત્તમ ચરિત્રવાળા, સર્વ પ્રાણીઓને વત્સલ, દયાળુ અને મહા પ્રભાવવાળા છે, કે જેઓએ હું નિગીને વિષે શિરામણ છતાં મારા ઉપર આટલા મધા ઉપકાર કર્યાં. ’’ આ પ્રમાણે શુભ પરિણામવાળા અને અવ્યક્ત સામાયિક વ્રતવાળા તે મધ્યરાત્રિને સમયે વિરુચિકાના વ્યાધિથી મરણ પામ્યા. ત્યારપછી તે કયાં ઉત્પન્ન થયા ? તે કહે છે —
પાટલીપુત્ર નગરમાં ચડ્યુસના પાત્ર અને બિંદુસાર રાજાના પુત્ર અશાકશ્રી નામે રાજા હતા. તેને કૃણાલ નામે પુત્ર હતુ. તે પેાતાના પ્રાણથી પણ અધિક પ્રિય હતા. તેની પરના સ્નેહના અતિશયને લીધે પિતાએ તેને ખાલ્યાવસ્થામાં જ યુવરાજપદે સ્થાપન કર્યાં હતા. અને તેને કુમારભુક્તિને માટે ઉજ્જયિની નગરી આપી ( સપત્ની માતાના ભયથી ) તેને ત્યાંજ રાખ્યા હતા. તથા તેના પિતા સેવક પુરૂષદ્વારા હમેશાં તેના કુશળ સમાચાર મગાવતા હતા. તેમ જ તેને પ્રસન્નતાથી ઉત્તમ વસ્તુઓ માકલતા હતા. એકદા તે કુમારને કળ! ગ્રહણ કરવામાં ચેાગ્ય થયા જાણી રાજાએ પ્રધાન પુરૂષ ઉપર લેખ લખ્યા તેમાં ‘ પીયતાં માર:’-‘કુમારને ભણાવવે.’ હત્યાદિક લખી તે લેખ અધ કર્યા વિના ત્યાં જ મૂકીને રાજા શરીરચિતાને માટે ઉઠ્યો. તે અવસરે કુમારની સપત્ની માતા ત્યાં આવી · આ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂશુશ્રષા ઉપર સંપ્રતિ રાજાની કથા. (૧૨૧ ) લેખમાં શું લખ્યું છે?” એમ વિચારી જૈતુકથી તેણુએ તે લેખ વાં. તે વખતે ઇર્ષ્યાને લીધે આંગળીના નખ વડે નેત્રમાંથી કાજળ કાઢી અકારના ઉપર અનુસ્વાર કરી શીધ્રપણે તે ત્યાંથી જતી રહી. પછી રાજા આવ્યા ત્યારે તેણે ફરી વાંચ્યા વિના જ તેને બંધ કરી સેવક જનની સાથે કુમારને તે લેખ મોકલ્યા. કુમારે પણ વાંચીને પ્રધાનને કહ્યું-“રાજાના આદેશ પ્રમાણે કરો. મને જલદી અંધ કરો.” તેઓ બેલ્યા- રાજાને આવો આદેશ સંભવતો નથી. તેથી અમે ફરી પૂછી તેની ખાત્રી કરીએ.” ત્યારે કુમાર બેલ્યો કે-“ મર્ય વંશમાં અત્યારસુધી કેઈએ પિતાની આજ્ઞાનું ખંડન કર્યું નથી. તે આ પિતાની પ્રગટ આજ્ઞાને હું અન્યથા કેમ કરૂં?” એમ બોલતા તે કુણાલ કુમારે પ્રધાને એ નિષેધ કર્યા છતાં પણ અગ્નિથી તપાવેલી શલાકાને નેત્રોમાં આંજી તેને નાશ કર્યો. તે વૃત્તાંત સાંભળી રાજાએ
આ દેષ મારે જ છે.” એમ ધારી મેટે પશ્ચાત્તાપ કર્યો. પછી તે રાજ્યને અયોગ્ય થયે જાણી પિતાએ તેને સારું ગામ આપી તેને
સ્વામી કર્યો. ત્યાં તે સુખેથી રહ્યો. તે ગીતકળામાં ઘણે નિપુણ હોવાથી તેના જ અભ્યાસમાં કાળ નિર્ગમન કરવા લાગ્યા.
એકદા પૂર્વે કહેલે રંક તે કુણાલની ભાર્યાની કુક્ષિમાં ઉત્પન્ન થયે. તે વખતે તેણીએ ઉત્તમ સ્વમ જેયું, તેથી કુણાલે ઉત્તમ પુત્રને લાભ થશે એમ ધારી વિચાર્યું કે-“જે પિતા પ્રસન્ન થશે તો કેઈપણ વખત મારે પુત્ર રાજા થશે. તેથી કરીને પિતાનું આરાધન કરવાને કાંઈક પ્રયત્ન કરું.” એમ વિચારી ઉપાયને નિશ્ચય કરી તે પ્રિયા સહિત પાટલીપુરમાં ગયા. ત્યાં પોતાની ગીતકળાવડે પુરજનેને વશ કરવા લાગ્યા. તેથી નિર્દોષ ગીતવિદ્યારૂપી વાવડે ગંધને પણ ગર્વરૂપી પર્વતેને ચૂર્ણ કરી અત્યંત પ્રસિદ્ધિને પામે. તે સાંભળી કૌતુકથી રાજાએ ગીત સાંભળવા માટે તેને બેલાવ્યું. તે વખતે કોઈએ રાજાને કહ્યું કે-“હે દેવ! અમૃત જેવું સુંદર તેનું ગીત છે, તે સત્ય છે. પરંતુ તે નેત્ર રહિત હોવાથી આપને જોવા લાયક નથી.” તે
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
સાંભળી પડદાને આંતરે રહી તેની પાસે ગીત ગવરાવવું” એમ કહી રાજાએ તેને બેલા. તે આવી ગીત ગાવા લાગ્યો. તે સાંભળી હૃદયમાં હર્ષ પામી રાજાએ કહ્યું કે-“હે ગાયક ! તે બહુ સારૂં ગાયું છે. માટે કાંઈક વરદાન માગ.” આ અવસરે જ કુણાલને તેના સેવકે વધામણી આપી કે-“તમારી સ્ત્રીએ દેવકુમાર જે પુત્ર પ્રસવ્ય છે.” આ અવસર જાણીને કુણાલે ગીતમાં ગાયું કે-“ચંદ્રગુપ્તને પ્રપત્ર, બિંદુસારને પત્ર અને અશકશ્રીને પુત્ર અંધ કાગણી યાચે છે. તે સાંભળી “અહો ! શું આ કુણાલ છે?” એમ ઉત્કંઠાથી બેલી પડદાને દૂર કરી રાજાએ તેને આલિંગન કર્યું, પોતાના ઉત્સંગમાં બેસાડ્યો, અને કહ્યું કે-“હે વત્સ! તે અત્યંત તુચ્છ યાચના કેમ કરી?” ત્યારે મંત્રીએ રાજાને કહ્યું કે “હે દેવ!તમારા વંશમાં કાગણ શબ્દ કરીને રાજ્ય કહેવામાં આવે છે, તે તેણે તુચ્છયાચના કરી કેમ કહેવાય?"તે સાંભળી રાજાએ કુમારને કહ્યું-“હે વત્સ!તું રાજ્યને ઉચિત નથી. તે શું રાજ્યને લાયક તારે પુત્ર છે? કે જેથી તું આવી પ્રાર્થના કરે છે?” કુણાલે કહ્યું—“હા. મારે પુત્ર છે. પણ તે રાતિ એટલે હમણાં જ જમ્યા છે.” રાજાએ કહ્યું—“જે એમ છે તે મેં તેને રાજ્ય આપ્યું.” ત્યાર પછી દશ દિવસ વિત્યા ત્યારે રાજાએ તેનું સંપ્રતિ ના પાડી તેને રાજ્યાભિષેક કર્યો. પછી મંત્રી વિગેરેને તે પુત્ર સેંપી અશકશ્રી રાજાએ પોતાનું પલક હિત સાધ્યું. ત્યારપછી પૂર્વ જન્મમાં ઉપાર્જન કરેલા પુણ્યના પ્રભાવથી તેની શરીર સંપત્તિ અને રાજ્ય લક્ષમી વૃદ્ધિ પામી તે રૂપ અને લાવણ્ય વડે સંપૂર્ણ
યુવાવસ્થા પામે. - એકદા તે સંપ્રતિ રાજા પોતાના મહેલના ગવાક્ષમાં બેઠે હતે. તેવામાં જિનેશ્વરને રથની સાથે મહેલની સમીપે આવેલા, રાજમાર્ગ ઉપર રહેલા, ગ્રહસમૂહથી પરિવરેલા ચંદ્રની જેમ અને કમળવચનની મધ્યે રહેલા હંસની જેમ ચતુર્વિધ સંઘથી પરિવરેલા, અને વિહારના અનુક્રમથી આવેલા પૂજ્ય આર્યસહસ્તી આચાર્યને જોયા. તરતજ
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂશુશ્રષા ઉપર સંપ્રતિ રાજાના કથા.
(૧૨૩)
કેઈ પણ ઠેકાણે મેં આ સાધુને પૂર્વે જેયા છે.” એમ તર્ક વિતર્ક કરવાથી રાજાને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, અને તેણે ગુરૂને ઓળખ્યા. તેથી તે રાજા મનમાં અપાર હર્ષથી પૂર્ણ થઈ સામગ્રી સહિત ગુરૂની સમીપે ગયે, નમ્રતા સહિત તેના ચરણ કમળને નમે, અને વારંવાર પોતાના કપાળ વડે ગુરૂના ચરણને સ્પર્શ કરી હર્ષના જળ વડે નેત્રને ભરપૂર કરી પૂછવા લાગે કે–“હે ભગવન! સામાયિક ચારિત્રનું શું ફળ?” ગુરૂએ જવાબ આપ્યો-“હે રાજન ! અવ્યક્ત સામાયિકથી રાજાદિકની સમૃદ્ધિનું ફળ મળે છે, અને વ્યકત સામાયિકનું ફળ મોક્ષ અથવા સ્વર્ગ છે.” તે સાંભળી રાજાને ખાત્રી થઈ તેથી તેણે ફરી પ્રણામ કરી પૂછયું કે શું આપ પૂજ્ય મને ઓળખો છે કે નહીં ? ” ગુરૂએ ઉપગ આપી કહ્યું કે –“અમે તમને સારી રીતે ઓળખીયે છીયે. તમે પૂર્વ ભવે કૌશાંબી નગરીમાં એક દિવસ મારા શિષ્ય હતા, અને અત્યારે સંપ્રતિ નામના રાજા થયા છે.” તે સાંભળી “અહો ! ભગવાનનું જ્ઞાન તો અતિશય આશ્ચર્ય કારક છે.” એમ વિચારી તુષ્ટમાન થઈ હાથ જોડી રાજાએ ફરીથી કહ્યું કે–“તો હે ભગવન્! મને આજ્ઞા આપો હવે હું શું કરું ?” ગુરૂએ કહ્યું—“હે રાજન ! સાધુધર્મ કે શ્રાવકધર્મને અંગીકાર કરે.” ત્યારે વિચાર કરી રાજા અણુવ્રત અને ગુણવ્રતને અંગીકાર કરી શ્રાવક થયે. ત્યારથી આરંભીને રાજા બહુમાન પૂર્વક ગુરૂની સેવા કરવા લાગ્યું. તેણે ગુરૂના ઉપદેશથી ઘણાં ચૈત્ય કરાવ્યાં, પોતાના રાજ્યમાં રથયાત્રામાં પ્રવર્તાવી, સામંત રાજાઓને પ્રતિબોધ પમાડયા, તેઓને પણ ચેત્યભવન કરાવવામાં પ્રવર્તાવ્યા, સાધુઓને દાનાદિક વાત્સલ્ય કર્યું, તથા સાધર્મિક જનોને અત્યંત ઉન્નતિ પમાડયા. ઘણું છે કહેવું? અનાર્ય દેશોમાં પણ તેણે લોકોને ઉપશમ પમાડયા કે જેથી તે દેશમાં પણ સાધુઓ સુખે કરીને વિચરવા લાગ્યા.
એકદા દુષ્કાળને સમયે રાજાએ વિચાર કર્યો કે–“મારે પિંડ સાધુઓના ઉપકારમાં આવતા નથી, તે પણ કાંઈ પણ ઉપાય કરીને
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૪ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ,
66
તેમના ઉપકાર કરૂં. ” એમ વિચારી દીનાદિકને નિમિત્તે તેણે દાનશાળાઓ કરાવી, અને તેના નિયેાગી પુરૂષાને કહ્યું કે— અહીંદીનાદિકને દાન આપતાં જેટલું વધે તેટલું મેં તમનેજ આપ્યું છે-તેના માલિક તમેજ છે. પરંતુ તે અન્ન તમારે સાધુઓને વડારાવવું. અને તેનું જે મૂલ્ય થશે તે હું' તમને આપીશ.” તથા બીજા કોઇ, સુખડીયા, ઘી વાળા, ગાળવાળા તથા સાથવા વેચનાર વિગેરેને પણ રાજાએ તેજ પ્રમાણે કહ્યું. તેથી તે સવે ઇચ્છા પ્રમાણે સાધુઓને માગ્યુ તથા નહીં માગ્યું એવું પણ સ આપવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે પ્રભુત પુણ્યના સમૂહ ઉપાર્જન કરી પૃથ્વી મંડળને જિન ચૈત્યાથી મડિત કરી સમ્યક્ પ્રકારે શ્રાદ્ધ ધર્મની આરાધના કરી અંતે તે સ ંપ્રતિ રાજા સમાધિ મરણ પામો દેવલાકમાં ગયા. આવી રીતે ગુરૂની શુશ્રુષા કરનાર ભાવ શ્રાવક હાય છે.
---
- ૪ -
ભાવ શ્રાવકનું પાંચમું લક્ષણ કહ્યુ હવે છઠ્ઠું લક્ષણ કહે છે
सुत्थे यता, उस्सग्गववाय भाववहारे ।
जो कुसलत्तं पत्तो, पवयणकुसलो त छद्धा ॥ ५२ ॥ —સૂત્ર, અર્થ, ઉત્સ, અપવાદ, ભાવ અને વ્યવહાર એ છ બાબતમાં જે કુશળપણુ પામેલા હાય તે પ્રવચન કુરાળ
મૂલા
કહેવાય છે.
ટીકા —અહીં જે પ્રકૃષ્ટ વચન તે પ્રવચન એટલે આગમ કહેવાય છે. તે સૂગ વિગેરે છ પ્રકારે છે. તેથી તેને આશ્રીને જે કુશળપણ તે પણ છ પ્રકારનુ છે, અને તેના સંબંધથી કુશળ પણ છ પ્રકારે જ થાય છે. તે જ કહે છે—સૂત્રે એટલે સૂગના વિષયમાં ૧ જે કુશળ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન કુશળજું સ્વરૂપ.
પણાને પામ્યો હેય, એમ દરેક ઠેકાણે કહેવું. તથા મળે એટલે સૂચના અર્થના વિષયમાં ૨, ૨ શબ્દનો અર્થ અહીં સમુરચય થાય છે. તથા તેજ પ્રકારે ઉત્સર્ગ એટલે સામાન્ય વચનના વિષયમાં ૩, અપવાદ એટલે વિશેષ વાક્યના વિષયમાં ૪, ભાવમાં એટલે નિશ્ચય નયના અભિપ્રાયમાં ૫, અને વ્યવહારમાં એટલે ગીતાર્થે આચરણ કરેલા વ્યવહારમાં ૬, અહીં મૂળમાં ઉત્સર્ગ, અપવાદ, ભાવ અને વ્યવહાર એ ઠેકાણે સમાહાર ઠંદ્વ સમાસ હોવાથી સમાસને છેડે એક વચન કરેલું છે, તો પણ અહીં વ્યાખ્યાનમાં જે પૃથ પૃથક્ સપ્તમી વિભક્તિને અર્થ કર્યો છે તે બાળ જીના બેધને માટે કર્યો છે. આ છને વિષે સદ્ગુરૂની કૃપાથી જે કુશળપણને પામ્યા હોય તે પ્રવચનકુશળ છ પ્રકારે કહેવાય છે.
ઉપર કહેલા છ પ્રકારના ભાવાર્થને પ્રકરણકાર
પોતે જ કહે છે
उचियमहिजइ सुत्तं, सुणइ तयत्थं तहा सुतित्थम्मि । उस्सग्गवायाणं, विसयविभागं वियाणाइ ॥ ५३ ॥ वहई सइ पक्खवायं, विहिसारे सव्वधम्मणुट्ठाणे । देसद्धादणुरूवं, जाणइ गीयत्थर्ववहारं ॥ ५४॥
મૂલાથ–શ્રાવક યોગ્ય સૂત્રને ભણે છે ૧, તથા સુગુરૂની પાસે તેને અર્થ સાંભળે છે ૨, ઉત્સર્ગ અને અપવાદના વિષયને વિભાગ જાણે છે ૪,વિધિ છે પ્રધાન જેમાં એવી સર્વ ધર્મક્રિયામાં હમેશાં યક્ષપાત કરે છે, ૫ તથા દેશ કાળને અનુસરી ગીતાર્થના વ્યવહારને જાણે છે. ૬.
ટીકાથ-શ્રાવકની ભૂમિકાને યોગ્ય અષ્ટ પ્રવચન માતૃકાથી
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૨૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ, આરંભીને જીવનિકા નામના અધ્યયન સુધીનાં સૂત્રને ભણે છે તે વિષે કહ્યું છે કે–“રાજમાઇsafજચંતા મા જ વરરર” શ્રાવકને સૂત્રથી અને અર્થથી (બંનેથી) પ્રવચનમાતૃકાને આરંભને ષજીવનિકા પર્યત ગ્રહણ શિક્ષા છે એટલે ભણવાનું છે” આ વચન ઉત્તમ શ્રાવકને આશ્રીને કહ્યું છે. પરંતુ સામાન્ય શ્રાવકને તો સંગ્રહણી, કર્મ ગ્રંથ, ઉપદેશમાળા વિગેરે પ્રકરણેના સમૂહ તથા આચાર્યાદિકે પ્રસન્નતાથી કહેલા બીજા ગ્રંથ પણ ભણવાના છે. આ પ્રમાણે શ્રાવક સૂત્રને વિષે કુશળતાને પામે છે. ૧. તથા તે જ પ્રમાણે એટલે પોતાની ભૂમિકાના ઉચિતપણાએ કરીને સુતીર્થની પાસે એટલે સુગુરૂની પાસે સૂત્રના અર્થને સાંભળે છે તે વિષે કહ્યું છે કે “તીર્થને વિષે (પાસે) વિધિ પ્રમાણે સૂત્ર અને તેના અર્થનું ગ્રહણ કરવું, અહીં તીર્થ એટલે સૂત્ર અને અર્થ બન્નેને જાણનાર ગુરૂ સમજવા અને વિધિ એટલે વિનય વિગેરે ઉચિતપણું કરવું તે” ઇત્યાદિ. આ કહેવાથી યતિને અને શ્રાવકને ગુરૂની સમીપે જ સૂત્ર અને તેનો અર્થ ગ્રહણ કરે એગ્ય છે એમ સૂચવ્યું છે. કારણ કે કહ્યું છે કે “શાસ્ત્રમાં કહેલી સર્વ ક્રિયાઓ ગુરૂને જ આધીન છે, તેથી કરીને હિતની ઈચ્છાવાળાએ ગુરૂની આ રાધનામાં તત્પર થવું.” આ પ્રમાણે બીજી અર્થની કુશળતા કહી. ૨. તથા જિનમતને વિષે પ્રસિદ્ધ એવા ઉત્સર્ગ અને અપવાદના વિષયને વિભાગ વિશેષે કરીને જાણે છે. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે કેવળ ઉત્સ
નું જ અવલંબન કરવું એમ નથી, તેમજ કેવળ અપવાદ માર્ગને જ પ્રમાણરૂપ ગણવો એમ પણ નથી. પરંતુ ગુરૂના ઉપદેશથી તે બન્નેને અવસર જાણવો જોઈએ. કહ્યું છે કે–“ઉંચાની અપેક્ષાએ નીચાની પ્રસિદ્ધિ છે, અને નીચાની અપેક્ષાએ ઉંચાની પ્રસિદ્ધિ છે, તે જ પ્રમાણે અન્યોન્યની અપેક્ષાએ ઉત્સર્ગ અને અપવાદ બંને તુલ્ય છે. દ્રવ્યાદિકે કરીને યુક્ત (સમર્થ) પુરૂષને ઉત્સર્ગ માર્ગને આશ્રી અનુષ્ઠાન કરવું તે એગ્ય છે, અને દ્રવ્યાદિકથી રહિત જનને અપવાદ
૧ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન કુશળતું સ્વરૂપ.
(૧૭)
સેવ એગ્ય છે, આ પ્રમાણે ઉત્સર્ગ તથા અપવાદને જાણુને અવસર પ્રમાણે ઉચિત વિધિએ કરીને મુનિ જનને પથ્યાદિક દેવામાં પ્રવતે છે. તે માટે કહ્યું છે કે –“પ્રાશુક અને એષણીય આહાર હોય છતાં પણ તે બીજાથી ઉપહાસ થયેલ હોય, અથવા ખરીદવામાં આવ્યો હોય અથવા દુર્ગધ મિશ્રીત હોય તેવા આહારના આધાકમી દેષ થકી જયણાએ વર્તવું." ઇત્યાદિ. એક સાથે બે કુશળતા કહેવાથી ત્રીજી અને ચેથી કુશળતા કહી. ૩. ૪. તથા ભાવ એટલે નિશ્ચયવાળે પરિણામ તેને વિષે કુશળતા આ પ્રમાણે–વિધિસાર એટલે જેમાં વિધિજ પ્રધાન છે એવા દેવવંદન, ગુરૂવંદન, અને દાનધર્મ વિગેરે સર્વ ધર્મના અનુષ્ઠાનમાં હમેશાં પક્ષપાત એટલે બહુમાન ધારણ કરે. ભાવાર્થ એ છે જે-વિધિ પ્રમાણે ક્રિયા કરનાર અન્ય જનને બહુ માને-તેની પ્રશંસા અનુમોદનાદિક કરે, તથા પોતે શક્તિ પ્રમાણે વિધિપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે. શક્તિ ન હોય તોપણ ક્રિયાનુષ્ઠાનના મારથ ત્યાગ ન કરે. આ રીતે કરવાથી પણ તે આરાધક જ કહેવાય છે, આ પ્રમાણે નિશ્ચય નયને અભિપ્રાય છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે “જેઓએ સમગ્ર ગણિપિટક (બાર અંગ) ને સાર ખેંચી કાઢયો છે, તથા જેઓ નિશ્ચય નયને અવલંબન કરનારા છે, તે મુનિઓ પરિણામ ( મનના ભાવ) ને જ પરમ રહસ્યરૂપ અને પ્રમાણભૂત માને છે, તેથી કરીને બુદ્ધિમાન પુરૂષે સર્વ પ્રયત્ન કરીને નિરંતર પરલેકના હિતને માટે ગુરૂના યોગ થકી શુદ્ધ ભાવ ધારણ કર.” આ પ્રમાણે કરનાર શ્રાવક ભાવકુશળ કહેવાય છે. ૫. તથા દેશ એટલે સારી સ્થિતિવાળો કે નબળી સ્થિતિવાળો વિગેરે, કાળ એટલે સુકાળ કે દુષ્કાળ વિગેરે, ગાથામાં આદિ શબ્દ છે તેથી દ્રવ્ય એટલે સુલભ કે દુર્લભ વસ્તુ વિગેર અને ભાવ એટલે હર્ષયુક્ત કે ખેદયુક્ત વિગેરે આ પ્રમાણે દેશ, કાળ, દ્રવ્ય અને ભાવને એવા ગીતાર્થના વ્યવહારને જે જાણે, એટલે કે-ઉત્સર્ગ અપવાદને જાણનાર, મૈરવ લાઘવના જ્ઞાનમાં નિપુણ અને દેશ, કાળ તથા ભાવને આશ્રીને પ્રવૃત્તિ કરનારા ગીતાએ જે વ્યવ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૨૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
હાર આચર્યો હાય તે વ્યવહારને કૃષિત કરેનહીં. તે વિષે સૂત્રમાં કહ્યુ છે કે કોઇપણ અશકે-ગીતાર્થે કાઈ પણ ઠેકાણે કાઇપણ વખતે જે કાંઇ નિરવદ્ય આચરણ કર્યું` હાય અને તે બીજા (ગીતાર્થેા) એ નિષિદ્ધ કર્યું ન હાય તેા તે બહુમત છે એમ ધારી આચરવું. '' આવી રીતે જે વ્યવહારમાં કુશળતા તે છઠ્ઠી કુશળતા કહેવાય છે. ૬. આ વ્યવહારની કુશળતા જે કહી છે તેના ઉપલક્ષણથી જીવ અને પુગળ વિગેરે સ સૂક્ષ્મ પદાથામાં જે કુશળ હેાય તે તેવા પ્રકારના શ્રાવક રાજાની જેમ પ્રવચન કુશળ જાણવા. ૫૪.
- શ્રાવકધર્મી રાજાની કથા——
પૃથ્વીપુર નામના નગરમાં પદ્મરોખર નામે રાજા હતા. તેણે બાલ્યાવસ્થાથી જ સાધુઓની સેવા કરીને જીવાદિક પદાર્થાંનુ જ્ઞાન ઉપાર્જન કર્યું હતુ, તે પ્રવચનની પ્રભાવના કરવામાં મુખ્ય હતા, અને ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક હતા. તે સમગ્ર પ્રાણીઓ ઉપર વત્સલતાને લીધે સર્વ લેાકેાની પાસે જિનધની પ્રરૂપણા કરતા હતા, જીવદયાના ગુણાનુ વર્ણ ન કરતા હતા, સાધુધમ ને વખાણતા હતા, સાધુઓના પ્રમાદ રહિતપણાની પ્રશ ંસા કરતા હતા. અને અપ્રમાદ જ મેાક્ષ સુખની સંપત્તિ છે એમ કહેતા હતા. તેથી તેણે પાતાના રાજયમાં પ્રાયે કરીને સમગ્ર લેાકમાં જૈનધર્મ પ્રવત્તા બ્યા. અને જેએક અન્ય મતના વાદી હતા તેઓના પણ તેણે જિનાગમમાં પ્રસિદ્ધ એવા હેતુ, દૃષ્ટાંત અને યુક્તિએ કરીને પરાજય કયા હતા, કે જેથી તે રાજાના વચનને તે અન્યથા કરી શકતા નહીં. પર ંતુ એક શ્રેષ્ઠીપુત્ર કાઇ પણ રીતે મેષ પામ્યા નહીં. તે દુ:ખી જીવાને મારી નાંખવામાં પુણ્ય માનતા હતા, કેમકે દુ:ખી જીવાને મારવાથી તે દુ:ખના ત્યાગ કરી ફરીને સારી ગતિ પામે છે એવી તે પ્રરૂપણા કરતા હતા. તેમજ અપ્રમાદ ધર્મનું મૂળ છે એવા જિનેશ્વરના ઉપદેશને મસ્તકની વેદના ઉપશમાવવા
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ રાજાની કથા.
(૧ર).
માટે તક્ષક નાગના મસ્તક પર રહેલા મણિનું જળ છાંટવાના ઉપદેશ સમાન માનતા હતા કારણ કે પવનથી ફરકતા વિજ પટના અગ્રભાગ જેવું ચંચળ ચિત્ત એક જ વિષયમાં સ્થિર કરવું અશક્ય છે, અને પોતપોતાના વિષયમાં દેડતી-પ્રવર્તતી ઇંદ્રિયેનું નિવારણ કરવું પણ અશકય છે. આ પ્રમાણે તે વાચાળપણુએ કરીને ધમી લોકોને પણ મોહ પમાડતો હતો. તેની રાજાને ખબર પડી, તેથી તેને સમજાવવાના હેતુથી રાજાએ જક્ષ નામના પિતાના સેવકને તે કાર્યમાં ની, તેને રોગ્ય શિક્ષા આપી મોટા મૂલ્યવાળું માણિકયનું એક આભૂષણ આપ્યું અને કહ્યું કે-“આ આભૂષણ તે શ્રેષ્ઠીપુત્રના રત્નના અલંકાની પેટીમાં ગુપ્ત રીતે નાંખીને મને ખબર આપવા.” તે સાંભળી ક્ષે પણ કહ્યું કે “આપને જે મત છે તે મારે પણ સંમત છે.” એમ કહી તેણે તે શ્રેષ્ઠીપુત્રની સાથે મૈત્રી કરી. કેઈ વખત અવસર જેમાં તેણે તે આભરણ તેના અલંકારની પેટીમાં નાંખ્યું, અને રાજાને તે વાત જણાવી. પછી રાજાએ પડહ વગડાવી સમગ્ર નગરમાં આઘોષણા કરાવી કે-“રાજાનું આભરણ ખેલાયેલું છે, તે જો કોઈને હાથ લાગ્યું હોય અથવા કેઈએ કોઈ પાસે વેચ્યું હોય તે તેણે હમણું લાવીને રાજાને આપવું. તેમ કરવાથી તેને અપરાધ ગણુશે નહીં, પરંતુ ઉલટ તેના પર રાજા પ્રસન્ન થશે. અને જે પાછળથી જાણવામાં આવશે તે તેને દેહાંત દંડ થશે.” આ પ્રમાણે ત્રણ વાર આઘેષણું કરાવી. પછી પુરના લકે સહિત પોતાના સેવકોને રાજાએ દરેક ઘરની જડતી લેવાની આજ્ઞા આપી. ત્યારે તેઓએ દરેક ઘરમાં ગષણા કરતાં અનુકમે તે શ્રેષ્ઠીપુત્રના ઘરની જડતી લેતાં તેની પેટમાં તે આભરણ જોયું. તેઓએ તેને પૂછયું કે –“આ અભરણ અહીં ક્યાંથી?” તે બોલ્યાહું કાંઈ જાણતા નથી, અને આ મારું પણ નથી.” તેઓએ પૂછ્યું– કેવું છે?” તેણે જવાબ આપે-“તે પણ હું જાણતો નથી.” તે સાંભળી “અરે! કેમ તું જાણતો નથી?” એમ કહી રાજાના સુભ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ ટેએ તેને પકડ્યો, અને રાજાની પાસે લઈ ગયા. રાજાએ પણ તેને વધની શિક્ષા કરવા આજ્ઞા આપી. તે પ્રત્યક્ષ રીતે ચાર સિદ્ધ થયે તેથી કેઈએ તેને મૂકાવ્યો નહીં. ત્યારે તેની જીવિતની આશા નષ્ટ થઈ, તે દીન થયે, તેના મનમાં તે અત્યંત દુઃખી થયે, અને છેવટ જક્ષના મુખ સામું જોઈ તે બે કે –“હે મિત્ર! તું રાજાને વિનંતિ કર, અને દુષ્કર દંડથી પણ મને પ્રાણુભિક્ષા અપાવ.” તે સાંભળી જશે રાજાને વિજ્ઞપ્તિ કરી કે –“હે દેવ! આ મારો મિત્ર છે, તેથી તેના જીવિતની રક્ષા કરવા કૃપા કરે, અને બીજે કેઈપણ દંડ કરે.” રાજાએ કહ્યું કે “મારેલા જીવે સારી ગતિને પામે છે, તો કેમ તું તારા મિગની સારી ગતિ ઈચ્છતો નથી?” જક્ષ બોલ્યા–“સદ્ગતિથી સર્યું. જીવતે નર ભદ્રા પામે છે.” ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે-“જે મારી પાસેથી તેનું પરિપૂર્ણ ભરેલું પાત્ર બે હાથે ગ્રહણ કરી તેમાંથી એક બિંદુને પણ પાડ્યા વિના આખા નગરમાં નિક, ચતુષ્ક, ચત્વર અને શેરી વિગેરે સર્વ સ્થળમાં ભમી મારી પાસે લાવી તે પાર મૂકે તે હું તેને છોડું. ” તે સાંભળી જીવિતના અથી શ્રેષ્ઠીપુત્રે તે પણ અંગીકાર કર્યું. પછી રાજાએ આખા નગરમાં ઠેકાણે ઠેકાણે વિવિધ પ્રકારના કેતુક અને કે લાહલે કરીને સહિત એવાં નાટક કરવાની આજ્ઞા કરી. શ્રેષ્ઠીપુરા તે વિષયમાં વિશેષ રસિક હતો અને રાજાએ સાથે રાખેલા સુભટે તેને વારંવાર ભય પમાડતા હતા તેપણુ જીવિ. તના લાભથી તેલના પાત્ર ઉપરજ નેત્રને અને ચિત્તને સ્થિર કરી આખા નગરમાં ભમી રાજાની સમીપે આવ્યો. તેની પાસે પાથ મૂકી તેના ચરણમાં નમ્યો. રાજાએ કહ્યું-“હે શ્રેષ્ઠીપુત્ર! મન અને લેચન અત્યંત ચપળ છે, તેમજ નાટક વિગેરે તને અત્યંત પ્રિય છે તે પણ તે શી રીતે તેને રૂંધ્યાં? ” તે બેલ્યો“હે સ્વામી! મરણના ભયથી મેં રૂધ્યાં.” રાજાએ કહ્યું –“જે તે એકજ મરણના ભયથી આ પ્રમાણે અપ્રમાદ સેવ્યા તે અનંત જન્મ અને મરણથી ભય પામેલા સાધુઓ કેમ ન સેવે?” તે સાંભળી તે શ્રેષ્ઠ પુત્ર પ્રતિબંધ
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયવાળાં સત્તર લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૩૧ ) પામ્યો. તેથી તે મુખ્ય શ્રાવક થયે. આ પ્રમાણે તે રાજાએ ઘણું જીને જિનધર્મ પમાડ્યો. આ જે પ્રવચન કુશળ હોય તે ભાવશ્રાવક કહેવાય છે.
----- હવે પ્રવચને કુશળતાને સમાપ્ત કરે છે.
एसो पवयणकुसलो, छम्भेश्रो मुणिवरेहि निदियो । किरियागयाई छ चिय, लिंगाई भावसढस्स ॥ ५५ ॥
મૂલાથ–મુનિવરોએ આ છ પ્રકારનું પ્રવચન કુશળ કહ્યો છે. ભાવશ્રાવકના ક્રિયાને આશ્રીને આ છ જ લિંગ છે.
ટીકાથ–આ ઉપર કહેલા સ્વરૂપવાળે પ્રવચન કુશળ છ પ્રકારે નિવ –પૂર્વાચાર્યોએ કહેલ છે. આ કહેવાથી છ પ્રકારનું શ્રાવકલિંગ સમાપ્ત થયું, તે કહે છે –ક્રિયાગત એટલે કિયાથી ઓળખાતાં વિદ શબ્દને નિશ્ચય અર્થ હોવાથી છ જ લિગે-લક્ષણે ભાવશ્રાવકનાં છે. જેમાં અગ્નિનું લિંગ લક્ષણ ધુમાડે છે, તેમ ભાવ શ્રાવકનાં આ પૂક્તિ લિગે છે. પા.
– – અહીં કોઈ શંકા કરે કે–ક્રિયાને આશ્રીને આ છ લિંગે કહ્યાં ત્યારે શું બીજાં પણ લિંગે છે? તેને જવાબ
આપે છે કે--હા છે. તે વિષે કહે છે –
भावगयाई सतरस, मुणिणो एयस्स विति लिंगाई। जाणियजिणमयसारा, पुवायरिया जो पाहु ।। ५६ ॥
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
મૂલાથે—માનાં ભાવગત સતર લિંગાને મુનિ કહે છે. કારણ કેજિનમતના તત્ત્વને જાણનારા પૂર્વાચાર્યે તે વિષે આ પ્રમાણે કહેછે. ટીકાથ—મુનિઆ એટલે સૂરિએ આનાં એટલે શ્રાવકનાં ભાવગત એટલે ભાવના વિષયવાળાં સતર લિગા કહે છે. જેથી કરીને જાણ્યા છે જિનમતના સાર જેણે એવા પૂર્વાચા આ પ્રમાણે કહે છે. આમ કહેવાથી ગ્રંથકારે એવુ સૂચવ્યું કે હું' મારી બુદ્ધિની કલ્પનાથી કહેતા નથી. ૫૬
પૂર્વાચાર્યાં શુ કહે છે ? તે જ કહે છે.—
इत्थिदियेत्थै संसार- विसेय श्रारंभ गेह्रदर्सणश्रो । इरिगापवाहे, पुरस्सरं श्रगमपवित्ती ॥ ५७ ॥ दाणा जहासत्ती, पवत्तणं विहिररे तद् य । ज्झत्थमसंबंध्धे, परत्थकामोव भोगी य ॥ ५८ ॥ वेसा इव गिवासं, पालइ सत्तरसपयनिबध्धं तु । भावगय भावसावग - लक्खणमेयं समासेण ॥ ५६ ॥
મલાઈ —. ૧, ઇંદ્રિય ૨, અર્થ ૩, સંસાર ૪, વિષય ૫, આરભ ૬, ઘર ૭, દન ૮, ગાડરીયા પ્રવાહ ૯, આગમ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ ૧૦, દાનાદિકમાં યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ ૧૧, લજ્જા રહિત ૧૨, રાગ દ્વેષ રહિત ૧૩, મધ્યસ્થ ૧૪, અસંબદ્ધ ૧૫, પરને અર્થે કામ. ઉપભાગને સેવનાર ૧૬, અને વેશ્યાની જેમ ગૃહવાસને પાળે ૧૭. આ પ્રમાણે સતર પદવાળું ભાવને આશ્રીને ભાવશ્રાવકનું લક્ષણ સંક્ષેપથી કહેલ છે.
ટીકા—આ પૂર્વાચાર્યાંની રચેલી ગાથાઓની વ્યાખ્યા આ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયવાળાં સત્તર લિંગાનું સ્વરૂપ. ( ૧૩૩ )
પ્રમાણે છે—સ્ર, ઇંદ્રિય, અથ વિગેરે શબ્દોના તંદ્વ સમાસ છે. તેથી સ્ત્રી, ઇંદ્રિય, અર્થ, સંસાર, વિષય, આરંભ, ઘર અને દર્શન એટલા શબ્દોના દ્વંદ્વ સમાસ કરી છેડે દન શબ્દને સપ્તમીના અર્થમાં સ ્ પ્રત્યય લગાડયા છે તેથી પાનતઃ એવું રૂપ થયું છે. તેથી કરીને આ સ્ત્રી વિગેરેના વિષયમાં ભાવને આશ્રીને ભાવ શ્રાવકનું લક્ષણ થાય છે એમ ત્રીજી ગાથા સાથે સંબંધ કરવા. તથા ગરિકાદિક પ્રવાહના વિષયમાં, તથા પુરEE† નમપ્રવૃત્તિઃ અહીં પ્રાકૃતપણાને લીધે અને છ દાભંગના ભયને લીધે આગમ શબ્દ પહેલા નહીં મૂકતાં પાછળ લખ્યાછે તેથી આગમ પૂર્વક પ્રવૃત્તિ એટલે ધર્મકા માં પ્રવત વું તે પણ ભાવગત લિંગ છે, તથા દાનાદિકમાં યથા શક્તિ પ્રવર્તાવું તે પણ ભાવગત લિંગ છે. અહીં મૂળમાં નદાસણી એ ઠેકાણે પ્રાકૃત હાવાથી સીદી થયા છે. તથા વિજ્ઞીજ:—લજા રહિત એટલે કે ધર્મક્રિયા કરતાં લજજા પામે નહીં, અને સંસારના પદાથા ઉપર રાગદ્વેષ કરે નહીં, તથા મધ્યસ્થ એટલે ધર્મના વિચારમાં રાગદ્વેષથી ખાધા પામે નહીં, તથા અસંબદ્ધ એટલે ધન, સ્વજન વિગેરે ઉપર ભાવ પ્રતિબંધ (મૂા ) રાખે નહીં, તથા પરા કામેપભેાગી એટલે પરના આગ્રહથી જ શખ્વાદિક પાંચ પ્રકારના કામભાગમાં પ્રવૃત્તિ કરે, તથા કામુક પુરૂષની સાથે વેશ્યાની જેમ આસક્તિ રહિત ગૃહવાસનું પાલન કરે, એટલે કે આજકાલ હું' આ સંસારના ત્યાગ કરીશ એવી ભાવના ભાવે. આ પ્રમાણે સતર પ્રકારના પદમાં ખાંધેલું—કહેલું ભાવગત એટલે મનના પરિણામરૂપ ભાવ શ્રાવકનુ ક્ષક્ષણ સમાસે કરીને એટલે સૂચન માત્ર કરીને (સ ંક્ષેપે કરીને) કહેલ છે. મૂળગાથામાં માત્રનત એ પદ જાતિને માની એક વચનમાં લખ્યું છે, તથા અનુસ્વારના લાપ પ્રાકૃતને લીધે કર્યા છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૩૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ હવે તે સતર પ્રકારના લિંગને વિસ્તારથી કહેવા
માટે સતર ગાથાઓ કહે છે –
इत्थीमणत्थभवणं, चलचित्तं नरयवत्तिणी भूयं । जाणतो हियकामी, वसवत्ती होइ न हु तीसे ॥६० ॥
મૂલાથ–સ્ત્રી અનર્થનું સ્થાન છે, તેનું ચિત્ત ચલાયમાન છે, અને તે નરક ગતિના ભાગરૂપ છે. એમ જાણુ હિતની અર્થી પુરૂષ તેને વશ થવું નહીં.
ટીકાથ–સ્ત્રી અનર્થોનું એટલે દેનું ભવન એટલે આશ્રયસ્થાન છે. કહ્યું છે કે-“અસત્ય, સાહસ, માયા, મૂર્ખતા, અતિલોભ, અપવિત્રતા અને નિર્દયતા આટલા સ્ત્રીઓના સ્વાભાવિક દોષો છે.” તથા સ્ત્રીઓનું ચિત્ત ચંચળ હોય છે, એટલે કે તેઓ અન્ય અન્યની ઈચ્છા કરનારી હોય છે. કહ્યું છે કે- “સ્ત્રી પોતાના મનમાં અન્યને ચિંતવે છે, બીજાની સાથે મધુર વાણીથી વાતો કરે છે, દષ્ટિએ કરીને બીજાની સન્મુખ જુએ છે, અને શરીરવડે બીજાની સાથે ક્રીડા કરે છે.” તથા સ્ત્રી નરકના માર્ગ તુલ્ય છે, એ પ્રમાણે જાણતો હિતકામી એટલે પિતાના આત્માનું કલ્યાણ ઈચ્છનાર પુરૂષ તેવી સ્ત્રીને આધીન થતું નથી. પરંતુ તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે–“સ્ત્રીઓ જાણે કે મત્સ્યસમૂહને પકડવાની જાળ હય, પાશમાં પકડાયેલા પ્રાણીઓનું (પક્ષીએનું જ) દઢ બંધન હોય, મૃગેના સમૂહને પકડવા માટે સર્વ દિશાએમાં પાથરેલી વાગરા હાય તથા ઈચ્છા પ્રમાણે ભ્રમણ કરનારા પક્ષીઓના સમૂહને પૂરવાના પાંજરા હોય તેમ આ સંસારમાં વિવેક હિત મનવાળા પુરૂષના બંધનને માટે જ છે.” ૬૦.
તથા - इंदियचवलतुरंगे, दोग्गइमग्गाणुधाविरे निच्चं । મરિયમવર્સવો, હૃમ સંસાર હૂંફ .
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષચેના સત્તર લિંગનું સ્વરૂપ. . (૩૫) મૂલાઈ-નિરતર દુર્ગતિના માર્ગ તરફ દોડનારા ઇંદ્ધિરૂપી ચપળ અધોને સંસારનું સ્વરૂપ જાણનાર પુરૂષ સત્યજ્ઞાનરૂપી ચેકડાએ કરીને રોકી રાખે છે.
ટીકાઈ–ઈદ્રિ જ શી ગતિ કરનાર હોવાથી ચપળ ઘોડા જેવી છે. અને તે દુર્ગતિના માર્ગ તરફ એટલે કુનિના માર્ગ તરફ દેડવાના સ્વભાવવાળી છે, તેથી તેને હમેશાં જેણે વારંવાર સંસારનું સ્વરૂપ ભાળ્યું-વિચાર્યું હોય તે પુરૂષ સત્ય જ્ઞાનરૂપી રમિએ કરીને એટલે કૃતરૂપી ચોકડાએ કરીને રોકી રાખે છે એટલે પાછી વાળે છે. તે આ પ્રમાણે–“ઇંદ્રિયને વશ થયેલા પ્રાણીઓ તપ, કુળ અને કાંતિથી ભ્રષ્ટ થાય છે, તેનું પંડિતપણું નાશ પામે છે. તેઓ અનિષ્ટ માગે ગમન કરે છે અને રણસંગ્રામ વિગેરેનાં દુઃખ અનુભવે છે.” તથા–“આ છારૂપી પૃથ્વી ઉપર સમયરૂપી પાટનું પાટીયું માંડેલું છે, તેમાં શુકલ અને કૃષ્ણ પક્ષરૂપી ઘર (ખાનાં ) છે, દિવસ અને રાત્રિરૂપી સોગઠાં છે. તેમાં કીડા કરતાં કેઈકજ જીવ ઇદ્રિરૂપી પાસાને સવળા નાંખી મેક્ષરૂપી દ્રવ્યને જીતે છે, અને બીજાઓ તે પાસાને અવળા નાંખી પ્રાપ્ત થયેલી છતને પણ હારી જાય છે. ૨૧.
તથા– ' सयलाणत्थनिमित्तं, आयासकिलेसकारणमसारं । नाऊण धणं धीरो, न हु लुन्भइ तम्मि तणुयं पि ॥ ६२॥
મુલાઈ–વન સમગ્ર અમથેનું નિમિત્ત છે, અને આયાસ તથા કલેશનું કારણ છે. તેમ જ અસાર છે. એમ જાણીને ધીરપુરૂષ તેમાં લેશ માત્ર પણ લેભ કરતો નથી.
ટીકાર્ય–અહીં ધનને આવા પ્રકારનું જાણી તેમાં ધીર પુરૂષ લેભ કરતો નથી એવો સંબંધ કરે. ધન કેવું છે? તે કહે છે–સકલ અનર્થનું નિમિત્ત છે એટલે સમસ્ત દુઃખનું કારણ છે. કહ્યું છે કે
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
+
-
1
,
*
(૧૩૬) . * ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ધનને ઉપાર્જન કરવામાં દુઃખ છે, ઉપાર્જન કર્યા પછી તેનું રક્ષણ કરવામાં પણ ખ છે, તેનો નાશ થાય તે વખતે પણ દુ:ખ છે તથા તેને ખર્ચ કરવામાં પણ દુ:ખ છે. માટે ધિક્કાર છે કે ધન જ દુઃખનું સ્થાન છે ” તથા આયાસનું એટલે ચિત્તના ખેદનું કારણ છે. કહ્યું છે કે-“મારું ધન રાજા લૂંટી લેશે? કે અગ્નિ બાળી નાંખશે? કે બળવાન થયેલા પિત્રાઈએ લઈ લેશે? ચોરે ચોરી જશે ! કે પૃથ્વીમાં દાટયા છતાં નાશ પામશે? આ પ્રમાણે નિરંતર ધ્યાન કરતો ધનિક પુરૂષ રાત દિવસ અત્યંત દુઃખી રહે છે.” તથા કલેશનું એટલે શારીરના પરિશ્રમનું કારણ છે. કહ્યું છે કે –“ધનને માટે થઈને કેટલાએક મનુષ્ય મગર વિગેરે જળચરોના સમૂહથી ભરેલા સમુદ્રને તરે છે, બીજા કેટલાએક મનુષ્ય તીક્ષણ શાસ્ત્રોના આઘાતથી ઉત્પન્ન થયેલા અગ્નિના કણિયાએથી ભયંકર એવા યુદ્ધમાં પ્રવેશ કરે છે, કેટલાએક ટાઢ, તડકે, પાણી અને વાયુવડે શરીરને ગ્લાનિ પમાડી ખેતીનું કર્મ કરે છે, કેટલાએક અનેક પ્રકારના શિલ્પકર્મને કરે છે, અને કેટલાએક નાટક વિગેરે કરે છે.” તથા ધન અસાર છે, કેમકે તે સારૂં ફળ આપતું નથી. કહ્યું છે કે “ધન વ્યાધિઓને રૂંધી શકતું નથી, મરણ, જન્મ અને વૃદ્ધાવસ્થાને ક્ષય કરવામાં સમર્થ નથી, ઈષ્ટના વિયોગને નાશ કરી શકતું નથી, અનિષ્ટના સંયોગનું હરણ કરી શકતું નથી, અન્ય જન્મમાં સાથે આવતું નથી, તથા પ્રાયે કરીને ચિતા, બંધુ સાથે વિરોધ, વધ, બંધન અને ત્રાસનું સ્થાનરૂપ છે. તેથી કરીને વિદ્વાન પુરૂષ ધનને એક ક્ષણમાત્ર પણ સુખકારક માનતું નથી. આવા પ્રકારનું ધન જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ તે દ્રવ્ય ઉપર જરા પણ લેભ પામતો નથી, ઘણે લેભ તે શાને જ કરે? એ પણ” શબ્દનો ભાવાર્થ છે. જે ભાવશ્રાવક હોય તે અન્યાયથી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવામાં પ્રવર્તતે નથી, તેમજ ઉપાર્જન કરેલા દ્રવ્ય ઉપર અતિ તૃષ્ણાવાળે થતું નથી. પરંતુ તે આ પ્રમાણે વતે છે–“આવકમાંથી એ ભાગ નિધાનમાં નાંખવે, એથે ભાગ વેપારમાં રાખ,
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયોના સત્તર લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૩૭ ) ચેાથો ભાગ ધર્મ અને ઉપભેગમાં વાપરે અને ચે ભાગ ભરણપોષણ કરવા લાયક કુટુંબાદિકના પિષણમાં રાખો. ઈચ્છાથી અથવા અનિચ્છાથી પણ મારું સર્વ ધન હંમેશાં દરેક ભવે ચૈત્ય અને સાધુજનેના ઉપયોગમાં આવે.” આ પ્રમાણે મનોરથ કરી દ્રવ્યનું પાલન વિગેરે કરે છે. ૬ર.
તથા— दुहरूवं दुक्खफलं, दुहाणुबंधि विडंबणास्वं। સંસારમાં કા–fજીક રહ્યું હું છે હરે
મૂલાથ–-સંસાર દુ:ખરૂપ છે, દુખરૂપ ફળને આપનાર છે, દુ:ખને અનુબંધ કરનાર છે, વિટંબણું રૂપ છે અને અસાર છે, એમ જાણી (ભાવશ્રાવક) તેમાં પ્રીતિ કરતો નથી.
ટીકાથ–ઉપરની ગાથાની જેમ અહીં પણ તેવા સંસારમાં પ્રીતિને કરતે નથી એમ સંબંધ કરે. શું કરીને સંસારને આ જાણીને. સંસાર કે? તે કહે છે-દુ:ખરૂપ એટલે સંસાર દુઃખના સ્વભાવવાળો છે. કહ્યું છે કે “સંસારમાં જે જન્મ થવો તે દુઃખ છે, જે વૃદ્ધાવસ્થા તે પણ દુ:ખ જ છે, જે વ્યાધિઓ તે પણ દુ:ખ જ છે અને જે મરણ થવું તે પણ દુ:ખ જ છે. અહો ! આ સંસાર જ દુઃખરૂપ છે કે જેમાં રહેલા જંતુઓ કેવળ કલેશને જ પામે છે.” તથા સંસાર દુ:ખના ફળવાળે છે, કારણ કે જન્માંતરમાં નકાદિક દુ:ખને આપનાર છે. તથા સંસાર દુઃખને અનુબંધી છે એટલે વારંવાર દુખની શ્રેણીનો સંબંધ કરે છે. કહ્યું છે કે-“જ્યાં સુધી આ સંસાર વિદ્યમાન છે અને જ્યાં સુધી આ સંસારમાં જીવન નિવાસ છે ત્યાં સુધી અનંતા જન્મમરણેનો અંત કયાંથી હોય?” તથા વિડંબનાની જ જેમ આ સંસારમાં જીનાં વિચિત્ર રૂપ છે. તે વિષે કહ્યું છે કે-“આ જીવ કેઈવાર દેવ થાય છે તો કઈ વાર નારકી થાય છે, કેઈવાર કીટ પતંગ થાય છે તે કઈવાર મનુષ્ય થાય છે, કેઈવાર રૂપવાન થાય છે
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૩૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણુ.
તા કેાઇવાર વિરૂપ થાય છે અને કોઇવાર સુખી થાય છે તેા કાઇવાર દુ:ખી થાય છે. ” ઈત્યાદિ આવા પ્રકારના ચાર ગતિરૂપ સંસારને સુખરૂપી સારના અભાવ હાવાથી અસારરૂપ જાણીને ભાવ શ્રાવક તેમાં તિ–પ્રીતિ કરતા નથી. પરંતુ તે આ પ્રમાણે વિચારે છે-“ જેએ અનુત્તર મેાક્ષમાં ગયા છે તે સત્પુરૂષાને ધન્ય છે, કે જેથી કરીને ત્યાં જીવાને ક ખ ધનુ કારણ રહેતુ નથી. ” ૬૩.
""
તથા—
खण मेसु विसए, विसोवमाणे सावि मन्नतो । तेसु न करेइ गिर्द्धि, भवभीरू मुयितत्तत्थो || ६४ ॥
મૂલા --ક્ષણમાત્ર સુખ આપનારા વિષયાને સદા વિષ સમાન માનતા, ભવભીરૂ અને તત્ત્વાર્થને જાણનાર પુરૂષ તેમાં આસક્તિ કરતા નથી.
ટીકા—જેનાથી ક્ષણ માત્ર સુખ થાય છે તેવા શબ્દાદિક વિષયાને હંમેશાં વિષ સમાન-પરિણામે દારૂણ જાણનાર એટલે કે જેમ વિષ ખાતી વખતે મધુર સ્વાદ આવે છે, પરંતુ પરિણામે પ્રાણના વિનાશ કરે છે, તેમ આ વિષયેા પણ પરિણામે નીરસ થાય છે. તે વિષે વાચકવર કહે છે કે વિષયા આરંભમાં અતિ અભ્યુદયવાળા લાગે છે, મધ્યમાં શ્રૃંગાર અને હાસ્યના દેદીપ્યમાન રસને આપે છે, તથા પરિણામે ખીભત્સ, કરૂણા, લજ્જા અને ભયને આપનારા થાય છે. જો કે વિષયેા સેવન કરતી વખતે મનની તુષ્ટિને કરનારા થાય છે, તેા પાછળથી ક્રિપાક ફળના ભક્ષણની જેમ તેનુ પરિણામ અત્યંત દુઃખકારક થાય છે. ” આ પ્રમાણે જાણતા ભાવ શ્રાવક તે વિષયામાં અતિ આસક્તિ કરતા નથી. અને ભવભીરૂ એટલે સસાર વાસથી ચકિત મનવાળા તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે કે-“ સમકિત ષ્ટિવાળા અને આગમના અભ્યાસી હાય તા પણ જો અત્ય ંત વિષય રાગના સુખને વશ થયેલા હાય ! તે સત્યકિની જેમ આ દુરત સંસારમાં ભ્રમણ
પશુ
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયેના સત્તર લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૩) કરે છે.” શામાટે તે આસક્તિ કરતા નથી? જેથી કરીને તે તત્ત્વાથને જાણ છે એટલે કે જિનવચનનું શ્રવણ કરવાથી તેણે વિષયનું અસારપણું જાણેલું છે. જિનેશ્વરનું વચન આ પ્રમાણે છે-“વિષ
માં લેશ પણ સુખ નથી, પણ તેમાં જીને જે સુખની માન્યતા છે તે નેત્રમાં પિત્તના (કમળાના) વ્યાધિવાળા મનુષ્યને પથ્થર ઉપર સુવર્ણની બુદ્ધિ થાય તેવું છે.' તથા-“કિપાકના ફળની જેમ વિષયો ભેગવતી વખતે મધુર લાગે છે પણ પરિણામે નીરસ થાય છે, કમ્બુની ખરજની જેમ પ્રથમ સુખની બુદ્ધિ આપીને પરિણામે દુ:ખ ઉત્પન્ન કરે છે, મધ્યાન્હ સમયની મૃગતૃષ્ણની જેમ મિથ્યાભ્રાંતિને કરનારા છે, તથા મહા શત્રુ જેવા ભેગો ભેગવ્યાથી નીચ યોનિમાં જન્મ પરંપરાને આપે છે. ૨૪.
તથાवजइ तिव्वारंभ, कुणइ अकामो अनिव्वहंतो उ । थुणइ निरारंभजणं, दयालुओ सव्वजीवेसु ॥ ६५ ॥
મૂલાઈ–ભાવશ્રાવક તીવ્ર આરંભને વજે છે, નિર્વાહ નહીં પામવાથી કદાચ આરંભ કરે તો પણ તેમાં મંદ આદરવાળે હેય. છે, આરંભ રહિત જનની સ્તુતિ કરે છે અને સર્વ જી ઉપર યાળુ હોય છે.
ટીકાથ–તીવ્ર આરંભ એટલે ઘણું પ્રાણીઓની પીડાના હેતુ રૂપ ખરકર્માદિક વેપારને ઢંઢણ કુમારાદિકના વૃત્તાંત સાંભળવાથી કરતા નથી. આરંભ વિના જે નિર્વાહ ન થતો હોય તો મંદ આદરથી કરે છે. ગાથામાં શબ્દ છે તે વિશેષણના અર્થવાળે છે તેથી તેનું વિશેષણ આ પ્રમાણે છે-સલૂક એટલે ગુરૂ અને લઘુપણને વિચાર કરવા પૂર્વક આરંભમાં પ્રવર્તે છે, પરંતુ નિર્દયવૃત્તિથી પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. કહ્યું છે કે-“જો કે સમકિતદષ્ટિ જીવ કાંઈક પણ પાપનો આરંભ
૧ ખસ અથવા દાદર.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. કરે છે તે પણ તેને કર્મને બંધ અલ્પ જ હોય છે. કારણ કે તે નિર્દયપણે કરતા નથી.” તથા આરંભ રહિત એટલે સાધુજનેની
સ્તુતિ-પ્રશંસા કરે છે. તે આ પ્રમાણે-“મહામુનિઓને ધન્ય છે. કારણ કે તેઓ મનવડે પણ પરપીડા ઉપજાવતા નથી, આરંભના પાપથી રહિત છે, અને વિકેટિ" શુદ્ધ આહારને ગ્રહણ કરે છે.” તથા સર્વ પ્રાણુઓ ઉપર દયાળુ હોય છે. કહ્યું છે કે –“જે કે મનુષ્ય એક પિતાના જીવિતને માટે થઈને ઘણું કરડે જીને દુ:ખમાં સ્થાપન કરે છે તેઓનું જીવિત શું શાશ્વતું છે?” ઈત્યાદિક ભાવશ્રાવક વિચારે છે. ૬૫.
गिहवासं पासं पि व, मनंतो वसइ दुक्कियो तम्मि । चारित्तमोहणिज्जं, निजिणि उज्जमं कुणइ ।। ६६ ॥
મૂલાઈ—-“ભાવશ્રાવક ગૃહવાસને પાશ જે માની તેમાં દુ:ખે જ વસે છે, અને ચારિત્ર મોહનીય કર્મને જીતવા માટે ઉદ્યમ કરે છે.
ટીકાથી–ગ્રહવાસને એટલે ગૃહસ્થાશ્રમને પાશની જેમ માનતા ભાવશ્રાવક તે ગૃહવાસને વિષે દુ:ખવાળો જ વસે છે-રહે છે. જેમ પાશમાં પડેલે પક્ષી ઉડી શક્તા નથી, તથા તેમાં રહેવું તે કષ્ટકારક માને છે, તેમ અમે પણ સંસારથી ભય પામેલા છીયે તેપણુ પ્રત્ર
જ્યા લેવા શક્તિમાન નથી. તેમજ–“કાદવવાળા જળમાં ખેંચી ગયેલો હાથી જેમ સ્થળને જુએ છે તે પણ તે કાંઠે જઈ શકતો નથી તેજ પ્રમાણે અમે કામગમાં લુબ્ધ થયેલા છીયે તેથી સાધુના માગને જોતા છતાં પ્રત્રજ્યા લઈ શકતા નથી.” ઇત્યાદિ વિચાર કરતે ભાવશ્રાવક ગૃહને વિષે દુ:ખી જ રહે છે. અને તેથી કરીને જ ચારિત્ર મેહનીય કર્મને જીતવા માટે-તેને પરાભવ કરવા માટે ઉદ્યમ કર્યા કરે છે. એટલે કે ચારિત્રવાળા (સાધુઓ) ને દાને
૧ કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયેામાં સત્તર લિંગેાનું સ્વરૂપ.
( ૧૪ )
દેવામાં, સન્માન કરવામાં, વિનય કરવામાં અને પ્રભાવનાદિક કરવામાં સર્વ પ્રકારે આદરપૂર્વક પ્રવર્તે છે, તેમના પર અપ્રીતિ કે નિંદ્યાના લેશને પણ કરતા નથી. કહ્યું છે કે—“ મેાક્ષના કારણરૂપ આ મુનિઓના ગુણા તેમની નિ ંદા કરનાર મનુષ્યાને પામવા દુર્લભ છે, અને તેમની સ્નેહ સહિત પૂજા કરનારાઓને તે ગુણુ અન્ય ભવમાં પણ સુલભ છે. તેથી માક્ષના અથીએ આ પ્રમાણે વિચારીને મુનિ જન ઉપર સર્વથા આદર કરવા, અને અન તથા કદનાના સ્થાનરૂપ દ્વેષને હમેશાં દૂરથી જ તજવા ચેાગ્ય છે. ૬૬.
તથા—
अस्थिक्कभावकलिओ, पभावणावन्नवायमाईहिं |
गुरुभत्तिजु धीमं, धरेइ सह दंसणं विमलं ॥ ६७ ॥
મૂલા --આસ્તિકષપણાએ કરીને સહિત, પ્રભાવના અને ત્રણ વાદ વિગેરેવર્ડ ગુરૂને વિષે વિશેષ ભક્તિવાળા અને બુદ્ધિમાન એવા ભાવશ્રાવક સદા નિર્મળ સમકિતને ધારણ કરે છે.
ટીકા — ભાવશ્રાવક સમકિતને નિર્મળ એટલે કલંક રહિત ધારણ કરે છે એ પ્રમાણે ગાથાને અંતે સંબધ કરવા. કેવા થઇને ધારણ કરે ? તે કહે છે.-દેવતત્ત્વ, ગુરૂતત્ત્વ અને ધર્મતત્ત્વને વિષે આસ્તિકપણાના જે ભાવ-પરિણામ તેણે કરીને યુક્ત એટલે કે— “ જિનેશ્વરને મૂકીને, જિનધર્મને મૂકીને તથા જિનમતમાં રહેલા સાધુઓને મૂકીને બાકી રહેલા સર્વ સંસાર અરણ્ય જેવા શૂન્ય (સ ંસારમાં સાર માત્ર ઉપરક્ત દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ જ છે. ) એ પ્રમાણે નિશ્ચયવડે કરીને યુક્ત હાય છે. તથા પ્રભાવના આઠ પ્રકારની છે, તે આ પ્રમાણે—“ પ્રાવચનિક ૧, ધર્મ કથા કરનાર ૨, વાદી ૩, નિમિત્તજ્ઞ ૪, તપસ્વી ૫, વિદ્યાવાન ૬, સિદ્ધ ૭, અને કવિ ૮. આ આઠ પ્રભાવકા કહેલા છે. ” આ પ્રકારની પ્રભાવનાને શક્તિ હાય તે પેાતે કરે અને શક્તિ ન હૈાય તા પ્રભાવના કરનારને આશ્રય આપે
છે.”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તથા તેનું બહુમાન કરે. તથા વર્ણવાદ એટલે પ્રશંસા, આદિ શબ્દ છે તેથી ચૈત્ય કરાવવું, તીર્થ યાત્રા કરવી એ વિગેરેએ કરીને ગુરૂને વિષે-ધર્માચાર્યને વિષે વિશેષભક્તિ યુક્ત થાય છે. કૃતજ્ઞતાનો સાર રૂ૫ આ પ્રમાણે વિચાર કરે કે–“સમતિ આપનાર ગુરૂને પ્રત્યુપકાર ઘણા ભવેમાં હજારે અને કરે ઉપચાર કરવાથી પણ થઈ શકતો નથી. ” આ પ્રમાણે વિચારીને બુદ્ધિમાન ભાવશ્રાવક નિરંતર કલંક રહિત સમકિતને ધારણ કરે છે. ૬૭.
તથા— गडरिगपवाहेणं, गयाणुगइयं जणं वियाणंतो । परिहरइ लोगसन्न, सुसमिक्खियकारओ धीरो ॥ ६८ ॥
મૂલાર્થ–-ગાડરીયા પ્રવાહે કરીને ગતાનગતિક લેકને જાણું સારી રીતે વિચારીને કરનાર ધીર પુરૂષ લોકસંજ્ઞાને ત્યાગ કરે છે.
ટીકાથ–ગરિકા એટલે ગાડર, તેમને પ્રવાહ એટલે એકની પાછળ સર્વનું ચાલવું તે. ગડુરિકા પ્રવાહની દ્વાર ગાથા (૫૭) માં આદિ શબ્દ લખેલો છે તેથી કટિકાદિ પ્રવાહ પણ જાણ. તે પ્રવાહ કરીને ગતાનગતિક એટલે વિચાર વિના આચરણ કરનાર લેકને જાણીને.
અહીં ઉદાહરણ એ છે જે વારાણસી નામની નગરીમાં એકદા કે મહોત્સવ હોવાથી કે સ્નાન કરવા માટે ગંગા નદીએ ગયા. ત્યાં કઈ એક બ્રાહ્મણ આવ્યા, તેના હાથમાં તામ્રપત્ર હતું, તે સ્નાન કરવાની ઈચ્છાવાળે થયે, તેથી ચેરના ભયને લીધે તેણે તે તામ્રપાત્ર નદીની રેતીમાં દાટયું. પછી નિશાનીને માટે ઉપર રેતીને ઢગલે કર્યો અને પછી તે પાણીમાં ઉતર્યો. તે જોઈ અન્ય અન્ય જનેએ પણ તેજ પ્રમાણે કર્યું. તેથી તે નદીને સમગ્ર કાંઠે રેતીના સેંકડો ઢગલાથી વ્યાપ્ત થયે. પછી તે બ્રાહ્મણ સ્નાન કરી બહાર નીકળ્યા. પરંતુ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવના વિષયોમાં સત્તર લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૪૩) કયા ઢગલામાં પોતાનું તામ્રપાત્ર છે? તે તે ઓળખી શકે નહીં. નવા નવા મનુષ્યને નવા નવા ઢગલા કરતા જઈ તેણે પૂછ્યું કે“હે લેકે! તમે કેમ આ ઢગલા કરે છે ?” ત્યારે તેઓ પોતાની પહેલાં જેણે ઢગલા કર્યા હતા તેને બતાવવા લાગ્યા. પરંપરાએ કરીને છેવટે એક મનુષ્ય કહ્યું કે “હે ભટ્ટ! તને જ મેં ઢગલે કરતે જે. તેથી મેં ધાર્યું કે આ જ અહીં વિધિ હશે, એમ જાણુને મેં પણ ઢગલો કર્યો. તે સાંભળી ભટ્ટ બે કે–“મેં વિધિ ધારીને ઢગલે કર્યો નથી પરંતુ મેં મારું ભાજન દાટયું હતું તેની નિશાનીને માટે કર્યો હતો, તે તમે સર્વેએ ઢગલા કરીને મારે ઢગલો મને ભૂલવી દીધો છે” એમ કહી તે બ્રાહ્મણ બોલ્યા કે—“લેક ગતાનુગતિક છે, પણ લોક પરમાર્થને સમજાતું નથી, જુઓ ! મૂખ લોકે તામ્રપાત્ર ખોવરાવ્યું.”
આવા પ્રકારના લોકોને જાણુને લકસંજ્ઞાને એટલે વિચાર કર્યા વિના જ રમણીય લાગે તેવી લોકઠિને ત્યાગ કરે છે. અને સારી રીતે વિચાર કરીને કાર્ય કરનાર બુદ્ધિમાન ભાવ શ્રાવક હોય છે. ૬૮
તથા— नत्थि परलोगमग्गे, पमाणमन्नं जिणागमं मोत्तुं ।
आगमपुरस्सरं चिय, करेइ तो सव्वकिच्चाई ॥ ६६ ॥ મૂલાથ–પરલોકના માર્ગમાં જિનાગમ વિના બીજું કાંઈ પણ પ્રમાણ છે નહીં. તેથી ભાવ શ્રાવકસર્વ કિયાએ આગમ પૂર્વકજ કરે છે.
ટીકાથ–પર એટલે પ્રધાનએ લેક એટલે મેક્ષ, તેના માર્ગમાં એટલે જ્ઞાનાદિક ત્રણમાં, જિનાગમ એટલે રાગાદિકને જીતનારા જિનેશ્વરેએ રચેલા સિદ્ધાંતને મૂકીને બીજું કઈ પ્રમાણુ એટલે પ્રતીતિનું કારણ છે નહીં. કારણકે તે જિનાગમમાં જ અસત્યપણને અભાવ છે. કહ્યું છે કે–“ રાગથી, દ્વેષથી કે મેહથી અસત્ય વચન બોલાય છે. જેને આ દે ન હોય તેને અસત્ય બોલવાનું કારણ શું હોય?”
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૪૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
વળી જિનાગમમાં પૂર્વાપર વિરોધ આવતો નથી કારણ કે “જિનેશ્વરાએ જે પ્રમાણે ધર્મનું મૂળ દયા કહી છે તે જ પ્રમાણે સર્વ પ્રાણુંએને હિતકારક ક્રિયા પણ કહી છે. તથા જેમ આરંભમાં સામાયિક કહ્યું છે તે જ રીતે તેને પાલન કરનારા ક્ષમાદિક ગુણે પણ કહેલા છે.” તેથી કરીને ચૈત્યવંદનાદિક સમગ્ર ક્રિયાઓ આગમ પૂર્વક જ એટલે આગમનના વચનને વિચાર કરવા પૂર્વક જ કરે છે. અહીં રજા શબ્દને અર્થ નિશ્ચયરૂપ થાય છે.
તેમાં ચિત્યવંદનને વિધિ દશ ત્રિકની આરાધના રૂપ કહે છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે “ત્રણ નિસાહિ૧, ત્રણ પ્રદક્ષિણા ૨, ત્રણ પ્રણામ ૩, ત્રણ પ્રકારની પૂજા ૪, ત્રણ અવસ્થાની ભાવના ૫, ત્રણ દિશામાં જોવાની વિરતિ ૬, ત્રણ વાર પગ નીચેની ભૂમિનું પ્રમજન ૭, ત્રણ વર્ણાદિક ૮, ત્રણ મુદ્રા ૯ તથા ત્રણ પ્રકારનું પ્રણિધાન ૧૦. આ પ્રમાણે જે મનુષ્ય ઉપયોગ પૂર્વક ત્રણ કાળ જિનેશ્વરને દશ ત્રિક સહિત વંદના કરે તે મેક્ષ સ્થાન મેળવે છે.” ઈત્યાદિ હવે પૂજાવિધિ આ પ્રમાણે છે–દેવના ગુણનું જ્ઞાન થવાથી તેવા પ્રકારના મનના પરિણામને અનુસરતું જે આદર સહિત પૂજન થાય તેજ દેવપૂજન ઇચ્છેલું છે. કહ્યું છે કે –“પૂજાને સમયે પવિત્ર થઈને ઉત્તમ પુષ્પાદિકવડે વિધિ પ્રમાણે ઉત્તમ સ્તુતિ અને સ્તંત્રની રૂચિવાળાએ જિન પૂજા કરવી. તે વખતે વસ્ત્રવડે નાસિકા બાંધવી અથવા જેમ સમાધિ (મનની પ્રસન્નતા) થાય તેમ વર્તવું, તથા શરીરને વિષે કંડૂઅનાદિક પણ કરવું નહીં.” હવે ગુરૂવંદના આ પ્રમાણે છે–છ સ્થાનકની આરાધનારૂપ, પચીશ આવશ્યકવડે વિશુદ્ધ અને બત્રીશ દોષ રહિત દ્વાદશાવર્ત વંદન કરવું જોઈયે. તેમાં છ સ્થાન આ પ્રમાણે કહ્યાં છે-“ઈચ્છા ૧, અનુજ્ઞા ૨, અવ્યાબાધ ૩) યાત્રા ૪, યાપના ૫ અને અપરાધની ક્ષામણ ૬, આ છ સ્થાને વંદનને વિષે હાય છે.” પચીશ આવશ્યક આ પ્રમાણે છે- “બે અવનામના ( નમસ્કાર) ૨, એક યથાજાતરૂપતા ૩, બાર આવર્ત ૧૫, ચાર વાર મસ્તક ૧૦
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમપૂર્વક ક્રિયાઓ કેમ કરવી ? (૧૫) ત્રણ ગુપ્તિ ૨૨, બે પ્રવેશ ૨૪ અને એકવાર નિર્ગમ ૨૫ એ પચીશ આવશ્યક છે. હવે બત્રીશ દોષોનાં નામ આ પ્રમાણે કહ્યાં છે –“અનાદત ૧, સ્તબ્ધ ૨, અપવિદ્ધ ૩, પરિપિંડિત ૪, ટેલક ૫, અંકુશ ૬, કચ્છપરિંગિત ૭, મત્સ્યોદ્ધર્ત ૮, મન:પ્રદુષ્ટ ૯, વેદિકાબદ્ધ ૧૦, ભયભીત ૧૧, ભજના ૧૨, મૈત્રી ૧૩, ગૈરવ ૧૪, કારણ ૧૫, સ્પેનિક ૧૬, પ્રત્યેનીક ૧૭, રૂષ્ટ ૧૮, તજિત ૧૯, શઠ ૨૦, હીલિત ૨૧, વિલુપ્ત (પલિકુચિત) ૨૨, દષ્ટ અદષ્ટ ૨૩, શૃંગ ૨૪, કરવંદન ૨૫, મેચન ૨૬, લિષ્ટાલિષ્ટ ર૭, ઊન ૨૮, ઉત્તર ચૂલિકા ૨૯ મૂક ૩૦, હર ૩૧ અને ચુડલિ ૩ર.” આ બગીશ દેની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે
આદર રહિત વાંદવાથી અનાદત નામનો દોષ લાગે છે ૧, મન અને શરીરને શૂન્ય (અક્કડ) રાખી વાંદે તેને સ્તબ્ધ દેષ લાગે છે ૨, ઉપચાર રહિત અનિયમિતપણે વાદે તેને અપવિદ્ધ દેષ લાગે છે ૩, આચાર્ય વિગેરે ઘણાને એકી સાથે વાંદે અથવા વાંદતાં ગુંચવાયેલા વચન બોલે તે પરિપિંડિત દેષ ૪, ટેલ એટલે ટીડની જેમ કુદતાં કૂદતાં વાંદે તે ટેલક દોષ ૫, ગુરૂના ઉપકરણ વિગેરે પકડીને તેને નીચે બેસાડી વાંદે તે અંકુશ દેષ ૬, કાચબાની જેમ એકને વાંદી આગળ પાછળ ચાલી બીજાને વાંદે તે કચ્છપરિંગિત દેષ ૭, ઉઠતાં અને બેસતાં મત્સ્યની જેમ ઉછળી ઉછળીને વાંદે, અથવા એકને વાંદીને મત્સ્યની જેમ પાછો ફરે તે માસ્ય દેષ ૮, પિતાના અથવા પરના કારણને લીધે ગુરૂપર મનમાં દ્વેષ રાખીને વાંદે તે મન:પ્રદુષ્ટ દોષ ૯, વેદિકા પંચકને સારી રીતે વજ્યા વિના વાંદે તે વેદિકાબદ્ધ દોષ ૧૦,કાઢી મૂકવાદિકના ભયથી કૃતિકર્મ-વંદના
૧ વેદિકા પંચક આ રીતે છે-બે જાન ઉપર બે હાથ રાખવા ૧, અથવા જાનુની નીચે રાખવા ૨, અથવા પડખે રાખવા ૩, અથવા ઉત્સંગમાં બે હાથ રાખવા ૪, અથવા બે હાથની વચ્ચે એક જાનુ રાખે તે ૫. આ રીતે રાખીને વાંદવાથી વેદિકાબદ્ધ દોષ લાગે છે.
૧૦
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
કરે, પરંતુ નિર્જરાના હેતુથી વાંદે નહીં તે ભય દોષ ૧૧, આ મને ભજે છે અથવા ભજશે એવી બુદ્ધિથી વાંદે તે ભજન દેષ ૧૨, મિત્રાઈને માટે વાંદે તે મૈત્રી દેષ ૧૩, પિતાની ગેરવતા થવાના હેતુથી વાંદે તે ગેરવ દોષ ૧૪, હું વિધિને જાણકાર છું, હું વિનયવાળે છું એવું દેખાડવાના કારણથી વાંદે તે કારણ ષ. આ રીતે વાંચવાથી વંદનાનું કાંઈ ફળ મળતું નથી ૧૫, પિતાની લધુતા થવાના ભયથી ગુપ્ત રીતે વાંદે તે તૈન્ય દેાષ ૧૬, ગુરૂને આહાર નીહારાદિકને સમયે વાંદે તે પ્રત્યેનીક દેષ ૧૭, રેષથી કપાળ અને નેત્રના વિકાર સહિત વાંદે તે રૂષ્ટ દેષ ૧૮, અંગુલિ વિગેરે વડે ગુરૂને તર્જના કરી વાંદે તે તર્જિત દેષ ૧૯, આત્મવીર્યને ગોપવીને વાંદે તે શઠ દેષ ર૦, હે વાચક! હે ગણિ! એમ હાંસીના શબ્દ બોલવા પૂર્વક વાંદે તે હીલિત દેષ ૨૧, અર્ધ વંદના કરીને જ વચ્ચે વિકથા કરતો વાંદે તે પલિકંચિત દેષ ૨૨, - તરે અથવા અંધારે ન દેખાય તેમ હોય તે ન વાંદે અને દેખાય તેમ હોય તે વાંદે તે દષ્ટાદષ્ટ દેષ ર૩, પડખા તરફ મસ્તકને નમાવી વાંદે તેને પૂર્વના મુનિઓએ મુંગ દેષ કહ્યો છે ૨૪, આ ગુરૂને વાંદવા તે પણ કર છે એમ ધારી વાંદે તેને શ્રુતમાં કરવંદન દોષ કહ્યો છે ૨૫, વાંદણું દેવાથી જ મૂકાઈશ, અન્યથા હું નહીં મૂકાઉં એમ ધારી વદે તેને મેચન દેષ લાગે છે ૨૬, રજોહરણ અને મસ્તકને હસ્તવડે સ્પર્શ કરવો અથવા ન કરવો, તેના કુલ ચાર ભાંગા થાય છે, તેમાં હસ્તવડે રજોહરણ અને મસ્તકને સ્પર્શ કરી વાંદવું તે શુદ્ધ ભાગો છે, બાકીના ત્રણ ભાંગા અશુદ્ધ છે તેથી તેમાં ક્લિષ્ટાવિષ્ટ નામને દેષ લાગે છે ર૭, આવશ્યક સૂત્રનો પાઠ ઉતાવળથી બોલતાં અક્ષરે પડ્યા રહે છે તે ઊન દેષ છે ૨૮, વાંકીને મેટા સ્વરથી સ્થપા ચંદામિ એમ બેલે તે ઉત્તરચૂલિકા દેષ છે ૨૯, શબ્દને ઉચ્ચાર કર્યા વિના વાંદે તે મૂક દોષ ૩૦, મોટા સ્વરથી ઉચ્ચાર કરી દે તે હર દેાષ ૩૧ અને ચુડલિની જેમ રજોહરણને
૧ સળગતું લાકડું એટલે ઉબાડીયું.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાખ્યાનને વિધિ.
(૧૪૭) છેડેથી પકડી અથવા સર્વને હું વાંદું છું, એમ બેલી રજોહરણને હાથમાં જમાડીને વદે તે ચુડલિ નામને બત્રીશમો દેષ છે ૩ર.
હવે પ્રત્યાખ્યાન વિધિ આ પ્રમાણે છે –“ગુરૂને વંદના કરી, કાયાને નમ્ર કરી, બે હાથ જોડી રાખી, ગુરૂના વચનને અનુવાદ કરતાં (શ્રાવકે) પ્રત્યાખ્યાન ગ્રહણ કરવું.” હવે દાનવિધિ આ પ્રમાણે છે –“ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલા અને ગુરૂને કપે તેવા અન્ન પાનાદિક દ્રવડે દેશ, કાળ, શ્રદ્ધા અને સત્કારના કેમ પૂર્વક અત્યંત ભક્તિથી આત્માના અનુગ્રહની બુદ્ધિએ કરીને મુનિજનેને દાન આપવું.” આવી રીતે આમાગમમાં કહ્યું હોય તે પ્રમાણે ભાવશ્રાવક સર્વ ધર્મને કરે છે. ૬૯
તથા अनिगृहितो सत्ति, आयाबाहाए जह बहुं कुणइ । आयरइ तहा सुमई, दाणाइचउविहं धम्मं ।। ७० ।।
મૂલાથ–સારી મતિવાળે શ્રાવક શક્તિને ગોપવ્યા વિના પિતાને બાધા રહિત તે પ્રકારે દાનાદિક ચાર પ્રકારના ધર્મનું આચરણ કરે છે કે જેથી તે ઘણા કાળ સુધી કરી શકાય છે. (અથવા ઘણો ધર્મ કરી શકાય છે.)
ટીકા–શક્તિને એટલે સામર્થ્યને ગોપવ્યા વિના આત્માની બાધા રહિત એટલે પોતાની અને પરિવારની બાધાને દૂર કરતે શ્રાવક દાનાદિક ચાર પ્રકારના ધર્મને આચરે છે એ પ્રમાણે રોગ (સંબંધ) કરો. કહ્યું છે કે –“ત્યાદિક પરિવારને પીડા ન ઉપજે તેમ ન્યાયથી ઉપાર્જન કરેલું થોડું પણ અન્નાદિક દ્રવ્ય ગુરૂની આજ્ઞાનુસાર દીન અને તપસ્વી વિગેરેને જે અપાય છે તે મહાદાન કહેવાય છે, તે સિવાય બીજું દાનમાત્ર જ કહેવાય છે.” જે પ્રકારે તે દાનને બહુ કરે છે એટલે ઘણા કાળ સુધી કરી શકે છે. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-વૈભવ હોય તે અતિ તૃણવાળા-ભવાળા થવું નહીં, અને
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. વૈભવ હોય તે અતિ ઉદાર થવું નહીં. કેમકે અતિ ઉદાર થવાથી સર્વ વૈભવનો નાશ સંભવે છે. તેથી કરીને જ પંચસૂત્રમાં કહ્યું છે કે–-લાભ (આવક) ને ઉચિત દાન કરવું, લાભને ઉચિત ભજન કરવું, લાભને ઉચિત પરિવારનું પિષણ કરવું અને લાભને અનુસારે નિધાન કરવું. (અર્થાત્ લાભમાંથી આ રીતે ચાર ભાગ પાડવા.)'' આ પ્રમાણે કરનાર મનુષ્ય ઘણા કાળે કરીને ઘણું દાન આપે છે. બીજાઓ પણ કહે છે કે – અંજનનો ક્ષય થતો જોઈને તથા રાફડાની વૃદ્ધિ થતી જોઈને દાન, અભ્યાસ અને ધર્મકર્મમાં અવંધ્યસફળ દિવસ કરે.” આ જ પ્રમાણે શીળ, તપ અને ભાવનાને વિષે પણ જાણવું. તે પ્રકારે સુમતિ-પરિણામિકી બુદ્ધિવાળો શ્રાવક દાનાદિક ચાર પ્રકારના ધર્મને આચરે છે-સેવે છે. ૭૦ તથા– हियमणवजं किरियं, चिंतामणिरयणदुल्लहं लहिउं । सम्मं समायरंतो, न हु लजइ मुद्धहसिओऽवि ।। ७१ ।।
મૂલાર્થ_હિતકારક, પાપરહિત અને ચિંતામણિરત્નની જેવી દુર્લભ ધર્મકિયાને પામીને તેનું આચરણ કરતા શ્રાવક મુગ્ધ માણસો હસે તેપણ લજજા પામતો નથી.
ટીકાથ-હિત એટલે આલોક અને પરલોકમાં હિતકારક, અનવદ્ય એટલે પાપ રહિત તથા ચિંતામણિ રત્નની જેવી દુર્લભ એવી ક્રિયાને એટલે વંદન, પ્રતિકમણ વિગેરે અનુષ્ઠાનને પામીને સમ્યક્ એટલે ગુરૂએ ઉપદેશ કરેલા વિશેષ પ્રકારના વિધિએ કરીને આચરણ કરતો એટલે સેવન કરતો શ્રાવક લજજા પામતો નથી, એવો સંબંધ કરે. મુગ્ધ માણસોએ હાંસી કર્યા છતાં પણ લજજા પામતા નથી. ભાવાર્થ કથા ઉપરથી જાણવે. તે આ પ્રમાણે–
હસ્તિનાપુર નગરમાં નાગદેવ નામે એક શ્રેષ્ઠી હતો. તેને વસુંધરા નામની પ્રિયાથી ઉત્પન્ન થયેલ જયદેવ નામે પુત્ર હતો. તે
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મક્રિયા કરતાં લજજા નહીં પામવા ઉપર નાગદેવની કથા. (૧૪૯)
બાર વર્ષ સુધી લેખશાળામાં અભ્યાસ કરી રત્નની પરીક્ષા કરતાં શીખ્યું હતું. તેણે રત્નના સર્વ ગુણે અને તેમનાં લક્ષણે જાણ્યાં. તેથી તેણે વિચાર કર્યો કે–“એક ચિંતામણિ રત્ન જ વાંછિત અર્થને આપનાર છે, પથ્થરના કાંકરા જેવાં બીજાં રને શા કામનાં છે? ચિંતામણિ જ વિદ્વાનને ગ્રહણ કરવા ગ્ય છે. માટે હું પણ સર્વ પ્રયત્નથી તેની જ શોધ કરૂં.” એમ વિચારીને તે ઘેર ઘેર અને હાટે હાટ ભ્રમણ કરી રત્નોની પરીક્ષા કરવા લાગ્યા. પછી જ્યારે પતાના નગરમાં ચિંતામણિને પાપે નહીં, ત્યારે તે પિતાની રજા લઈ વિદેશમાં જવા નીકળે. તે વખતે તેના પિતાએ તેને કહ્યું કે-હે પુત્ર! શાસ્ત્રના વચને કરીને શું ફળ છે? એ મણિ કયાંઈ પણ હેય જ નહીં. એ તો પંડિત લોકોએ ઉપમા કરેલી છે. તેથી પ્રત્યક્ષ દષ્ટિએ જોઈ શકાય તેવા વેપારને તું કર, કે જેથી તું ઘણું લક્ષ્મીનું ભાજન થાય.” આ પ્રમાણે પિતાએ કહ્યા છતાં પણ તે બળાત્કારે પિતાની રજા લઇ ચિંતામણિના શાસ્ત્રનું સ્મરણ કરતો તેની પ્રાપ્તિ માટે ઉત્સુક થઈ નગરમાંથી નીકળ્યો. દરેક નગરમાં રત્નોની શોધ કરવા લાગે. તે નગરમાં પણ ચિંતામણિને નહીં જેવાથી તે પર્વતના શિખર ઉપર ચડ, અને વેળા (ભરતી) એ કરીને વ્યાપ્ત એવા સમુદ્રના કિનારાઓ ઉપર પણ ભટકયે. તે પણ કેઈ ઠેકાણે તે પામ્યો નહીં. ત્યારે તે વિચાર કરવા લાગ્યું કે શું પૃથ્વી પર ચિંતામણિ છે જ નહિ એ વાત સાચી હશે ? અથવા તો શાસ્ત્રમાં કહેલી હકિક્ત અન્યથા (અસત્ય) હેય જ નહીં.” એ પ્રમાણે મનમાં નિશ્ચય કરી તે ફરીથી ભ્રમણ કરવા લાગ્યા.
એકદા ગામે ગામ તે મણિની ખાણે પૂછવા લાગ્યું, ત્યારે તેને કેઈ એક વૃદ્ધ પુરૂષે કહ્યું કે-“અમુક ઠેકાણે મણિવતી નામનો પર્વત છે. ત્યાં જે મનુષ્ય પુણ્યશાળી હોય તેને મણિઓ પ્રાપ્ત થાય છે.” તે સાંભળીને તે મણિની શેને માટે પૂછતાં પૂછતાં મહાકષ્ટ કરીને ત્યાં પહેર્યો. તે ઠેકાણે કેઈ એક પશુપાળ (ભરવાડ) બેઠે હતો તેને તે મળ્યો. તેના હાથમાં એક ગેળ પથ્થર જોઈ તેણે પિતાના હાથમાં
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણું
લઈ પરીક્ષા કરી તે તે જયદેવે તેને ઓળખ્યો કે આ ચિંતામણિ જ છે, તેથી હર્ષ પામીને તેણે તે માગે. પશુપાળેતે આપે નહીં અને કહ્યું કે-આનું તારે શું કામ છે ? ” જયદેવે કહ્યું-“હું ઘેર જઈશ ત્યારે બાળકને રમવા આપીશ.” પશુપાળે કહ્યું-“અહીં આવા ઘણું પથ્થરે છે તે તુંજ કેમ શોધીને લેતે નથી?” તે બે -“મારે ઉતાવળથી મારે ગામ જવાનું છે, અને તું તે અહીંનો જ રહીશ છે. તેથી બીજા ઘણા પથ્થર તને મળશે, માટે આ પથ્થર મને આપ.'' તે સાંભળી પરેપકારનો સ્વભાવ નહીં હોવાથી તેણે કોઈ પણ પ્રકારે તે પથ્થર આપે નહીં, ત્યારે “ભલે આ પશુપાળને પણ ઉપકાર થાય, પણ આ મણિ નિષ્ફળ ન થાઓ.” એમ વિચારી તે વણિકે તેને સદ્ભાવ કહ્યો કે-“હે ભદ્ર! આનું નામ ચિંતામણિ કહેવાય છે. જે તું આ મને ન આપે તો તું જ તેનું આરાધન કર. આનાથી તું વાંછિત સુખને પામીશ.” પશુપાળ બે-“જો આ સાચે ચિંતામણિ હોય તો મેં બોરને ચિંતવ્યા. તે મને જલદી આપે.” જયદેવે કહ્યું-“એ પ્રમાણે ચિંતવવું ન જોઈએ. પરંતુ ત્રણ ઉપવાસ કરી છેલ્લી (ત્રીજી) રાત્રિના આરંભમાં સારી રીતે સાફ કરીને લીધેલી પૃથ્વી પર ચંદન વડે લીપેલે અને કપૂરના ચૂર્ણથી પૂજેલો એક શ્રેષ્ઠ પાટલે મૂકી તેના પર અહત (કેરું ) વસ્ત્ર પાથરી તેના પર આ માણુને નવરાવી ચંદનને વિલેપ કરી મૂકો, પછી તેને સુગંધિ પુષ્પવડે ઢાંકી દે. ત્યારપછી તેને પ્રણામ કરી લાખ અથવા કટિ દ્રવ્યનું ચિંતવન કરી સુઈ જવું. પછી પ્રભાતકાળે ચિંતવેલું સર્વ તેની પાસે ઢગલારૂપ કરેલું પ્રાપ્ત થશે.” આ પ્રમાણે સાંભળી સંતુષ્ટ થયેલા તે ભરવાડે પોતાના ગામ તરફ બકરીઓ વાળી-ચલાવી. માર્ગમાં તે મણિને કહેવા લાગે કે-“આ બકરાંઓ વેચી કપૂર વિગેરે વસ્તુઓ લઈ તે વડે તારી પૂજા કરીશ, અને પથિકે કહેલા સર્વ વિધિ હું કરીશ, પરંતુ તું મારા ચિંતિતને વ્યર્થ કરીશ નહીં, કે જેથી તારૂં ચિંતામણિ નામ સત્ય (સફળ) થાય.” આ પ્રમાણે મણિની સાથે વાત કરતા તે ભરવાડ
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાગદેવની કથા.
(૧૫૧) ગામની સન્મુખ ચાલ્યો. જયદેવ પણ તે મણિને લાભ ન થવાથી ખેદ સહિત વિચારવા લાગે કે-“નિર્ભાગ્યને વિષે શિરેમણિ સમાન આ ભરવાડ આ મણિરત્નને ધારણ કરી શકશે નહીં, તેથી હું તેની પાછળ પાછળ જઈને જોઉં કે તે શું કરે છે?” એમ વિચારી તે તેની પાછળ ચા. તેવામાં તે આભીર ફરીથી બોલ્યો કે “હે ચિંતામણિ! માર્ગ લાંબે છે માટે કાંઇક વાર્તા કહે, કે જેથી સુખે કરીને માર્ગ ઉલ્લંઘન થાય. જે કદાચ તું ન જાણતો હોય તો હું તને વાર્તા કહું.” એમ કહી તે ભરવાડ કથા કહેવા લાગ્યા. જ્યારે તે મણિએ હુંકાર પણ આવે નહીં ત્યારે તે આભીર કેપ કરીને બે કે-“તું આવે દાક્ષિણ્યતા રહિત જ છે કે જેથી હુંકાર પણ આપતો નથી ? તો પછી લાખ કે કરોડની આશા શી રાખવી? આથી કરીને તું ચિંતામણિ જ નથી જણાતો, અથવા તું ચિંતામણિ સાચો જ છે, કારણ કે
જ્યારથી હું તને પામ્યો છું ત્યારથી જ મારા મનની ચિંતા જતી નથી. તેમજ જે હું હંમેશાં પ્રભાતમાં ઉઠીને જ ટાઢી રાબ, છાશ અને રેટ ખાધા સીવાય એક ડગલું પણ ચાલી શકતો નથી, તે હું ત્રણ ઉપવાસ કરવાથી કેમ ન મરૂં? તે હું ધારું છું કે તે મારા વેરી વાણિયાએ મને મારી નાંખવા માટે જ તારૂં આ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. તેથી હું તને દેખું નહીં એવે સ્થાને તું જ રહે.” એમ કહી તેણે તે મણિ દૂર ફેંકી દીધે, અને બકરાંઓ લઈને અટવી તરફ ચાલ્યા. જયદેવ પણ હર્ષ પામી પ્રણામ કરી તે મણિને હાથમાં લઈ મનોરથ પૂર્ણ થયા જાણી પોતાના નગર તરફ ચાલ્યા. તે મણિના પ્રભાવથી તેનું રૂપ અને લાવણ્ય ઉલ્લાસ પામ્યું, રત્નના પુજની જેમ તે દેદી. પ્યમાન દેખાવા લાગ્યા, અને દરેક ગામમાં તથા નગરમાં ગૌસ્વપણું પામતે તે મહાપુર નામના નગરમાં ગયો. ત્યાં કેઈ શ્રેણીની દુકાને તે બેઠા. તે દુકાનના નાયકે ગેરવતા સહિત તેની સન્મુખ જોયું. તેને સુંદર આકૃતિવાળે જઈ પોતાની પ્રાણથી પણ વધારે વહાલી પુત્રીની સાથે પરણાવ્યું. તેણીની સાથે દઢ પ્રેમ સહિત ભેગવિલાસ કરતો તે કેટલાએક કાળ ત્યાં જ સુખે રહ્યો.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
એકદા તે દેવે વિચાર કર્યો કે-“વ્યાપાર વિના રહેવું એ શરમ ભરેલું કહેવાય.” એમ વિચારી તેણે પોતાની ભાર્યાને કહ્યું કે
હે પ્રિયા ! તારા બાપ પાસેથી મને મુડી અપાવ, કે જેણે કરીને હિં વેપાર કરી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરૂં.' તે સાંભળી તેણીએ પોતાના પિતાને તે વાત કહી. તે સાંભળી તેણે પણ હર્ષ પામી તેને લાખ સોનામહોર આપી. તેનાથી તેણે કપૂર, અગરૂચંદનવિગેરે વસ્તુઓ વડે તે ચિંતામણિની પૂજા કરી શાસ્ત્રમાં કહેલા વિધિ પ્રમાણે વાસભવનના એક ભાગમાં સ્થાપન કર્યો. પછી તેને નમસ્કાર કરી તેણે કેટિ સોનામહોરે ચિંતવી. પ્રભાતકાળે તેની પાસે કરેડ સેનામહરને રાશિ પડેલો તેને પ્રાપ્ત થયું. “મને ચિંતામણિ સિદ્ધ થયો.” એમ જાણી હર્ષ પામી તેણે ભાર્યાને કહ્યું કે-“આ ધન તારા પિતાને આપ.” તેણુએ પણ વિસ્મય પામી તે પ્રમાણે કર્યું. તે જોઈ શ્વશુરનું કુટુંબ હર્ષ પામ્યું.” અને જમાઈનું બહુમાન કરવા લાગ્યું.
ત્યારપછી એકદી તે જયદેવ મોટા ઉત્સવ પૂર્વક હસ્તિનાપુર નગરમાં ગયે. તેને જોઈ તેને પિતા ઘણો હર્ષિત થયે, સ્વજનોએ તેને ઘણું માન આપ્યું, અને બીજા સમગ્ર લેકેએ તેની પ્રશંસા કરી. આ પ્રમાણે તે જ્યદેવ ઉત્તમ સુખનું ભાજન થયો.
આ કથાને ઉપનય આ પ્રમાણે છે–જેમ તે વણિકપુત્ર ચિરકાળ ભ્રમણ કરી કષ્ટવડે મણિવતી નામને પર્વત પ્રાપ્ત કર્યો, અને ત્યાં પણ મોટા કષ્ટથી ચિંતામણિ રત્ન મેળવી તેનું આરાધન કરી તેણે પ્રધાનસુખની સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરી, તે જ પ્રમાણે આ સંસાર સાગરમાં ભ્રમણ કરતા અને મણિવતી પર્વત સમાન મનુષ્યગતિ પ્રાપ્ત થવી દુર્લભ છે, તેમાં પણ અચિંત્ય ચિંતામણિ સમાન જિનધર્મ રૂપી રત્ન મેટા કષ્ટથી પ્રાપ્ત થાય છે. તેનું આરાધના કરવાથી સ્વર્ગ અને મોક્ષનાં સુખ હસ્તતળમાંજ રહેલાં છે, અને તેને ત્યાગ કરવાથી ભરવાડની જેમ દુઃખ અને દારિદ્રયનિએ પ્રાપ્ત થાય છે.
આ પ્રમાણે અતિ દુર્લભ એવી ધર્મ આરાધનની ક્રિયાને કરતે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે ઉપર બીજું દત્ત નામના વેપારીની કથા.
( ૧૫૩ )
ભાવશ્રાવક મૂર્ખ જનાથી હાંસી કરાતા છતાં પણ લજ્જા પામતા નથી, તેથી તે દત્ત નામના વહાણના વેપારીની જેમ સ્વાર્થસિદ્ધિને
પામે છે.
-*દત્ત શ્રેષ્ઠીની કથા.
પશ્ચિમ સમુદ્રને કાંઠે રહેતી વિધપુરી નામની નગરી છે. તેના સુદરપણાથી રજિત થયેલા રત્નાકર (સમુદ્ર ) તેને નિરંતર પેાતાના દીધું અને ચપળ તર ંગા રૂપી હસ્તાવડે આલિંગન કરે છે. તે નગરીમાં સમગ્ર પ્રજાનું પ્રિય (હિત) સ ંપાદન કરવામાં તત્પર મનવાળા પ્રિયંકર નામે રાજા હતા. તે જ નગરીમાં દત્ત નામે એક શ્રેણી હતા. તેને કુળક્રમથી આવેલી અગણિત સમૃદ્ધિ હતી તેથી તેની નિર્મળ પ્રસિદ્ધિ વિસ્તાર પામી હતી, તથા તે રાજા વિગેરે સર્વ લેાકેામાં માનવા લાયક હતા. તે એકદા ઘરના સાર ધનવડે ઉત્તમ કરીયાણાંનાં વહાણા ભરી સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરી સામે કાંઠે જઇ પુષ્કળ દ્રવ્ય ઉપાન કરી પેાતાની નગરી તરફ્ પાા વળ્યેા. મા માં કર્મ પરિણામ (દેવ ) ના પ્રતિકૂળપણાથી તેનું વહાણ ભાંગી ગયુ. તેથી તે એક પાટીયાને આધારે તરી શરીર માત્રે કરીને પાતાને ઘેર આવ્યા. પછી
66
સમુદ્રમાં નાશ પામેલું દ્રવ્ય સમુદ્રમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. એવી કહેવત છે તેથી હું ફરીથી સમુદ્રમાં પ્રવેશ કરૂં. ” એમ નિશ્ચય કરી ઘરમાં રહેલા વસ્ત્ર, આભૂષણ વિગેરે સર્વ ૧ ઉપસ્કરને વેચી ઘણાં મૂલ્યવાળાં કરીયાણાંના સંગ્રહ કરી ફરીથી વહાણમાં ચડ્યો. ભવિતવ્યતાને લીધે પાછા ફરતાં તે વહાણુ પણ ભાંગ્યું, અને માત્ર શરીર લઇને જ ઘેર આવ્યા. દત્ત દરિદ્ર થયા એમ લેાકેામાં પ્રસિદ્ધિ થઇ, તાપણ તેણે પુરૂષાર્થ છેડ્યો નહીં. ફરીથી પણ સમુદ્રમાં જવાની
૧ વસ્તુઓને.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૪)
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ. તેની ઈચ્છા થઈ, પરંતુ પિતાની પાસે મુડી નથી, તેમજ બીજે કઈ પણ તેને પુણ્યરહિત ધારી ધન આપતા નથી, તેથી તે અત્યંત ખેદ પામવા લાગ્યો. તેની સુધા અને નિદ્રા પણ નાશ પામી, અને તે નિરંતર ઉપાયને શોધતો ધ્યાન જ કરતો હતો.
એકદા પ્રભાત સમયે દત્તને પિતાનું વચન યાદ આવ્યું કે– મારા પિતાએ પરલોકમાં જતી વખતે મને કહ્યું હતું કે-“હે પુત્ર! વિધિના વિલાસે વિચિત્ર પ્રકારના હોય છે, સંપત્તિઓ શરદ ઋતુના વાદળા જેવી અસ્થિર છે, તેથી કદાચિત અસંભવિત પણ સંભવે છે. તે જે કંઈ પણ પ્રકારે તારે વિભવને નાશ થાય તો અહીં ઘરના એક પ્રદેશમાં કેઈથી ભેદી ન શકાય એવું અને દ્વાર રહિત એક ભૂમિગૃહ છે, તેની અંદર તાંબાની પેટીમાં એક તામ્રપત્ર છે, તેમાં જે કાંઈ લખેલું હોય તે પ્રમાણે તું કરજે. તેમ કરવાથી તારૂં સર્વ શુભકારક થશે.” આ પ્રમાણે પિતાનું વચન છે તે અન્યથા પ્રકારે હોય જ નહીં એમ વિચારી દત્તે હર્ષ સહિત તે ભૂમિગૃહ ઉઘાડયું, તેમાંથી તાંબાની પેટી પ્રાપ્ત થઈ, તેમાં રહેલું તામ્રપત્ર વાંચ્યું, તેમાં આ પ્રમાણે લખેલું હતું કે–“પશ્ચિમ દિશાએ સમુદ્રની મધ્યે ગતમ નામને દ્વીપ છે. તેનું ભૂમિતળ અત્યંત કઠણ સ્પર્શવાળા પથ્થરા
મય છે, તે દ્વીપમાં રનર્વાણુનો ચારે કરનારી ઘણી ગાયો છે, તે ગાયે મનુષ્યના દર્શનને પણ સહન કરતી નથી. તેથી તે દ્વીપમાં અતિ કમળ છાણનાં ભરેલાં વહાણે લઈને જવાય છે, ત્યાં પાંદડાંની ઘટાવાળા વૃક્ષની છાયામાં તે છાણ પાથરવું, અને પિતાને નિવાસ ત્યાંથી દૂર સ્થાને કરે. પછી વિશ્વાસ પામેલી તે ગાયે તે વૃક્ષની છાયામાં છાણના કામળ સ્પર્શમાં લુબ્ધ થઈને મધ્યાહુ સમયે અને રાત્રિને સમયે આવીને બેસશે, અને ત્યાં છાણને મૂકશે. પછી પ્રભાતે તે ગાયા ત્યાંથી ઉઠીને ચરવા જાય ત્યારે તેનું છાણ અન્ય સ્થળે લઈ જઈ તેના પિંડા (છાણા) કરવા. તે પિંડ સુકાઈ જાય ત્યારે તેનાં વહાણ ભરવાં. પછી પોતાને ઘેર આવી તે પિંડા સળગાવવાથી શ્રેષ્ઠ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
દત્ત નામના વેપારીની કથા.
( ૧૫૫ )
6
રત્ના પ્રગટ થશે, તેમ કરવાથી અખૂટ સમૃદ્ધિવિસ્તાર પામશે. આ વૃત્તાંત સર્વથા પ્રકારે ગુપ્ત રાખવાના છે, અને તેથીજ પરિણામે સર્વ સારૂ થાય છે (થશે).” આ પ્રમાણે તેમાં લખેલું વાંચી દત્ત વિચાયુ કે—“ આ લખાણ ઘણું ઉત્તમ છે, પરંતુ મેં પહેલું આ પત્ર જોયું નહીં, અને હમણા તો હું અત્યંત નિર્ધન છું તેથી તે દ્વીપમાં જઇ શકાય તેમ નથી, તેમજ રિદ્રી લેાકેાને કેઇપણ ઉધારે ધન આપતું નથી, વળી આ લેખમાં આ વૃત્તાંત ગુપ્ત રાખવાનું લખેલુ છે. તેમ છતાં કદાચ કાઇને સત્યવાત કહીયે તાપણ તેને પ્રતીતિ ( વિશ્વાસ ) આવે તેવુ ં નથી માટે આ ખાખતમાં હવે શું કરવું યેાગ્ય છે ? અથવા તે પ્રથમ હું ઘેલા માણસની જેવી ચેષ્ટા કરૂં. તેમ કરવાથી કદાચ કાઇ મને અનુક પાએ કરીને કાંઇક આપશે. ” આ પ્રમાણે વિચાર કરી તે દત્ત શ્રેષ્ઠી · બુદ્ધિ છે પણ વૈભવ નથી ’ એમ ખેલતા ત્રિક, ચતુષ્ક, ચત્વર વિગેરેમાં ભ્રમણ કરવા લાગ્યા. જે કેાઇ તેને કાંઇ પણ પૂછે તેને તે તેજ પ્રમાણે પ્રત્યુત્તર આપવા લાગ્યા. તેથી · આ દત્ત ઘેલેા થયા છે ' એમ આખા નગરમાં પ્રસિદ્ધ થયુ, અને ધનના નાશને લીધે બિચારા દત્ત ઉન્મત્ત ( ગાંડા ) થયા છે’ એમ રાજાએ પણ સાંભળ્યુ. ત્યારે તેણે વિચાર કર્યાં કે-“ આ મહાનુભાવને હું ધન આપી સ્વસ્થ કર્' ’ એમ વિચારી રાજાએ તેને મેલાવી પૂછ્યું કે- હું દત્ત ! તુ આ પ્રમાણે કેમ ખખડે છે ! ’’ તે ખેલ્યા કે— બુદ્ધિ છે, પણ વૈભવ નથી. ’ ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે—“ તું એવું વચન ન ખેલ. તારે જેટલું ધન જોઇતુ હાય તેટલુ' ગ્રહણ કર, એમ કહી રાજાએ તેને ધનના કાશ ખતાવ્યા. ત્યારે તુષ્ટમાન થઇને દત્તે તેમાંથી માત્ર એક લાખ જ ધન ગ્રહણ કર્યું અને કહ્યું કે મારે આટલું જ ધન જોઇએ છીચે, પછી તે ખખડતા વિરામ પામ્યા,તે જોઇ રાજા પણ હ્રષ પામ્યા.
""
ત્યાર પછી દત્ત શ્રેષ્ઠીએ ગાતમદ્વીપ જવાની વિધિને જાણનારા ખલાસીઓ ગ્રહણ કર્યાં, વહાણા તૈયાર કર્યાં, નાકરા રાખ્યા, અને ઉકરડા ખાદાવીને જૂના છાણુના ઢગલા કર્યા. તે જોઇ અહા ! દત્તે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૫૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ, ઉત્તમ કરીયાણું લીધું એમ કહી લેકે હસવા લાગ્યા. બીજા લેકે બોલ્યા કે-“સજજન એવા રાજાનું કલ્યાણ થજે કે જેણે આવા વણિકને પણ વિભાવવાળો કર્યો. બીજા કેટલાક બેલવા લાગ્યા કે હવે દત્તે આવું કરીયાણું લેવાથી દારિદ્રને જળાંજળિ આપી. ” વળી કેટલાક કહેવા લાગ્યા કે-“આ બિચારે તો ગાંડે છે, પરંતુ આશ્ચર્ય તો એ છે જે રાજા પણ ઘેલે થયો છે કે જેણે આને પણ મૂડી આપી.” આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે લેકે હાંસી કરવા લાગ્યા, તથા દયાળુ જને તેને નિવારવા લાગ્યા. તે પણ તેને તામ્રપત્રના લેખથી પરમાર્થ પ્રાપ્ત થયે હતો તેથી તે ખાતર ખેદાવવા વિગેરેનું કામ કરતાં લજજા પાપે નહીં. ધૂળ વડે ધૂસર અંગવાળે અને કોર્ટે તથા કેડ બાંધી તે દત્ત પોતે તથા તેના કેમ કરો છાણને વહેવા લાગ્યા. તે સર્વ વહાણેમાં ભરી તે પિતાના નામાંકિત કર્યા. ઘણું શું કહેવું? ઘણાં વહાણ છાણથી જ ભરીને તે ગતમપે પહે. લેખમાં લખ્યા પ્રમાણે કરી તે ગાયના છાણના પીંડાઓથી ઘણાં વહાણો ભરી તે પાછો પોતાને નગર આવ્યા. તે જોઈ “અહો ! કરીયાણાને અનુસરતું સામું કરીયાણું જ આ લાવ્યા.' એમ કહી લેકે હસવા લાગ્યા. દાણવાળાઓ પણ ઉપહાસની બુદ્ધિથી જ દત્તને રાજા પાસે લઈ ગયા. રાજાએ તેને પૂછયું કે–“શું કરીયાણું તું લાવ્યા છે?” તે બોલ્યો
હે દેવ ! છાણના પિંડ લાવ્યો છું. ” તે સાંભળી હસીને રાજાએ કહ્યું કે- “જા તારૂં દાણ માફ કરૂં છું. તારું કરીયાણું ગુપ્ત કરીને રાખજે, અને સુખનું ભાજન થજે.” તે સાંભળી “આપને મેટો પ્રસાદ”એમ બલી રાજાને પ્રણામ કરી દત્ત પિતાને ઘેર ગયો. તે પિંડે ગુપ્ત સ્થળે રાખ્યા. પછી વિધિ પૂર્વક તેને સળગાવ્યા. ત્યારે તેમાંથી મેટા મૂલ્યવાળાં રત્નો નીકળ્યાં. તેથી પૂર્વની જ જેમ તેનું ઘર લક્ષ્મીથી ભરપૂર થયું. “અહો! આ દત્ત પુણ્યવંત છે. એમ કહી રાજાદિક સર્વ લેકેએ તેની પ્રશંસા કરી. આ પ્રમાણે આ લેકની સિદ્ધિને માટે આ દષ્ટાંત આપ્યું તે પરલોકને વિષે પણ એ જ પ્રમાણે જાણી લેવું.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવક દેહસ્થિતિનાં કારણુરૂપ ધન વગેરેમાં કેમ રહેછે? ( ૧૫૭)
તથા—
देहट्टिइनिबंधण - धणसयणाहारगेहमाईसु । निवसइ श्ररत्तदुट्ठो, संसारगएसु भावेसु ।। ७२ ।
મૂલા—દેહની સ્થિતિનાં કારણરૂપ ધન, સ્વજન, આહાર અને ઘર વિગેરે સંસારમાં રહેલા પદાર્થોમાં ભાવશ્રાવક રાગદ્વેષ રહિત રહે છે.
ટીકા—દેહની સ્થિતિના નિ ંધન એટલે શરીરને ટેકા ( આધાર ) આપવાનાં કારણેા કે જે ધન, સ્વજન, આહાર અને ઘર એ વિગેરે એટલે ક્ષેત્ર, સ્ત્રી, વસ્ત્ર, શસ્ત્ર, યાન અને વાહન વિગેરે સંસારમાં રહેલા પદાર્થો ઉપર જાણે રાગ દ્વેષ રહિત હાય તેમ ભાવશ્રાવક ગૃહસ્થાશ્રમને વિષે રહે છે. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-ભાવશ્રાવક શરીર નિર્વાહના કારણુ રૂપ વસ્તુઓ ઉપર પણ મંદ આદર રાખે છે, અને તે આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે છે કે- આ જગતમાં કાઇ સ્વજન નથી, શરીર પણ પેાતાનું નથી, તથા ભાગ ઉપભાગ પણ પેાતાના નથી. કારણ કે જીવ એ સવ વસ્તુ મૂકીને જ પરણવની ગતિમાં જાય છે. ’’ તથા વિનય રહિત પરિવાર ઉપર પણ અત્યંત દ્વેષ કરવા નહીં, પરંતુ ખાદ્યવૃત્તિથી માત્ર દેખાવ જ કરવા. કારણ કે કાપનું મૂળ આ પ્રમાણે કહ્યું છે—“ કાપના આવેશવાળા પુરૂષ કાર્ય કે અકાર્યને હિત કે અહિતને, ધર્મ કે અધર્મને તથા કાર્ય નાવિનાશને કે હાનિને જાણી શકતા નથી. ” તથા કહ્યું છે કે—‘ ક્ષમાવાન પુરૂષ જે કાર્ય કરે છે તે કાર્ય કાપને વશ થયેલા પ્રાણી કરી શકતા નથી. કારણ કે કાર્ય ને સાધનારી બુદ્ધિ છે, અને તે બુદ્ધિ ક્રોર્બી માણસને નાશી જાય છે.
તથા—
વસમસાવિયારો, વાંઢાય નેય(વ) રાયોěિ । मज्झत्थो हियकामी, असग्गहं सव्वहा चयः ॥ ७३ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૫૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
મૂલાઈ —ભાવશ્રાવક ઉપશમના જ વિચારવાળા હેાય છે. કારણ કે તે રાગદ્વેષથી ખાધા પામતા નથી. પરંતુ મધ્યસ્થ અને હિતાર્થી હાવાથી તે સવ થા કદાગ્રહના ત્યાગ કરે છે.
ટીકા ઉપશમ એટલે કષાયને અનુદય, તેજ સાર--પ્રધાન છે એમ ધર્માદિકના સ્વરૂપના જે વિચાર કરે તે ઉપશમસાર વિચારવાળા ભાવશ્રાવક હૈ!ય છે. શીરીતે તે એવા હેાય ? તે ઉપર કહે છે— કારણ કે તે ભાવશ્રાવક વિચાર કરવાથી રાગદ્વેષવડે ખાધા પામતા નથી—પરાભવ પામતા નથી. તે આ રીતે —“ મે ઘણા લેાકેાની સમક્ષ અમુક પક્ષ અંગીકાર કર્યા છે, અને ઘણા લેાકેાએ તેને પ્રમાણરૂપ માન્યા છે, તે હવે મારા આત્માને હું જ કેમ અપ્રમાણુ રૂપ કરૂ' ? ’’ આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તે ( ભાવશ્રાવક ) પેાતાના પક્ષના રાગવડે પરાભવ પામતા નથી. તથા “ મારા પક્ષને કૃષિત કરવાથી આ મારી શત્રુ છે તેથી હું લેાક મધ્યે તેના તિરસ્કાર કરૂં. ” એમ વિચારી તેના સામા ખેટા દૂષણે ઉઘાડાં કરવાં, તેને ગાળા દેવી વિગેરે પ્રવૃત્તિના કારણરૂપ દ્વેષે કરીને પણ તે પરાભવ પામતા નથી. પર`તુ મધ્યસ્થ એટલે સત્ર તુલ્ય ચિત્તવાળા અને હિતકામી એટલે હિતની જ અભિલાષાવાળા તે ભાવશ્રાવક સ્વપરના ઉપકારને ચ્છતા હેાવાથી મધ્યસ્થ અને ગીતાર્થ ગુરૂના ઉપદેશે કરીને સર્વથા પ્રકારે અસદ્ ગ્રાહના—કદાગ્રહના ત્યાગ કરે છે. કહ્યું છે કે—“ માહરૂપી મેટા સાગરને તરીને પણ તથા તીરની સમીપે પ્રાપ્ત થયા છતાં પણ જીવ કદાગ્રહ રૂપી *ગ્રાહ વડે ઉન્માર્ગે લઇ જવાય છે. ’ અહીં ગે!ષ્ટામાહિલ અને રાહુગુપ્ત વિગેરેનાં દષ્ટાંતા જાણી લેવાં.
તથા—
भावेंतो अणवरयं, खणभंगुरयं समत्थवत्थूणं ।
संबद्धोऽवि धरणाइसु, वज्जइ पडिबंधसंबंधं ॥ ७४ ॥
',
* હાથી જેવા બળવાન પશુને પણ પાણીમાં બળાત્કારે ખેંચી જવાનુ સામર્થ્ય ધરાવનાર જળચર પ્રાણી.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવક પ્રતિબંધના સંબંધને કેમ તજે છે?
(૧૫૯)
મૂલાથ-નિરંતર સમગ્ર વસ્તુઓનું ક્ષણભંગુરપણું વિચારતે ભાવશ્રાવક ધનાદિકને વિષે સંબંધવાળો છતાં પણ પ્રતિબંધના સંબંધન (મૂછને) વજે છે.
ટીકાથ-નિરંતર (ક્ષણે ક્ષણે)સમગ્ર પદાર્થોનું ક્ષણભંગુરપાણું એટલે સતત વિનધરપણું વિચારતો, તે આ પ્રમાણે–“ઈષ્ટ જનને સંગ, સમૃદ્ધિ, વિષયસુખ, સંપત્તિ, આરોગ્ય, શરીર, યુવાવસ્થા અને જીવિત એ સર્વ અનિત્ય છે. મનુષ્યને સર્વ સમૃદ્ધિના સમુદાય ક્ષણવારમાં નષ્ટ ધર્મવાળા થાય છે, અને જેના અંતમાં અવશ્ય વિયેગ રહેલો છે એવા સર્વ સંયે શોકને ઉત્પન્ન કરનારા છે.” આવા પ્રકારની ક્ષણભંગુરતાને વિચારતા ભાવશ્રાવક સંબદ્ધ છતાં પણ એટલે બાહ્યવૃત્તિથી ધનાદિકનું રક્ષણ, ઉપાર્જન વિગેરે વડે યુક્ત છતાં પણ તે ધન સ્વજનાદિકને વિષે પ્રતિબંધરૂપ-મૂછરૂપ સંબંધને– સંયોગને વજે છે-કરતો નથી. અને આ પ્રમાણે તે ભાવના ભાવે છે–“દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ક્ષેત્ર, ઘર, ધન, ધાન્ય વિગેરે સર્વનો ત્યાગ કરીને કર્મરૂપી બીજ સહિત આ પરાધીન જીવ સારા અથવા નરસા પરભવમાં જાય છે.” ઈત્યાદિ.
તથા– संसारविरत्तमणो, भोगुवभोगा न तित्तिहेउ ति ।
नाउं पराणुरोहा,पवत्तई (ए)कामभोगेसु ।। ७५ ॥
મૂલાર્થ–સંસારથી વિરક્ત મનવાળે ભાવશ્રાવક આ ભેગ ઉપગ તૃપ્તિના હેતુ નથી' એમ જાણી પરના આગ્રહથી કામ ભાગમાં પ્રવર્તે છે.
ટીકાઈ–આ સંસાર અનેક દુ:ખનું સ્થાન છે. કહ્યું છે કે-“આ સંસારમાં પ્રથમ મનુષ્યોને સ્ત્રીની કુક્ષિને મળે ગર્ભવાસમાં દુખ રહેલું છે, ત્યાર પછી બાલ્યાવસ્થામાં મળથી વ્યાપ્ત શરીરવાળી સ્ત્રીના સ્તનપાનથી મિશ્રિત દુખ છે, ત્યાર પછી યુવાવસ્થામાં પણ વિયાગથી
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ઉત્પન્ન થયેલું દુઃખ છે, ત્યારપછી વૃદ્ધાવસ્થા અસાર છે. એ તે સ્પષ્ટ દેખાય છે. તો તે મનુષ્ય ! આ સંસારમાં જે લેશ માત્ર પણ સુખ હોય તો તે તમે કહો.” આવા સંસારથી વિરક્ત મનવાળો (ભાવશ્રાવક) આ લેગ ઉપગે એટલે-“જે આહાર, પુષ્પ વિગેરે એકજ વાર ભગવાય તે ભેગ કહેવાય છે, અને જે ઘર, સ્ત્રી વિગેરે વારંવાર ભેગવાય તે ઉપભેગ કહેવાય છે.” આ પ્રમાણે આગમને વિષે પ્રસિદ્ધ તે પ્રાણિઓને તૃપ્તિના હેતુરૂપ નથી. કહ્યું છે કે “જેમ સ્વપ્નમાં અનુભવેલું ઈચ્છિત સુખ સાચું નથી, તેમ આ ભૂતકાળમાં ભેગવેલું સુખ સ્વપ્ન જેવું જ છે.” તથા–“નિર્મળ દેવપણુમાં (દેવના ભવમાં) દેવાંગનાના સમૂહના શરીરાદિક વડે પવિત્ર અને મને હર ભેગને અનેક સાગરોપમ અને પોપમ સુધી ભોગવીને પણ મનુષ્ય જે અશુચિથી ભરેલા સ્ત્રીના કલેવરેને વિષે આસક્ત થાય છે. તે ઉપરથી હું માનું છું કે ભેગો ચિરકાળ સુધી ભગવ્યા છતાં પણ જીવને તૃપ્તિ કરનારા થતા નથી. આ પ્રમાણે ભગના સુખનું ફળ જાણીને ભાવશ્રાવક બીજાના અનુરોધથી એટલે અન્ય જનના દાક્ષિણ્યાદિકથી કામ ભેગમાં પ્રવર્તે છે. અહીં વજાસ્વામીના પિતા ધનગિરિનું દષ્ટાંત જાણવું.
તથા– वेस व्व निरासंसो, अजं कल्लं चयामि चिंतंतो । परकीयं पिव पालइ, गेहावासं सिढिलभावो ॥ ७६ ॥
મૂલા–વેશ્યાની જેમ આશંસા રહિત (ભાવશ્રાવક) “હુ આજ કાલ આ સંસારને તજીશ” એમ કરતે (કરી) જાણે પારકે હેય એમ હાસ્થાશ્રમને મંદ આદરથી પાળે છે.
ટીકાઈ–વેશ્યાની જેમ નિરાશંસ એટલે ( મારાપણાની ) આસ્થાની બુદ્ધિ રહિત, જેમ વેશ્યા નિર્ધન કામુક પાસેથી વિશેષ લાભની આશા નહીં રાખતી અને કાંઈક ધન તેની પાસેથી પામતી
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસારને મંદ આદર થઇ સેવતાં વસુ શ્રેષ્ઠીના પુત્ર સિદ્ધની ક્યા. ( ૧૬ )
"
: આજ કાલ
આજ અથવા કાલ હું આના ત્યાગ કરૂં' એમ વિચારી મદ આદરવાળી થઈને તેને સેવે છે, તેમ ભાવશ્રાવક પણ મારે આ ( ગૃહાવાસ ) મૂકવાના જ છે’ એવા મનારથ કરતા અને કાઇ પણ કારણથી ત્યાગ નહીં કરી શકતા છતાં પણ મંદ આદરવાળા થઇને જાણે આ ગૃહાવાસ પારકા જ છે એમ જાણી તેનુ પાલન કરે છે. આવા ભાવશ્રાવક કદાચ ચારિત્રની પ્રાપ્ત ન થાય તા પણ વસુ શ્રેણીના પુત્ર સિદ્ધની જેમ કલ્યાણને અવશ્ય પામે છે.
+[@] • વસુ શ્રેષ્ઠીના પુત્ર સિદ્ધની કથા—
તગરા નામની નગરીમાં વસુ નામે શ્રેષ્ઠી હતા. તેને સેન અને સિદ્ધ નામના બે પુત્રા હતા. તેઓ સ્વભાવથી જ વિનયવાળા, ભદ્રિક ( ભેળા ), પ્રિય વચન મેાલનારા અને ધર્મની ઇચ્છાવાળા હતા. એકદા શીળચંદ્ર નામના ગુરૂની પાસે ધર્મદેશના સાંભળીને સેને દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પર ંતુ તે ચરણુ અને કષ્ણુને વિષે અત્યંત પ્રમાદી થયા. બીજો સિદ્ધ કે જે માખાપની સેવા કરવા ઘરમાં જ રહ્યો હતા તે ) મુનિની ક્રિયાને અંગીકાર કરવા માટે ધર્મ કથાને વાંચતા હતા અને શુદ્ધ ચારિત્રની ઇચ્છાથી નિરંતર પોતાના આત્માને લાવતા હતા. તે ચિતવતા હતા કે—“ ઇંદ્રિયાનું દમન કરીને અને શરીરને પણ્ સ ઉપસર્ગી સહન કરી શકે તેવુ કરીને મારે સદ્ગુરૂની પાસે સમ્યક્ પ્રકારે ચારિત્ર અંગીકાર કરવુ` છે. જો વ્રતને અંગીકાર કર્યો પછી કાઇ પણ રીતે હું ઇંદ્રિયાના વિષયે વડે ખાધા પામીશ તે ફાળથી ચૂકેલા વાંદરની જેમ હું અત્યંત દુ:ખી થઇશ. તેથી કરીને આ મારા જીવ શુદ્ધ સાધને ક્યારે પામશે ? ’’ આ પ્રમાણે જેનું મન મનેરથ રૂપી માટા રથપર આરૂઢ થયું હતું એવા તે સિદ્ધ કાળને નિમન કરવા લાગ્યા. એકદા સેન સાધુ તે સિદ્ધને જોવા માટે તગરા
૧૧
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
નગરીમાં આવ્યું, અને પરસ્પર પ્રેરણા કરીને એટલે સુખશાતા પૂછીને તે બન્ને ભાઈઓ એક ઠેકાણે ધમકી કરવા બેઠા. તેવામાં કર્મના વશથી તે બન્નેના ઉપર વીજળી પડી તેથી તેઓ મરણ પામ્યા. તે જોઈ તેમને પિતા તથા સર્વ પરિવાર અત્યંત દુઃખી થયા. ત્યારપછી એકદા તે નગરીમાં મહાત્મા યુગધર નામના કેવળી પધાર્યા. તેને વંદના કરી વસુ શ્રેષ્ઠીએ પિતાના બન્ને પુત્રોની ગતિ પૂછી. ત્યારે કેવળી ભગવાન બેલ્યા કે-“તે તારે સિદ્ધ નામનો પુત્ર સૌધર્મ દેવલોકમાં ગયે છે, અને સેન સાધુ મોટી ત્રાદ્ધિવાળે વ્યંતર દેવ થયે છે. તેનું કારણ એ છે જે સિદ્ધને શુદ્ધ સાધુધર્મ પાળવાની ઈચ્છા હતી અને બીજાએ (સેને ) ચારિત્ર ગ્રહણ કર્યા છતાં પણ સારી રીતે પાળ્યું નથી.” આ પ્રમાણે પરમાર્થને જાણીને ચારિત્રના મને રથને મૂક્યા વિના જ ભાવશ્રાવક ગૃહકાર્યમાં મંદ આદરવાળે થઈને ગૃહવાસમાં પણ વસે છે. ( આ પ્રમાણે ભાવશ્રાવકના સતર ગુણે કહ્યા. અહીં કેઈ શંકા કરે કે–આ સતર ગુણે પૈકી સ્ત્રી, ઈદ્રિય અને વિષય, તથા અરક્તદ્વિષ્ટ, મધ્યસ્થ અને અસ બદ્ધ, તથા ગેહ અને ગેડવાસ, આમાને વિષય એક જ હોવાથી અર્થનો ભેદ (તફાવત) જણાતો નથી, માટે તેમાં પુનરૂક્ત નામને દોષ કેમ ન લાગે? તેનો ઉત્તર આપતાં ગુરૂ કહે છે કે-આ શંકા સાચી છે. પરંતુ દેશવિરતિ વિચિત્ર રૂપવાળી હોવાથી એક જ વિષયમાં જૂદા જૂદા પરિણામ હોઈ શકે છે. એટલું જ નહીં, પરંતુ એક પરિણામના પણ વિષયને ભેદ સંભવે છે. માટે સર્વ ભેદોનો નિષેધ કરવાના ઈરાદાથી આ સર્વ વિસ્તાર કર્યો છે, તેથી અહીં પુનરૂક્ત દોષ આવતો નથી. અને તે જ રીતે વ્યાખ્યાનની ગાથાઓ વડે સ્પષ્ટ જણાવેલું છે, માટે સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી વિચાર કરીને સમાધાન કરવું. આ પ્રમાણે સતર ગાથાને અર્થ સમાપ્ત થયા.
હવે ચાલતા પ્રકરણને સમાપ્ત કરવા પૂર્વક બીજા પ્રકરણને સંબંધ કરે છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવશ્રાવક તે દ્રવ્ય સાધુ શી રીતે છે? (૧૬૩) इय सतरसगुणजुत्तो, जिणागमे भावसावगो भणियो। एस उण कुसलजोगा, लहइ लहु भावसाहुत्तं ।। ७७ ॥
મૂલાથ–આ પ્રમાણે જિનાગમને વિષે સતર ગુણે કરીને યુક્ત ભાવશ્રાવક કહ્યો છે. અને તે જ (ભાવશ્રાવક) કુશળયોગથી શીધ્રપણ ભાવસાધુપણું પામે છે.
ટીકાઈ–ઈતિ એટલે ઉપર કહેલા પ્રકારે કરીને જિનાગમને વિષે સતર ગુણે કરીને યુક્ત ભાવશ્રાવક કહે છે. અને પાર પુન: અહીં પુનઃ શબ્દ વિશેષણને અર્થમાં છે, તેથી શું વિશેષ કહે છે? વળી આગમમાં આ (ભાવશ્રાવક) દ્રવ્યસાધુ કહેલો છે તે વિષે કહ્યું છે કે–“જેમ માટીને પિંડ દ્રવ્યઘટ કહેવાય છે તેમ સુશ્રાવક દ્રવ્યસાધુ કહેવાય છે. અને જે સાધુ છે તે દ્રવ્ય દેવ કહેવાય છે. એમ સર્વ શુદ્ધ નયનો મત છે.” આવા પ્રકારને ભાવશ્રાવક વિશેષ પ્રકારના પરિણામ (અધ્યવસાય) થી મન વચન અને કાયાના કુશળ વેગને ઉપાર્જન કરી શીધ્રપણે ભાવસાધુપણાને એટલે યથાર્થ યતિપણાને પામે છે.”
ભાવસાધુ કેવો હોય ? તે કહે છે –“મોક્ષને સાધનારા ને નિરંતર સાધે છે અને સર્વ પ્રાણીઓને વિષે સમાન પણે વતે છે તેથી તે સાધુ કહેવાય છે. જે ક્ષાંતિ વિગેરે ગુણવડે સહિત હોય, મંત્રી, વિગેરે ગુણે વડે ભૂષિત હોય અને સદાચારમાં અપ્રમાદિ હોય તે ભાવસાધુ કહેવાય છે.” આ ભાવસાધુ છદ્મસ્થ જીવોએ શી રીતે જાણી શકાય ? લિંગોએ કરીને જાણી શકાય. તે લિંગે ક્યાં છે? તે કહે છે –
एयस्स उ लिंगाई, सयला मग्गाणुसारिणी किरिया । सद्धा पवरा धम्मे पन्नवाणिजत्तमुजुभावा ॥ ७८ ॥ किरियासु अपमानो, आरंभो सक्कणिजगुंडाणे । મુક મુigar, Tari ni ૭૬ I.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬૪ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
મૂલા—તેના આ લિંગા છે—તેની સમગ્ર ક્રિયા માર્ગાનુસારી હાય 15 ધ માં ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધા હોય ર, સરલભાવને લીધે પ્રજ્ઞાયનીયપણું હાય ૩, ક્રિયા કરવામાં અપ્રમાદ હાય ૪, મની શકે તેવા અનુષ્ઠાનમાં આરંભ હાય ૫, ગુણને વિષે અત્યંત અનુરાગ હાય ૬, અને અત્યંત ગુરૂની આજ્ઞાનું આરાધન હાય ૭. આ સાત લિંગ ભાવસાધુનાં છે.
ટીકાના એટલે ભાવસાધુના લિ ંગા-ચિન્હા આ પ્રમાણે છે—સમગ્ર પ્રત્યુપેક્ષણાદિક ક્રિયા માર્ગાનુસારી એટલે મેાક્ષમાર્ગને અનુસરનારી હાય ૧, તથા ધર્મને વિષે-સંયમને વિષે ઉત્કૃષ્ટ શ્રદ્ધા ઢાય ૨, તથા ઋજીભાવથી-અકુટિલપણાથી પ્રજ્ઞાપનીયપણુ –સòગમાં લપષ્ટપણ હાય ૩, તથા ક્રિયાઓમાં-શાસ્ત્રોક્ત અનુષ્ઠાનામાં અપ્રમાઃ-અશિથિલતા હાય ૪, તથા શક્ય-ખની શકે તેવા તપશ્ચ ચૌક્રિક અનુષ્ઠાનને વિષે આર ંભ-પ્રવૃત્તિ હાય ૫, તથા મેાટા ગુણાનુરાગ-ગુણને વિષે પક્ષપાત હાય ૬, તથા પરમ-ઉત્કૃષ્ટ ગુર્જારાધનઆચાર્યાદિક ગુરૂની આજ્ઞામાં વર્ત વાપણું હાય છ. આ સાત લક્ષણે ભાવસાધુનાં છે. આ રીતે એ ગાથાના સ ંક્ષેપ અર્થ કહ્યો.
હવે વિસ્તારથી અર્થ સૂત્રકાર પોતે જ કહે છે–
मग्गो श्रागमनीई, हवा संविग्गबहुजणाइनं । उभयानुसारिणी जा, सा मग्गणुसारिणी किरिया ॥८०॥ મૂલા—માગ એટલે આગમની નીતિ અથવા ઘણા સવિગ્ન જનાનું આચરણ. આ બન્નેને અનુસરતી જે ક્રિયા તે માર્ગાનુસારી ક્રિયા કહેવાય છે.
ટીકા—ચ્છિત સ્થાનની પ્રાપ્તિને માટે પુરૂષાએ જે શેાધાય જે તે માર્ગ કહેવાય છે એટલે કે ‘મૂળ ’· શેાધવુ એ ધાતુ ઉપરથી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગાનુસારીની ક્રિયાનું સ્વરૂપ.
( ૧૬૫ ) માર્ગ શબ્દ થયા છે. તે માર્ગ દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી એ પ્રકારના છે. તેમાં ગામ વિગેરે તરફ જવાના જે માર્ગ તે દ્રવ્યમાર્ગ અને મુક્તિપુરી તરફ જવાના જે માર્ગ તે ભાવમાર્ગ કહેવાય છે. એટલે કે સમ્યજ્ઞાન દન અને ચારિત્ર રૂપ અથવા ક્ષાયેાપમિક ભાવરૂપ ભાવમા કહેવાય છે, અને તેજ ભાવમાર્ગના અહીં અધિકાર છે. વળી તે મા કારણને વિષે કાર્યના ઉપચાર કરવાથી આગમનીતિ-સિદ્ધાંતમાં કહેલા આચાર અથવા સ ંવેગી ઘણા જનાના આચાર એમ એ પ્રકારને કહેલા છે. તેમાં આગમ એટલે વીતરાગનુ વચન કહ્યું છે કેઆગમ એટલે . આપ્ત પુરૂષનું વચન, જેના દોષના (દ્વેષના ) ક્ષય થયેા હાય તેને આપ્ત કહેલા છે. વીતરાગ અસત્ય વચન. મેલે જ નહીં. કેમકે તેમને અસત્ય ખેલવાનુ કાંઇ પણ (રાગદ્વેષાદ્રિક) કારણુ નથી.” તે આગમની નીતિ એટલે ઉત્સર્ગ અને અપવાદ રૂપ શુદ્ધ સંયમના ઉપાય તે માર્ગ કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—“ આ પૃથ્વી ઉપર અંતરાત્માનું વચનજ પ્રતિક અને નિવક છે અને ધર્મ પણ તે વચનમાંજ રહેલા છે, અને તેવુ ઉત્કૃષ્ટ વચન આ જગતમાં મુનીંદ્ર ( જિને૬) તુ જ છે. આ વચન હૃદયમાં રહ્યુ હાય તા તત્ત્વથી મુનીંદ્ર જ હૃદયમાં રહેલા છે એમ જાણવુ. અને તે મુનીંદ્ર હૃદયમાં રહેવાથી અવશ્ય સર્જ અર્થની સિદ્ધિ થાય છે.” તથા સવિગ્ના એટલે મેાક્ષના અભિલાષી એવા જના એટલે ખીજાઆને સ વેગના અભાવ હાવાથી ગીતાર્થા, તેઓએ જે ક્રિયારૂપ અનુષ્ઠાન કર્યુ” હેાય તે પણ માર્ગ કહેવાય છે. અહીં જે સવિગ્ન શબ્દ ગ્રહણ કર્યા છે તે અસવિન્ને ઘણા હાય તા પણ તેમનું અપ્રમાણપણ દેખાડે છે, અને મહુ જન શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તે એક સવિગ્ન પણ કદાચ અનાભાગ અને અજ્ઞાનતાદિકના કારણથી અશુભ આચરણ કરે તેથી તે પણ પ્રમાણ ભૂત નથી, એમ જણાવે છે. આ હેતુથી સવિગ્ન એવા
૧ આગમનીતિ કારણુ અને મેાક્ષમાર્ગ કાર્ય છે. કારણને કાર્ય રૂપે "માનવાથી આગમનીતિ મેાક્ષ માર્ગ કહેવાય છે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ઘણુ જનેએ જે આચરેલો હોય તે જ માર્ગ છે એમ જાણવું. આ બને માર્ગને અનુસરનારી એટલે આગમની બાધા રહિત અને સંવિગ્ન જનેના વ્યવહારમાં આવેલી જે કિયા તે માર્ગાનુસારી ક્રિયા કહેવાય છે.
અહીં કેઈ શંકા કરે છે કે–એકલા આગમને જ માર્ગ કહે એગ્ય છે, પણ ઘણું જનના આચરણને માર્ગ કહેવે તે અયુક્ત છે. તેમ કહેવાથી બીજા શાસ્ત્રી સાથે વિરોધ આવશે, અને આગમનું અપ્રમાણપણું પ્રાપ્ત થશે. કેમકે તે વિષે આગમમાં અન્ય સ્થળે કહ્યું છે કે –“જે ઘણું જનની માત્ર પ્રવૃત્તિ (આચરણ) ને જ ઈછીએ તો લોકિક ધર્મ જ ત્યાગ કરવા લાયક નહીં થાય. કેમકે તેમાં ઘણું જને પ્રવર્તે છે. તેથી આગમમાં જે આજ્ઞા કરી હોય તે જ પ્રમાણે ડાહ્યા પુરૂષે કરવું જોઈએ. ઘણું જનની પ્રવૃત્તિનું શું કામ છે? કારણ કે શ્રેયના અથી ઘણું જ હોતા નથી.” તથા વળી કહ્યું છે કે—“જેમ ઉચિત એ જ્યેષ્ઠ પુરૂષ વિદ્યમાન છતાં અનુયેકની પૂજા કરવી અગ્ય છે તેમ ભગવાનનું વચન ( આગમ) પ્રગટ ( વિદ્યમાન) છતાં ઘણું લોકના આચરણનું ઉદાહરણ (કહેવું છે, તે પણ અયુક્ત છે.” વળી આગમને કેવળી પણ અપ્રમાણ કરતા નથી. કહ્યું છે કે –“શ્રુતના ઉપયોગવાળા શ્રુતજ્ઞાની જે કદાચ અશુદ્ધ આહાર ગ્રહણ કરે તે પણ તે આહારને કેવળી ગ્રહણ પણ કરે. અન્યથા શ્રતની અપ્રમાણતા થાય.” વળી આગમ વિદ્યમાન છતાં આચરણને પ્રમાણભૂત કરવાથી તે આગમની લઘુતા થાય એ સ્પષ્ટ જ છે.
આ પ્રમાણે કોઈ શંકા કરે તેને ગુરૂ જવાબ આપે છે કેબતે એમ નથી. કેમકે આ શાસ્ત્રના તેમજ બીજા શાસ્ત્રના વિષયના વિભાગનું જ્ઞાન ન હોવાથી તેને આવી શંકા થાય છે. તે આ પ્રમાણે-આ સૂત્રમાં સંવિગ્ન ગીતાર્થે આગમની અપેક્ષા વિના કાંઈ પણ આચરણ કરતા નથી. પરંતુ “જેનાથી નવા દે થતા અટકે છે અને જેનાથી પૂર્વ કર્મનો ક્ષય થાય છે, તે તે રોગની અવસ્થામાં શમન (ઔષધ) .
૧ આગમના બીજા વચન સાથે. ૨ મોટાથી નાનાની.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગાનુસારીપણાની ક્રિયાનું સ્વરૂપ. (૧૬૭) ની જેમ મેક્ષનો ઉપાય છે.” ઈત્યાદિ આગમનું સ્મરણ કરી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને પુરૂષાદિકની રેગ્યતાનો વિચાર કરી સંયમની વૃદ્ધિ કરનારૂં જે કાંઈ હોય તેનું જ આચરણ કરે છે, અને તેને બીજા પણું સંવિગ્ન ગીતાર્થો પ્રમાણભૂત કરે છે. તેથી તે માર્ગ કહેવાય છે. તે કહેલાં બીજાં શાસ્ત્રો તે અસંવિગ્ન અને અગીતાર્થ જની અને ખ્ય પ્રવૃત્તિને આશ્રીને પ્રવતે લાં છે. તેથી તેની સાથે શી રીતે વિરોધ સંભવે ? વળી સંવિગ્નના આચારને પ્રમાણુ ગણવાથી આગમની અપ્રમાણુતા થઈ શકતી નથી, પણ ઉલટી આગમની પ્રતિષ્ઠા મજબૂત થાય છે. કારણ કે આગમમાં પણ આગમ વ્યવહાર ૧, મૃત વ્યવહાર ૨, આજ્ઞા વ્યવહાર ૩, ધારણ વ્યવહાર ૪ અને જીત વ્યવહાર ૫ એ પાંચ પ્રકારને વ્યહાર કહે છે. તે વિષે સ્થાનાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે–“પાંચ પ્રકારનો વ્યવહાર કહ્યો છે. તે આ પ્રમાણે-આગમ વ્યવહાર ૧, મૃત વ્યવહાર ૨, આજ્ઞા વ્યવહાર ૩, ધારણા વ્યવહાર ૪ અને છત વ્યવહાર પ.” અહીં જીત અને આચરણ એ બન્નેને એક જ અર્થ હોવાથી આચરણની પ્રમાણતા સિદ્ધ થયે આગમની પ્રતિષ્ઠા અત્યંત સિદ્ધ થાય છે. પરંતુ જે મેહાંધ પુરૂષે બીજા મનુષ્યોના આચરણનું દષ્ટાંત આપી ગીતાર્થના આચરેલા માર્ગને દૂષિત કરે છે તે બિચારા “અમે આગમની રૂચિવાવાળા છીયે.” એવી મિથ્યા આઘોષણા કરે છે. કહ્યું છે કે –“મૂઢ જને અનાદિ કાળના મોહને લીધે અમે તેના (આગમના) ભક્ત છીએ એમ કહી તેની કદર્થના કરતા અને તેને જ માનતા છતાં તેની અવગણના કરે છે તે તેઓ જાણતા જ નથી. તેથી કરીને આગામથી અવિરૂદ્ધ જે આચરણ તે પ્રમાણભૂત છે એમ સિદ્ધ થયું. ૮૦
अनह भणियं पि सुए, किंची कालाइकारणावेरकं । ગામહ શિય, વસિ વિÉિ II E ! મૂલાથ–મૃતમાં અન્યથા પ્રકારે કહેલું હોય તે પણ કાંઈક
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૬૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. કાળાદિકની અપેક્ષાએ કરીને સંવિગ્ન ગીતાર્થોએ તેથી બીજું જ કાંઈક આચરેલું દેખાય છે.
ટકાઈ–કૃતમાં એટલે જિનેશ્વરના આગમમાં કાંઇક વસ્તુ અન્યથા એટલે જૂદા પ્રકારે કહેલી હોય તે પણ કાળાદિક કારણની અપેક્ષાએ એટલે દુષમાદિક રૂપ કાળનો વિચાર કરવા પૂર્વક સંવિગ્ન ગીતાર્થોએ અન્યથા પ્રકારે જ આચરેલી સાક્ષાત દેખાય છે. ૮૧.
--~ -- તે શું ? તે કહે છે–
कप्पाणं पाउरणं, अग्गोयरचाय झोलियाभिरका । ओवगहियकडाहय-तुंबयमुहदाणदोराई ॥२॥ મૂલાર્થ–
કનું પ્રાવરણ અગ્રાવતારને ત્યાગ, ઝેળી વડે ભિક્ષા તથા કટાહક તુંબક મુખદાન અને દેરા વિગેરે પતિકનો સ્વીકાર.
ટીકાથ–સાડા ત્રણ હાથ લાંબા અને અઢી હાથ પહોળા વસ્ત્રનું કહપ એવું નામ આગમમાં પ્રસિદ્ધ છે, તે કપનું પ્રાવરણ એટલે ચોતરફ શરીરે વીંટવું તે, આ કપ કારણ વિના ભિક્ષાચર્યાદિકમાં જતા સાધુએ સંવૃત્ત એટલે સંકેલેલા જ સ્કંધ ઉપર રાખવા એમ આગમમાં કહ્યું છે, છતાં હાલ તે પહેરવામાં આવે છે. અગ્રાવતાર એ પહેરવાનું વસ્ત્ર વિશેષ સાધુજનમાં પ્રસિદ્ધ છે, તેને ત્યાગ એટલે ચોલપટ્ટાને કરેલો ફેરફાર તથા ઝેળી એટલે હાથ ઉપર લટકતી પાત્રો રાખવાની ઝોળી, તેણે કરીને ભિક્ષા માટે જવું તે આગમમાં પાત્રબધના બે છેડા મૂઠીમાં પકડવાના કહ્યા છે, તથા બે કેણીની પાસે બાંધવાના કહ્યા છે. તથા ઔપગ્રહિક ઉપગરણ, જેવા કે કટાહક, તુંબક, સુખદાન અને દેરા વિગેરે પ્રસિદ્ધ છે. તે હાલમાં સાધુએ આચરેલા છે. અર્થાત આગમમાં કહેલા નથી. ૮૨
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચારના ફેરફાર માટેની શંકાનું સમાધાન.
(૧૬૯ )
તથા——
',
सिक्किगनिक्खिवणाई, पोसवणाइतिहिपरावतो । भोयविहिनतं, एमाई विविमनं पि ॥ ८३ ॥ મૂલા—સીકામાં પાત્ર નાંખવાવિગેરે, પ પણાદિકની તિથિના ફેરફાર, ભેાજનિવિધતા ફેરફાર એ વિગેરે બીજી ઘણી ખાખતામાં ફેરફાર આચરણ થયેલા છે.
ટીકા—સિદ્ધિક એટલે દોરાના બનાવેલા પાત્રને આધાર વિશેષ. તેમાં નિક્ષેપ એટલે પાત્રનુ ખાંધવુ તે, આદિ શબ્દથી પડેલા, પાયકેસરીયા વિગેરે ધારણ કરવાં. તથા યુકિતના લેપ વડે પાત્રાને લેપ કરવા તે, તથા પર્યુષણાદિકતિથિના પરાવર્ત -પર્યું ષણા એટલે સંવત્સરી, આદિ શબ્દથી ચાતુર્માસિક, કોઇના મનમાં પાક્ષિક પણ ચણુ કરાય છે. આ પાની તિથિના પરાવર્ત એટલે ફેરફાર કરેલા છે તે સુપ્રસિદ્ધ છે. તથા ભાજન વિધિનુ અન્યત્વ એટલે યતિઓને ભાજન વિધિમાં ફેરફાર કર્યા તે પણ પ્રસિદ્ધ છે. પર તુ બીજાની પાસે આ ભેાજનવિધિની વ્યાખ્યા કરવી નહીં, કારણકે આગમમાં તેને ગુપ્ત રીતેજ કરવાનુ કહ્યું છે. તે આગમ આ પ્રમાણે છે--‘‘પતિએ છ કાયની ઉપર દયાવાળા છે તે પણ આહાર, નિહાર,ને દુગ છનીક પિડ ગ્રહણ કરતાં તેએ દુર્લભ એાધિને કરે છે.” વમાતૢ આ પદમાં પ્રાકૃત ભાષાને લીધે પત્ર ના યકારના લાપ થયા છે. આત્ શબ્દે કરીને વાચનાવડે ગ્રહણ અને ધારણ કરવામાં અશકિતવાળા મંદબુદ્ધિ મનુષ્યોને જાણી પાટીમાં ભણવાની પ્રવૃત્તિ કરી, કાંઇક સંયમની વિરાધના છતાં પણુ સિદ્ધાંતને પુસ્તકમાં આરૂઢ કર્યુ, તથા પ્રવચનના અવિચ્છે દને માટે કવળિકા વિગેરે ધારણ કર્યાં. આ સર્વે ગીતાનાં આચરણ આ શબ્દથી ગ્રહણ કરાય છે. બીજી પણ વિવિધ પ્રકારનું આચરણ પ્રમાણભૂત જ છે. તેને માટે વ્યવહાર ભાષ્યમાં કહ્યું છે કે-- શસ્ત્રપરિજ્ઞાને બદલે છકાય · સંયમ અને પિ ંડેષણાને બદલે ઉત્તરાધ્યયન હાલમાં શિખાય છે. તેમાં વૃક્ષ, વૃષભ, ગેાપ, ચાદ્ધા, શાધિ અને પુ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. રિણીનાં દષ્ટાંતો છે. આને ભાવાર્થ એ છે જે–“શસ્ત્રપરિજ્ઞા અધ્યપન સૂત્રથી અને અર્થથી ભણ્યા પછી સાધુનું ઉત્થાપન કરવું એટલે વડી દીક્ષા આપવી એમ આગમમાં કહ્યું છે. અને હાલને આચાર એ છે કે—કાય સંયમ એટલે દશવૈકાલિક સૂત્રનું ષજીવનિકા નામનું ચોથું અધ્યયન સૂત્ર અને અર્થથી ભણ્યા પછી સાધુની ઉત્થાપના-વડી દીક્ષા કરાય છે. તથા આગમને અનુસારે પ્રથમ પિંડેષણ અધ્યયન ( આચારાંગ) ભણ્યા પછી ઉત્તરાધ્યયન ભણવામાં આવતું હતું, અને હાલમાં ઉત્તરાધ્યન ભણ્યા પછી આચારાંગ શીખાય છે. પૂર્વે કલ્પવૃક્ષ લેકના શરીરના નિવહનું સાધન હતા, હાલમાં આમ્રવૃક્ષ અને કરીર વિગેરે વૃક્ષોથી વ્યવહાર (નિર્વાહ) ચાલે છે. તથા પૂર્વે વૃષભે અતુલ બળવાન અને વેત વર્ણવાળા હતા, હાલમાં અલ્પબળવાન ધુસરા વર્ણવાળાથી પણ લેકવ્યવહાર કરે છે. તથા પૂર્વે ગોપજને ખેડુત હતા અને તેઓ ચક્રવતના ગૃહપતિ નામના રત્નની જેમ એક જ દીવસમાં ધાન્ય નીપજાવતા હતા, હાલમાં તેવા ખેડુતો નહીં છતાં પણ બીજા ખેડુતોથી લોકે નિર્વાહ કરે છે. તથા પૂર્વે દ્ધાઓ સહસ
દ્વાદિક હતા, હાલમાં અલ્પ બળ અને પરાક્રમવાળા છે તે પણ તેનાથી રાજાઓ શત્રુઓને પરાભવ કરી રાજ્યનું પાલન કરે છે. તે જ પ્રમાણે સાધુઓ પણ હાલમાં જીતવ્યવહાર કરીને સંયમને આરાધે છે, એ પ્રમાણે ઉપનય કરે. તથા શોધિ એટલે પ્રાયશ્ચિત્ત પહેલાં છ માસનું આવતું તે હાલ જીત વ્યવહારમાં પાંચ ઉપવાસનું કહેવું છે. તથા પુષ્કરિણી એટલે વાવો પણ પહેલાંના કરતાં હીન છે તે પણ લોકોને ઉપકાર કરે જ છે. અહીં દાર્ટીતિકની યેજના પ્રથમની જેમ કરી લેવી. આ પ્રમાણે અનેક પ્રકારે જીતવ્યવહારવામાં આવે છે. ૮૩
અથવા ઘણું શું કહેવું ? - ૧ એક હજાર યોદ્ધાઓ સાથે એક વખતે યુદ્ધ કરી શકે તે સહસચોધ કહેવાય છે.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાણભૂત આચરણ કોને કહેવું? ( ૧૭૧) जं सव्वहा न सुत्ते, पडिसिद्धं नेय जीववहहेऊ । तं सव्वं पि पमाणं, चारित्तधणाण भणियं च ॥४॥
મૂલાથ–સૂત્રમાં જેનો સર્વથા પ્રકારે નિષેધ કરેલ ન હોય તથા જે જીવના વધનું કારણ ન હોય તે સર્વ ચારિત્ર રૂપી ધનવાળા સાધુઓને પ્રમાણભૂત છે. તે વિષે કહ્યું છે કે
ટીકાથ-જે વસ્તુ સર્વથા પ્રકારે સિદ્ધાંતમાં મૈથુનની જેમ નિષેધી ન હોય. કહ્યું છે કે –“જિનેશ્વરે એક મિથુનને મૂકીને બીજી કઈ પણ વસ્તુને સર્વથા નિષેધ કર્યો નથી, તથા અનુજ્ઞા પણ આપી નથી. કારણ કે તે મિથુન રાગ દ્વેષ વિના થઈ શકતું નથી તેથી તેનો સર્વથા નિષેધ છે.” તથા જે આધાકર્મના ગ્રહણની જેમ જીવવધને હેતુ ન હોય, તે સર્વ જીતવ્યવહાર ચારિત્ર રૂપી ધનવાળાને આગમની આજ્ઞા હોવાથી પ્રમાણભૂત છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે-૮૪
આગમમાં જે કહ્યું છે તેજ કહે છે – अवलंबिऊण कजं, जं कि पि समायरंति गीयत्था । थेवावराह बहुगुण, सव्वेसिं तं पमाणं तु ॥ ८५ ।।
મૂલાઈ-ગીતાર્થો કાર્યને આશ્રીને જે કાંઈ પણ થોડા દોષ વાળું અને ઘણા ગુણવાળું આચરણ કરે છે, તે સર્વને પ્રમાણભૂત છે.
ટીકાથ–આગમના તત્વને જાણનારા ગીતાર્થે કાર્યને આશ્રીને સંયમને ઉપકાર કરનાર કાંઈ પણ અલ્પ દોષવાળું અને બહુને ઉપકાર કરનારું આચરણ કરે છે, તે સર્વ ચારિત્રીઓને પ્રમાણે જ છે. અહીં તુ શબ્દ અવધારણ-નિશ્ચય અર્થમાં છે.
અહીં કેવક માણસ શંકા કરે છે કે જે આ પ્રમાણે આચરણને જ તમે પ્રમાણ કરતા હો તે અમારા પિતા, પિતામહ વિગેરે પૂર્વજો વિવિધ પ્રકારના આરંભ અને મિથ્યાત્વની ક્રિયામાં પ્રવર્તતા
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
* * * * *
*
* * * * * *
હતા, તેથી અમારે પણ તેજ પ્રમાણે વર્તવું ઉચિત છે. આને ઉત્તર આપે છે કે-હે સૌમ્ય! અમે તને સન્માર્ગે લઈ જઇયે છીયે તેમાં તું ઉન્માર્ગે ન જા. કારણ કે અમે તે સંવિગ્નને આચાર સ્થાપન કર્યો છે, પણ સર્વ પૂર્વ પુરૂષોએ જે આચરણ કર્યું હોય તેનું સ્થાપન કર્યું નથી. માટે તું આ ઉન્મત્ત મનુષ્યની જે પ્રલાપ કરે છે, તે અગ્યા છે આ કારણથી જ કહે છે કે
जं पुण पमायरूवं. गुरुलाघवचिंतविरहियं सवहं ।
सुहसीलसढाइन्न, चरित्तिणो तं न सेवंति ॥८६॥ - મૂલાઈ–વળી જે આચરણ પ્રમાદરૂપ હોવાથી ગુરૂ લાઘવના વિચાર રહિત હોય અને તેથી કરીને જ હિંસાત્મક હોય એવું સુખ શીલયા શઠ પુરૂષએ આચરેલું તે આચરણ ચારિત્રિએ આચરતા નથી.
ટીકાથ––વળી જે આચરણ સંયમને બાધ કરનાર હોવાથી પ્રમાદ રૂપ હય, અને એ જ કારણથી ગુરૂલાઘવની ચિંતા રહિત એટલે આ ગુણવાળું છે કે ગુણ વિનાનું છે? એવી આલોચના રહિત હોય અને તેથી કરીને જ યતના રહિત હોવાને લીધે સવધ-હિંસાવાળું હોય, આવા પ્રકારનું કે જે સુખશીલ એટલે આ લેકના સુખની જ આકાંક્ષાવાળા અને શઠ એટલે અસત્યનું જ આલંબન કરનારા પુરૂષાએ આચરેલું હોય, તેવા આચરણને શુદ્ધ ચારિત્રવાળા મુનિઓ સેવતા નથી-આચરતા નથી.
-- @l-– એને જ ઉલ્લેખ (સ્પષ્ટતા) બતાવે છે – जह सड्डेसु ममत्तं, राढाए असुद्धउवहिभत्ताई । . निदेजवसहितूली-मसूरिगाईण परिभोगो ॥८७ ॥
મૂલાઈ–જેમકે શ્રાવકને વિષે મમતા રાખવી, શરીરની શેભાને માટે અશુદ્ધ ઉપાધિ અને ભાત પાણી વિગેરે પ્રહણ કરવા તથા
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાદાચરણનું સ્વરૂપ.
( ૧૭૩ )
કાયમને માટે આપેલા ઉપાશ્રય, તળાઇ, ગાલનુસરીયા વિગેરેના ઉપભાગ કરવા ( એ સર્વ પ્રમાદાચરણ છે. )
61
“
ટીકા - --યથા ( જેમકે ) શબ્દ દૃષ્ટાંતને માટે લખ્યા છે. શ્રાવકાને વિષે મમત્વ-મમકાર એટલે આ મારા શ્રાવક છે એવા અતિગાઢ આગ્રહ રાખવા. “ ગામ, કુળ, નગર કે દેશ વિગેરે કાઇપણ ઠેકાણે મમતા કરવી નહીં.’’ એ પ્રમાણે આગમને વિષે મમતાના નિષેધ કર્યો છતાં પણ કેટલાક સાધુએ મમતા કરે છે. તથા રાજ્જા એટલે શરીરની શે।ભાની ઇચ્છાથી કેટલાક સાધુએ અશુદ્ધ ઉષિ અને ભકતાદિક ગ્રહણ કરે છે. તેમાં અશુદ્ધ એટલે ઉગમ વિગેરેના દોષવાળી ઉપધિ વસ્ત્ર, પાત્ર વિગેરે અને ભકત એટલે ભાત પાણી વિગેરે અશન, આદિ શબ્દથી ઉપાશ્રય વિગેરે, આ સર્વને પણ આગમને વિષે નિષેધ કરેલા છે. કારણ કે આગમને વિષે આ પ્રમાણે કહ્યું છે- “ પિંડ, શય્યા, વસ્ત્ર અને ચાથુ પાત્ર, એ અકલ્પ્ય ( અશુદ્ધ) હેાય તેા તે ઇચ્છવાં નહીં-લેવાં નહીં. પરંતુ ક ( શુદ્ધ) હાય તા જ તે ગ્રહણ કરવાં. અહીં રાūr શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તે કદાચ પુષ્ટાલ અને કરીને દુષ્કાળ અથવા માંદગી વગેરેના કારણે યતના પૂર્ણાંક અશુદ્ધ ગ્રહણ કરવામાં પણ દેષ નથી એમ જણાવવા માટે કર્યું છે. તે વિષે પિ ંડનિયુકિતમાં કહ્યું છે કે-“ આ આહારના વિધિ સર્વ પદાર્થોને જોનારા તીર્થંકરાએ જે પ્રકારે કહ્યો છે તે પ્રકારે ધર્મ અને આવશ્યક ક્રિયાના ચેાગાની હાનિ ન થાય તેમ કરવા. ” તથા “કારણે જે દોષ સેવવા પડે તે ભાવથી સેબ્યા નથી એમ જાણવું. કેમ કે આજ્ઞાએ કરીને તે પ્રમાણે કરતાં તેના ભાવ તા શુદ્ધ જ રહ્યો છે અને તેથી કરીને તે માક્ષના હેતુ જ છે. ’’ તથા નિફેલા-પત્રમાં લેખ લખીને ચંદ્ર સૂર્ય રહે. ત્યાં સુધીને માટે આપેલી પતિ-ઘર એ પણ સાધુને અકલ્પ્યજ છે કેમકે તે લેતાં અનગારપણું નષ્ટ થાય છે, અને તેને ભાંગ્યા તુટ્યાને સુધારતાં જીવવધના સંભવ છે. કહ્યુ છે કે—“ જીવાની હિંસા કર્યા વિના ઘરની સાર સંભાળ શી
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. રીતે થઈ શકે ? તેથી તેમ કરનારા સાધુઓ અસંયતિના માર્ગમાં પડે છે, ” આવી દેષવાળી વસતિને પણ કેટલાક સાધુએ ગ્રહણ કરે છે. તથા તુલી ( તળાઈ) અને મસૂરક (ગાલમૂસરીયા ) વિગેરેનો પણ કેટલાક ઉપભેગ કરે છેતેમાં તૂલી અને મસૂરકને અથ પ્રસિદ્ધ છે. આદિ શબ્દથી કાંસા અને તાંબાનાં પાત્ર વિગેરે જાણવાં. આ સર્વે યતિઓને ગ્રહણ કરવા યોગ્ય નથી. કહ્યું છે કે –“જે અજીવ પદાર્થ પણ ગ્રહણ કરવાથી અસંયમ થાય તે પદાર્થો ગ્રહણ કરવા લાયક નથી. જેમકે પુસ્તકપચક, દુષ્ય (વસ્ત્ર) પંચક, તૃણપંચક અને ચર્મપંચક એ અગ્રાહ્ય છે. તેમાં ગંડી, કચ્છપી, મુષ્ટિ, સંપુટફલક અને છેદપાટી એ પાંચ પ્રકારનાં પુસ્તક જિનેશ્વરેએ કહ્યાં છે. તેમાં લંબાઈ, પહોળાઈ અને જાડાઈમાં જે તુલ્ય હોય તે ગડી પુસ્તક કહેવાય છે. ૧. છેડે પાતળું અને મધ્યમાં પહેલું હોય તે ક૭પી પુસ્તક જાણવું. ૨. જે ચાર આંગળ લાંબુ અને ગોળાકારે હોય અથવા ચાર આંગળ લાંબું અને ચતુરસસમરસ હોય તે મુષ્ટિપુસ્તક કહેવાય છે. ૩. જે બે આદિક ફલક જેડવાથી થાય તે સંપુટ ફલક (ચોપડાને આકારે ) કહેવાય છે. ૪. તથા જેનાં પાનાં ટુંકાં હોય અને ઉંચાઈમાં વધારે હોય તે છેદપાટી પુસ્તક કહેવાય છે, એમ પંડિતો કહે છે. અથવા બીજી રીતે કહીયે તે જે પુસ્તક લાંબું અને હસ્વ હોય પણ તે જે જાડાઈમાં વધારે હોય અને પહોળામાં ઓછું હોય તો તેને સિદ્ધાંત જાણનારાઓ છેદપાટી પુસ્તક કહે છે. ૫. હવે દૂષ્ય પંચક સંક્ષેપથી બે પ્રકારનું હોય છે એમ જાણવું. તેમાં એક અપ્રતિલેખ્ય અને બીજું
પ્રતિલેખ્ય એ બે ભેદ જાણવા. તેમાં અપ્રતિલેખ્ય પાંચ દુષ્ય આ પ્રમાણે છે–તળાઈ ૧, ઓશીકું ૨, ગડાપધાન એટલે ગાલમસૂરીયું ૩, આલિગિણિ એટલે ગોઠણીયું ૪ તથા મસૂર એટલે ચાકળો પ. દુષ્પતિલેખ્ય પાંચ દુષ્ય આ પ્રમાણે છે.–૫હવિ, ૧, કવિ ૨, પ્રાવાર, ૩, નવતક ૪ અને દઢગલી પ. તેમાં પલ્લવિ એટલે હાથીની ૧ જેની પડિલેહણ ન થઈ શકે છે. ૨ જેની પડિલેહણ મુશ્કેલીથી થઈ શકે તે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાદાચરણનું સ્વરૂપ.
(૧૭૫)
પીઠ ઉપરનું આસ્તરણ મૂલ વિગેરે ૧, કેયવિ એટલે રૂનું ભરેલું વસ્ત્ર તથા શાલ જેટે વિગેરે ૨, દઢગાલી એટલે દશી સહિત પહેરવાનું ધોતીયું વિગેરે વસ્ત્ર ૩, બાકીના પ્રાવારક અને નવતક એ બે ભેદ પ્રસિદ્ધ છે, તેમાં પ્રાવારક એટલે માણકી વિગેરે લેમ સહિત વસ્ત્ર. બીજા ગ્રંથકારે તેને મેટે કંબલ તથા પરિછિ એવું પણ કહે છે. ૪. અને નવતક એટલે જીર્ણ વસ્ત્ર. ૫. દુષ્ટ અષ્ટ કર્મને મથન કરનારા જિનેશ્વરેએ તૃણુ પંચક આ પ્રમાણે કહ્યું છે—શાલ (કલમશાલિ) ૧, વીહિ ૨, કેદરાં ૩, રાલક ( કાંગ ) ૪ એને અરણ્ય એટલે શ્યામા, વિગેરેનાં તૃણ પ. હવે ચર્મપંચક કહે છે–અજ-બકરો, એલગ-ઘેટે, ગાય, ભેંશ અને હરણ એ પાંચના ચર્મ જાણવા. અથવા બીજે પ્રકારે કહે છે–ચામડાના તળીપાં ૧, જેડા ૨, વાધરી ૩, કોશકપગના અંગુઠા વિગેરેમાં પહેરાય તેવી ખાળી ૪, અને કત્તીય એટલે ચામડાનું વસ્ત્ર ૫. તથા પ્રગટ સુવર્ણ વિગેરે પણ સાધુને ગ્રહણ કરવા લાયક નથી. કારણકે તેથી અસંયમ થાય છે. એ વિગેરે શાસ્ત્રમાં નિષેધ કરેલું સર્વ ચારિત્રીઓને ક૫તું નથી. તથા જાયફળ અને સોપારી વિગેરે અચિત્ત હોય તે પણ તે સાધુને અગ્રાહ્યા છે. કારણકે તે રાગનું કારણ છે તેથી તેનું દાન અથવા ગ્રહણ ગ્ય નથી.” "
–-આજ – હવે પ્રસ્તુતને સમાપ્ત કરતા કહે છે –
इच्चाई असमंजस- मणेगहा खुद्दचिठियं लोए । बहुएहि वि आयरियं, न पमाणं सुद्धचरणाणं ॥८॥
મૂલાઈ–ઈત્યાદિક અનેક પ્રકારનું સુજનેનું અયોગ્ય આચરણ લોકમાં ઘણા મનુષ્યોએ આચરેલું હોય તે પણ તે શુદ્ધ ચારિત્રવંતને પ્રમાણભૂત નથી.
ટીકાઈ–ઈત્યાદિ એટલે એવા પ્રકારનું અસમંજસ એટલે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૬ )
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ
સપુરૂષોને બેસવાને પણ અયોગ્ય અનેક પ્રકારનું તુચ્છ પ્રાણીઓનું ચેષ્ટિત-આચરણ લેકમાં એટલે વેષધારી લેકેમાં ઘણું જનોએ આચરેલું હોય તે પણ તે શુદ્ધ-કલંક રહિત ચારિત્રવાળાઓને પ્રમાણ ભૂત–આલંબનને હેતુ નથી. તેવા આચરણને આગમમાં નિષેધ કરેલ હેવાથી, સંયમને વિરૂદ્ધ હેવાથી અને કારણ વિના પ્રવર્તાવેલું હોવાથી તેનું અપ્રમાણપણું જાણવું.
આ પ્રમાણે આનુષંગિકને કહીને હવે પ્રસ્તુતની
સમાપ્તિ કરે છે–
વસ્થાતંતા, ય સુવિ મમદુરંત / भावजइत्तं जुत्तं, दुप्पसहंतं जो चरणं ॥ ८६ ॥
મૂલાઈ—આ પ્રમાણે ગીતાર્થની પરતંત્રતાએ કરીને બે પ્રકારના માર્ગને અનુસરનાર સાધુને ભાવયતિપણું કહેવું યુક્ત છે. કારણ કે દુપ્રસહ આચાર્ય પર્યત ચારિત્ર કહેલું છે.
ટીકાર્ય–આ પ્રમાણે એટલે ઉપર કહેલી નીતિ પ્રમાણે ગીતા. ર્થના પરતંત્રપણા થકી એટલે આગમ જાણનારની આજ્ઞાએ કરીને બે પ્રકારના માર્ગને અનુસરનાર એટલે તેને અનુસાર વ્યવહાર કરતા સાધુને ભાવયતિપણું કહેવું યોગ્ય છે. કારણ કે દુપ્રસહ આચાર્ય પર્યત ચારિત્ર રહેશે એમ આગમમાં સંભળાય છે. આ કહેવાનો અભિપ્રાય એ છે જે-જે આવા પ્રકારના સદ્ભાવ પૂર્વક માર્ગોનુસારીની ક્રિયા કરવામાં યત્ન કરનારાઓને ચારિત્રવંત ન માનીએ તો તેમના વિના બીજા કેઈ દેખાતા નથી, તેથી ચારિત્રને વિચ્છેદ થયે, અને તેના વિચ્છેદથી તીર્થને પણ વિચ્છેદ થયે એમ કેઈ કહે તો તે બત, વર્તમાન અને ભાવિ એ ત્રણે કાળના પદાર્થના સ્વભાવને પ્રત્યક્ષપણે જેનારા ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના વચનની સાથે વિધિ આવે છે. તેથી પંડિતે તે વાત અંગીકાર કરતા નથી. કારણ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવસાનું ખીજા લિંગ શ્રદ્ધાનું સ્વરૂપ.
( ૧૭૭ )
કે વ્યવહાર ભાષ્યમાં કહ્યુ` છે કે - કાષ્ઠના મત એવા છે કે હાલના સમયમાં દર્શન અને જ્ઞાન એ બે વડેજ તી પ્રવર્તે છે, અને ચારિત્રના તા વિચ્છેદ થયા છે. આમ કહેનારને ચતુર્ગુરૂ પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે. હાલના વખતમાં ધમ નથી, સામિયક નથી અને વ્રત-ચારિત્ર પણ નથી, એમ જે કાઇ બાલે, તેને સર્વ સ ંધે મળીને શ્રમણુ સ ંધની અઢાર કરવા. ” ઇત્યાદિક આગમના પ્રમાણુથી જીત વ્યવહારવાળા એટલે માર્ગાનુસારી ક્રિયાને કરનારા સાધુએ સુસાધુએજ છે એમ સિદ્ધ થયું. ૮૯.
ભાવસાધુનુ પહેલુ લિંગ કહ્યુ, હવે ખીન્નુ લિંગ કહે છે.
सद्धा तिव्वभिलासो, धम्मे पवरत्तणं इमं तीसे । विहिसे अतित्ती सुद्ध - देसँगा खलियपरिशुद्धी ॥ ६० ॥ મૂલા—શ્રદ્ધા એટલે તીવ્ર અભિલાષ, અને તે શ્રદ્ધાનુ ધમ ને વિષે પ્રવરપણું આ વિધિસેવા ૧૬ અતૃપ્તિ ર, શુદ્ધ દેશના ૩ તથા સ્ખલિતની પરિશુદ્ધ ૪.
ܕ
ટીકા —ધર્મને વિષે શ્રેષ્ઠ શ્રદ્ધા, એ બીજું લિંગ કહ્યું છે. તેમાં તોત્ર-મનેાહર કર્મ ના ક્ષયાપશમથી અને સમ્યકજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલા જે અભિલાષ તે શ્રદ્ધા કહેવાય છે. પરંતુ માળકને રત્ન ગ્રહણ કરવાના અભિલાષની જેમ કેવળ વિષયના પ્રતિભાસ થાય તેટલેાજ માત્ર નહીં. તે શ્રદ્ધાનુ` શ્રુત અને ચારિત્ર રૂપ ધર્મને વિષે પ્રવરપણું એટલે પ્રધાનપણું આ છે ——વિધિસેવા ૧, અતૃપ્તિ ૨, શુઘ્ધદેશના ૩ અને સ્ખલિતપરિશુધ્ધિ ૪ આ ચાર શ્રધ્ધાના પ્રવરપણાનાં લિંગ છે. ૯૦.
ર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. આ જ દરેક લિંગની વ્યાખ્યા કરવા માટે પ્રથમ
વિધિ સેવાને કહે છે,
विहिसारं चिय सेवइ, सद्धालू सत्तिमं अणुठाणं । दव्वाइदोसनिहोऽवि, पक्खवायं वहइ तम्मि ।। ६१ ॥
મૂલાઈ–શ્રદ્ધાલુ માણસ શકિત હોય ત્યાં સુધી તે મુખ્ય વિધિ પ્રમાણે જ અનુષ્ઠાન (કિયા) નું સેવન કરે છે, અને કદાચ દ્રવ્યાદિકના દોષથી પીડા પામે તે પણ તેને વિષેજ (વિધિપૂર્વક અનુષ્ઠાનને વિષેજ) પક્ષપાત રાખે છે.
ટીકાથ-શ્રધ્ધાળુ એટલે શ્રધ્ધાગુણવાળો માણસ શકિતમાન એટલે સામયુક્ત હોય ત્યાં સુધી તે પ્રત્યુપેક્ષણાદિક ક્રિયાનુષ્ઠાનને વિધિપ્રધાનજ એટલે વિધિપૂર્વકજ સેવે છે-કરે છે. તે પ્રમાણે ન કરે તે શ્રધ્ધાળુપણું નષ્ટ થાય છે અને જે કદાચ શક્તિમાન ન હોય તે તે શું કરે? તે ઉપર કહે છે કે–દ્રવ્ય એટલે આહારાદિક, અને આદિ શબ્દ છે માટે ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ પણ ગ્રહણ કરવા. તે દ્રવ્યાદિકના દેષથી એટલે પ્રતિકુળપણાથી હણાયો છતાં પણ એટલે ગાઢ પીડા પામ્યો છતાં પણ તેને વિષેજ એટલે વિધિપૂર્વક અનુષ્ઠાનને વિષેજ પક્ષપાતને-ભાવના પ્રતિબંધને ધારણ કરે છે. હરકેઈ વાકય અવધારણ એટલે નિશ્ચય સહિત થઈ શકે છે તેથી તિક્ઝિ'ને અર્થ “તેને વિષેજ” એ કર. ૯૧.
– – અહીં કોઈ શંકા કરે કે–અનુષ્ઠાન ન કરે તો તેને વિષે પક્ષપાત કેમ સંભવે? તે ઉપર કહે છેनिरुओ भोजरसन्नू, कं वि अवत्थं गो असुहमन्नं । भुंजं न तम्मि रजइ, सुहभोयणलालसो धणियं ॥१२॥
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવસાધુના બીજા લિંગનું સ્વરૂપ
(૧૭૯)
મૂલાઈ–નીરગી અને ભોજનના રસને જાણનારો માણસ કઈ પણ અવસ્થાને પામીને કદાચ અશુભ અન્ન ખાય તો તેથી કરીને તે તેમાં રાગી થતું નથી પરંતુ શુભ ભેજનની લાલસાવાળે જ અત્યંત રહે છે.
ટીકાથ–નગી એટલે વરાદિક રોગ રહિત અને ખાંડના વિગેરે ભેજનના રસને-આસ્વાદને જાણનાર પુરૂષ જે કદાચ દુકાળ કે દરિયાદિકથી ઉત્પન્ન થયેલી કેઈ પણ અવસ્થાને પામ્યા હોય અને તેથી કરીને અશુભ એટલે અનિષ્ટ અન્નનું ભજન કરે તે પણ તે તેમાં એટલે અશુભ અન્નમાં લુબ્ધ થતું નથી. એવું સંભવેજ છે, કહ્યું છે કે
શુભ ભેજનવડે લાલન કરાયેલે પુરૂષ કદાચ દુકાળ કે દારિદ્રયથી પરાભવ પામ્યો હોય તે તે ભાખરી, ભરડકે, કંડુ, કંટી,કડે ગુવાર, અરણિનાં પાંદડાં, કુલિંજર વિગેરે તથા ઝાડની છાલ અને લીલી ઝાલ વિગેરે પણ ભૂખે મરતો ખાય છે. તે પણ તેમાં તે વૃદ્ધિ પામતે નથી. પરંતુ શુભજનલાલસ એટલે વિશિષ્ટ આહારને વિષે લંપટ જ અત્યંત રહે છે. અને “હું આ દુર્દશાને ઓળંગું, ત્યારપછી સુભિક્ષને પામીને ફરીથી ઉત્તમ આહારનું હું ભેજન કરીશ.” એ મને રથ કર્યા કરે છે. ૯૨.
આ પ્રમાણે દષ્ટાંત કહ્યું, હવે તેનું દાષ્ટાંતિક કહે છે –
इय सुद्धचरणरसिओ, सेवंतो दव्वो विरुद्धं पि । सद्धागुणेण एसो, न भावचरणं अइकमइ ।। ६३ ॥
મૂલાઈ–એજ પ્રમાણે શુદ્ધ ચારિત્રને વિષે રસિક થયેલ સાધુ કદાચ દ્રવ્યથી વિરૂદ્ધનું સેવન કરે, પણ તે શ્રદ્ધા ગુણ હેવાથી ભાવ ચારિત્રને ઓળંગત નથી.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. ભાવાર્થ—અહીં જ શબ્દ પ્રાકૃત ભાષાને છે તેને અર્થg' એટલે “એજ પ્રમાણે એ થાય છે. તેથી કરીને એ જ પ્રમાણે એટલે અશુભ ભજનના દષ્ટાંતે કરીને શુદ્ધચરણ રસિક એટલે કલંક રહિત સંયમને પાળવામાં ઉત્સાહવાળે સાધુ દ્રવ્યથી એટલે બાહ્યાવૃત્તિથી વિરૂદ્ધનું એટલે અકલ એવા ઔષધ અને પચ્ચ વિગેરેનું સેવન કરે, અને સf શબ્દથી વૈયાવચ્ચન કરે તે પણ તે શ્રદ્ધા ગુણે કરીને એટલે સંયમનું આરાધન કરવામાં તન્મય થયેલા પરિણામે કરીને ભાવચારિત્રનું ઉલ્લંઘન કરતું નથી. કહ્યું છે કે – “શુભ ભાવવાળાને પાયે કરીને દ્રવ્યાદિક વિદ્ધ કરી શકતા નથી, એ જ રીતે બાહા કિયા પણ હોય છે. લેકમાં પણ આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે –સ્વામીની આજ્ઞાવડે ચાલતાં સુભટને કાંટે લાગે તોપણ તે સ્ત્રીના કાને રહેલા કમળના તાડનની જેમ તેને આનંદિત કરે છે. ધીર પુરૂષે મનવાંછિત કાર્ય શરૂ કર્યું હોય તો તેમાં પોતાના દેશની જેમ પરદેશમાં પણ તેનું સત્ય-પરાક્રમ ચલાયમાન થતું નથી. વળી દુભિક્ષાદિક કાળ હોય તોપણ દાનશૂર જનેનું અંતઃકરણ રૂ૫ રન ભેદાતું નથી. પણ ઉલટું અધિક શોભાયમાન થાય છે. એ જ પ્રમાણે મહાનુભાવ ભવ્ય ચારિત્રવાળાને શુભ સમાચારીના વિષયવાળે ભાવ કદાપિ બદલાત નથી.” વળી ક્રિયા કરતાં ભાવ મટે છે. તે વિષે કહ્યું છે કે –કિયા વિનાના ભાવ અને ભાવ વિનાની ક્રિયા એ બન્ને વચ્ચે સૂર્ય અને ખજવા જેટલું આંતરું જોયેલું છે. વળી રગે કરીને પીડા પામેલો અને વૃધ્ધ શરીરવાળે જે સાધુ અસમર્થ હોય અને તેથી સર્વ કિયાએ યક્ત વિધિ પ્રમાણે કરવા કદાચ શક્તિમાન ન થાય, તોપણ તે જે પોતાના પરાક્રમ, ઉદ્યોગ, ધીરજ અને બળને છુપાવે નહીં અને કપટનું આચરણ મૂકી દઈ યતનાવાળો રહે તો તેને અવશ્ય યતિ ગણવે. .
--
@-
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
અતૃપ્તિનું સ્વરૂપ.
( ૧૮૧ )
વિધિ સેવા કહી. હવે અતૃપ્તિનુ સ્વરૂપ કહે છે.—
तित्तिं न चैव विंदइ, सद्भाजोगेण नाणचरणेसु । વેયાવજ્જતવામુ, ગવિનિય માનો નયક્ ॥ ૨૪ ॥ મૂલા—જ્ઞાન અને ચારિત્રમાં શ્રદ્ધાના યોગે કરીને કદાપિ તૃપ્તિ નજ પામે, અને વૈયાવચ્ચ તથા તપ વિગેરેમાં ભાવથી આત્મપ્રમાણે યતના કરે છે.
વી
છુ
ટીકા—શ્રદ્ધાના સબધે કરીને જ્ઞાન અને ચારિત્રને વિષે ‘ આટલાથી જ હું કૃતાર્થ થયા છું એવી રીતે તૃપ્તિને એટલે સંતાષને ન જ પામે, “ જેટલાથી સયમના નિર્વાહ થાય તેટલુ` હુ` ભણ્યા · ’” એમ વિચારીને જ્ઞાન ઉપાર્જન કરવામાં પ્રમાદી ન થાય. પરંતુ નવા નવા જ્ઞાનની સંપત્તિ ઉપાર્જન કરવામાં ઉત્સાહને છેડે નહીં. કહ્યુ છે કે—“ જેમ જેમ અતિશય રસના પ્રચારથી યુક્ત એવા અપૂર્વ શ્રુતજ્ઞાનને વિષે મુનિ અવગાહે છે તેમ તેમ નવા નવા સંવેગની શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવાથી તે આહ્લાદ પામે છે. શ્રુતમાં કહ્યું છે કે નિરંતર અભ્યાસવડે કરીને અપૂર્વ જ્ઞાનનુ ગ્રહણ કરવાથી કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેથી તે જ્ઞાન ગ્રહણ કરવામાં અતિ આદર કરવા યુક્ત છે. ” તથા જેના અર્થ માહુના ક્ષય થયા પછી ( કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી) જીનેશ્વરીએ કહેલા છે, જે મહા બુદ્ધિમાન ગૌતમાદિક ગણધરાએ સૂત્રરૂપે રચેલ છે, જે સંવેગાદિક ગુણાને વૃદ્ધિ પમાડનારૂં છે, અને જે તીર્થંકર નામકર્મને ઉપાર્જન કરનારૂ' છે, તે નવા નવા જ્ઞાનનું નિર’તર વિધિપૂર્ણાંક ઉપાર્જન કરવું. ” તથા ચારિગના વિષયમાં વિશુધ અતિ વિશુદ્ધ સંચમનાં સ્થાન પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉત્તમ ભાવપૂર્વ ક સ અનુષ્ઠાન ( ક્રિયા ) ઉપયાગ સહિત જ કરે છે, કારણ કે પ્રમાદ રહિત કરેલી સાધુની સ` ક્રિયાએ ઉત્તરાત્તર સ’ચમના ક...ડકા ઉપર ચડાવીને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરનારી થાય છે. તે વિષે આગમમાં
,
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ • કહ્યું છે કે—“જિનશાશનમાં રહીને દુઃખના ક્ષયને માટે પ્રયુજેલાકરેલા એક એક યુગમાં વર્તતા અનત છે કેવળી થયા છે.” તથા વૈયાવૃત્ય અને તપ એ બેને અર્થ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં આદિ શબ્દ છે તેથી પ્રત્યપેક્ષણ અને પ્રમાર્જન વિગેરે ગ્રહણ કરવા. તે સર્વને વિષે યથાવીર્ય એટલે સામર્થ્ય પ્રમાણે ભાવથી યતના કરે છે. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-“વૈયાવચ્ચ અને તપને વિષે પણ તૃતિને પામે નહીં તથા આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે કે –“ભરત, બાહુબળિ અને દશારકુળના પુત્ર વસુદેવ એ સર્વે વૈયાવચથી તરી ગયા છે માટે યતિની વૈયાવચ્ચ કરવી. કેઇપણ વેગમાં ઉપયુક્ત થયેલ સાધુ સમયે સમયે અસંખ્યાતા ભવના ઉપાર્જન કરેલાં કર્મો ખપાવે છે, અને વૈયાવચ્ચને વિષે રહેલે વધારે ખપાવે છે.” તપના વિષયમાં પણ આ પ્રમાણે ભાવના ભાવે-“પરિણામના વશથી પ્રાયે કરીને અનિકાચિત કર્મોની સર્વે પ્રકૃતિને ઉપક્રમ–ક્ષય થાય છે, અને તપ કરીને તે નિકાચિત કર્મોની સર્વ પ્રકૃતિએને પણ ક્ષય થાય છે.” તથા “નવા વહાણને આશ્રય કર્યા છતાં પણ તે સમુદ્રના પારને પમાડે અથવા ન પણ પમાડે, પ્રસિદ્ધ મહાષધ ખાવાથી રોગની શાંતિ થાય અથવા ન પણ થાય, અને ઘરમાં પ્રાપ્ત થયેલી લમી મનુષ્યને સુખ આપે અથવા ન પણ આપે, પરંતુ જિનેશ્વરે કહેલે તપ તે એકાંતપણે અશુભના સમૂહને ક્ષય કરે જ છે.” ઇત્યાદિ ૯૪.
– એ – આ પ્રમાણે અતૃપ્તિનું સ્વરૂપ કહ્યું. હવે શુભ દેશનાનું | સ્વરૂપ કહેવાની ઈચ્છાથી પ્રથમ તેને અધિકારી
બતાવે છે.
सुगुरुसमीवे सम्मं, सिद्धंतपयाण मुणियतत्तत्थो । तयणुमायो धनो, मज्झत्थो देसणं कुणइ ॥६५॥
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ દેશનાનુ સ્વરૂપ.
( ૧૮૩)
મૂલા — સદ્ગુરૂની સમીપે સમ્યક્ પ્રકારે સિદ્ધાંતનાં પદાને તત્ત્વાર્થ જાણીને ધન્ય અને મધ્યસ્થ થયેલા સાધુ તે ગુરૂની આજ્ઞાથી જ દેશનાને કરે છે.
ટીકા-સુગુરૂની એટલે સ ંવેગી ગીતાર્થ આચાર્યની સમીપે સમ્યક્ એટલે પૂર્વાપરના વિચાર સહિત સિદ્ધાંત પદાના એટલે આગમનાં વાકયાના-પદના અર્થ, વાકયના અર્થ, મહાવાકયના અર્થ અને
'
ઐદુ પય અર્થ કરવાએ કરીને જેણે તત્ત્વાર્થ —પરમા જાણ્યા હાય. કહ્યું છે કે... આ જિનશાસનને વિષે શ્રુતના ભાવાર્થ જાણવા માટે પદના, વાકયના, મહાવાકયના અને ઐ પ ના અર્થ એ ચાર પ્રકારો કહેલા છે. સંપૂર્ણ એવા આ ચારે કરીને શ્રુતના ભાવાનું જ્ઞાન થાય છે. અન્યથા અને વિપર્યાસ ( વિપરીતપણું ) પણ થાય છે, અને તે વિપર્યાસ અવસ્ય અનિષ્ટ ફળદાયક થાય છે. ’” આવા સાધુ જ દેશના દેવાના અધિકારી થાય છે. મીજાને તે દોષના સંભવ રહે છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે—“ સાવદ્ય અને નિરવદ્ય વચનના વિભેદને જે જાણતા ન હાય, તેને ખેલવું પણ ચેાગ્ય નથી, તા પછી દેશના દેવી એ તા કયાંથી ચાગ્ય હાય ? ” આવા છતાં પણુ ગુરૂની આજ્ઞાથી જ દેશના આપે, પરંતુ મુખરતા અને અસ્થિરતા ( ચપળતા ) ના અધિકપણાને લીધે સ્વત ંત્રપણે આપે નહીં. કહ્યું છે કે— પાસે રહેલા આચાય ધર્મોપદેશ કરતાં છતાં જે મૂઢ સાધુ પોતાનુ` શિષ્યપણ' હર કરીને આચાર્ય પણ કરે છે, તે શિષ્ય નથી તેમજ આચાર્ય પણ નથી, પરંતુ સર્વથા પેાતાના આચારથી ભ્રષ્ટ થયેલા અને સજનાએ નિ દાયેલા તે કુમાર્ગ ગામી અને અધર્મી છે એમ જાણવા. ” તેથી ગુરૂની આજ્ઞાથી જ ધન્ય એટલે ધર્મરૂપી ધનને ચેાગ્ય અને મધ્યસ્થ એટલે સ્વપક્ષના રાગ તથા પરપક્ષના દ્વેષથી રહિત અને સત્ય અને કહેનારા એવા સાધુ ધર્મ કથાને કરે છે. ૯૫.
',
""
૧ પૂર્વાપરના સંબંધવાળા અ.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૪ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તથા—
अवगयपत्तसरूवो, तयगुग्गहहे उभावबुड्डिकरं । सुत्तभणियं परूवर, वजंतो दूरमुम्मग्गं ॥ ६६ ॥
મૂલા—પાત્રના સ્વરૂપને જાણનાર સાધુ ઉન્માગતા દૂરથી ત્યાગ કરી તે ( પાત્ર )ના ઉપકાર કરનાર એવા ભાવની વૃદ્ધિ કરનારા આગમાક્ત સ્વરૂપની પ્રરૂપણા કરે છે.
ટીકા—પાત્રના એટલે ધર્મ શ્રવણ કરાવવા લાયક પ્રાણીના સ્વરૂપને એટલે આશયને જેણે સારી રીતે જાણ્યે હાય, તે અવગતપાત્રસ્વરૂપ કહેવાય છે. તે આ રીતે—શ્રવણુ કરાવવા લાયક પાત્ર ત્રણ પ્રકારના હાય છે—ખાળ, મધ્યમબુદ્ધિ અને બુધ ( પંડિત ). તેમાં— “ જે માળ પાત્ર હોય તે માત્ર લિંગને–વેષને જ જુએ છે, મધ્યમબુદ્ધિ હાય તે આચરણને વિચારે છે, અને બુધ હાય તે સર્વ પ્રયત્ન કરીને આગમના તત્ત્વની જ પરીક્ષા કરે છે. ” તેઓને દેશના દેવાના વિધિ આ પ્રમાણે છે.—“ માળની પાસે માહ્ય આચરણ-ક્રિયા જેમાં મુખ્ય હાય એવી દેશના આપવી, અને તેના દેખતાં પોતે ( ગુરૂએ ) પણ તેવાજ આચાર અવશ્ય સેવવા. મધ્યમમુધ્ધિની પાસે ઇર્યાસમિતિ વિગેરે ત્રિકેાટિએ કરીને શુધ્ધ તથા આદિ, અંત અને મધ્યના ચાગાવડે હિતકારક એવું સાધુનું સદાચરણ બતાવવું. '' ઇત્યાદિ જેવું પાત્ર હાય તેવી દેશના આપવી. વળી—“મુનીશ્વરાએ કહ્યું છે કે અપાત્રને વિષે જે દેશના આપવી તે પાપ જ છે, ઉન્માર્ગે જ લઇ જનારી છે અને આ સ'સારરૂપી અટવીમાં તેના વિપાક ભયંકર થાય છે. ’ અથવા ત્રણ પ્રકારનું પાત્ર આ રીતે જાણુવું— ઉત્સપ્રિય, અપવાદપ્રિય અને પારિણામિક ઇત્યાદિ પાત્રનું સ્વરૂપ સારી રીતે જાણીને શ્રધ્ધાવત
૧ જેને ઉત્સ`મા` પ્રિય હાય તે. ૨ જેને અપવાદમાઞ પ્રિય હોય તે. ૩ પરિણામે કયા માર્ગ હિતકારક છે એવા વિચાર કરનાર.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ દેશના કેમ આપવી ?
(૧૮૫). સાધુ તે પાત્રના અનુગ્રહને હેતુ એટલે ઉપકાર કરનાર જે ભાવ શુભ પરિણામ તેને વૃદ્ધિ કરનાર અને તે પણ સૂત્રભણિત-આગમમાં કહેલું હોય તેજ પ્રરૂપે-કહે તેમાં ઉન્માર્ગને એટલે મેક્ષથી વિપરીત માગને દૂરથી જ ત્યાગ કરે. ૯૬.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે–દેશના એટલે ધર્મોપદેશ છે, અને તે સમભાવમાં રહેલા સાધુએ કંઇપણ વિશેષતા વિના એકસરખી રીતે જ આપવી જોઈએ. પરંતુ સામાયિકને બાધ કરનાર અને વળી અતિસંધાન જેવા પાત્રાપાત્રને વિચાર કરવાથી શું ફળ? આને જવાબ આપતાં ગુરૂ કહે છે કે તે તેમ નથી. કારણ કે તેને અનુગ્રહ કરવામાં પ્રવૃત્તિ હેવાથી તે અતિસંધાન કહી શકાય નહીં. જેમકે સંનિપાતના વ્યાધિવાળાને દૂધ સાકર વિગેરે નહી આપતાં ઉકાળે વિગેરેજ આપવું પડે છે. અને આથી કરીને જ સમાયિકને પણ બાધ આવતું નથી. કેમકે સર્વ પ્રાણીઓને વિષે અનુગ્રહની બુધ્ધિ તે એકસરખી જ છે.
– – સૂત્રકાર જ અહીં બીજી યુક્તિથી કહે છે –
सव्वं पि जो दाणं, दिवं पत्तम्मि दायगाण हियं । હા શાસ્થગા, જહા જ સુયાણ II ૨૭ |
મૂલાથ–જેથી કરીને (કારણ કે) સર્વ પણ દાન પાત્રને વિષે દેવાયું હોય તો તે તેના દાતારને હિતકર થાય છે, અન્યથા અનાથને ઉત્પન્ન કરનાર થાય છે. અને વળી સર્વ દાનમાં મૃતદાન તે પ્રધાનદાન કહેલું છે.
ટીકાથ–સર્વ એવું પણ દાન પાત્રને વિષે એટલે યોગ્ય પાત્રને આપ્યું હોય તો તે દાતારને કલ્યાણકારક થાય છે. અહીં ઉચિત
૧ જુઠાણું, કપટ, દશે.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૮૬ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પાત્રને માટે ઉમાસ્વાતિ વાચકે આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે—“ જે જીવાદિક તત્ત્વાને જાણનાર હાય અને જે સમભાવથી સર્વ કાઇ જીવાની રક્ષામાં જ ઉદ્યમવંત હાય, તેવા સાધુ દાતારને ઉચિતપાત્ર છે. '' ઇતરથી એટલે પરિગ્રહ અને આર ભમાં આસક્ત એવા કુપાત્રને આપ્યુ હાય તે તે અનને ઉત્પન્ન કરનારૂ' એટલે વિપરીત ફળ આપનારૂં થાય છે. અને વળી આ શ્રુતદાન એટલે દેશનારૂપી દાન તેા સર્વ પ્રકારનાં દાનામાં પ્રધાન મુખ્ય દાન છે.
*0X—
તેથી કરીને શું ? તે ઉપર કહે છે.—
सुनुयरं च न देयं, एयमपत्तम्मि नायतत्तेहिं । રૂપ રેસાવિ મુટ્ટા, કુદરા મિન્ત્રસમાš || ૨૬
મૂલા—તેથી કરીને તત્ત્વના જાણુ સાધુઓએ આ શ્રુતદાન ખાસ કરીને અપાત્રને તે। આપવુંજ નહીં એમ કરવાથી દેશના પણ શુદ્ધ થાય છે, અન્યથા મિથ્યાત્વમાં ગમનાદિક થાય છે.
ટીકા—જ્ઞાતતત્ત્વ એટલે આગમના સદ્ભાવને જાણનારા મુનિઓએ અપાત્ર એટલે સપ્તમીના અર્થ ચતુર્થી જેવા કરવાથી કુપાત્રને સુશ્રુતર એટલે અત્યંત-ખાસ કરીને આ શ્રુતદાન ૨ શબ્દના નિશ્ચયરૂપ અર્થહાવાથી ન તૈય એટલે ન જ આપવુ. કહ્યું છે કે “ રાગવાન, દેષવાન, મૂઢ અને કાઇએ બુદ્ધાહિત ભમાવેલા, આ ચાર જાતના મનુષ્યા ઉપદેશને અયાગ્ય છે. પરતુ જે મધ્યસ્થ હાય તેજ ચેાગ્ય છે.” તથા—આધે કરીને પણ આ ઉપદેશ વિભાગે કરીને એટલે સામાન્ય પ્રકારે ઉપદેશ પાત્ર જોઇને આપવા. કેમકે આ ઉપદેશ જ્ઞાનાદ્વિકને વૃધ્ધિ કરનારો છે, તે વિનીતને મધુર વાણીવર્ડ આપવા.” કારણ કે અવિનીતને ઉપદેશ આપતાં કલેશ ઉત્પન્ન થાય છે, તથા મૃષા મેલવું પડે છે. ઘંટાલેાલાન્યાયે કરીને ફાતરા ખાંડવા પ્રયત્ન ન કરવા.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુતદાન કેવી રીતે આપવું ?
(૧૮૭)
જિનેશ્વરે પ્રરૂપેલું સૂગ વિનીતને આપવું પણ અવિનીતને આપવું નહીં.
આ પ્રમાણે અપારને દૂર કરી પાત્રને ઉચિતપણાએ કરીને દેશના આપવી. તેમ કરવાથી તે દેશના પણ શુદ્ધ કહેવાય છે. અન્યથા જે તે દેશના કરાય તે શ્રોતાઓ મિથ્યાત્વને પામે, આદિ શબ્દથી તેમના અત્યંત દ્વેષને લીધે ઉપદેશકને ભક્ત, પાન અને શાદિકને વિચ્છેદ અને પ્રાણની હાનિ વિગેરે દેશો થાય. તેથી કરીને જ શ્રેતાના ભાવને અનુસરનારજ ગીતાર્થ વખાણવા લાયક છે. કહ્યું છે કે–“જે ગીતર્થ હોય તે શ્રોતાના ભાવને અનુસરીને જ તેને માર્ગે જોડે છે-દેરે છે. તથા તે શ્રોતાને ઉચિત એવું બેધિ બીજનું આધાન-સ્થાપન પણ કરે છે. ૯૮.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે–સૂત્રમાં જે કહ્યું હોય તેની પ્રરૂપણ કરે એમ ઉપર કહ્યું, તે જે બીજું કાંઈક સૂરમાં ન કહ્યું હોય અને લેકમાં વિવાદનું સ્થાન હોય તે જે ગીતાર્થને પૂછવામાં આવે, તો તે બાબતમાં ગીતાને શું ઉચિત છે? તે ઉપર કહે છે.
जं च न सुत्ते विहियं, न य पडिसिद्धं जणम्मि चिररूढं । समइविगप्पियदोसा, तं पि न दूसंति गीयत्था ॥ ६६ ॥
મૂલાથ–સૂત્રમાં જે વિધાન કરેલું ન હોય, તેમજ પ્રતિષેધ કરેલું પણ ન હોય, અને લેકમાં ચિરકાળથી ચાલ્યું આવતું હોય, તેને પણ ગીતાર્થે પોતાની મતિથી દેષની કલ્પના કરીને દૂષિત કરતા નથી.
ટીકાર્ય–અહીં જ શબ્દને અર્થ પુનઃ-ફરીને એવો છે. વળી જે અર્થ અથવા અનુષ્ઠાન-ક્રિયા સૂત્રમાં એટલે સિધ્ધાંતમાં ચિત્યવંદન અને આવશ્યક વિગેરેની જેમ વિધાન કરેલું એટલે કરવાપણે કહેલું ન હોય, તેમજ હિંસાદિકની જેમ નિષેધ કરેલું પણ ન હોય, અને લેકમાં ચિરરૂઢ-ચિરકાળથી ચાલ્યું આવતું હોય અર્થાત આ અનુષ્ઠાન
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૮૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણું. કયારથી શરૂ થયું હશે એમ તેની શરૂઆતને કાળ જણાતું ન હોય, તેને પણ પિતાની મતિથી દેષની કલ્પના કરીને ગીતાર્થો દૂષિત કરતા નથી, એટલે, “આ એગ્ય નથી.” એમ બીજાને ઉપદેશ દેતા નથી. તે આગમમાં કહેલી બાબતને દૂષિત ન કરે તેમાં શું કહેવું ? કારણ કે તે ગીતાર્થો સંસારવૃધિથી ભીરૂ હોય છે. તે વિષે ભગવતીજીમાં કહ્યું છેકે-- “હે ગૌતમ ! જે કઈ માણસ અર્થને, હેતુને, પ્રશ્નને, વ્યાખ્યાનને કે કારણને જાણ્યા વિના, જોયા વિના, સાંભળ્યા વિના અથવા સાબીતિ વિના ઘણુ મનુષ્યની મધ્યે કહે, જણાવે, પ્રરૂપે, દેખાડે, નિદર્શન કરે કે સાબીત કરે તે પુરૂષ અરિહંતની આશાતનામાં વતે છે, અરિહંતના પ્રરૂપેલા ધર્મની આશાતનામાં વતે છે, કેવળીની આશાતનામાં વર્તે છે, અને કેવળીએ પ્રરૂપેલા ધર્મની આશાતનામાં વતે છે. અર્થાત તે સર્વની તેણે આશાતના કરી એમ જાણવું.” બીજે સ્થળે પણ કહ્યું છે કે--“જે કાંઈ અનુષ્ઠાનાદિક ઘણી ખ્યાતિને પામેલું હોય એટલે કે ઘણા કાળથી ચાલ્યું આવતું હોય, તે કદાચ કેઈ ઠેકાણે શાસ્ત્રમાં વિધાન કરેલું ન દેખાય, તેમજ તેને નિષેધ પણ દેખાતો ન હોય, તે તેમાં ગીતાને મનપણું જ હોય છે.”
વળી ગીતાર્થે પિતાના મનમાં આ પ્રમાણે ભાવના
ભાવે છે. વિચારે છે–
संविग्गा गीयतमा, विहिरसिया पुव्वसूरिणो आसि । तदसियमायरियं, अणइसई को निवारेइ ॥ १०० ।।
મૂલાથ–પૂર્વના સૂરિઓ સંવિમ, અત્યંત ગીતાર્થ અને વિધિના રસિક હતા, તેઓએ જે દૂષિત નહીં કરેલું અને આચરણ કરેલું કાંઇ પણ અનુષ્ઠાનાદિક, તેને હાલના વખતમાં અતિશય રહિત એ કેણ નિવારી શકે ?
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
શુભ દેશનાના વિધિ.
( ૧૮૯ )
ટીકા--પૂર્વના સૂરિએ સવિગ્ન એટલે શીધ્રપણે મેક્ષે જવાના અભિલાષી હતા, તથા નીયતમાં અહીં “ શબ્દના એક ભાગ કહેવાથી આખા શબ્દ સમજવા, જેમકે ભીમ શબ્દ કહેવાથી ભીમસેન. ” આ ન્યાયે કરીને નાત એટલે ગીતા, તેને સમ પ્રત્યય લાગવાથી નીતર્થતમ એટલે અતિશે ગીતા. અર્થાત્ તે કાળે ઘણા આગમાને સદ્ભાવ હતા તેથી તેઓ અત્ય ંત ગીતા હતા, તથા જેને વિધિના રસ લાગ્યા હાય તે વિધિરસિક કહેવાય છે. એટલે કે તે સવિગ્ન હાવાથી જ વિધિને બહુ માનનારા હતા. તે પૂર્વસુરિઓએ એટલે અગાઉના મુનિ નાયકાએ અષિત એટલે નહીં નિષેધ કરેલું અને આચરિત એટલે સર્વ ધાર્મિક જનાએ આચરેલું એવું જે કાંઇ અનુષ્કાનાદિક જોવામાં આવે તેને અતિશયી એટલે વિશેષ પ્રકારનું શ્રુતજ્ઞાન કે અવધિજ્ઞાન વિગેરેના અતિશય વિનાના કાણુ પુરૂષ નિવારણ કરે ? પૂર્વ પૂર્વના ઉત્તમ આચાર્યાંની આશાતનાથી ભય પામતા કાઇપણ તેના નિષેધ કરે નહીં. ૧૦૦. →•©
વળી ગીતાથી આ પ્રમાણે પણ વિચાર કરે છે.—
-
अइसाहसमेयं जं, उस्सुत्तपरुवणा कडुविवागा || जाहि विदिज्जह, निदेसो सुतबज्झत्थे । १०१ ।।
મૂલા—ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણા કડવાં ફળને આપનારી છે એમ જાણતા છતાં જે સૂત્ર ખાદ્યના અર્થ માં નિશ્ચય આપી દેછે, તે અતિ
સાહસ છે.
ટીકા –જાજવલ્યમાન વાળાવાળા અગ્નિમાં પ્રવેશ કરનાર પુરૂષના સાહસ કરતાં પણ આ અત્યંત સાહસ છે, તે એ કે—ઉત્સૂત્રપ્રરૂપણા એટલે સૂત્રની અપેક્ષા રહિત દેશના ક-વિપાકવાળી એટલે દારૂણ ફળવાળી છે એવુ જાણનારાઓ પણ સૂત્રબાહ્ય અથમાં એટલે જિનાગમમાં
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ,
નહીં કરેલા વસ્તુવિચારમાં નિર્દેશ એટલે નિશ્ચય આપી દે છે. આના ભાષા એ છે જે ‘મરીચિ એકજ સૂત્ર વિરૂધ્ધ વચન કહેવાથી-પ્રરૂપવાથી દુ:ખસાગરને પામ્યા હતા, અને કાટાકાટી સાગરોપમ સુધી સંસારમાં ભટકયા હતા. ઉત્સૂત્રને ખેલતા પ્રાણી અતિ ચીકણાં કર્મ બાંધે છે, સંસાર વધારે છે, અને માયામૃષાવાદ કરે છે-ખેલે છે. ઉમાગની દેશના દેનાર, માર્ગના યાપ કરનાર, ગૂઢ હૃદયવાળા, શાતાના સ્વભાવવાળા અને પાપરૂપ શલ્યવાળા પ્રાણી તિર્યંચનું આયુષ્ય આંધે છે. ઉન્માની દેશનાએ કરીને જિનેન્દ્રનુ' ચારિત્ર નષ્ટ થાય છે, તેવા દર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલા લેાકેાને જોવા પણ સારા નથી. ” ઇત્યાદિક આગમનાં વચના સાંભળ્યા છતાં પણ જેનાં ચિત્ત કદાગ્રહ રૂપી ગ્રહથી ગ્રસાયેલાં હાય છે તેઓ જે અન્યથા અન્યથા ( સૂત્ર વિરૂધ્ધ ) પ્રરૂપણા કરે છે તથા આચરે છે, તે મોટુ સાહસ જ છે. કારણ કે એ તા અનાદિ અનંત અને અસાર એવા સ ંસાર રૂપી અપાર સમુદ્રની મધ્યે રહેલા ઘણા દુ:ખાના ભાર અંગીકાર કરવા જેવુ છે. ૧૦૧
અહીં કાઇ શ ંકા કરે કે—શું આ પ્રમાણે આગમના અર્થ જાણ્યા છતાં કાઇપણું ઉત્સૂત્ર પ્રરૂપણા કરવામાં આદરવાળે થાય ? ? કે જેથી તમે આ પ્રમાણે કહેા છે ? તેના જવાબમાં કહેછે કે—હા, આ દર કરે છે. તેજ કહે છે.
दीसंति य ढढसिणोऽगे नियम पत्तजुत्तीहिं | विहिपडिसेहपवत्ता, चेहयकिच्चेसु रूढेसु
॥ ૨૦૨૫
મૂલા અનેક મહાસાહસિકા પોતાની મતિથી પ્રયાગ કરેલી યુક્તિઓએ કરીને ચાલતા આવેલા ચૈત્યા સંબધી કાર્યોમાં વિધિ અને પ્રતિષેધ કરવામાં પ્રવર્તે લા જોવામાં આવે છે.
ટીકા—જેમાં વક્ર અને જડ પ્રાણીઓ ઘણા હાય છે એવા આ દુષમ કાળને વિષે અનેક એટલે વિવિધ પ્રકારના ઢઢ્ઢા એટલે મહાસાહસિકા કે જેઓ આ ભયંકર ભવરૂપી પિશાચથી પણ ભય
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતિપ્રયોગથી વિધિ-પ્રતિષેધ નહિ કરવા વિષે. (૧૧) પામનારા નથી તેઓ પિતાની મતિથી પ્રગ કરેલી એટલે પિતાની બુદ્ધિથી કપી કાઢેલી યુકિતઓએ કરીને રૂઢ એટલે પૂર્વ પુરૂષની પરંપરાથી પ્રસિદ્ધ એવા સ્નાત્ર અને પ્રતિમા કરાવવી વિગેરે ચૈત્ય સંબંધી કાર્યોને વિષે વિધિ પ્રતિષેધ કરવામાં પ્રવતેલા એટલે આગમમાં નહીં કહેલી કેટલીક ક્રિયાઓનું વિધાન કરવામાં તથા આગમમાં નિષેધ નહીં કરેલી અને ચિરકાળના જનેએ આચરણ કરેલી છતાં કેટલીક ક્રિયાઓને પ્રતિષેધ એટલે કે “આ અવિધિ છે, આ અયુક્ત છે, ધાર્મિક જનેએ કરવા લાયક નથી.” એમ નિષેધ કરવામાં પ્રવર્તેલા જોવામાં આવે છે. અર્થાત્ “પૂર્વની જે રૂઢિ ચાલતી આવે છે તે અવિધિ છે, અને હમણુની પ્રવૃત્તિજ વિધિ છે.” ઈત્યાદિક બોલનારા અનેક સાહસિકે દેખાય છે. ૧૦૨.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે-તે ધર્માથી સર્વ પ્રયત્ન કરીને તથા પ્રકારે સ્વિમતિએ] પ્રવર્તતા હોય છે, તેઓને
ગીતાથ વખાણે કે નહીં? તે ઉપર કહે છે –
तं पुण विसुद्धसद्धा, सुयसंवायं विणा न संसति । અવહારિક વાં, સુયાપુર પહઊંતિ ૨૦૨ /
મૂલાઈ–તે પ્રવૃત્તિને શુદ્ધ શ્રદ્ધાવાળા (ગીતાર્થો) શ્રતના સંવાદવિના વખાણતા નથી, પરંતુ તેની અવધીરણ-ઉપેક્ષા કરીને જે શ્રુતને અનુસરતું હોય તેનીજ પ્રરૂપણું કરે છે.
ટોકાઈ_તેર્તઓની પ્રવૃત્તિને વિશુદ્ધ એટલે આગમને જ બહુમાનકરનારી શ્રદ્ધાવાળા(ગીતાર્થો) શ્રતના સંવાદવિના એટલે આગમના વચન વિના પ્રશંસા કરતા નથી. એટલે અનુમતિ આપતા નથી. પરંતુ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
આતા ખાળકની (અજ્ઞાની જનની) કીડા છે એવી બુદ્ધિથી તેમની અવધીરણા કરીને એટલે મધ્યસ્થપણાથી ઉપેક્ષા કરીને શ્રુતાનુરૂપનેજ પ્રરૂપે છે એટલે જે પ્રમાણે સૂત્રમાં કહ્યુ હાય તેજ પ્રમાણે જિજ્ઞાસુ જનાને ઉપદેશ આપે છે. અહીં આવા અભિપ્રાય છે. હાલમાં પેાતાને ધર્મિષ્ઠ માનનારા કેટ્લાક પુરૂષાને ધૃતાદિકવડેજિનબિ ના સ્નાત્રમાં દૂષણ આપી કેવળ ગધેાદકવડેજ સ્નાત્ર કરતા કરાવતા જોઇને મધ્યસ્થ ધાર્મિક પુરૂષા “આ બાબતમાં શું કરવું યાગ્ય છે ?” એમ ગુરૂને પ્રશ્ન કરે, ત્યારે સવિગ્ન ગીતા ગુરૂ તેમને આ પ્રમાણે કહે છે.—વ માન કાળે વ તા મૂળ આગમામાં શ્રાવકાને દ્રવ્યસ્તવ કરવાને ઉપદેશ આપેલા છે, પર ંતુ તે દ્રવ્યસ્તવ કરવાના વિધિ આપ્ટે નથી. તેથી તે વિધિ પૂર્વ માં આપેલા સ ંભવે છે. અને પૂને જાણનારા શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકે પ્રવચનની ઉન્નતિ કરવાના હેતુથી પ્રશમતિ પ્રકૂરણ અને તત્ત્વાર્થ' વિગેરે અનેક મહાશાસ્ત્રો રચ્યાં છે. તેમાં--“ જિનભવન, જિનબિંબ, જિનપૂજા અને જિનમતને જે પુરૂષ આદરે છે, તે પુરૂષને મનુષ્ય, દેવ અને મેક્ષનાં સુખરૂપી ફળા હસ્તરૂપી પલ્લવમાંજ રહેલાં છે, * ઇત્યાદિક દ્વવ્યસ્તવને કહેનારા પ્રકરણમાં પૂજાના વિધિ આ પ્રમાણે કહેલા છે.--નિર્મળ બુદ્ધિવાળા જેએ ભાવથી ઘી, દૂધ, દહીં, વિકસ્વર પુષ્પા, પ, જળ, દીપ, ગંધાદક, સુગંધિ ચંદનના રસ અને તાજા શ્રેષ્ઠ કેસરે કરીને વીતરાગ દેવની પૂજા કરે છે, તે નિરંતર આ લાકનું અને સ્વંગલાકનું સુખ ભાગવીને શીવ્રપણે માક્ષમાં જાય છે. ’ વળી જેઓ જિનેશ્વરે કહેલા વિધિપૂર્વક ગવ્ય, રહવ્ય, દહીં અને દૂધથી ભરેલા શ્રેષ્ઠ કળશાવડે જિજ્ઞેશ્વ રાને સ્નાન કરાવે છે, તેઓ સ્વર્ગના વિમાનના વૈભવવાળા (વિમાનવાસી ) થાય છે. ” આ પ્રમાણે સવિગ્નને વિષે શિરોમણિ સમાન તે શ્રી ઉમાસ્વાતિવાચકે સિદ્ધાંતમાં જોયા વિના આ અર્થ કહેલે હાયજ નહીં એમ સભવે છે. તેથી કરીને જ ગાવિંદાચાર્યે સનત્કુમારની સધિમાં આ અર્થ તેજ પ્રમાણે વણું બ્યા છે, પ ના કર્તાએ ૧ ઘી. ૨ સુગંધી પદાર્થો.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજે ભેદ દેશ શુદ્ધિનું સ્વરૂપ. (૧૩) અને છૂપા(મા)વલિકાના કર્તાએ તે જ અને અનુવાદ કર્યો છે, પ્રમાણિક અને સિદ્ધાંતિકના શિરેમણિ સમાન શ્રી જિનેધર નામના આચાર્યે સ્થાનકોષ નામના શાસ્ત્રમાં તે જ અર્થ વિશેષે કરીને સ્થાપન કર્યો છે, અને તેમના શિષ્ય શ્રી અભયદેવસૂરિએ પણ પંચાશકની વૃત્તિમાં--“દેવાએ પણ કાલેદધિ અને પુષ્કરવોદધિનું જળ સમીપે છતાં પણ ધોદધિ, ક્ષીરદધિ અને ઇક્ષુરસદધિનું જળ મંગાવ્યું, તેથી તેઓએ વૃતાદિકનું સ્નાન અનાદિ રૂઢ છે એમ સ્થાપન કર્યું છે.” એમ લખેલું છે. તેથી મૂખે વાચાળ પુરૂષે દૂષિત કર્યા છતાં પણું વૃતાદિકનું સ્નાન કરાવવું યેગ્યજ છે એમ અમે માનીયે છીયે. તથા અધિવાસનું જળ મંગાવવું, છત્ર, રથભ્રમણ અને દિકપાળોની સ્થાપના એ વિગેરે કાર્યો પણ પ્રભાવનાના વિશેષ હેતુ હોવાથી પૂર્વ પુરૂ
એ આચરેલાં છે, તેમને છમસ્થાએ નિષેધ કરે એગ્ય નથી. કેમકે આગમમાં કેઈપણ ઠેકાણે તેને નિષેધ જોવામાં આવતો નથી: અહીં કેઈ શંકા કરે કેન્દ્રાદિએ આ કાર્યો કર્યા નથી, તે જ આ કાર્યોને નિષેધ જણાવે છે. આને જવાબ એ છે જે-–દેવ અને મનુષ્યને આચાર સરખો નથી. કારણ કે દેવો તે મારા પ્રથમ ઉત્પન્ન થાય તેજ વખતે ચત્ય પૂજાદિક કરે છે. અને મનુષ્યો તે યાજજીવ સુધી ત્રિકાલ પૂજા કરે છે. દેવે એકવાર એક કલ્યાણકમાં પૂજા કરે છે. અને તપસ્યા તો કરતા જ નથી, પણ મનુષ્યો તે દરેક વર્ષે તપસ્યા પૂર્વક સર્વ તીર્થકરેનાં કલ્યાણકમાં પૂજા કરે છે. તેથી મનુષ્યને મનુષ્યને વ્યાપાર કર એ જ કલ્યાણકારક છે.
વળી જિનેશ્વરના મહિમાની વૃદ્ધિ કરવી એ જ શ્રેષ્ઠ છે, પરંતુ વિદ્ધ કરે એ સારે નથી. કારણ કે કહ્યું છે કે –“નિરંતર પ્રાણવધાદિકમાં પ્રવર્તતો શ્રાવક જિનપૂજા રૂપી મેક્ષમાર્ગમાં વિદ્ધ કરનારે થાય, તો તે અંતરાય કર્મ બાંધે છે, અને તેથી કરીને તે ઈચ્છિત લાભને પામતો નથી.” આ કારણથી જ ત્રણ વીશીના જિનેશ્વ
૧૩.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૪ )
ધમ રત્ન પ્રકરણ.
રાના પટ્ટ વિગેરે કરાવવામાં પણ ગીતાએઁ દૂષણુ આપતા નથી. કારણુ કે તેઓ ઘણાં ખિ એના અંતરાયથી ભય પામે છે. અને વળી આગમમાં તેના નિષેધ પણ દેખાતા નથી. તેથી તે મૌન જ ધારણ કરે છે. કારણ કે ગુરૂના ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે. જે કાર્ય બહુ ખ્યાતિને પામેલુ` હાય, અને સૂત્રમાં કાઈ પણ ઠેકાણે તે કરવાનુ કહ્યુ ન હાય તેમજ તેના નિષેધ પણ જણાતા ન હાય, તેવા કાર્ય માં ગીતાા ઞાન જ રહે છે. ’’ તથા--“ સૂત્રના ભણિત એટલે વચનને વિષે સૂત્ર જ પ્રમાણુ છે, અને સૂત્ર ખાાને વિષે સવિગ્ન ગીતા બહુ જનાએ સેવેલી જે આચરણા તે પણુ પ્રમાણ જ છે. ” વળી હરિભદ્રસૂરિએ પણ ત્રણ પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા કહેલી છે. તે વિષે તેમણે કહ્યુ છે કે--ત્ર્યક્તાખ્યા, ક્ષેગાખ્યા અને મહાખ્યા એ ત્રણ પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા છે. તેમાં જે કાળે જે તીર્થ કર હાય ( જે તીર્થંકરનું શાસન વ તુ હાય ) તેની જે પ્રતિષ્ઠા કરવી તે પહેલી વ્યક્તા પ્રતિષ્ઠા છે એમ સિધ્ધાંતને જાણુનારાઓ કહે છે. ઋષભસ્વામી વગેરે સર્વે ( વમાન ચાવીશીના ) તીર્થંકરાની જે પ્રતિષ્ઠા કરવી તે ખીજી ક્ષેગા નામની પ્રતિષ્ઠા કહેવાય છે, અને એક સા ને સીતેર જિનાની સ્થાપના કરવી તે ત્રીજી મહા પ્રતિષ્ઠા કહેવાય છે,” અહીં કેઇ એમ કહે કે-આ પ્રતિષ્ઠા જૂદા જૂદા ખિ અને સ્થાપવાની છે. આવું તેનું કહેવું યેાગ્ય નથી. કારણ કે હૃષ્ટ પદાર્થીમાં કલ્પના કરવી અયેાગ્ય છે. કેમકે વિચારપૂર્વક કાર્યને કરનારા વિદ્વાના દુષ્ટ પદાર્થના ત્યાગ કરી અષ્ટની કલ્પના કરતા નથી. આવી રીતે યુદ્ધ શ્રદ્ધાળુ ( સાધુ ) શ્રુતને અનુસારે જ પ્રરૂપણા કરે છે. ૧૦૩.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથા ભેદ ખલિત શુદ્ધિનું સ્વરૂપ. ( ૧૯પ) આ રીતે ત્રીજું શ્રદ્ધાનું લક્ષણ કહ્યું. હવે શ્રદ્ધાનું ચોથું લક્ષણ (ખલિત પરિશુદ્ધિ) કહે છે.
अइयारमलकलंक, पमायमाईहिं कहवि चरणस्स । जणियं पि वियडणाए, सोहिति मुणी विमलसद्धा ॥१०४॥
મૂલાથ–પ્રમાદાદિકે કરીને કોઈ પણ પ્રકારે ચારિત્રને વિષે અતિચારરૂપી કલંક જે મળ ઉત્પન્ન થયે હોય તે તેને પણ નિર્મળ શ્રદ્ધાવાળા મુનિએ આલોચનાએ કરીને શુદ્ધ કરે છે.
ટીકાથ–મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણની મર્યાદાને જે અતિક્રમઉલ્લંઘન કરવું તે અતિચાર કહેવાય છે. તે જ અતિચાર ગુણને મલિન કરવાનો હેતુ હોવાથી મળરૂપ છે. અને તે મળ ચારિત્રરૂપી ચંદ્રના કલંક જે હેવાથી કલંકરૂપ છે. તે અતિચાર મળકલંક ચારિત્રને વિષે પ્રમાદાદિકે કરીને એટલે કે આદિકા તે પ્રાયે કરીને ચારિત્રીને સંભવે નહીં તેથી પ્રમાદ, દર્પ અને કલપ કરીને કેઈ પણ પ્રકારે એટલે કાંટાથી વ્યાપ્ત એવા માર્ગમાં યત્નપૂર્વક ચાલતાં છતાં કટે વાગે તેની જેમ ઉત્પન્ન થાય. અપિશબ્દનો અર્થ સંભાવનારૂપ હોવાથી ચારિત્રીને અતિચાર થે સંભવે છે એમ જાણવું. અહીં આકુટિકા વિગેરે સ્વરૂપ આ પ્રમાણે કહ્યું છે-“તીવ્રપણુથી જાણીને કરવું તે આકટિકા, દેહેમદેડથી કરવું તે દર્પ, વિકથા વિગેરે કરવું તે પ્રમાદ અને કારણે કરવું તે કલ્પ કહેવાય છે.” આ ઉપલક્ષણથી દશ પ્રકારની પ્રતિસેવના પણ સમજી લેવી. તે આ પ્રમાણે-“દ ૧, પ્રમાદ ૨, અનાગ ૩, આતુર (માંદગી) ૪, આપત્તિ ૫, શંકિત ૬, સહસાકાર ૭, ભય ૮, પ્રÀષ ૯ અને વિમર્ષ ૧૦ (આ દશ કારણે પ્રતિસેવના-અતિચાર થાય છે) આ અતિચારને આલોચનાએ કરીને નિર્મળ શ્રદ્ધાવાળા એટલે નિષ્કલંક ધર્મની અભિલાષાવાળા મુનિએ શોધે છે-કર કરે
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૬ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
છે. તેઓ એમ ધારે છે કે-“ઉત્તમ અર્થ સાધવામાં જે ભાવશલ્ય રહી જાય તો તે દુર્લભાધિને તથા અનંત સંસારને કરે છે, તેવા અનર્થને શસ્ત્ર, વિષ, દુષ્ટ વેતાલ, દુષ્ટ યંત્ર કે ક્રોધ પામેલ સર્પ એ કઈ પણ કરી શકતા નથી. * ૧૦૪.
હવે પ્રસ્તુત લિંગને સમાપ્ત કરવા પૂર્વક બીજા
લિંગને સંબંધ કરવા કહે છે.
एसा पवरा सद्धा, अणुबद्धा होइ भावसाहुस्स | एईए सम्भावे, पनवणिजो हवइ एसो ॥ १०५ ॥
મૂલાઈ–આ શ્રેષ્ઠ શ્રદ્ધાભાવસાધુને અનુબદ્ધ-અવિચ્છિન્ન હોય છે. અને આ શ્રદ્ધાના હોવાથી તે ભાવસાધુ પ્રજ્ઞાપનીય હોય છે જ.
ટીકાથ–આ ચાર લિંગવાળી શ્રેષ્ઠ શ્રદ્ધા-ધર્માભિલાષા ભાવસાધુને અનુબદ્ધ એટલે અવિચ્છિન્નપણે હોય છે, અને આ શ્રદ્ધાનો સદ્ભાવ એટલે છતાપણું હોવાથી આ ભાવસાધુ પ્રજ્ઞાપનીય એટલે કદાગ્રહરૂપી ગ્રહથી રહિત હોય છે જ. ૧૦૫.
અહીં કોઈ શંકા કરે કે-ચારિત્રવાળાને શું અસગ્રહ (કદાગ્રહ) સંભવે? જવાબમાં કહે છે કે-હા. મહિના માહાસ્યથી સંભવે જ છે. મતિહ પણ શાથી હેય એમ જે તું કહેતો હોય તો તે ઉપર કહેવાય છે.–
विहिउज्जमवनयभर्यउस्सग्गववार्यतदुभयगयाइं । सुत्ताई बहुविहाई, समए गंभीरभावाई ॥ १०६ ॥ મૂલાઈ—વિધિ, ઉઘમ, વણક, ભય, ઉત્સર્ગ અપવાદ અને
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્રીજા પ્રજ્ઞાપનીયપણુ લિંગનું સ્વરૂપ.
( ૧૯૭ ) તે બન્નેમાં રહેલાં એમ સિદ્ધાંતમાં ગંભીર ભાવાવાળાં ઘણાં પ્રકારનાં સૂત્રેા છે.
''
ટીકા —વિધિ, ઉદ્યમ, વર્ણક, ભય, ઉત્સર્ગ, અપવાદ અને તદ્રુભય ( વિધિ અને અપવાદ બન્ને ) એટલા શબ્દના દ્વંદ્વ સમાસ છે. અને તે દ્વંદ્વ સમાસ સ્વપદ પ્રધાન હાવાથી છેવટના નસ શબ્દ દરેકની સાથે જોડાય છે. તે સર્વે સૂત્રશબ્દનાં વિશેષણા છે, અને સૂત્રશબ્દ વિશેષ્ય છે. તેથી કરીને તેને પ્રયાગ આ પ્રમાણે છે–જિનસિદ્ધાંતમાં કેટલાંક સૂત્રા વિધિગત એટલે વિધિને દેખાડનારાં છે. જેમકે “ભિક્ષાકાળ પ્રાપ્ત થાય ત્યારે મુનિએ સત્ક્રાંતિ રહિત અને મૂર્છારહિત થઇને આ ક્રમના ચેાગવડે ભાત પાણીની ગવેષણા કરવી. ” ઇત્યાદિક પિંડગ્રહણુના વિધિને જણાવનારાં છે. કેટલાંક ઉદ્યમનાં સૂત્રેા છે, જેમકે-“ રંગના સમૂહ જતા રહી પીળાં પડી ગયેલાં વૃક્ષાનાં પાંદડાં જેમ પડી જાય છે તેમ હું ગૈતમ ! આ મનુષ્યનુ જીવિત ક્ષણિક છે, માટે એક સમય પણ પ્રમાદ કરવા ચેગ્ય નથી. ” ઇત્યાદિ. તથાજિનેન્દ્રની પ્રતિમા કરાવવી, તેનું ચૈત્ય કરાવવું, ધૃપ, પુષ્પ અને ગાંધ–ચંદનવડે તેની પૂજા કરવી, આવાં કાર્યમાં યુક્ત થયેલા અને સ્તવ તથા સ્તુતિમાં તત્પર થયેલા શ્રાવક બન્ને કાળ ચૈત્યવંદન કરે. ઇત્યાદિ કાળનું નિરૂપણ કર્યું છે. તે પણ ઉદ્યમના જ હેતુ છે, તેથી અન્યકાળે પણ ચૈત્યવંદન કરે તાપણ તે અધર્મને માટે થતું નથી. કેટલાંક સૂત્ર। વ કનાં છે, તે રતાનુવાદ કહેવાય છે. જેમકે દ્રોપદીએ પાંચ પુરૂષના કંઠમાં વરમાળા નાંખી, તથા જ્ઞાતાધમ કથાદિક અગાને વિષે નગરાદિકનાં વણ ના આપ્યાં છે તે સર્વ વ ક સૂત્ર કહેવાય છે. કેટલાંક સૂત્ર। ભય દેખાડનારાં હેાય છે. જેમકે નારકાદિકનાં દુ:ખા દેખાડવાં, એ વિગેરે, કહ્યું છે કે-“ નરકને વિષે જે માંસ રૂધિરાદિકનુ વર્ણન કર્યું છે, તે ભય દેખાડવા માટે માત્ર પ્રસિદ્ધિને લીધે જ કર્યું છે, ખરી રીતે તેા તેઓનાં વૈક્રિય શરીર હાવાથી તે રૂધિરાદિક અથવા દુ:ખવિપાકમાં જે પાપી જીવાનાં ચરિત્રા કહ્યાં
હાતાં નથી.
ܕܕ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૯૮ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણું.
છે તે ભયસૂત્રેા જાણવાં. કેમકે તેના ભયથી પ્રાણીઓ પાપકર્માંથી નિવૃત્ત થઇ શકે છે. કેટલાંક ઉત્સર્ગ સૂત્રેા છે. જેમકે-“ ઇત્યાદિક આ છ જીવનિકાયના પાતે દંડ ન આરંભે '' ઇત્યાદિક છ જીવનિકાયની રક્ષા બતાવનારાં સુત્રા. કેટલાંક અપવાદનાં સૂત્રેા છે, તે પ્રાયે કરીને છેદ ગ્રંથમાં કહેલાં છે. અથવા ગુણાધિક કે સમાન ગુણવાળા નિપુણ સહાયકારક ન મળે તેા પાપકર્મીને વઈ તથા કામભાગને વિષે આસક્તિના ત્યાગ કરી એકલા પણ વિચરે. ” ઇત્યાદિક પણ અપવાદ સૂત્ર છે. તથા જેમાં ઉત્સર્ગ અને અપવાદ એકી સાથે કહેલા હાય તે તઃજય સૂત્રેા કહેવાય છે. જેમકે-“ આ ધ્યાન ન થતુ હોય તેા સમ્યક્ પ્રકારે વ્યાધિ સહન કરવા; પરંતુ આ ધ્યાન થાય તાવિધિપૂર્વક તેના પ્રતીકાર કરવા પ્રવવું. ” આવી રીતે ઘણાં પ્રકારનાં એટલે સ્વસમય, પરસમય, નિશ્ચય, વ્યવહાર, જ્ઞાન અને ક્રિયા વિગેરેવર્ડ નયના મતને પ્રકાશ કરનારાં સૂત્રેા સમયમાં એટલે જિનસિદ્ધાંતમાં ગંભીર ભાવા વાળાં એટલે સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી અભિપ્રાય જાણી શકાય તેવાં છે. ૧૦૬.
તેથી કરીને પ્રકૃતમાં શું આવ્યું ? તે કહે છેઃ—
तेसिं विसयविभागं, अगंतो नाणवरणकम्मुदया । મુાર નીનો તત્વો, સસિમસળવું નાš || ૨૦૭ || જ્ઞાનાવરણ કર્યુંના ઉદયથી તે સુત્રાના વિષયના વિભાગ નહી. જાણવાથી જીવ મુંઝાય છે—માહુ પામે છે, અને તેથી કરીને સ્વ પરને અસદ્ધહુ ઉત્પન્ન કરેછે.
મૂલા
ટીકા—તે સુત્રાના વિષયના વિભાગ એટલે આ સૂત્રના આ વિષય છે, અને આને આ વિષય છે એમ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયને લીધે નહિ જાણતા જીવ-પ્રાણી મુંઝાય છે-માહ પામે છે; અને તેથી
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રજ્ઞાપનીય ત્રીજા લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૯) કરીને સ્વપરને એટલે પિતાને અને પોતાના સેવક અન્યને જમાલિની જેમ અસગ્રહ એટલે અસધ ઉત્પન્ન કરે છે. ૧૦૭
તેથી કરીને तं पुण संविग्गगुरू, परहियकरणुज्जयाणुकंपाए । . વોર્હિતિ સુત્તવિહિષા, પન્ના વિચાઈતા | = |
મૂલાઈ–તે મૂઠને આ પ્રાપના કરવા (સમજાવવા) લાયક છે એમ જાણતા (જાણુને) પરહિત કરવામાં ઉદ્યમવંત એવા સંવિઝ ગુરૂ અનુકંપાવડે સૂત્રમાં કહેલા વિધિએ કરીને બોધ કરે છે.
ટીકાર્ય–તે મૂદને તથા પુન: શબ્દ છે તેથી જ્ઞાનના અથી અને વિનયવાળા તેને એટલે કે જે તે મૂઢ જ્ઞાનને અથી અને વિનીત હેય તે તેને પરહિત કરવામાં ઉદ્યમવંત એટલે પરોપકાર કરવામાં રસિક એવા સંવિ-ગુરૂઓ-પૂજ્ય આચાર્યો અનુકંપાવડે એટલે આ બિચારે દુર્ગતિમાં ન જાઓ એવી અનુગ્રહ બુદ્ધિથી પ્રેરાઈને સૂત્રના વિધિ પૂર્વક એટલે આગમમાં કહેલી યુતિ પૂર્વક બેધ પમાડે છે પરંતુ જે તે મૂઢને પ્રજ્ઞાપનીય એટલે બેધ પમાડવાને ઉચિત જાણે તે જ બંધ કરે છે, તે ન હોય તે સર્વજ્ઞ પણ તેને બંધ પમાડી શકે નહીં. ૧૦૮
ત્યાર પછી— सोऽवि असग्गहचाया, सुविसुद्धं देसणं चरितं च । आराहिउं समत्थो, होइ सुहं उज्जुभावाओ || १०६ ॥
મૂલાર્થ-તે પણ અસધ્રહને ત્યાગ કરી સુખે કરીને સરલપણાથી સુવિશુદ્ધ દર્શન અને ચારિત્રની આરાધના કરવા સમર્થ થાય છે.
ટીકાર્ય–તે પણ પ્રજ્ઞાપનીય (બાધ પમાડવા લાયક) મુનિ અસરગ્રહને ત્યાગ કરી એટલે પોતે કપેલા જ્ઞાનને મૂકી દઈ જજી
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૦ )
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ.
ભાવથી એટલે આ વ ગુણથી સુવિશુદ્ધ એટલે અતિ નિર્મળ દન સમ્યકત્વ અને ચારિત્રને = શબ્દ છે તેથી જ્ઞાન અને તપને પણ સુખે કરીને આરાધવા સમર્થ થાય છે; અહીં ઋજીભાવ કહેવાથી પ્રજ્ઞાપનીય સુનિ પણુ જો આ વથીજ આલેચના તથા પ્રતિક્રમણ કરે તેા જ તેની શુદ્ધિ થાય છે એણુ જણાવ્યુ છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યુ છે કેઆ વગુણવાળાનીજ શુદ્ધિ થાય છે, અને શુદ્ધ થયેલાનેજ ધર્મ પણ સ્થિર થાય છે. અને ધૃતથી સીંચાયેલા અગ્નિની જેમ તે પરમ નિર્વાણને પામે છે. ’
66
૧૦૯
આ પ્રમાણે ભાવસાધુનું ત્રીજું લિંગ કહ્યું. હવે ચાથુ ક્રિયાપરત્ન નામનું લિંગ કહે છે, અને તે ક્રિયાપરત્વે પ્રમાદીને સંભવતું નથી, તેથી પ્રથમ પ્રમાદને દૂર કરવાનેાજ ઉપદેશ આપે છે.
सुगइ निमित्तं चरणं, तं पुण छक्कायसंजमो चेव | સો પાણિવું ન તીરરૂ, વિળાવમાયનુત્તેહિં | શ્॰ ||
મૂલા —સુગતિનું કારણ ચારિત્ર છે, અને છ કાય જીવની જે રક્ષા તે જ ચારિત્ર વિશાદિક પ્રમાદ વડે યુક્ત એવા મનુષ્યા પાળી શકતા નથી.
ટીકા—સારી ગતિ તે સુગતિ એટલે સિદ્ધિ, તેનું નિમિત્ત એટલે કારણ ચારિત્ર-યતિધર્મ છે કહ્યું છે કે—“ જેથી કરીને અન્યથા પ્રકારે સિદ્ધિ પમાતી નથી તેથી કરીને આ ( સિદ્ધિ ) ના ઉપાય આજ છે કે આર્ભમાં પ્રવવું નહીં. :) તથા- વહાણ વિનાના બુદ્ધિમાન પુરૂષો ભુજાડે કરીને પણ કાઇ પણ રીતે પ્રચંડ સમુદ્રને આળ’ગી શકે છે; પરંતુ સિદ્ધિ તા શીળ વિના કોઇ પણ પ્રકારે સાધી શકાતી નથી. એમ જાણીને તમે ચિત્તને યતિધર્મમાં ઢ કરો. ” વળી ચારિત્ર ષટ્કાયના સંયમ એટલે છ કાય જીવનુ રક્ષણ જ છે. ચ શબ્દ છે તેથી ચારિત્રમેહનીય કર્મના ક્ષયાપશમ એ પણ ચારિત્ર છે એમ સૂચવે છે. ળી તે સયમ વિથાનિક પ્રસાદે કરીને યુક્ત એવા પુરૂષાએ પાળી શકાતા નથી–વૃધ્ધિ પમાડી શકાતા નથી.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્રિયા સ્વપ્રમાદ ઇતિ ચતુર્થ લિંગનું સ્વરૂપ.
( ૨૦૧ )
,,
અહીં વિકથા એટલે વિરૂધ્ધ કથા, અને આદિ શબ્દ છે તેથી મદ્યાર્દિક જાણવા. કહ્યું છે કે મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને પાંચમી વિથા એ પાંચ પ્રમાદા કહેલા છે, તે જીવને સંસારમાં પાડે છે.’’ તેમાં મદિરા સાધુને અકલ્પ્યજ છે. મદ્ય અને મદ્ય જેવા અન્ય રસાને સાધુ પોતાના આત્માના યશની રક્ષા માટે આત્મસાક્ષીએ પીવે નહિં. તથા વિષયરૂપ પ્રમાદ પણ વજ્ર વા યાગ્ય છે કહ્યુ છે કે-“ પુન્દ્ગળાના પરિણામ અનિત્ય છે એમ જાણીને મનેાજ્ઞ વિષયેા ઉપર પ્રેમના અભિનિવેશ ( આગ્રહ ) કરવા નહીં. તથા કષાયરૂપી પ્રમાદ પણ કરવા લાયક નથી. કહ્યું છે કે “ આત્માનું હિત કચ્છનાર પુરૂષે પાપને વધારનારા ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ એ ચારે દાષા વસી નાંખવા– દૂર કરવા.” તથા નિદ્રાપી પ્રમાદ પણ ઉચિત હોય તેટલા જ કરવા. તે આ રીતે-“ રાત્રિની પહેલી પારસીએ સ્વાધ્યાય કરવા, ખીજી પારસીએ ધ્યાન ધરવું, ત્રીજીમાં નિદ્રાનુ સુખ લેવું અને ચાથી પારસીએ પાછે। સ્વાધ્યાય કરવા. કથાને વિષે પણ આવા ઉપદેશ છે.“ આક્ષેપ, વિક્ષેપ અને ઉન્માર્ગના નિષેધ કરવામાં જેની સ્થાપના સમર્થ છે. તથા માતાની જેમ જે Àાતાજનના શ્રેત્ર અને મનની પ્રસન્નતાને ઉત્પન્ન કરનારી છે એવી સ ંવેદની, નિવેદની અને ધર્માં એ નામની કથાએ સર્વદા કરવા લાયક છે. અને સ્રીકથા, ભક્તકથા, ચારકથા તથા દેશકથા દૂરથી જ ત્યાગ કરવા લાયક છે. ’’ આ પ્રમાણે આગમને વિષે નિષેધ કરેલા વિકથાદિક પ્રમાદવાળા પુરૂષાએ સ ંયમ પાળી શકાતા નથી, તેથી તે પ્રમાદ કરવા ચેાગ્ય નથી. એ આ ગાથાના ભાવાર્થ છે. ૧૧૦.
'
-
===
પ્રમાદ જ વિશેષે કરીને અનનુ કારણ છે એમ બતાવે છે–
पव्वजं विजं पिव, साहितो होइ जो पमाइलो । તસ ન સિøફ સા, જોડ્ મયં ચ અવચાર | ૨૨૨ ||
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૨)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
મૂલાર્થી—વિદ્યાની જ જેમ પ્રવજ્યાને સાધનાર જે પુરૂષ પ્રમાદવાળો થાય છે, તેને તે સિદ્ધ થતી નથી, પરંતુ ઉલટ કેટે અનર્થ કરે છે.
ટીકાથ–વિદ્યાની જ જેમ પ્રવજ્યાને એટલે જિનેંદ્રની દીક્ષાને સાધતે જે પુરૂષ પ્રમાદવાળો થાય છે. અહીં “પમાઈલ” એ શબ્દમાં અનુp ના અર્થમાં સારું, તુ મન અને ર એ પ્રત્યય લાગે છે એમ જાણવું. તેથી અહીં હજી પ્રત્યય લાગે છે. તે પ્રમાદી પુરૂષને આ દીક્ષા વિદ્યાની જેમ સિદ્ધ થતી નથી. એટલે ફળદાયક થતી નથી, જ શબ્દનો ભિન્નકમ હોવાથી જ ક્રિયાપદની પછી છે એમ જાણે, અને ઉલટા મેટા અપકારને એટલે અનર્થને કરે છે. આને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે.—પ્રમાદવાળા સાધક પુરૂષને જેમ વિદ્યા ફળદાયક થતી નથી, અને ઉલટે ગ્રહાદિકના આવેશ રૂપ અનર્થને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ શીતળ વિહારી સાધુને જિનદીક્ષા પણ કેવળ મેક્ષાદિકને પ્રાપ્ત કરતી નથી એટલું જ નહીં પણ ઉલટી દીર્ધ સંસારમાં ભ્રમણરૂપ અનર્થને પ્રાપ્ત કરે છે. તે વિષે કહ્યું છે કે –“શીતળ વિહારથી આવરય ભગવંતની આશાતના થાય છે, અને તેથી કરીને ઘણું કલેશવાળા દીર્ઘ સંસાર પ્રાપ્ત થાય છે. જેથી કરીને કહ્યું છે કે-તીર્થકર, પ્રવચન (સંઘ) શ્રત, આચાર્ય ગણધર અને બીજા મહર્થિક તપસ્વીની આશાતના કરનાર અનંતસંસારી થાય છે. ” આ કારણથી સાધુએ
પ્રમાદી થવું. 111
--
બીજી યુક્તિવડે પ્રમાદનો જ નિષેધ કરે છે–
पडिलेहणाइचेट्ठा, छकायविघाइणी पमत्तस्स । भणिया सुयम्मि तम्हा, अपमाई सुविहिरो होइ ।। ११२॥ ૧ કંડ-શીતળ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્યિા પ્રમાદ ઇતિ ચતુર્થ લિંગનું સ્વરૂપ. (૩) મૂલાથ–પ્રમાદીની પડિલેહણદિક ચિટ્ટાકિયા શાસ્ત્રને વિશે છકાયને વિઘાત કરનારી કહી છે. તેથી સાધુ અપ્રમાદી જ હોય છે.
ટકાથ–-સિધ્ધાંતને વિષે પ્રમત્ત સાધુની પડિલેહણ અને આદિ શબ્દથી ગમનાદિક ચેષ્ટા એટલે ક્રિયા-વ્યાપાર છકાયને વિઘાત કરનાર કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે –“જે પડિલેહણ કરતાં પરસ્પર વાત કરે, જનપદ (દેશ) ની વાત કરે, પચ્ચખાણ આપે, પોતે વાંચે, અથવા સાંભળે, તે પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય એ છયે કાયને પહિલેહણામાં પ્રમાદી થયેલે સાધુ વિરાધક થાય છે. તેથી સુવિહિત સાધુએ સર્વ વ્યાપારમાં અપ્રમાદી થવું. આ વાક્ય પૂર્વ ગાથામાં પણ જોડવું. તે અર્થમાં તેજ પ્રમાણે કહી ગયા છીએ. ૧૧૨.
અપ્રમાદી કે હોય? તે કહે છે –
रक्खइ वएसु खलियं, उवउत्तो होइ समिइगुत्तीसु । वजइ अवजहेडं, पमायचरियं सुथिरचित्तो ।। ११३ ॥
મૂલાઈ–વતને વિષે અતિચારને વજે, સમિતિ અને બુદ્ધિને વિષે ઉપયોગ રાખે. અને સ્થિર ચિત્તવાળે થઈ પાપના હેતુરૂપ પ્રમાદના આચરણને ત્યાગ કરે.
ટીકાથ-તેને વિષે ખલિતની એટલે અતિચારની રક્ષા કરે એટલે નહી કરવાની બુદ્ધિથી તેને ત્યાગ કરે. તેમાં પ્રાણાતિપાત વિરતિને વિષે ત્રસ અને સ્થાવર જંતુને સંઘટ્ટ, પરિતાપ કે ઉપદ્રવ ન કરે. મૃષાવાદ વિરતિને વિષે અનાગાદિકે કરીને સૂમ મૃષાવાદ અને વચનવડે બાદર મૃષાવાદને બેલે નહીં. અદત્તાદાનવિરતિને વિષે સૂમ તે જણાવ્યા વિના કાયિકી વિગેરે ન કરે, અને બાદર તે સ્વામી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦) :
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
છવ, તીર્થકર અને ગુરૂની અનુજ્ઞા વિના કોઈ પણ ગ્રહણ ન કરે, તથા ખાય પણ નહીં. ચોથા વ્રતમાં બ્રહ્મચર્યના દશ સ્થાનકોને સમ્યક પ્રકારે આરાધે. પાંચમા વ્રતમાં સૂક્ષ્મ તે વાળ વિગેરે ઉપર મમતા ન કરે અને બાદર તે અનેષણયાદિક આહાર વિગેરેને ગ્રહણ ન કરે. કેમકે “અનેષણય ગ્રહણ કરવામાં પરિગ્રહ લાગે છે.” એવું આપ્તવચન છે, મૂછએ કરીને અધિક ઉપકરણ પણ ધારણ ન કરે. રાત્રિ
જનની વિરતિને વિષે સૂમ તે અપચાના ઓડકાર આવવા ન દે, અને બાદર તે દિવસે ગ્રહણ કરેલું પણ દિવસે નહિં ખાધેલું' ઇત્યાદિક ચાર પ્રકારનું રાત્રિભેજન ન કરે. આ પ્રમાણે સર્વત્રતાને વિષે અતિચારનો ત્યાગ કરે. તથા પ્રવીચાર રૂપ સમિતિને વિષે અને પ્રવીચાર તથા અપ્રવિચાર રૂપ ગુપ્તિને વિષે ઉપયુકત એટલે ઉપગવાળે હોય. કહ્યું છે કે-“જે સમિતિવાળો હોય તે અવશ્ય ગુપ્તિવાળો હોય છે, અને જે ગુપ્તિવાળે હેય તેને સમિતિ હેય અથવા ન પણ હેર્યા એમ ભજના (વિક૫) છે, કારણ કે કુશળવચનને બાલતા સાધુ ગુપ્તિ અને સમિતિ બનેવાળ હોય છે. આને વિષે ઉપયોગ કેવી રીતે રાખવો તે પ્રવચનમાતૃ નામના અધ્યયનમાં કહેલા વિધિથી જાણવું. આ સમિતિ અને ગુપ્ત સર્વ સાધુઓને સર્વસ્વ રૂપ છે. તે વિષે કહ્યું છે કે–પરમ કલ્યાણને ઇચ્છતા સાધુઓએ પ્રવચનની માતાના જેવી આ આઠ માતાઓ નિરંતર નિશ્ચયથી મૂકવા લાયક નથી.” ઘણું શું કહેવું? સુસ્થિર ચિત્તવાળા થઈને પાપના હેતુરૂપ પ્રમાદાચરણને ત્યાગ કરે. ૧૧૩.
તથા– कालम्मि अणूणहियं, किरियंतरविरहिओ जहासुत्तं । आयरइ सबकिरियं, अपमाई जो इह चरित्ती ॥ ११४ ॥ ૧ પ્રવૃત્તિરૂપ
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપ્રમાદિ–ચારિત્રી જ્યારે કહેવાય ? '
( ર૦૫)
મૂલાથ– સર્વ કિયાને વખતસર અન્યૂનાધિકપણે સૂત્રોકત વિધિ પ્રમાણે બીજી ક્રિયામાં ઉપયોગ રહિત આચરે તે ચારિત્રી અહીં અપ્રમાદી કહેવાય છે.
ટીકાકાળે એટલે અવસરે અર્થાત જે પ્રત્યુપેક્ષણદિક ક્રિયા
જે કાળ હોય તે કાળને વિષે, વખત વિના કરેલી ખેતી વિગેરે ક્રિયાઓ પણ ઈષ્ટ સિદ્ધિને માટે થતી નથી, તેથી સર્વ ક્રિયા કાળે કરે એ સંબંધ કર. તે ક્રિયા કેવી? અન્યૂનાધિક-પ્રમાદને લીધે ન્યૂન ન કરે, તથા શૂન્યપણને લીધે અથવા પિતાની પ્રતિષ્ઠાને અર્થે અધિક પણ ન કરે. તેમ કરવાથી તે સાધુ એસનો કહેવાય છે કહ્યું છે કે
જે આવશ્યાદિક કિયાને કરે નહીં, અથવા હીણ અધિક કરે અથવા ગુરૂના કહેવાથી કરે તે સાધુ સને કહેલો છે.” તથા એક કિયાથી જે બીજી ક્રિયા તે ક્રિયાંતર કહેવાય છે, તેણે કરીને રહિત એટલે કે પડિલેહણાદિક કરતી વખતે સ્વાધ્યાય ન કરે અને સ્વાધ્યાય કરતી વખતે વસ્ત્ર પાત્રાદિકની પડિલેહણ કે ગમનાદિક ન કરે. એજ કારણ, માટે આગમમાં કહ્યું છે કે “ઈદ્રિયોના વિષયને ત્યાગ કરી પાંચ પ્રકારને સ્વાધ્યાય કરે અને તેમાં જ તન્મય, તત્પર અને ઉપયોગી થઈ વિચરે.” અહીં કેઈ શંકા કરે કે-જે એમ છે તો કેટલાએક નવકાર મંત્રી અને સ્તંત્ર વિગેરે બોલતા બોલતા ચૈત્યની પ્રદક્ષિણા કરે છે, તે આગમ વિરૂદ્ધ હોય એમ જણાય છે. કારણ કે કેવળીને પણ એક વખતે બે ઉપગ ઈચ્છાતા નથી. “સર્વ કેવળીને એકી સાથે બે ઉપગ હોતા નથી.” ઇત્યાદિક આગમમાં કહેલું છે. અહીં જવાબ આપે છે કે કેવળીને યુગપતુ બે ઉપગ ન હોય એ વચન અહીં જ્ઞાપક નથી-લાગુ પડતું નથી કેમકે કેવળીને એક સમયના ઉપગની અપેક્ષા છે, અને છમસ્થને ઉપયોગ તે અંતર્મુહૂર્તનો. છે તેમાં પગલે પગલે અસંખ્યાતા સમયે જતા રહે છે અને જીવના વિર્યનું અચિંત્યપણું તથા શીર્ઘકારીપણું છે તેથી ઈર્યાસમિતિને વિષે પણ ઉપગ સંભવે જ છે, શંકા–ત્યારે શા માટે સૂત્રમાં “ઈદ્રિ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૦૬ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
,
ચેાના વિષયાના ત્યાગ કરીને એમ કહ્યું? જવાબ-તારૂ કહેવુ સત્ય છે પરંતુ તેમ કહેવાની અપેક્ષા જુદી છે તે આ પ્રમાણે ભિક્ષાચર્યાદિકની ક્રિયા જુદી છે. અને સ્વાધ્યાયની ક્રિયા પણ જુદી છે તેથી સ્વાધ્યાયના ઉપયાગ વખતે ઇર્યાના ગમનના ઉપયાગ સભવતા નથી. પરંતુ પ્રદક્ષિણામાં તેા મન, વચન અને કાયાએ કરીને જિનેશ્વરનુ વદન જ કરવાનું ઇચ્છયુ છે, તેથી તે બન્નેને વિષય જુદો નથી, એટલે તેમાં બે કે ત્રણ ઉપયેગ પણ વિરૂધ્ધ નથી. તે વિષે આગમમાં કહ્યુ છે કે—“ એકી વખતે ભિન્ન વિષયવાળી બે ક્રિયાના નિષેધ છે, પરંતુ એક વિષયવાળી ક્રિયાઓના નિષેધ નથી. કારણુ કે મન વચન કાયા એ ત્રણે જોગની ક્રિયા ભગિકસુત્રમાં ( સાથે ) કરેલી છે. તથા તગત ક્રિયા
શબ્દ—વણું સૂગ અર્થ અને ચાલુ વિષયમાં સત્ર એકાગ્રતા સ્થિર ઉપયાગનુ હાવાપણું છાપરામાંના નાનાવિધ છિદ્રોમાંથી આવતા સૂર્યાદિકના પ્રકાશની પેરે સ્પષ્ટ સુસંગત છે.
તેથી કરીને સવિગ્નના વ્યવહાર વડે મદમદ ગતિએ કરીને પ્રદક્ષિણા કરતી વખતે સ્તુતિપાઠ કરવામાં કાંઇ પણ દોષ નથી. ઉલટુ મન, વચન અને કાયા એ ત્રણે ચેગ સહિત કરેલુ અનુષ્ઠાન આરાધેલુ થાય છે. અતિ વિસ્તારથી સર્યું.
યથાસૂત્ર એટલે સૂત્રમાં. કહ્યા પ્રમાણે. તે સૂત્ર આ છે—ગણુધરે જે રમ્યું, પ્રત્યેકબુદ્ધે જે રવ્યુ, શ્રુતકેવલીએ જે રમ્મુ અને સ ંપૂર્ણ દશ પૂર્વીએ જે રચ્યું તે સર્વ સૂત્ર કહેવાય છે. ’’કારણકે આ સર્વે ને સમ્યગ્દષ્ટિના નિશ્ચય છે તેથી તેઓ સત્ય પદાર્થ નીજ પ્રરૂપણા કરે છે, અને તેમના સૂત્રને અનુસરીને ખીજાએ પણ જે રચ્યુ હાય તે પ્રમાણજ છે, તે સિવાય બીજી પ્રમાણભૂત નથી એવી રીતે સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જે સર્વે ક્રિયાને આચરે તે અપ્રમાદી ચારિત્રી કહેવાય છે. ૧૧૪
પણ
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
શકયાનુણાનારંભ નામના પાંચમા લિંગનું સ્વરૂપ. (૨૦૭) ચોથું ભાવસાધુનું લિંગ કર્યું. હવે પાંચમું કહે છે –
-
संघयणादणुरूवं, आरंभइ सक्कमेवणुहाणं । बहुलाभमप्पच्छेयं, सुयसारविसारो सुजई ॥ ११५ ॥
મૂલાર્થ–સંઘયણાદિકને અનુરૂપ શક્ય અનુષ્ઠાન કે જે બહુ લાભવાળું અને એ૯૫ નુકસાનવાળું હોય તેને જ મૃતના તત્વ જાણવામાં પંડિત સુયતિ આરંભે છે.
ટીકાઈ–વારાષભનારાચ વિગેરે સંઘયણ તથા આદિ શબ્દ છે માટે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ ગ્રહણ કરવા. એ સર્વને અનુરૂપ એટલે ઉચિત જ સર્વ અનુષ્ઠાન એટલે તપ, પ્રતિમા, જિનકલ્પ વિગેરેને આરભે છે, એટલે કે જે અનુષ્ઠાન જે સંઘયણને આશ્રી નિર્વાહ કરી શકાય તેજ અનુષ્ઠાનને આરંભ કરે છે. કેમકે જે અધિક અનુકાન કરે તે તેની સમાપ્તિ ન થવાથી પ્રતિજ્ઞાના ભંગને સંભવ રહે છે. વળી તે કેવું અનુષ્ઠાન આરંભે? તે કહે છે–બહેલાવાળું એટલે વિશેષ પ્રકારના ફળને આપનારૂં અને અ૫છેદ એટલે અ૫ નુકશાન કરનારૂં. અહીં અથ શબ્દનો અભાવ અર્થ કરવાનો છે તેથી કરીને સંયમને બાધા ન જ આવે એવું જાણવું. તેવા કાર્યને શ્રુતસાવિશારદ એટલે સિદ્ધાતના તત્વને જાણનાર એ સુયતિ એટલે ભાવસાધુ આરંભે છે. ૧૧પ..
એવી રીતે કેમ થઈ શકે ? તે કહે છે –
जह तं बहुं पसाहइ, निवडइ असंजमे दढं न जो। जणिउअमं बहूणं, विसेसकिरियं तहाढवइ ।। ११६ ॥
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
મૂલાઈ—–જે પ્રકારે તે અનુષ્ઠાનને બહુ સાધી શકે અને જેનાથી અત્યંત અસંયમમાં પડી ન જવાય, તથા બીજા ઘણા જનેને તેમાં પ્રવર્તાવી શકે તે રીતે વિશેષ ક્રિયા કરે છે.
ટીકાથ-જે પ્રકારે તે અધિકૃત અનુષ્ઠાનને ફરી ફરી સેવવાએ કરીને બહુ સાથે અથવા જે અનુષ્ઠાનથી અસંયમને વિષે એટલે સાવદ્ય ક્રિયાને વિષે દઢ એટલે અત્યંત ન જ પડે. ભાવાર્થ એ છે જે અનુચિત અનુષ્ઠાનથી પીડા પામે તો ફરીથી તે કરવામાં તે ઉત્સાહ પામતો નથી, અને તેમ કરતાં કદાચ રોગનો સંભવ થાય અને દવા કરાવે તે અસંયમ થાય અને દવા ન કરાવે તે અવિધિથી મરે. લાને સંયમને અંતરાય થાય. એજ માટે કહ્યું છે કે “જેનાથી મન અશુભ ચિંતવન ન કરે, જેનાથી ઈદ્રિયની હાનિન થાય અને જેનાથી યે સીદાય નહીં એ તપ જ કરે જઈએ.” તથા બીજા ઘણા સાધમિકેને તે અનુષ્ઠાન કરવામાં ઉદ્યમવંત કરે છે એટલે કે શકય અનુષ્ઠાન કરવા ઘણા જ ઈચ્છે છે. અશકય અનુષ્ઠાનમાં ઈચ્છા થતી નથી. તથા શબ્દનો અર્થ સમુચ્ચય છે. તેથી આ પ્રમાણે જેડતથા વળી વિશેષ ક્રિયાને એટલે પ્રતિમા વહન કરવાનો અભ્યાસ વિગેરે અધિક અનુષ્ઠાનને શક્તિ પ્રમાણે આરંભે છે. એટલે શક્તિને નિષ્ફળ કરતો નથી. ૧૧૬.
– 8 @ છેતે વિશેષ ક્રિયા શી રીતે કરે? તે કહે છે – '.
गुरुगच्छुन्नइहेडं, कयतित्थपभावणं निरासंसो । अजमहागिरिचरियं, सुमरंतो कुणइ सकिरियं ।। ११७ ॥
મૂલાર્થ–આર્ય મહાગિરિનું ચરિત્ર સંભારીને આશંસા રાખ્યા વિના તીર્થની પ્રભાવના કરનારી સયિાને ગુરૂ તથા ગચ્છની ઉન્નતિને માટે કરે.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચલિંગ ઉપર આ મહાગિરિની કથા. ( ૨૦૯ )
ટીકા—ગુરૂ અને ગચ્છની ઉન્નતિ એટલે આ ગુરૂ અથવા ગચ્છ ધન્ય છે કે જેની સહાયથી આવા દુષ્કરકારી સાધુએ દેખાય છે. એ પ્રમાણે લેાકેાની શ્લાઘા રૂપ વૃદ્ધિના હેતુવાળી તથા તીર્થની પ્રભાવના કરનારી એટલેજિનશાસનના સાધુવાદને ઉત્પન્ન કરનારી અર્થાત્ “સર્વ ધર્મમાં જિનધર્મ શ્રેષ્ઠ છે, અમે પણ તેજ ધર્મ કરીયે ” એ પ્રમાણે આદૈયપણાને સાધનારી સત્ક્રિયાને આલાક તથા પરલેાકની આશંસા રહિત કરે. કહ્યુ છે કે—“ આ લાકને અર્થે આચારનું અનુષ્ઠાન ન કરવું, પરલાકને અર્થે આચારને ન પાળે, કીર્તિ, વર્ણવાદ, શબ્દ અને શ્લાધાને અર્થે આચારને ન પાળે, અરિહંતે કહેલા હેતુને છેડીને ખીજા ફાઇને અર્થે આચારને ન પાળે, ” આગમમાં કહેલા આ મહાગિરિ આચાર્યના ચરિત્ર-વૃત્તાંતને સ્મરણ કરીને સાધુ સક્રિયા કરે.
આ મહાગિરિની કથા.—
સુધર્માં સ્વામીની આઠમી પાટે છેલ્લા ચાદ પૂર્વી ભગવાન સ્થૂલભદ્રસૂરિ થયા. તેને આ મહુાગિરિ અને સુહસ્તી નામે એ શિષ્યા દશપૂર્વી હતા. તે બન્ને પરસ્પર પ્રીતિવાળા ભરતક્ષેત્રમાં વિચરતા હતા. એકદા ભગવાન મહાગિરિએ સુહુસ્તીને ગચ્છ સોંપી જિનકલ્પના વિચ્છેદ્ય ગયા હતા તાપણુ તેની ક્રિયાના અભ્યાસ કરવા માટે પ્રારભ કર્યાં, અને તેથી તે ગચ્છની નિશ્રાએ જ વિચરવા લાગ્યા. તેમાં ગૃહસ્થાએ ત્યાગ કરાતું અન્નપાન ગ્રહણ કરતા હતા, અને માકીની જિનકલ્પીની ક્રિયા પોતાની શક્તિ પ્રમાણે કરતા હતા. પરંતુ “હું ઉત્તમ ક્રિયા કરૂં છું.” એવા લેશ પણ ગ કરતા ન હતા. ક્ષમાવાન અને ક્રિયાને દમન કરનાર તે ગચ્છની સાથે જ એક ગામથી બીજે ગામ
૧૪ .
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૦).
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
વિચરતા હતા. એકદા તે બન્ને સૂરિ પાટલિપુર નગરમાં ગયા, ત્યાં સુહસ્તસૂરિએ વસુભૂતિ નામના શ્રેષ્ઠીને ઉપદેશ આપી શ્રાવક કર્યો. તે શ્રેણી હમેશાં પોતાના પરિવારને ધર્મદેશના આપી પ્રતિબંધ કરતે હતું, પરંતુ તેમાં કઈ પણ પ્રતિબોધ પામ્યા નહીં, તેમજ કહ્યા છતાં પણ કોઈ ગુરૂની પાસે આવ્યા નહીં. ત્યારે શ્રેષ્ઠીએ વિચાર્યું કેગુણુ ગુરૂનું વચન ઘી અને મધથી સીચેલા અગ્નિની જેમ શેભે છે, અને ગુણ રહિતનું વચન નેહ-તેલ વિનાના દીવાની જેમ શોભતું નથી. તેથી જે ભગવાન જાતે અત્ર પધારી આમને ધર્મોપદેશ આપે તે કદાચ તેઓ પ્રતિબોધ પામે ખરા. અથવા આ વાત હું ગુરૂને જ કહું, કે જેથી જ્ઞાનના નિધિરૂપ તેઓ જે ઉચિત હશે તે જાણશે.” એમ વિચારી શ્રેષ્ઠીએ ગુરૂને વિજ્ઞપ્તિ કરી. તે સાંભળી ગુરૂ પણ ગુણ દેખીને તેને ઘેર પધાર્યા. ત્યાં અમૃતના રસ જેવી મનહર તેમની દેશના સાંભળીને શ્રેષ્ઠીના સર્વ મનુષ્ય પ્રતિબોધ પામ્યા. પછી તેઓને સ્થિર કરવા માટે હમેશાં આચાર્ય મહારાજ શ્રેષ્ઠીને ઘેર જવા લાગ્યા. એકદા આચાર્ય શ્રેષ્ઠીને ઘેર બેઠા હતા, તેવામાં ત્રીજી પિરસીને સમયે ગોચરીને માટે ભ્રમણ કરતા આર્ય મહાગિરિ મહારાજ તે જ શેરીમાં પેઠા. તેમને આવતા જોઈ સંભ્રમથી સુહસ્તી સૂરિ ઉભા થયા. તે જોઈ વિસ્મય પામેલા શ્રેષ્ઠીએ વિચાર્યું કે-“આ ભિક્ષુકનું શરીર મળરૂપી પંકથી ખરડાયેલું છે, અને શરીરનો એક ભાગ જૂના લૂગડાના કકડાથી ઢાંકેલો છે, આને જોઈ આ આચાર્યપદને પામેલા ગુરૂ કેમ ઉભા થયા?” એમ વિચારી તેણે ગુરૂને પૂછયું કે-“હે પૂજ્ય! આ આપને પણ ગૌરવનું સ્થાનરૂપ કોણ છે?” ગુરૂ બોલ્યા–“આ મહાત્મા અમારા ગુરૂ છે, શ્રુતજ્ઞાન રૂપી જળના સમુદ્ર છે, તેમણે શરીરને સત્કાર સર્વથા ત્યાગ કર્યો છે, તેઓ જીવિત અને મરણની આશંસા રહિત છે, તેઓ ત્યાગ કરવા લાયક જ અન્ન પાનને ગ્રહણ કરે છે, અને તેઓ દેવના પણ પૂજ્ય છે અમે તે તેમના ચરણની રજ તુલ્ય પણ નથી.” આ પ્રમાણે સાંભળી
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમલિંગ ઉપર આર્ય મહાગિરિની કથા. (૧૧) વસુભૂતિ શ્રેષ્ઠીએ બીજે દિવસે સ્વજનેને કહ્યું કે–ગઈ કાલે ગુરૂ જે તપસ્વીને જોઈ ઉભા થયા હતા, તેને તમે આવતા દેખાય કે તરત જ તમારે ઉત્તમ ઉત્તમ અન્ન પાણી ત્યાગ કરવા લાયક કરી તેને કહેવું કે “હે મુનિ! આ અમે તજી દઈયે છીયે. જે તમને રૂચતું હોય તે ગ્રહણ કરે.” જે તે કઈ પણ પ્રકારે કાંઈ પણ ગ્રહણ કરશે તો તે અન્ન તમને અનંત સુખના ફળને આપનાર થશે.” પછી તેઓએ પણ મહાગિરિને આવતા જોઈ તે જ પ્રમાણે કર્યું. તે જોઈ “ઘેર ઘેર આવું ઉત્તમુ અન્ન કેમ ત્યાગ કરાય છે?” એમ વિચારી સૂરિએ યુતના ઉપયોગથી અનેષણય જાણું ગ્રહણ ન કર્યું. ભિક્ષા વિનાનું ખાલી પાત્ર લઈને જ ઉપાશ્રયમાં પાછા આવ્યા. તે જોઈ “આમ કેમ?” એમ સુહસ્તીના પૂછવાથી તેમણે કહ્યું કે –“હે આર્ય! તમે સર્વત્ર અનેષણય આહાર કરી નાંખ્યા છે.” સહસ્તીએ પૂછ્યું–“હે ભગવાન! શી રીતે મેં અનેષણય કર્યો?” તેઓ બેલ્યા- “કાલે તમે ઉભા થઈ મારૂં ગૌરવ કર્યું તેથી.” ત્યાર પછી આ નગરમાં શુદ્ધ આહાર મળશે નહીં એમ ધારી તે બને ત્યાંથી વિહાર કરી ગચ્છ સહિત દેશી નગરીમાં ગયા. ત્યાં કેટલાક દિવસ રહી સુહસ્તીની રજા લઈ ભગવાન મહાગિરિ એકાકી એડકાક્ષ નગરમાં ગયા. ત્યાં ગજાગ્ર પર્વત ઉપર ચડી અનશન કરી સમાધિવડે કાળધર્મ પામી દેવકમાં ગયા. શેષ કથાનક શ્રીઆવશ્યક સૂત્રમાંથી જાણી લેવું. અહીં આ કથાને ઉપનયતાત્પર્ય એ છે જે--મહાગિરિએ જિનકલ્પની ક્રિયા વિચ્છેદ ગયેલી હતી તે પણ યથાશક્તિ તેનું અનુષ્ઠાન કર્યું હતું. તે જ રીતે બીજા પણ કેઈ ભાવસાધુએ વીર્યને ગોપવ્યા વિના વિશેષ ક્રિયાનું આચરણ કરવું.
આ જ અર્થને સ્કુટ રીતે કહે છે. सकम्मि नो पमायइ, असककजे पवित्तिमकुणतो । સામો ઘર, વિશુદ્ધમાણg gવ . ? |
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. મૂલાથ–શક્ય અનુષ્ઠાનને વિષે પ્રમાદ કરે નહીં, અને અશકય કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરે નહીં, તે શક્યારંભ થાય છે. એમ કરવાથી શુદ્ધ ચારિત્રને પામે છે. 1 ટકાથ–શકય એટલે પોતાની શક્તિને ઉચિત એવી સમિતિ, ગુપ્તિ, પ્રત્યુપેક્ષણ, સ્વાધ્યાય અને અધ્યયન વિગેરે ક્રિયાને વિષે પ્રસાદ ન કરે એટલે આળસુ થાય નહીં, અને અશક્ય એટલે જિનક૯૫ તથા માસક્ષપણુદિક અનુષ્ઠાનને વિષે પ્રવૃત્તિને એટલે અંગીકારને નહીં કરતે છતે શક્યારંભવાળે થાય છે. અને તે (સાધુ) આવી રીતે કરવાથી કાળ અને સંઘયણદિકને ઉચિત એવું વિશુદ્ધ એટલે અતિચાર રૂપ કલંક રહિત ચારિત્ર પામે છે–વૃદ્ધિ પમાડે છે કારણ કે સમ્યક પ્રકારને આરંભ ઈષ્ટસિદ્ધિને હેતુ છે. ૧૧૮.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે –શું ધર્મ કરનાર કેઈપણ અસત્ આરંભવાળો થાય ? જવાબ-હા. મતિના મેહથી અને માનના અધિકપણથી અસદારંભી થાય છે. તે કેવી રીતે અને કેની જેમ? એ પરને અભિપ્રાય જાણુને કહે છે –
जो गुरुमवमनतो, आरंभइ किर असक्कमवि किंचि। सिवभूइ व न एसो, सम्मारंभो महामोहा ॥ ११६ ॥
મૂલાઈ–જે કઈ સાધુ ગુરૂની અવજ્ઞા કરી અશક્ય એવું પણ કાંઈ અનુષ્ઠાન આરંભે, તે શિવભૂતિની જેમ મહામહને લીધે સદારંભી કહેવાતું નથી.
ટીકાર્ય–જે કઈ મંદ મતિવાળો સાધુ ગુરૂને એટલે ધર્માચાર્યને અવગણના કરતો એટલે આ ગુરૂ હીન આચારવાળા છે એમ અવજ્ઞાથી જેતે છતે અશકય એટલે કાળી અને સંઘયણને અનુચિત એવું પણ જિનકલ્પાદિ અનુષ્ઠાન કરવાનો આરંભ કરે છે. ગાથામાં ગ િશબ્દ છે માટે શકય એવું પણ કાંઈક વિગઈને ત્યાગ વિગેરેકેજે ગુરૂએ નહીં
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશકયાર ભાદિ ઉપર શિવભૂતિનું ચરિત્ર.
( ૨૧૩ )
કરાતું એવું જ અનુષ્ઠાન, નહીં કે સ, એમ જાણવું. તે મ ક્રમતિ સાધુ શિવભૂતિની જેમ એટલે પહેલા દિગ ંબરના જેમ મહામેાહને લીધે સમ્યક્ આરંભવાળા એટલે સન્નાર ભવાળા નથી જ. અભિપ્રાય એ છે જે—અકૃતજ્ઞતા અને અજ્ઞાનના અધિકપણા વિના કાઇ પણ માણુસ પરમ ઉપકારી ગુરૂની છાયાના નાશ કરવા ઉત્સાહી થતા નથી. ૧૧૯.
— –
શિવભૂતિની કથા—
,,
વીરપુર નામના નગરમાં સિંહૅરથનામે રાજા હતા તેને સાહસ, બળ અને માનને ધારણ કરનાર એક શિવભૂતિ નામના સુભટપતિ હતા. તે શૂરવીર હાવાથી રાજાએ તેને મથુરાના રાજાને પકડવાંની આજ્ઞા કરી. તેથી તે સામતા અને મંત્રીઓ સહિત ચાલ્યા. પછી પહેલુ પ્રયાણ આવ્યું ત્યારે સર્વ સામંતાદિકને સ ંદેહ થયા કે“ ઉત્તર અને દક્ષિણ એમ એ મથુરા છે તેમાં કઇ મથુરાને ગ્રહણુ કરવાના આપણને આદેશ આપ્યા છે ? ” જો આ સૌંહ રાજાને પૂછ્યું તેા તે અવશ્ય ક્રોધ પામશે. તેથી હવે આપણે શું કરવું? ” આ પ્રમાણે તેઓ ચિંતાતુર થયા ત્યારે તેને શિવભૂતિએ કહ્યું કે“ અરે ! એમાં ચિતા શી છે ? આપણે એકી સાથે બન્ને મથુરા લઇ લેશું. ખાળકા મળવાન થાય તા તેના કાર્ય માં કાંઇ દોષ ગણાતા નથી. પરંતુ એક તરફ હું એકલા અને ખીજી તરફ તમે સવે` એકઠા થાઓ. એમાંથી જે દુર્ગાહ્ય હશે તેને હુ એકલા ગ્રહણ કરીશ, અને ખીજીને તમે સર્વે થઇને ગ્રહણ કરજો. ” આ પ્રમાણે સાંભળી તે સર્વે તેમાં સંમત થયા. એટલે શિવભૂતિએ ગુપ્ત રીતે જઇ દક્ષિણુ મળ્યુ. રાના સ્વામીને એકદમ પકડી લીધા, અને ખીજાઓએ ઉત્તર મથુરાના સ્વામીને પકડયા. પછી રથવીરપુર નગરમાં જઇ રાજાને એકી સાથે એઉ વધામણી આપી. તે સાંભળી રાજા અત્યંત તુષ્ટમાન થયા, અને
•
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૧૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
શિવભૂતિના મેટા સાહસથી પ્રસન્ન થઈને તેને કહ્યું કે-“હે મહાબળવાન સુભટ ! મનવાંછિત વરદાન માગ.” શિવભૂતિએ કહ્યું કે-“હે દેવ! જે તમે સારી રીતે તુષ્ટમાન થયા હો તે રાત્રિ દિવસ નગરમાં હું મારી ઈચ્છાથી વિચરૂં, એ વરદાન મને આપે.” તે સાંભળી રાજાએ તેની માગણી અંગીકાર કરી, ત્યારે તે શિવભૂતિ નિર્ભય થઈને કાળ અકાળ ગણ્યા વિના નગરમાં વિચારવા લાગ્યો. નગરના આરક્ષકે પણ તેને અટકાવતા નહીં.
આ રીતે વિચરતે તે શિવભૂતિ કેવાર પિતાને ઘેર મધ્ય રાત્રિએ આવતે અને કેહવાર તેથી વહેલો કે મેડે પણ આવતો, તેથી તેના આવતાં સુધી તેની ભાર્યા જાગતી જ રહેતી હતી. તેથી તેણે ખેદ પામીને એકદા પિતાની સાસુને કહ્યું કે-“આ તમારે પુત્ર ઘણી મેડી રાતે આવે છે, અને ત્યાં સુધી મારે જાગવું પડે છે એ બહુ દુખ છે.” તે સાંભળી સાસુએ વિચાર કર્યો કે-“જો કે રાજા તેના પર પ્રસન્ન થયા છે તે પણ તેણે ઉદ્ધતપણે આ રીતે ભ્રમણ કરવું
ગ્ય નથી. તેથી પુત્રને મારે શિક્ષા આપવી જોઈયે.' એમ વિચારી તે બેલી કે-“હે વહુ ! તું સુઈ જા આજે હું જ જાગીશ.” એમ કહી ઘરનાં દ્વાર બંધ કરી તે જાગતી સુતી, અને વહુ સુઈ ગઈ. પછી મધ્યરાત્રે શિવભૂતિએ આવી બારણું ઉઘડાવ્યું, તેટલામાં રેષ પામેલી તેની માતાએ આવું વચન કહ્યું કે-“હે પુત્ર! આટલી મેડી રાત્રિએ જ્યાં તું દ્વાર ઉઘાડાં દેખે ત્યાં જા. આ ઘરમાં તો કઈ જાગતું નથી.” માતાનું આવું વચન સાંભળી તેના મનમાં એકદમ માન આવ્યું. તેથી તે પાછો ફરી નગરમાં ફરવા લાગ્યા. તેવામાં કેઈ ઠેકાણે નિરંતર ખુલ્લાંજ રહેતાં સાધુના ઉપાશ્રયનાં દ્વાર જોયાં. તેમાં ભય અને સંગને ત્યાગ કરનાર (નિર્ભય-નિ:સંગ) તથા કષાયને જીતનારા આયકૃષ્ણ નામના સૂરિને મધુર સ્વરે સ્વાધ્યાય કરતા જોયા. તેમને જોઈ તેણે વિચાર્યું કે-આ મુનિ ધન્ય છે, કૃતાર્થ છે તથા માન, અપમાન અને દુ:ખે કરીને રહિત છે.?? એમ વિચારી
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશકયાર ભાદિ ઉપર શિવભૂતિનું ચરિત્ર.
(૨૧૫)
""
?
પૃથ્વીતળ સુધી મસ્તક નમાવીને તેણે સૂરિને નમસ્કાર કર્યા, અને વિનતિ કરી કે હે પૂજ્ય ! હું સંસારના ભ્રમણથી ભય પામ્યા છે, માટે આપને શરણે આવ્યા છે. તેથી હે પ્રભુ ! કૃપા કરીને મને આ૫ની દીક્ષા આપેા. ’ ગુરૂ ખેલ્યા તુ કાણુ છે ? અને શામાટે દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે ? ” તેણે જવાબ આપ્યા “ હું આ નગરના રાજાના શિવભૂતિ નામે પ્રસિદ્ધ નૃત્ય છે. ’’ ગુરૂ ખેલ્યા-‘ તેા રાજાની અનુજ્ઞા વિના અમે કેમ પ્રત્રજ્યા આપીયે છે ત્યારે તે એક્લ્યા- તમારી સમક્ષ હું જાતે જ દીક્ષા ગ્રહણ કરૂ છું. ” એમ એટલી તેણે જાતે જ લાચ કરવા શરૂ કર્યા, ત્યારે અનવસ્થાના દોષના ભયથી ગુરૂએ તેને વિધિપૂર્વક દીક્ષા આપી. પછી તેના બળવાનપણાને લીધે રાજા આની દીક્ષા મૂકાવશે એવી શંકા થવાથી સર્વે સાધુએ વિહાર કરી દેશાંતરમાં ગયા. કેટલેક કાળે ભકિતના સમૂહથી ભરાયેલા રાજાએ તેને પેાતાના નગરમાં તેડાવ્યા, ત્યારે તે કૃષ્ણાચાર્યની સાથે રથવીરપુર નગરમાં આવ્યા. ત્યાં રાજાએ દર્શન કરવાના હેતુથી પોતાના મહેલમાં તેને એલાવ્યા, અને સુંદર કમલ રત્ન આપી તેનું સન્માન કર્યું. પછી તે કમલ તેણે ગુરૂને આવી ખતાબ્યા, ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું કે- આવા માટેા મૂલ્યના કમળ શામાટે લીધા?” ત્યારે તે એલ્યેા કે—“ રાજાની દાક્ષિણ્યતાથી લીધે છે. ” પછી તે કખલના ઉપર મૂર્છા પામેલા શિવભૂતિને જાણી તેના મેાઢુ ઉતારવા માટે એકદા ગુરૂએ તેની ગેરહાજરીમાં તેને ફાડીને સર્વ સાધુએનાં નિસદ્યાં ( આસના ) મનાવ્યાં. તે જાણી શિવભૂતિ મનમાં કાંઇક દ્વેષભાવને પામ્યા.
એકદા કાઇ વખત ગુરૂએ ઉપધિના વિચાર વ્યાખ્યાનમાં ચલાબ્યા. તેમાં જિનકલ્પને અને સ્થવિરકલ્પને આશ્રી શ્રુતને અનુસારે ગુરૂ ખેલ્યા કે–“ જિનકલ્પીને ખાર પ્રકારના ઉપષિ હાય, સ્થવિર કલ્પીને ચાદ પ્રકારના ઉપષિ હાય છે, અને સાધ્વીઓને પચીશ પ્રકારના ઉપષિ હોય છે. તેથી વધારે ઉપગરણુ હાય તા તે આપગ્રહિક કહેવાય છે, તેમાં બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ, નવ, દેશ, અગ્યાર અને માર એ
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણું. આઠ વિકપ જિનકલ્પીના ઉપકરણના છે.” તે સાંભળી શિવભૂતિ બોલ્યો કે –“પરલોક સાધવામાં બદ્ધકચ્છ (તત્પર) થયેલાને આજ ઉત્તમ કલ્પ કરવો ગ્ય છે. તે મોક્ષની આકાંક્ષાવાળા સાધુઓ તે કલ્પ કેમ નથી કરતા? અને જિનેશ્વરે નહીં વિધાન કરેલા વસ્ત્ર પાત્રાદિકના સંગ્રહને કેમ છેડી દેતા નથી? જે લિંગ ગુરૂનું હોય તે જ શિષ્ય પણ ધારણ કરવું યોગ્ય છે. કારણ કે લોકમાં પણ દરેક લિંગીઓ પોતપોતાના દેવને તુલ્યજ લિંગ ધારણ કરે છે. તે સાંભળી ગુરૂએ તેને જવાબ આભ્ય કે- “ તીર્થકરે આચરેલી કિયા આપણી જેવા શી રીતે કરી શકે ? શું હાથીની અંબાડીને ગધેડા વહન કરી શકે? પહેલા સંઘયણને વિષે વર્તતા મહાસત્ત્વવાળાઓ જ તે ક્રિયા કરી શકે છે. આપણે તો કેવળ તેની પ્રશંસા જ કરવાની છે. તીર્થકરનું અનુકરણ કરવા સામાન્ય મનુષ્ય શક્તિમાન નથી. શું ખાડામાં ફરનાર ભુંડ સિંહની તુલ્યતા પામી શકે ? જે કદાચ મિથ્યાષ્ટિ મૂઢપુરૂષ પ્રભુની ઉદ્ઘટ્ટના કરે તો તેથી શું ત્રિલોકના પ્રભુને જાણનારા પુરૂષે તેવું કરે ? પ્રભુની આજ્ઞામાં વર્તવું એજ મુખ્ય આરાધન છે કેઈ પણ રાજાનું ચિહ્ન પાસે રાખીને રાજાને સેવતું નથી. મહરહિત મહાવીરસ્વામીએ પાંચ પ્રકારનો ક૫ કહેલે છે, તેને પોતપોતાની શક્તિ પ્રમાણે કરવાથી તેની આજ્ઞા આરાધી કહેવાય છે. તેમાં પહેલે સ્થવિરકલ્પ, બીજે પરિહારવિશુદ્ધિકલ્પ, ત્રીજે જિનકલ્પ, ચોથો પ્રતિમાકલ્પ અને પાંચમે યથાલંદકલ્પ કહેલો છે. તે પાંચે કલ્પના મુનિએ પ્રધાન જ છે, તેઓ એક બીજાની નિંદા કરતા નથી, અને એક બીજાને ઉત્કર્ષ જોઈ તેઓ વિસૂચિકાને (શ્વેષને) કરતા નથી. તે વિષે કહ્યું છે કે“કઈ બે વસ્ત્ર રાખે, કેઈ ત્રણ રાખે, કેઈ એક રાખે અને કઈ વસ્ત્ર વિનાજ નિર્વાહ કરે. તેમાં કઈ કઈને દૂષિત કહે નહીં. કારણકે તે સર્વે જિનેશ્વરની આજ્ઞામાંજ વર્તે છે. આ પાંચે ક૫માં જે સ્થવિરકલ્પ છે તે નિત્ય છે. કારણ કે તે સ્થવિરક૯૫માં નિષ્પન્ન થઈને પછી બીજા કાને ગ્ય થઈ શકાય છે, તથા તીર્થ પણ સ્થવિરક૯૫થીજ પ્રવર્તે છે. દુર્બળ સંઘયણવાળા વર્તમાનકાળના
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિવભૂતિનું ચરિત્ર.
( ૨૧૭ )
પુરૂષાને આ સ્થવિરકલ્પજ ઉચિત છે, તેથી આ કલ્પ પાળવામાંજ ઉદ્યમવત થવુ જોઇયે. ” આ પ્રમાણે ગુરૂએ વિવિધ પ્રકારની યુક્તિવધુ તેને સમજાવ્યે તે પણ તે ગાઢ અભિમાનના વશથી આ પ્રમાણે માલવા લાગ્યા કે—“ જો મઢ સત્ત્વવાળા અને સુખશીલિયા તમે તેમાં ઉદ્યમ નથી કરતા, તે શું હું પણ શક્તિમાન છતાં પ્રમાદશીળ થકશ ? ” આ પ્રમાણે ખેલતા તેને વૃદ્ધ મુનિઓએ ઘણી રીતે વાર્યાં, તાપણુ તે શિવભૂતિ નગ્નપણાને અંગીકાર કરી તત્કાળ ત્યાંથી નીકળી ગયા. તેની સાથેના સ્નેહને લીધે તેની નાની હૅન ઉત્તરાએ પ્રત્રજ્યા લીધી હતી, તેણીએ તેને નગ્નપણે જતા જોઇ વિચાયું કે—“ ખરેખર મારા ભાઈએ આવા પ્રકારેજ પરલેાકને સાધવાના ઉપાય જોયા હશે. ’’ એમ વિચારી તે પણ નગ્ન થઇ તેની પાછળ ચાલી. માર્ગમાં એક વેશ્યાએ તેણીને જોઇ આ તા લજ્જાકારક છે એમ વિચારી તેણીના ઉપર એક સાડી નાંખી. તેને નહીં ઇચ્છતી ઉત્તરાને જોઇ તેના ભાઇએ તેને કહ્યું કે—“ હે સુતનુ ! આ એક સાડી તને દેવતાએ આપી છે. તેને તું ન મૂક, અંગીકાર કરી લે. ’’ આ કારણથી તેની આર્યાએ એક સાડી ધારણ કરવા લાગી. આ પ્રમાણે તે માહાંધે મ્હાનુષ્ઠાન-અજ્ઞાનકષ્ટ આરંભ્યું. તેથી તે મિથ્યાષ્ટિ અને દ્રુતિના દુ:ખના ભાગી થયા. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે-“ મેટિક શિવભૂતિ અને ઉત્તરાએ પાતાની મતિ કલ્પનાથી પ્રરૂપેલું આ 'મિથ્યાદર્શન રથવીરપુરમાં પ્રથમ ઉત્પન્ન થયું.
આ શિવભૂતિએ ગુરૂની અવજ્ઞા કરી અને પેાતાની ઉન્નતિ કરવા પ્રવૃત્તિ કરી તેથી જ તેનું મહામહપણું જાણવું. પરંતુ ગુરૂની આજ્ઞાએ કરીને શાસનની ઉન્નતિ કરનાર તથા લબ્ધિની ખ્યાતિની અપેક્ષા રહિત એવા કાઇ સાધુ અધિક તપસ્યા કે આતાપનાદિક કરે તે તે વીર્યાચારનુ આરાધન હેાવાથી તેને જીણુકારીજ થાય છે.
****—
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૧૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ક્યાનુષ્ઠાનના આરંભ નામનું પાંચમું ભાવસાધુનું લિંગ કહ્યું. હવે છઠ્ઠ ગુણરાગ નામનું લિંગ કહે છે –
- जायइ गुणेसु रागो, सुद्धचरित्तस्स नियमओ पवरो। परिहरइ तो दोसे, गुणगणमालिनसंजणणे ॥ १२ ॥
મૂલાથ–શુદ્ધ ચારિત્રવાળાને ગુણાને વિષે અવશ્ય શ્રેષ્ઠ રાગ થાય છે, અને તેથી કરીને તે ગુણસમૂહને મલિન કરનાર દેને ત્યાગ કરે છે.
ટીકાથ–શુદ્ધ ચારિત્રવાળાને એટલે નિષ્કલંક સંયમવાળાને જ્ઞાનાદિક ગુણેને વિષે અથવા મૂલ અને ઉત્તર ગુણેને વિષે અવશ્ય પ્રવર એટલે પ્રધાન-સત્ય રોગ થાય છે. અને તેથી એટલે ગુણાનુરાગ થકી જ્ઞાનાદિક ગુણ સમૂહની મલિનતા ઉત્પન્ન કરનારા એટલે અશુદ્ધિના હેતુરૂપ દેને એટલે દુષ્ટ વ્યાપારને તે ભાવસાધુ દૂર કરે છે. ૧૨૦.
હવે ગુણાનુરાગનું જ લિંગ કહે છે. –
गुणलेस पि पसंसइ, गुरुगुणबुद्धीए परगयं एसो।
दोसलवेण वि निययं, गुणनिवहं निग्गुणं गणइ ॥ १२१ ॥ . મૂલાર્થ–આ ભાવસાધુ અન્યમાં રહેલા ગુણના લેશને પણ મેટા ગુણની બુદ્ધિથી વખાણે છે, અને પોતાના ગુણસમૂહને દોષના લેશે કરીને પણ નિર્ગુણ ગણે છે.
ટીકાર્ય–આ ભાવસાધુ પિતાની ઉત્તમ પ્રકૃતિને લીધે અન્યમાં રહેલા મોટા ગુણ તે દૂર રહે, પરંતુ ગુણના લેશને પણ મોટા
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણાનુરાગ લિંગનું સ્વરૂપ. (૧૯) ગુણની બુદ્ધિથી એટલે મોટા ગુણરૂપ માનીને તેની પ્રશંસા કરે છે, એટલે કે તેના દેને મૂકીને અલ્પ એવા પણ ગુણને જ તે જુએ છે. જેમકે શ્યામવર્ણવાળા અને કેહી ગયેલા કૂતરાના શરીરમાં “વેત દાંતની શ્રેણિ જોઈને શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે તેની પ્રશંસા કરી હતી. વળી તે ભાવસાધુ આ પ્રમાણે વિચારે છે કે - “આ સર્વ જીવો અનાદિકાળથી અનાદિ દેએ કરીને સંયુક્ત છે, તે લેશમાત્ર પણ ગુણ પ્રાપ્ત કરે એ મોટું આશ્ચર્ય છે. ” તથા દેશના લેશવડે કરીને એટલે અલ્પ પ્રમાદની ખૂલના વડે કરીને પણ પોતાના ગુણ સમૂહને એટલે શુભ કિયાના સમૂહને નિર્ગુણઅસાર ગણે છે, એટલે મને પ્રમાદીને ધિક્કાર છે, એમ તે ભાવયતિ વિચારે છે. જેમકે છેલ્લા દશપૂવ શ્રીવજી સ્વામીએ પોતાના કણ ઉપર સૂઠને કકડો મૂર્યો હતો, તે વિસરી જવાથી તેણે પોતાના પ્રમાદની નિંદા કરી હતી. ૧૨૧.
તથાपालइ संपत्तगुणं, गुणड्डसंगे पमोयमुव्वहइ । उज्जमइ भावसारं, गुरुतरगुणरयणलाभत्थी ॥ १२२ ॥
મૂલાર્થ–પ્રાપ્ત થયેલા ગુણનું પાલન કરે છે, ગુણ જનને સંગ થવાથી પ્રમોદને ધારણ કરે છે, અને મેટા મેટા ગુણ રત્નોના લાભની વાંછાથી ભાવ પૂર્વક ઉદ્યમ કરે છે.
ટીકાર્થ-જેમ માતા પ્રાપ્ત થયેલા પ્રિય પુત્રને પાળે છે તેમ ભાવસાધુ સમ્યક્ પ્રકારે કર્મના ક્ષપશમથી પ્રાપ્ત થયેલા જ્ઞાન અને ચારિગરૂપ ગુણને પાળે છે એટલે રક્ષણ કરે છે અને વૃદ્ધિ પમાડે છે, તથા ગુણે કરીને આઢય એટલે સમૃદ્ધિવાળાને સંગ થાય ત્યારે ચિરકાળથી વિયાગ પામેલા સ્નેહી બંધુના મેળાપની જેમ અત્યંત અમેદને એટલે આનંદને પામે છે. તે આ પ્રમાણે-“અસત્યરૂષના સંગ રૂપી કાદવે કરીને જે મારું મન મલિન થયું હતું, તે આજ સાધુ પુરૂષના સંગ રૂપી જળવડે કરીને નિર્મળ થયું છે. નિઃસંગ
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ચિત્તવાળા અને ગુણને ધારણ કરનારા સાધુઓને સંગ થવાથી મેં આજે પૂર્વના પુષ્પવૃક્ષનું નિર્મળ ફળ પ્રાપ્ત કર્યું છે.” ઈત્યાદિક વિચારી આનંદ પામે છે. તથા ગુણને વિષે રાગ હોવાથીજ ગુરૂતર એટલે ક્ષાયિકભાવના હેવાથી અત્યંત મેટા એવા જે ગુણરત્ન એટલે ક્ષાયિકભાવના જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપી રત્નો, તેમના લાભને અર્થી એટલે અભિલાષાવાળો ભાવસાધુ સદ્ભાવ પૂર્વક ધ્યાન, અધ્યયન અને તપસ્યાદિક સાધુના ક્રિયાઓને વિષે અત્યંત ઉદ્યમ કરે છે. કેમકે ઉદ્યમવંતને અપૂર્વ કરણ અને ક્ષપકશ્રેણિના કેમે કરીને કેવળ જ્ઞાનાદિકની પ્રાપ્ત થાય જ છે. એ સુપ્રસિદ્ધ જ છે. ૨૨
હવે ગુણાનુરાગનું જ બીજે પ્રકારે લક્ષણ કહે છેसयणो त्ति व सीसो त्ति व, उवगारि त्ति वाणिव्वो व त्ति । पडिबंधस्स न हेऊ, नियमा एयस्स गुणहीणो ॥ १२३ ।।
મૂલાઈ—આ ગુણાનુરાગીને પિતાને સ્વજન, શિષ્ય, ઉપકારી કે સમાન ગચ્છવાસી કેઈપણ ગુણહીન હેય તે તે અવશ્ય પ્રતિબંધને હેતુ થતું નથી.
ટીકાથ–સ્વજન એટલે પિતાનો જન, ગાથામાં તિ શબ્દ છે તે સ્વજનના ભેદને જણાવનાર છે, અને જા શબ્દસમુચ્ચય અર્થમાં છે. તેમાં જે હસ્વ થયો છે તે પ્રાકૃત ભાષાને લીધે થયે છે. શિષ્ય એટલે વિનય, તિ અને શા શબ્દો પૂર્વની જેમ જાણવા. ઉપકારી એટલે જેણે પહેલાં ભકત પાનાદિકવડે ઉપકાર કર્યો હોય તે. અહીં પણ fસ અને વા શબ્દો પ્રથમની જેમ જાણવા. તથા એક ગચ્છને વાસી. અહીં પણ વા અને શબ્દ પ્રથમની જેમ જાણવા. આ સર્વને મધ્યે દરેક દરેક પ્રાયે કરીને પ્રતિબંધનું કારણ સંભવે છે. પરંતુ આ ગુણરાગી ભાવસાધુને તો જે તે ગુણહીન એટલે નિર્ગુણ હોય તે
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણાનુરાગનું લક્ષણ.
(૨૧)
તેમને એક પણ નિત્યે પ્રતિબંધને હેતુ થતું નથી. કહ્યું છે કે“શિષ્ય, સ્વજન કે સમાનગચ્છવાસી એ કઈ પણ ગતિમાં લઈ જનારા નથી, પરંતુ જે તેમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર છે તેજ સુગતિને માર્ગ છે.” તથા “જે પરલોક વિરૂદ્ધ કાર્યને કરતો હોય તેને દૂરથી તજવો જાઇયે. કારણ કે જે પોતાના આત્માને ઠગે છે તે બીજાનું શું સારૂં કરશે ?” ૧૨૩.
– – ચારિત્રીએ તેવા સ્વજનાદિકને શું કરવું? તે કહે છે
करुणावसेण नवरं, अणुसासइ तं पि सुद्धमग्गम्मि । अचंताजोग्गं पुण, श्ररत्तदुट्ठो उवेहेइ ॥ १२४ ॥
મૂલાર્થ–માત્ર કરૂણને લીધે તે સ્વજનાદિકને પણ શુદ્ધ માર્ગ માં લાવવા માટે શિખામણ આપે છે, પણ જે તેને અત્યંત અયોગ્ય જાણે તો રાગદ્વેષ રહિત થઇ તેની ઉપેક્ષા કરે છે.
ટકાથ–કરણ એટલે પરનું દુઃખ નિવારવાની બુદ્ધિએ કહ્યું છે કે –“પરના હિતની જે ચિંતા-વિચાર તે મૈત્રી કહેવાય છે, પરના દુઃખને નાશ કરે તે કરૂણુ, પરનું સુખ જોઇ આનંદ પામ તે મુદિતા અને પરના દષની બેદરકારી કરવી તે ઉપેક્ષા કહેવાય છે.” આવી કરૂણાના વશ કરીને એટલે કરૂણાના રસિકપણુએ કરીને જ માત્ર રાગદ્વેષ રહિતપણે તે સ્વજનાદિકને પણ શિખામણ આપે છે.
fજ શબ્દ છે માટે બીજાઓને પણ શિખામણ આપે છે. શેમાં આપે? શુદ્ધ માર્ગમાં, એટલે યથાસ્થિત મોક્ષમાર્ગના વિષયમાં. તે આ પ્રમાણે
હે ભદ્ર! દુખના સ્થાન રૂપ નારકી, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવગતિ રૂપ વિચિત્ર નિઓમાં નિરંતર જન્માદિકને ધારણ કરતો તું શું હજુ સુધી નિર્વેદ પામ્યો નથી કે જેથી મહા આધિના હેતુ રૂપ અને અલના (નાશ ન પામે તેવા મોટા પ્રમાદને આશ્રીને તથા
૧ સંસારપરનો કંટાળો.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨)
ધર્મરત્વ પ્રકરણ
ધર્મને વિચાર તજીને તું અાગ્ય આચરણમાં તત્પર થયે છે? પુરૂષ જે સ્વર્ગે જતા નથી અને નરકાદિકમાં જાય છે, તેનું કારણ અનાર્ય દુષ્ટ એ પ્રમાદ જ કારણભૂત છે, એમ મેં નિશ્ચય કર્યો છે. શાશ્વત મોક્ષસ્થાન છે, અને તેને ઉપાય પણ જિનેશ્વરે કહ્યો છે, તેથી સત્પરૂએ તે મેળવવા માટે તેમાં જ ઉદ્યમ કરવા યોગ્ય છે. ” ઈત્યાદિક વિવિધ વાણીની યુતિવડે તેને સંવેગ ઉત્પન્ન કરી શુદ્ધ ધર્મમાં પ્રવર્તાવે છે. પરંતુ જે તે પ્રજ્ઞાપનીય એટલે ઉપદેશને લાયક હોય તો જ, પણ જે તે અત્યંત અગ્ય એટલે અપ્રજ્ઞાપનીય હોય તે રાગદ્વેષ રહિત થઈ તેની ઉપેક્ષા કરે. કેમકે “નિર્ગુણને વિષે ઉપેક્ષા કરવી.” એવું શાસ્ત્રનું વચન છે. ૧૨૪.
હવે ગુણાનુરાગનું જ ફળ કહે છે – उत्तमगुणाणुराया, कालाइदोसनो अपत्ताऽवि । गुणसंपया परत्थऽवि, न दुलहा होइ भन्वाणं ॥१२॥
મૂલાઈ-કાલાદિકના દષથી જે કદાચ (આભવમાં) ગુણસંપત્તિ પ્રાપ્ત ન થઈ તે પણ જે ઉત્તમ ગુણાનુરાગ હશે તો પરભવમાં પણ તે ભવ્ય જીવોને દુર્લભ નહીં થાય.
ટીકાઈ–ઉત્તમ એટલે ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનાદિક ગુણેને વિષે અનુરાગ એટલે અત્યંત પ્રીતિ હોવાથી કાળ એટલે દુષમાદિક અને આદિશબ્દથી સંઘયણ અને સહાય વિગેરે રૂપી દોષને લીધે એટલે વિન્ન કરનારા હોવાથી દૂષને લીધે, પ્રાપ્ત થયેલી દૂર રહે પણ નહિ પ્રાપ્ત થયેલી એવી પણ ગુણસંપતિ એટલે પરિપૂર્ણ ધર્મસાધનની સામગ્રી, કયાં? આ ભવને વિષે એટલું અધ્યાહારથી જાણવું. પરભવને વિષે પણ ભવ્યને એટલે મુકિત ગમનને વેગ્ય એવા પ્રાણુઓને દુર્લભ નહીં થાય ૧૨૫.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ આરાધનરૂપ સાતમા લિંગનું સ્વરૂપ. (૨૩) ગુણાનુરાગ નામનું છઠ્ઠ ભાવસાધુનું લિંગ કર્યું. હવે
ગુવજ્ઞારાધન રૂ૫ સાતમું લિંગ કહે છે
गुरुपयसेवानिरओ, गुरुपाणाराहणम्मि तल्लिच्छो। ....
चरणभरधरणसत्तो, होइ जई ननहा नियमा । १२६ ॥ - મૂલાઈ–ગુરૂના ચરણની સેવામાં તત્પર અને ગુરૂની આજ્ઞા પાળવામાં તેની જ ઈચ્છાવાળો યતિ ચારિત્રને ભાર ધારણ કરવામાં સમર્થ થાય છે, અન્યથા અવશ્ય થતો નથી.
ટીકાર્ચ–અહીં કઈ શંકા કરે કે-પૂર્વના આચાર્યોએ ચારિ. ગીના છ જ લિંગે કહ્યાં છે. તે વિષે કહ્યું છે કે “માર્ગાનુસારી, શ્રદ્ધાવાળે, પ્રજ્ઞાપનીય, ક્રિયામાં તત્પર, ગુણાનુરાગી અને શકયારંભી એ છ લિંગવાળો ભાવ સાધુ હોય છે.” તો આ સાતમું લિંગ અહીં કેમ કહ્યું? તેનો જવાબ એ છે જે- ઉપદેશપદ શાસ્ત્રમાં લિંગ કહી રહ્યા પછી આ લિંગ પણ કહ્યું જ છે. તે આ પ્રમાણે-“ આ ધન્ય ભાવ સાધુનાં સર્વે લિંગે છે, તથા ગુરૂની આજ્ઞાનું સંપાદન કરવું એ પણ અહીં ગમક (ભાવસાધુને જણાવનારું) લિંગ છે, ” આટલો વિસ્તાર બસ છે. હવે ચાલતી ગાથાની વ્યાખ્યા કરે છે. -
ગુરૂના ચરણની સેવા એટલે સમ્યક્ પ્રકારે આરાધના કરવી તે, માત્ર સમીપેજ રહેવું એમ નહીં. કહ્યું છે કે “ગુરૂની સમીપે વસતા છતાં પણ જેઓ ગુરૂને અનુકૂળ થતા નથી, તેઓ તે ગુરૂના સ્થાનથી અત્યંત દૂર રહે છે એટલે તેઓ કદી ગુરૂનું પદ (સ્થાન) ધારણ કરી શકતા નથી-પામવાનાજ નથી.” તે ગુરૂની સેવામાં નિશ્ચય વડે કરીને રક્ત હય, કદાપિ ગુરૂએ કઠોર વચનવડે તિરસ્કાર કર્યો હોય તે પણ ગુરૂને ત્યાગ કરવા ઇચ્છતું નથી, પરંતુ કેવળ ગુરૂને વિષે બહુમાનજ કરે છે. તે આ પ્રમાણે-અશુભ આચરણ રૂપી ઘામને નાશ કરનાર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મરત્ન પ્રકરણ,
ગુરૂના મુખરૂપી મલયાચલ પર્વતમાંથી નીકળેલ વચનના રસરૂપી ચંદનને સ્પર્શ કેઈ ધન્યની ઉપર જ પડે છે.” તથા “જે ગુરૂ મને હમેશાં લજજા, દયા, સંયમ, બ્રહાચર્ય અને કલ્યાણભાગીનું વિશેધિસ્થાન (પ્રાયશ્ચિત્ત) એ સર્વને ઉપદેશ આપ્યા કરે છે તે ગુરૂને હું નિરંતર પૂછું છું.” તથા ગુરૂની આજ્ઞાની આરાધનામાં એટલે ગુરૂને આદેશ સંપાદન કરવામાં તદ્વિસુ એટલે તે જ આદેશને પામવાની ઈચ્છાથી ગુરૂના આદેશની રાહ જોતો તેની પાસે જ રહે છે, આવા પ્રકારને યતિ એટલે સુવિહિત સાધુ ચરણને ભાર ધારણ કરવામાં એટલે ચારિત્રના ભારને નિર્વાહ કરવામાં શત એટલે સમર્થ હોય છે, અને અન્યથા એટલે તેના વિપરીત આચરણવાળે સાધુ નિચ્ચે સમર્થ હોતા નથી. ૧૨૬
આ નિશ્ચય શી રીતે જાણી શકાય? તે ઉપર કહે છે.
सव्वगुणमूलभूत्रो, भणिो यारपढमसुत्ते जं । गुरुकुलवासोऽवस्स, वसेज तो तत्थ चरणत्थी ॥ १२७ ॥
મૂલાઈ–જેથી કરીને આચારાંગના પહેલા સૂત્રમાં ગુરૂકુળમાં જે વસવું તે સર્વ ગુણોનું મૂળરૂપ કહેલું છે, તેથી કરીને ચારિત્રીના અથએ અવશ્ય ત્યાં જ વસવું.
ટીકાર્ય–સર્વે એટલે અઢાર હજાર શીલાંગ રૂપ ગુણનું મૂળ ભૂત એટલે પ્રથમ કારણ આચારાંગ નામના પહેલા અંગમાં “તુ છે
મારા ઘરમાલાશં” એ પહેલા સૂરમાં ગુરૂકુલવાસ જ એટલે ગુરૂના ચરણની છાયાનું સેવન જ કહ્યું છે. અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-સુધર્મા સ્વામીએ જંબુ સ્વામીને કહ્યું કે મેં ભગવાનની સમીપે રહેતાં વયમાણ અર્થનું પદ સાંભળ્યું છે એમ કહેવાને ભાવાર્થ એ છે જે-સર્વે ધર્માર્થિઓએ ગુરૂની સેવા કરવી જોઈએ. આ
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂકુલવાસના ત્યાગના .
(૨૫)
પ્રમાણે ત્યાં પહેલા સૂત્રનું વ્યાખ્યાન કરેલું છે. જેથી કરીને આ પ્રમા. છે છે તેથી કરીને અવશ્ય ચરણથીએ એટલે ચારિત્રના અથએ ત્યાં ગુરૂકુળમાં વસવું જોઈયે. વળી ગુરૂકુળમાં વસનારને આ ગુણ પ્રાપ્ત થાય છે-“જે કદાચ કેઈ સાધુ પડતા પરિણામવાળો થયો હોય તો પણ તેને બીજાએ બચાવે છે. જેમકે વાંસની ઝાડીમાં કોઈ વાંસ કપાયે હોય તે પણ તે પથ્વીપર પડતો નથી (બીજા વાંસાને આધારે અધર રહે છે). ૧ર૭.
અહીં કેઈ શંકા કરે કે યતિને આહારની શુદ્ધિ જ ચારિત્રની શુદ્ધિને મુખ્ય હેતુ કહેલો છે. કેમકે કહ્યું છે કે “પિંડની શુદ્ધિ નહીં કરવાથી સાધુ અચારિત્રી થાય છે, એમાં કાંઈ પણ સંશય નથી. અને ચારિત્ર નષ્ટ થવાથી લીધેલી પ્રવજ્યા નિરર્થક છે. વળી પિંડની વિશુદ્ધિ ઘણાની સાથે વસવાથી અતિ દુષ્કરજ છે, તેથી એકાકીપણે વિચરીને પણ તે પિંડશુદ્ધિજ કરવા લાયક છે. જ્ઞાનાદિક મેળવવાથી શું ફળ છે? મૂળભૂત ચારિત્રજ પાલન કરવા યોગ્ય છે. મૂળ છતે જ બીજા લાભની ચિંતા કરવી શ્રેષ્ઠ છે.
– @ – આ પ્રમાણે કોઇના અભિપ્રાયની શંકા કરી તેને
જવાબ આપે છે.
. एयस्स परिच्चाया, सुद्धंछाइ वि न सुंदरं भणियं ।
મારુ વિ પરિસુતું, જુ વત્તિ ધિંતિ | ૨૦ | - મૂલાઈ_આ ગુરૂકુળવાસને ત્યાગ કરવાથી (કરીને) શુદ્ધ પિંડાદિક ગ્રહણ કરે તે સુંદર કહ્યો નથી, અને ગુરૂની આજ્ઞામાં વર્તનારને આધાકર્માદિક દેશવાળે આહાર પણ શુદ્ધજ કહ્યો છે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ટીકાથ–આ ગુરૂકુળવાસના પરિત્યાગથી એટલે સર્વથા મૂકવા વડે કરીને શુદ્ધોંછાદિ એટલે શુદ્ધ ભિક્ષા, ઉપધિ વિગેરેને આગમજાણનારાઓએ સારા કહ્યા નથી. તેઓ કહે છે કે-“સુહુકાર जत्तो, गुरुकुलचागाइणेह विन्नेओ। सबरससरक्खपिच्छत्थ-घायTimરિઝરતુ ” “શુદ્ધ ઉછ એટલે નિર્દોષ ભિક્ષા, આદિશબ્દ છે માટે કલહ અને મમત્વને ત્યાગ, તેને વિષે ગુરૂકુલના ત્યાગાદિકે કરીને, આદિ શબ્દ છે માટે સ્વાર્થની હાનિએ કરીને તથા ગ્લાના દિકને ત્યાગ કરવાએ કરીને જે યત્ન-ઉદ્યમ કરે તે અહીં-જિનમતને વિષે તાપસના ભક્ત શબર રાજાએ પીંછાને માટે તાપસને વિનાશ કરતી વખતે પાદને અસ્પર્શ કરવા તુલ્ય એટલે ચરણને સંઘટ્ટો ન કરવાને આદેશ આયે હતો તેની તુલ્ય જાવે.”
–- છ. – શબર રાજની કથા
કે ગામમાં શબર નામે રાજા તાપસને ભકત હતા. એકદા તેના દર્શનને માટે મસ્તક ઉપર મેરપીચ્છનું છત્ર ધારણ કરી તે તાપસ ગુરૂ રાજા પાસે આવ્યા. રાજાએ તેનું સન્માન કરી સુંદર આસન પર બેસાડો. તે વખતે રાજાની પ્રિયા તે છત્રને ચકચક્તિ અને પચરંગી અનેક ચંદ્રની શ્રેણિથી શોભતું જેમાં અત્યંત કુતુહલથી તેની પ્રાર્થના કરવા લાગી. તે દેશમાં મયૂરજ નહીં હોવાથી મયૂરનાં પીંછાઓ દુર્લભ હતા, તેથી તાપસને તે આપવાની ઈચ્છા થઈ નહીં, અને ઉઠીને પિતાના આશ્રમમાં ગયા. ત્યાર પછી રાણીએ ભેજનને ત્યાગ કરી તે છત્ર લાવવા માટે રાજાને ઉશ્કેર્યો તેથી રાજાએ સેવકે મકલી વારંવાર તે છત્રની પ્રાર્થના કરી, તેપણુ ગુરૂએ છત્ર આપ્યું નહીં. ત્યારે દુત્ત્વજ પ્રેમરૂપી ગ્રહથી મેહ પામેલા રાજાએ સેવકોને આદેશ આપ્યો કે-“ ન આપે તે બળાત્કારે ખુંચવીને પણ લાવે.” ત્યારે સેવકે બેલ્યા કે –“હે સ્વામી! તે ગુરૂ જીવતા હશે
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂકુલ ત્યાગ ઉપર શબરરાજની કથા. (૨૨૭) ત્યાં સુધી આપશે નહીં. અને બળાત્કાર કરતાં તે સામા ઘા મારશે.” રાજાએ કહ્યું-“તમે દૂર રહી બાણેવડે તેને ચેતના રહિત કરી તે છત્ર લઈ આવે. પરંતુ તેના શરીરમાંથી પાછા બાણે કાઢે તે વખતે તમે પરવડે તેને સ્પર્શ કરશો નહીં કેમકે ગુરૂની આશાતના કરવાથી મેટું પાપ લાગે છે.
અર્થાત્ ગરૂને વિનાશ કરાવતા અને પાદસ્પર્શને નિષેધ કરતા આ શબર રાજાને જે વિવેક છે તેજ ગુરૂકુળનો ત્યાગ કરનાર અને શુદ્ધ ઉંછાદિકની લાલસા રાખનાર સાધુને પણ જાણવો. - તથા કર્મ શબ્દ કરીને આધાકર્મ કહેવાય છે, આદિ શબ્દ છે તેથી સમગ્ર ઉદ્દગમ ઉત્પાદન અને એષણાના દેશે જાણવા તેમાં પ્રથમ ઉદ્દગમના દેશે આ પ્રમાણે છે–આધાકર્મ ૧, એશિક ૨, પૂતિકમ ૩,મિશ્રજાત ૪, સ્થાપના ૫, પ્રાભૃતિકા ૬, પ્રાદુક્કરણ ૭, ક્રત ૮, પ્રામિત્ય , પરિવર્તિત ૧૦, અભ્યાહત ૧૧, ઉભિન્ન ૧૨, માલાપ, હત ૧૩ આછિદ્ય ૧૪, અનુસૂષ ૧૫, અને અધ્યવપૂરક ૧૬.” ઉત્પાદનાના દેષ આ છે-“ધાત્રી ૧, હૃતિ ૨, નિમિત્ત ૩, આજીવ ૪, વર્ણભગ ૫, ચિકિત્સા ૬, ક્રોધ ૭, માન ૮, માયા ૯ લાભ ૧૦, પૂર્વ સંસ્તવ ૧૧, પશ્ચાત્સસ્તવ ૧૨, વિદ્યા ૧૩, મંત્ર ૧૪, ચૂર્ણ ત્યાગ ૧૫, અને મૂલકર્મ ૧૬ એ સેળ ઉત્પાદનોના દેષ છે.” એષણાના દોષ આ પ્રમાણે છે-“ શંકિત ૧, મૃક્ષિત ૨, નિક્ષિપ્ત ૩, પિહિત ૪, પ, દાયક , ઉત્મિશ્ર ૭, અપરિણત ૮, લિપ્ત ૯ અને છદિત ૧૦ એ દશ એષણાના દોષ છે. આ તાલીશ દેએ કરીને દેલવાળા પણ આહારદિક અવધારણ અથવાળા અપિશબ્દ ને અહિં સંબંધ કરવાથી પરિશુદ્ધજ છે એટલે નિર્દોષ જ છે. કેને ? ગુરૂની આજ્ઞામાં વર્તા નારને એટલે ગચ્છમાં રહેનારને એમ આગમના તત્વને જાણનારાઓ કહે છે. ૧૨૮.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
આ કારણથીજ ગુરૂની આજ્ઞા પ્રમાણે કરનારની વિશેષ સ્તુતિ કરતા કહે છે.
( ૨૨૮ )
ता धनो गुरुप्राणं, न सुबह नाणाइगुणगणनिहा (या ) णं सुपसममणो सययं कयन्नुयं मयसि भाविंतो ॥ १२६ ॥
"
મૂલા—તેથી કરીને સુપ્રસન્નમનવાળા અને નિરંતર મનમાં કૃતજ્ઞપણાની ભાવના ભાવતા જે ભાવસાધુ જ્ઞાનાદિક ગુણના કારણરૂપ ગુરૂઆજ્ઞાને મૂકતા નથી તેજ ધન્ય છે.
ટીકા જેથી કરીને ગુરૂની આજ્ઞા મેાટા ગુણને માટે થાય છે, તેથી કરીને તે જ ધન્ય છે કે જે જ્ઞાનાદિક ગુણુસમૂહના કારણરૂપ ગુરૂઆજ્ઞાના ત્યાગ કરતા નથી. કહ્યું છે કે--“ જેએ જાવજીવ ગુરૂકુળવા સને છેડતા નથી તેએ જ ધન્ય છે, તેઓ જ જ્ઞાનના ભાગી થાય છે તથા તેજ દર્શન અને ચારિત્રમાં અત્યંત સ્થિર થાય છે. ” તથા
સુઠ્ઠું એટલે અત્યંત પ્રસન્ન મનવાળા એટલે નિર્મળ અંત:કરણવાળા અર્થાત્ કઠાર શબ્દથી કહ્યા છતાં મનમાં કેપ ન કરે, અંત:કરણને કલુષિત ન કરે, પરંતુ–“મારા ગુરૂ મને જે કેામળ અથવા કઠોર વચનથી શિક્ષા આપે છે તે મારાજ લાભને માટે છે એમ વિચારીને પ્રયત્ન પૂર્વક તેમની શિક્ષાને સ્વીકારે છે.” કેવી રીતે ? સતત-નિરંતર કૃતજ્ઞતાને એટલે કરેલા ઉપકારને નહી ભુલવારૂપ કૃતજ્ઞપણાને હૃદયમાં ભાવતા છતા સ્વીકારે છે. તે આ પ્રમાણે “ટાળની જેમ રખડતા મને વિજ્ઞાનના મંદિરરૂપ ગુરૂરૂપી સૂત્રધારે દેવની જેમ વાંઢવા ચાગ્ય કર્યો છે.’” આવાં પ્રકારનેાજ સાધુ ધર્મરૂપી ધનને ચાગ્ય હાવાથી ધન્ય છે. ૧૨૯
-X©
૧ પત્થર.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુણવાન ગુરૂજ સેવવા યોગ્ય છે.
( ૨૨૯ )
અહીં કાઇ શંકા કરે કે શું ગમે તેવા ગુરૂ હાય તેને ગુણની પ્રાપ્તિને માટે સેવવા ? કે તેમાં કાંઇ વિશેષ છે ? આ પ્રશ્નના જવાબ આપે છે.
गुणवं च इमो सुत्ते, जहत्थगुरुसद्दभायणं इट्ठो । જીયાસંપયા વિદ્દો, બ ુલવાયનો ન મઓ ॥ ૨૨૦ ||
મૂલાથે—જે ગુરૂગુણવાન હોય તેજ સત્રમાં યથા ગુરૂ શબ્દનું પાત્ર ઇચ્છેલા છે. પરંતુ જે ગુણસ પત્તિથી દરિદ્ર–રહિત હોય તે યથાક્ત ફળને આપનાર માન્યા નથી.
ટીકા —જ્જ શબ્દના અવધારણુ અર્થ હાવાથી ગુણવાન જ એટલે ગુણુના સમૂહે અલંકૃત કરાયેલાજ આ ગુરૂ સૂત્રમાં એટલે સિદ્ધાં તમાં યથાર્થ એટલે અર્થ વાળા જે ગુરૂશબ્દ તેનું ભાજન એટલે આધાર ઇચ્છેલે છે. અર્થાત્ યથાર્થ રીતે શાસ્ત્રના અને જે કહે તે ગુરૂ એમ ગુરૂ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ થાય છે. આવા ગુરૂશબ્દ સવેગીનેજ લાગુ પડે છે. તેથી જે સંવગી હૈાય તે જ ગુણવાન હાય, ખીજો કાઇ હાઇ શકે નહીં. તેના મુખ્ય અઢાર ગુણે! આ છે.- છ વ્રતનું ધારણ, છ કાયની રક્ષા ૧૨, તથા અકષ્ય, ગૃહીભાજન, પહ્યું કે, નિષદ્યા, સ્નાન અને Àાલા એ છ વસ્તુના ત્યાગ ૧૮, આ અઢાર ગુણા મુખ્ય છે. ’’ આ ગુણ્ણા ન હેાય તેા તેનામાં ગુરૂપણ્ જ નથી. જેમકે ત ંતુ ન હેાય તા પટ પણ હાઇ શકેજ નહિ, બાકી તા પ્રતિરૂપ, તેજસ્વી ઇત્યાદિ અને દેશ, કુળ, જાતિ એ વિગેરે બીજા ગણિ સ’પદ્માદિક વિશેષ ગુણ્ણા જે કહેલા છે તે ગાણુ-અનિયમિત છે, જેમકે પટની રાતાશ વિગેરે ગુણ્ણા અનિયત છે. તેમાં અહીં જે પ્રધાન ગુણવાળા હાય તેને જ ગુણવાન કહ્યો છે, કેમકે તે જ કાર્યના સાધક છે. આ મુખ્ય ગુણા હાય તે જ ખાકીના ગુણ્ણા પણ શ્રેષ્ઠ કહેવાય છે. તેથી વિપરીત હાય તા
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૦ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
શું થાય ? તે કહે છે—ગુણની સ’પત્તિએ કરીને એટલે સદ્ગુણની વિભૂતિએ કરીને દરિદ્ર એટલે રહિત હાય તેા તે ગીતાર્થીએ ગુરૂકુળવાસના કહેલા ફળને આપના૨ માનેલે નથી. માટે નિર્ગુણુ ગુરૂ સેવવા નહીં એ આ ગાથાના તાત્પર્યાર્થ છે. ૧૩૦
અહીં વિનયપૂર્વક કાઇ શિષ્ય પ્રશ્ન કરે છે કે પ્રમત્ત ગુણસ્થાને રહેલા સાધુએ ( ગુરૂએ ) ને વિષે સર્વ ગુણ્ણાની સંપત્તિ તે। દુર્લભ છે. કેમકે કાઇ ગુરૂ કાઇનાથી કાઇક ગુણે કરીને હીન હેાય છતાં બીજા ગુણે કરીને અધિક પણ હાય છે. એવી રીતે તરતમપણાએ કરીને અનેક પ્રકારના ગુરૂએ જોવામાં આવે છે, અને તેમની સામાચારીએ પણ વિવિધ પ્રકારનીજ હાય છે. તે તેમાં કયા ગુરૂના અમારે આશ્રય કરવા ? અને કાના ન કરવા ? એમ વિચારતાં અમારૂં મન દોલાયમાન થાય છે. તેથી અમારે શું કરવું ઉચિત છે ?
આ પ્રશ્ન ઉપર ગુરૂ જવાબ આપે છેઃ
मूलगुणसंपउत्तो, न दोसलवजोग इमो हे । महुरोवक्कम पुरा, पवत्तियन्वो जहुत्तम्मि ।। १३१ ॥
મૂલા—જો આ ગુરૂ મૂળ ગુણે કરીને સહિત હાય તા તે ઢાખના લવના યોગથી ત્યાગ કરવા લાયક નથી. પરંતુ સુંદર ઉપાયવડે કરીને તેને ફરીથી યથાક્ત અનુષ્ઠાનને વિષે પ્રવર્તાવવા.
ટીકા -મૂળ ગુણુ એટલે પાંચ મહાવ્રતા અથવા છ વ્રત, છે કાય વિગેરે અઢાર જાણવા. તે મૂળ ગુણેાવડે સમ્યક્ એટલે સદ્બધ પૂર્ણાંક પ્રકર્ષે કરીને એટલે ઉદ્યમના અતિશયે કરીને યુકત એટલે સ હિત એવા ગુરૂ દાલવના યાગથી એટલે થાડા દોષના સ ંબંધથી ત્યાગ કરવા લાયક નથી. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે-“ જેઓ ગુરૂને માંદા
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૂળ ગુણયુક્ત પ્રમાદિ ગુરૂ સેવવા યોગ્ય. (૨૩૧) છે એમ જાણીને, વૃદ્ધ છે એમ જાણીને તથા અભ્યશ્રતવાળા છે એમ જાણીને તેની હલના કરે છે, તેઓ મિથ્યાત્વને પામી ગુરૂની આશાતના કરે છે. પરંતુ કેટલાક ગુરૂ પ્રકૃતિથી જ મંદ હોય અથવા વૃદ્ધ હોય તો પણ તેઓ શ્રત જ્ઞાન સહિત હોય છે અથવા શુદ્ધ આચારવાળા હોય છે અને તેમને આત્મા ગુણમાં પ્રતિષ્ઠિત હોય છે, તેથી તેમની હિલના કરવાથી તે અગ્નિની જેમ ભસ્મસાત કરે છે. જેમકે સર્પને વૃદ્ધ જાણી કેઈ તેની આશાતના કરે તે તે તેના અહિતને માટે થાય છે, એ જ પ્રમાણે આચાર્યની હીલના કરનાર મૂઢ જને પણ સંસાર માગમાં પડે છે. અહીં જે ગુરૂના ગુણથી રહિત કહ્યો છે તે મૂળ ગુણથી રહિત જાણવે. તેમાં ચંડરૂદ્ર આચાર્યનું દષ્ટાંત જાણવું.” ઈત્યાદિ આગમનાં વચનને અનુસરી શુદ્ધ મૂળ ગુણવાળા ગુરૂને સામાચારીને ભેદ છતાં પણ તજવા નહીં. કદાચ કાંઈક પ્રમાદવાળા જેવામાં આવે તે મધુર ઉપાયવડે એટલે પ્રિયવચન, અંજલી અને પ્રણામપૂર્વક-“ કારણ વિના પરહિતમાં પ્રવતેલા તમેએ અમને
હવાસના પાશમાંથી છોડાવ્યા તે સારું કર્યું છે, તો હવે ઉત્તરોત્તર સન્માર્ગમાં પ્રવર્તાવવાથી અમને આ ભયંકર ભવારણ્યમાંથી ઉતારો.” ઇત્યાદિક ઉત્સાહના વચનોએ કરીને ફરીથી તેમને યક્ત એટલે સન્માર્ગના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવર્તાવવા. ૧૩૧
કેમ આવે ઉપદેશ આપે છે? તે ઉપર કહે છે –
पत्तो सुसीससद्दो, एव कुणंतेण पंथगेणावि। गाढप्पमाइणोऽवि हु, सेलगसूरिस्स सीसेणं ॥ १३२ ॥
મૂલાઈ–ગાઢ પ્રમાદિ થયેલા સેલગ સૂરિને તેના શિષ્ય પંથકે પણ તે પ્રમાણે કરવાથી સુશિષ્ય શબ્દ પ્રાપ્ત કર્યો હતે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૩ર).
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. ટીકાર્ય–તે પ્રમાણે કરતા એટલે ગુરૂની અનુવૃત્તિને કરતા પંથક નામના સાધુએ પણ, અપિશબ્દ છે તેથી તેવા પ્રકારના બીજાએ પણ સુશિષ્ય એ શબ્દ એટલે વિશેષણ પ્રાપ્ત કર્યો છે. કહ્યું છે કે“કદાચ ગુરૂ સદાય એટલે શિથિલ થાય તો પણ તેને સારા શિષ્યો નિપુણ અને મધુર વચને કરીને ફરીથી પણ માર્ગમાં સ્થાપન કરે છે. અહીં સેલગ અને પંથકનું દષ્ટાંત જાણવું. તેજ વિશેષથી કહે છે– ગાઢ પ્રમાદી એટલે અતિશે શિથિળતાવાળા સેલગ સૂરિને તેના શિષ્ય સ્થાપન કર્યા હતા.
સેલગ સૂરિની કથા.
આ જ ભરતક્ષેત્રના સેરઠ દેશમાં ધનદે બનાવેલી સુવર્ણ અને મણિના મહેલ તથા પ્રાકારવડેશેભતી દ્વારકા નામની મનેહર નગરી છે. તેમાં હરિવંશરૂપી આકાશતળમાં ચંદ્ર સમાન, શત્રુસમૂહરૂપી મૃગનું મથન કરનાર અને ઇંદ્રની જેમ વિબુધને પ્રિય એવો કૃષ્ણ નામે રાજા હતું. તે જ નગરીમાં થાવસ્થા નામની એક સાથે વહી હતી. કર્મના વશથી તેને પુત્ર બાળક હતું, તે જ વખતે તેને પતિ મરણ પામે, તેના શેકસમૂહથી ભરાયેલી તેણે તે બાળકનું નામ પાડયું નહીં, તેથી તે બાળક સમગ્રલકમાં થાવસ્થાપુત્ર એવે નામે પ્રસિદ્ધ થયે. તે પુત્ર અનુક્રમે કળાકુશળ થઈ યુવાવસ્થાને પામ્યો, ત્યારે તેની માતાએ મહેન્થની બત્રીશ કન્યાઓ સાથે તેને પરણાવ્યા. તેઓની સાથે નિશ્ચિતપણે ગંદક દેવની જેમ અસમાન સુખ ભેગવતાં તેને ઘણે કાળ વ્યતીત થયે.
એકદા તે નગરીમાં સાધુ સમૂહથી પરિવરેલા ભગવાન શ્રીઅરિષ્ટનેમિ વિહારના અનુક્રમે પધાર્યા. ત્યાં રૈવતક પર્વતના સમીપે નંદન નામના મનહર વનમાં દેએ સમવસરણ રચ્યું. તેમાં ભગવાન દેશના આપવા બેઠા. તે સમાચાર સેવક પુરૂથી જાણીને અત્યંત માં
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાદિ ગુરૂને ફરી સ્થાપન કરવા ઉપર સેલગસૂરિની કથા. ( ૨૩૩ )
kr
ચિત થયેલા ભરતા પતિ શ્રી કૃષ્ણ જિનેશ્વરને વાંદવા ચાલ્યા. તેની સાથે સમુદ્રવિજય વિગેરે દશ દશાર્હ તથા બળદેવ વિગેરે પાંચ મ હાવીરે ચાલ્યા. તેમજ સાંમ વિગેરે સાઠ હજાર દુાંત કુમારી, પ્રશ્નમ્ર વિગેરે સાડા ત્રણ કરોડ કુમારેશ, મહાસેન વિગેરે છપ્પન હજાર બળવાન યાદ્ધાએ અને બીજા પણ શ્રેષ્ઠી વિગેરે અનેક પ્રકારના પાર લેાકેા પણ ચાલ્યા. રાણગાર સજીને એકજ માગે જતા સર્વ લેાકેાને જોઇ થાવચ્ચાપુત્રે પેાતાના પ્રતિહારને પૂછ્યું કે આ સર્વ લાક શરીરને શણગારી શીઘ્રપણે કયાં જાય છે ? ’ તે એલ્યેા કે— “ શ્રી નેમિનાથને વ‘દન કરવા જાય છે. ’' તે સાંભળી ભકિતના ભારથી ભરપૂર થયેલા થાવચાપુત્ર પણ રથપર આરૂઢ થઇ રાજાની સાથે ચાલ્યા, અને ત્રિલેાકના નાથને નમી એકાગ્રચિત્તે તેણે ધર્મદેશના સાંભળી. તેમાં સમગ્ર દુ:ખને ઉત્પન્ન કરનાર સંસારની અસારતાને, મહા સુખના સ્થાનરૂપ મેાક્ષને અને તેને મેળવવાના ઉપાયરૂપ ચારિત્ર ધર્મ ને જાણી થાવચાપુત્ર સ ંવેગરગથી ભાવિત થયા, તેથી તેણે જિનેશ્વરને કહ્યું કે—“ હે સ્વામી ! મારી માતાની રજા લઇ હું આપની પાસે પ્રત્રજ્યા ગ્રહણુ કરીશ. ’’ તે સાંભળી જિનેશ્વરે તેને કહ્યું કે—“ યુકત જ છે. ’ ત્યારે તેણે પેાતાને ઘેર જઇ માતાના પગમાં પડી વિનંતિ કરી કે —“ હે માતા ! હું પ્રત્રજ્યા ગ્રહણ કરૂ.... ” તે સાંભળી સ્નેહમાં મૂઢ થયેલી તે પણ રાતી રાતી એલી કે-“હે વત્સ ! પ્રવ્રજ્યા અન્ય જનાને પણ અતિ દુષ્કર છે, અને તારી જેવા સુખી જનને તા વિશેષ દુષ્કર છે. હે પુત્ર! તારી આશાથી જીવતી મને–તારી માતાને તું નિ ય થઈને કેમ તજે છે ? અને આ વિનયવાળી મંત્રીશ ભાર્યાઓને પણ કેમ તજે છે ? દાન અને ભાગમાં પરિપૂર્ણ જોયે તેટલું કુળક્રમથી આવેલું આ ધન તને પૂર્વના સુકૃતથી પ્રાપ્ત થયુ છે, તા દાનધર્મ માં તત્પર થઇ તેને ભાગવટો કર. અને કુળની પરંપરાની વૃદ્ધિ કરી વૃદ્ધાવસ્થામાં મનવાંછિત કાર્ય કરજે.’’ તે સાંભળી તે ખેલ્યુા કે હું માતા ! જીવિત અનિત્ય છે, તેથી તમારૂ કહેલું 'કાંઇ
,,
""
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
પણ ઘટી શકતું નથી. વળી મનુષ્ય હર્ષિત ચિત્તવડે કરીને બીજી રીતે કાર્ય કરવાનું ચિંતવે છે, અને તે વિધિના વશથી જુદી જ રીતે પરિણમે છે.” ઇત્યાદિક ઉકિત પ્રત્યુકિતથી પુત્રને નિશ્ચયવાળ ઉત્સાહ જાણી થાવસ્થાએ ઇચછા વિના પણ તેને અનુમતિ આપી, અને પછી શ્રીકૃષ્ણ રાજા પાસે જઈ પુત્રનું સમગ્ર વૃત્તાંત કહી તેણે દીક્ષાને મહત્સવ કરવા માટે રાજચિન્હ માગ્યા.” તે સાંભળી શ્રીકૃષ્ણ પ્રસન્ન થઈ કહ્યું કે –“જેને ધર્મમાં આ નિશ્ચય છે તેને ધન્ય છે, તે તમે સુખેથી રહે, તેની દીક્ષા મહોત્સવ હું કરીશ.” પછી શ્રીકૃષ્ણ તેને ઘેર જઈ તેના પુત્રને પોતે જ કહ્યું કે “હે વત્સ! તું સુખ ભેગવ. કેમકે ભિક્ષાચર્યા મહા દુઃખદાયક છે.” તે સાંભળી તેણે જવાબ આપ્યો કે—“હે સ્વામી ! ભયભીત થયેલાને સુખ કયાંથી જ હોય? તેથી સર્વ ભયને નાશ કરનાર ધર્મ જ કરો એગ્ય છે.” રાજાએ કહ્યું–“હે વત્સ! મારા હાથની છાયાતળે રહેતાં તને કાંઈ પણ ભય નથી. જે કદાચ હોય તે મને કહે. હું જલદી તેને નિવારીશ. તે બોલ્યા “હે સ્વામી! જે એમ હોય તે મને પ્રાપ્ત થતી વૃદ્ધાવસ્થા તથા મૃત્યુને નિવારે કે જેથી ચિત્તમાં નિવૃત્તિ રાખી ભેગસુખને હું ભેગવું.' રાજાએ કહ્યું--“હે સુંદર ! આ બન્ને બાબત જીવલેકમાં નિવારી શકાય તેવી નથી. અમારી જેવા તે દૂર રહે, પરંતુ ઈંદ્ર પણ તે બનેને નિવારી શક્તિ નથી. કારણ કે જીવને કમના વશથી આ સંસારમાં જરા અને મરણ વિગેરે થયા જ કરે છે. ત્યારે તે બે કે--“એજ કારણ માટે હું કર્મોને ખપાવવા ઈચ્છું છું.” આ પ્રમાણે તેને નિશ્ચય જાણીને રાજાએ કહ્યું- હે ધીર! બહુ સારૂં બહુ સારું, પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણ કર, અને તારા મારથ પૂર્ણ કર.” ત્યારપછી શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવે આખી નગરીમાં ઘોષણા કરાવી કે
સંસારના ભયથી ઉદ્વેગ પામેલે અને ધન્ય એ થાવસ્થા પુત્ર મોક્ષની ઈચ્છાથી પ્રવજ્યા લે છે, તે જે બીજે પણ કઈ પ્રવજ્યા લેશે, તે તેને કૃષ્ણ રાજા અનુમતિ આપે છે, અને પાછળથી તેના કુટુંબની.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેલગમૂરિની કથા.
( ૨૩૫ )
સાર સંભાળ તે પાતે કરશે. આવી ઘાષણા સાંભળી થાવચાપુત્રના સ્નેહે કરાને રાજાદિકના એક હજાર પુત્રા દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા. તે સર્વના નિષ્ક્રમણુ મહેાત્સવ રાજાએ કર્યો. એ રીતે થાવÄાપુત્રે એક હજાર સહિત દીક્ષા લીધી. અનુક્રમે તે ચૈાદ પૂર્વી થયા, ત્યારે જિનેશ્વરે તેને તેજ હજારને પરિવાર આપ્યા. ત્યારપછી ઉગ્ર તપવાળા તે પૃથ્વીપર વિચરવા લાગ્યા.
22
,,
'
એકદા તે ભગવાન થાવÄાપુત્ર વિહાર કરતા સેલગપુરમાં ગયા. ત્યાં પાંચસા મંત્રીઓ સહિત સેલગ રાજાને તેણે ઉપદેશ આપી શ્રાવક કર્યાં. ત્યાંથી વિહાર કરી તે સાગધી નગરીમાં ગયા. ત્યાં પણ સુદન નામના પ્રધાન શ્રેષ્ઠીને શ્રાવક બનાવ્યા. તે સુદર્શન પહેલાં શુક્ નામના પરિવ્રાજકના ધર્મ માં અતિ ભકિતવાળા હતા. તેને શ્રાવક થયા જાણી તે શુક ત્યાં આવ્યા, અને સુદર્શનને ઘેર ગયા. તે વખતે શાસનના મલિનપણાના ભયથી તે શ્રેષ્ઠી ઉભેા થયા નહીં, તેને પ્રણામ કર્યા નહીં, તેની સન્મુખ જોયુ` નહીં, તેમજ તેને ખેલાત્મ્યા પણ નહી. ત્યારે શકે વિચાયું કે--જ્યાં સુધી આને ગુરૂ આની સમક્ષ પરાજય નહી પામે ત્યાં સુધી આને ઉપદેશ આપવા નિષ્ફળ છે એમ વિચારી તેણે કહ્યું કે-- હે સુદર્શન ! તુ' પહેલાં અમારા શાસનમાં હતા અને હમણાં તે' કેાની પાસે જૂદી જાતના ધર્મ ગ્રહણ કર્યા છે ? ” તે સાંભળી ઉભા થઇ પ્રણામપૂર્વક મસ્તકપર બે હાથ જોડી ગુરૂના નામનુ સ્મરણુ કરી સુદ ને તેને કહ્યું કે- ત્રણ લેાકના સ્વામી શ્રી નેમિમાથના શિષ્ય થાવચ્ચાપુત્ર નીલાશેાક નામના ઉદ્યાનમાં રહેલા છે તે મારા ધર્મગુરૂ છે. ' હ્યુકે કહ્યું “ મને તેનું દ ન કરાવ, કે જેથી હુ' પણુ તેના શિષ્ય થાઉં, અથવા તેના પરાજય કરી તેને જ મારા શિષ્ય કરૂં.” તે સાંભળી સુદ ને વિચાર્યું કે--“ આ શુક ર્માં રહિત છે, અને ધર્મના કામી છે, તેથી ગુરૂના વચનામૃતથી સિ'ચાયેલા તે અવશ્ય એધ પામશે તેમાં સંદેહ નથી. ” એમ વિચારી તેને સાથે લઇ ગુરૂ પાસે ગયા. ત્યાં શુકે ગુરૂને શબ્દના છળથી કેટલાક કુટિલ પ્રશ્નનો
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૩૬)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ
પૂછયા, તે આ પ્રમાણે--“હે મુનિ! સરિસવયા, માષ તથા કુલત્થી એ તમારે ભક્ય છે કે અભક્ષ્ય છે?” આ શબ્દને એક અર્થ ધાન્ય અને બીજો અર્થ મનષ્ય વિગેરે થાય છે તેથી આવા બે અર્થવાળા પ્રીને પૂછ્યા. ગુરૂએ પણ તેને અભિપ્રાય જાણું તેજ પ્રમાણે બે અર્થની અપેક્ષાએ તેને જવાબ આપે. તે સાંભળી આ સર્વજ્ઞ છે એમ શુકના મનમાં પ્રતીતિ થઈ. અહીં તેના પ્રશ્નોના ઉત્તરે વિસ્તાર થવાના ભયથી કહ્યા નથી. તેથી તેને જાણવાની ઈચ્છાવાળાએ જ્ઞાતાજી માંથી જાણી લેવા. પછી ગુરૂના મુખથી ધર્મોપદેશ સાંભળી વૈરાગ્ય પામેલા શુકે શુદ્ધ પરિણામથી સૂરિની સમીપે હજાર શિષ્યો સહિત પ્રત્રજ્યા લીધી. અનુક્રમે તે ચાદ પૂરી થયા ત્યારે ગુરૂએ તેને પૂર્વને હજાર શિષ્યોને પરિવાર તેને સાંખ્યા. તે લઈ શુકષિ ભવ્ય પ્રાણીઓને પ્રતિબંધ પમાડતા પૃથ્વીતળ ઉપર વિચરવા લાગ્યા.
ત્યારપછી થાવસ્થા પુત્ર સૂરિ શત્રુંજય પર્વત ઉપર જઈ બે માસનું અનશન કરી એક્ષપદ પામ્યા. પછી શુકાચાર્ય પણ વિહારના કમથી સેલકપુરમાં આવ્યા, અને સેલગ રાજાને દીક્ષા આપવાને અવસર જાણી ઉદ્યાનમાં શુદ્ધ ભૂમિ ઉપર રહ્યા. ત્યાં ધર્મોપદેશ કરતાં સેલગ રાજા પ્રતિબંધ પામે. તેથી તેણે પોતાના મકફ નામના પુત્રને રાય સેંપી પંથક વિગેરે પાંચસે મંત્રીઓ સહિત દીક્ષા ગ્રહણ કરી. પછી આગમમાં કહેલા વિધિ પ્રમાણે શુકાચાર્યની પાસે પાપરહિત એવા તેણે અગ્યાર અંગને અભ્યાસ કર્યો. ત્યારપછી ગુરૂએ પંથક વિગેરે પાંચસે સાધુઓને પરિવાર તેને સેંગે પછી મહાત્મા થકાચાર્ય હજાર સાધુઓ સહિત શત્રુંજયના શિખર પર જઈ અનશન કરી શિવપદ પામ્યા.
ત્યાર પછી સેલગ રાજર્ષિ અયોગ્ય ભક્તાદિકને આહાર કરવાથી દાહવરથી પીડા પામવા લાગ્યા, અને અનુક્રમે વિહાર કરતા સેલગપુરમાં આવ્યા. ત્યાં ઉદ્યાનમાં શુદ્ધ ભૂમિપર રહેલા તેને સાંભળીને અત્યંત હર્ષ પામેલે મક રાજા ગુરૂને વાંદવા આવ્યા. વંદના
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેલગરિતી કથા.
( ૨૩૭ )
દિક કરી ગુરૂના શરીરની અસ્વસ્થતા જાણી રાજાએ વિજ્ઞાપ્ત કરી કે—“ હે પૂજ્ય ! મારે ઘેર મારી યાનશાળામાં આપ પધારો. કે જેથી ત્યાં પથ્ય એવા આહાર અને ઔષદિકે કરીને આપના ધર્મ શરીરની રક્ષા માટે હું ક્રિયા-ઉપાય કરાવું. ગુરૂ તેનુ વચન અંગીકાર કરી તેની યાનશાળામાં પધાર્યા. એટલે તેણે વિદ્વાન વૈદ્યોના કહેવાથી સ્નિગ્ધ મધુર આહારે કરીને તેની ઉત્તમ ચિકિ સા આર‘ભી. વૈદ્યોની કુશળતાથી અને પથ્ય આહાર તથા ઐષધાદિકથી થાડા દિવસમાં જ રાજર્ષિ રાગ રહિત અને ખળવાન થયા. પરતુ સ્નિગ્ધ અને ઉષ્ણાદિક આહાર તથા પાને કરીને અત્યંત નૃદ્ધિ પામેલાં તેણે સુખશીલિયા થવાથી સ્થાનાંતરે વિહારની ઇચ્છા ન કરી. તેને ઘણી રીતે કહ્યા છતાં પણ તે પ્રમાદથી વિરામ ન પામ્યા ત્યારે પથક સિવાય બીજા સર્વ સાધુઓએ એકઠા મળી વિચાર કર્યો કે—“ ખરેખર કર્મો ઘણાં ચીકણાં, કુટિલ અને વજ્ર જેવા સારવાળાં હેાય છે તે જ્ઞાનની સમૃદ્ધિવાળાને પણ માર્ગ માંથી ઉન્માર્ગે લઇ જાય છે. આ ગુરૂએ પ્રથમ મેાક્ષની ઇચ્છાથી રાજ્ય લક્ષ્મીને ત્યાગ કરી પ્રત્રજ્યા અંગીકાર કરી હતી, તે હમણાં અતિ પ્રમાદને લીધે પેાતાનું પ્રયાજન વિસરી ગયા છે. આપણને અવસરે સૂત્ર આપતા નથી, પુછતાં છતાં પણ અર્થ કહેતા નથી, અને આવશ્યકાદિક ક્રિયાને મૂકી નિદ્રાને જ બહુ માને છે. આપણને ધર્મ પમાડી ચારિત્ર આપવાથી એ આપણા મેાટા ઉપકારી છે, તેથી તેને છેડવા કે અંગીકાર કરવા એમાં શુ કરવુ ચેાગ્ય છે ? તે આપણે સ્પષ્ટ રીતે સમજી શકતા નથી અથવા કારણ વિના આપણે અહીં નિત્યવાસ કરવા ચાગ્ય નથી, તેથી આ પંથક મુનિને ગુરૂની વૈ યાવચ્ચમાં રાખી ગુરૂની આજ્ઞા લઇ આપણે સર્વે ઉદ્યત વિહારી થઇયે અને જ્યાં સુધી ગુરૂ પેાતાના આત્માને જાણે ત્યાં સુધી કાળ નિગમન પણ કરીયે. ” આ પ્રમાણે વિચાર કરી પંથક સાધુને ગુરૂ પાસે સ્થાપન કરી ગુરૂની સ ંમતિ લઇ સર્વ સાધુઓએ સુખેથી અન્યત્ર વિહાર કર્યો. પથક મુનિ પણુ ગુરૂની વૈયાવચ્ચ અખંડ રીતે ભિકત અને બહુમાન સહિત કરવા લાગ્યું અને પોતાની ક્રિયા પણ સંપૂર્ણ કરવા લાગ્યા.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૮)
ધર્મ રત્ન પ્રકરણ
એકદા કાર્તિક માસીએ સેલકસૂરિ સિનગ્ધ અને મધુર ભેજનને આહાર કરી તથા મદિરાનું અધિક પાન કરી સર્વ શરીરને ઢાંકી સૂઈ ગયા હતા. તે વખતે પંથક સાધુએ આવશ્યક (પ્રતિકમણી કરી વિનય અને નયમાં નિપુણ હોવાથી ખામણાને નિમિતે મસ્તકવડે ગરના ચરણને સ્પર્શ કર્યો. તે સ્પર્શથી જાગીને કેપ પામેલા રાજર્ષિ બેલ્યા કે–“અત્યારે આ કો નિર્લજજ મારા પગને સ્પર્શ કરો મારી નિદ્રામાં વિન્ન કરે છે?” આ પ્રમાણે ગુરૂને કેપ પામેલા જોઈ સંવેગી પંથક મુનિ બોલ્યા કે-“હે પૂજ્ય! માસીના ખામણાને માટે મેં આપને દુઃખી કર્યા છે. તે આ એક મારે અપરાધ ક્ષમા કરે. હવે ફરી આ પ્રમાણે નહીં કરું. કારણ કે જગતમાં ઉત્તમ પુરુષે ક્ષમાશીલજ હોય છે.” આ પ્રમાણે પંથકની મધુર વાણું સાંભળતાં જ સૂર્યોદય થતાં અંધકારની જેમ સૂરિનું અજ્ઞાન દૂર નાસી ગયું. તેથી ચિરકાળ સુધી પોતાના આત્માની નિંદા કરી સંયમમાં ઉદ્યમવંત થઈ સૂરિ ચિત્તના શુદ્ધ પરિણામથી પંથકને વારંવાર ખમાવવા લાગ્યા. પછી બીજે દિવસે રાજાની રજા લઈ સૂરિ તથા પંથક સેલકપુરમાંથી નીકળી ઉગ્ર વિહારે વિચરવા લાગ્યા. તે વૃત્તાંત જાણે બીજા સર્વ મંત્રી મુનિએ પણ ગુરૂ પાસે આવ્યા. પછી ચિરકાળ સુધી વિધિ પૂર્વક પૃથ્વી પર વિહાર કરી તે સર્વે સિદ્ધાચળ ઉપર ગયા, ત્યાં થાવ
ચાપુત્રની જેમ અનશન કરી સર્વ કર્મને ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી તે સર્વે સિદ્ધિ પદ પામ્યા. આ કથાને સાર એ છે જે-મૂળ ગુણે જેના શુદ્ધ હેય એવા ગુરૂને ગીતાર્થોએ મૂકવા નહીં, અને સુસાધુ પંથકની જેમ ગુરૂને સમ્યક્ પ્રકારે અનુસરવા.
ઈતિ સેલક રાજર્ષિ કથા.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૩૯ )
ગુરૂના બહુમાન કરવાથી ઉપજતા ગુણા. એ પ્રમાણે કરવાથી સાધુને જે ગુણ થાય છે તે કહે છે.
एवं गुरुबमाणो, कयन्नुया सलगच्छगुणबुड्डी | अवस्था परिहारो, हुति गुणा एवमाईया ।। १३३ ।।
મૂલાધ—એમ કરવાથી ગુરૂનું મહુમાન, કૃતજ્ઞપણું, સમગ્ર ગચ્છમાં ગુણની વૃદ્ધિ અને અનવસ્થા દાષના નાશ એ વિગેરે ગુણે
થાય છે.
ટીકા”—આ પ્રમાણે ગુરૂને નહીં ખેડતા તથા સન્માર્ગોમાં ઉદ્યમ કરાવતા મુનિએ ગુરૂનું બહુમાન કર્યું. કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે-ગુરૂ એ પ્રકારના છે–સામાન્ય ગુરૂ ૧ અને પરમગુરૂ ૨. તેમાં જે વર્તમાન કાળે જે આચાર્યાદિક ગુરૂ છે તે અન ંતર સામાન્ય ગુરૂ કહેવાયછે, અને અનંતર ગુરૂની પહેલાના, તેની પહેલાના, તેની પહે લાના ઇત્યાદિક વિચારીયે તે સુધર્માં સ્વામી સુધી અનેક પ્રકારના જે પર પર ગુરૂ છે તે પણ સામાન્ય ગુરૂ કહેવાય છે, તથા જે ભગવાન તીર્થંકર છે તે પરમ ગુરૂ કહેવાય છે. તેથી કરીને અનંતર ગુરૂનુ અહુમાન કરવાથી તે ગુરૂને જેણે સ્થાપન કર્યાં છે તેનું બહુમાન કરેલું કહેવાય છે, અને તેના બહુમાને કરીને તેનો પૂર્વના ગુરૂનું બહુમાન કર્યું' કહેવાય છે, એ રીતે પૂર્વ ગુરૂને ગણતાં છેવટ ગણધરને વિષે અહુમાન કર્યું કહેવાય છે. અને તેથી કરીને ગણુધરને પૂજવા લાયક ભગવાન પરમ ગુરૂ શ્રીતીર્થંકરને વિષે પણ બહુમાન કર્યું. કહેવાય છે. એજ કારણ માટે પરમ ગુરૂએ ( તીર્થ કરે) કહ્યું છે કે—“ જે ગુરૂનુ' બહુમાન કરે છે,, તે મારૂં બહુમાન કરે છે, અને જે મારૂ અહુમાન કરે છે તે ગુરૂનુ બહુમાન કરે છે. ’' આ પ્રમાણે અનેક પ્રકા રના ગુરૂનું બહુમાન કરેલુ' કહેવાય છે. તથા કૃતજ્ઞતા આરાયેલી કહે. વાય છે. આ કૃતજ્ઞતા રૂપી પુરૂષના ગુણુ લાકમાં પણ પ્રધાન કહેવાય છે. કહ્યું છે કે—“ આ પૃથ્વી એ પુરૂષને ધારણ કરો. અથવા
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. બે પુરૂએ આ પૃથ્વી ધારણ કરી છે. તે એ કે પરના ઉપકાર કરવામાં જેની મતિ રહેલી છે, તથા જે કરેલા ઉપકારને વિસરી જ નથી.” તેમજ લોકોત્તર જે એકવીશ ગુણે કહ્યા છે, તેમાં પણ આ ગુણ ગુણ જ છે. તથા ગુરૂને નહીં મૂકનારાએ સમગ્ર ગચ્છના ગુણેની વૃદ્ધિ કરી કહેવાય છે. કેમકે ગુરૂ આજ્ઞામાં વતતા ગચ્છના જ્ઞાનાદિક ગુણેને વધારે જ છે. જે કદાચ તે શિષ્યને ભણાવ્યા, ગણાવ્યા અને ભાત પાણીથી પોષણ ક્ય, અને પછી પાંખ આવેલા હંસની જેમ તેઓ સર્વ દિશામાં ફરવા લાગે તો તેઓને ખલુક જેવા જાણ માત્ર તેમને શિખવતા નથી એટલું જ નહીં પણ તેમને કાલિકાચાર્યની જેમ ત્યાગ કરી દે છે. તથા ગુરૂને નહીં મૂકનાર સાધુએ અનવસ્થા એટલે મર્યાદાની હાનિ, તેનો પરિહાર-નાશ કર્યો કહેવાય છે. (મર્યાદા પાળી કહેવાય છે) અભિપ્રાય એ છે જે-જે સાધુ અપષવાળા એક ગુરૂને છેડી દે છે, તે સાધુને બીજા ગુરૂઓ રાખતા નથી. કેમકે તેવા સૂક્ષ્મ દોષ કેઈથી દૂર થઈ શક્તા નથી. કદાચ બીજા ગુરૂએ તેને રાખ્યો તે તે જ સ્થિર થઈને રહેશે નહીં. તેથી તે છેવટ એકલો જ રહેશે. હવે તેને સ્વેચ્છાચારી અને સુખી જોઈ બીજા બીજા સાધુ પણ તેવું જ અંગીકાર કરશે. આવા પ્રકારની જે અનવસ્થા-અમર્યાદા તે ગુરૂની સેવા કરનારે ત્યાગ કરી કહેવાય છે. એ વિગેરે બીજા પણ ગુરૂ, ગ્લાન, બાળ અને વૃદ્ધાદિકને વિનય, વૈયાવચ્ચ કરવી વિગેરે અને સૂત્રાર્થ આગમનું સ્મરણ વિગેરે ઘણુ ગુણે થાય છે. ૧૩૩
તે પ્રમાણે ન કરવાથી શું થાય? તે કહે છે –
इहरा वुत्तगुणाणं, विवजत्रो तह य अत्तउक्करिसो । अप्पच्चो लणाणं, बोहिविघायाइणो दोसा ॥ १३४ ॥
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂનું બહુમાન નહિં કરવાથી થતાં . (ર) મૂલાઈ–અન્યથા કહેલા ગુણેને અભાવ, પિતાનો ઉત્કર્ષ લકને અવિશ્વાસ અને બધિને વિઘાત વિગેરે દોષ થાય છે.
ટીકાઈ–ઈતરથી એટલે જે ગુરૂને ત્યાગ કરે તે કહેલા ગુણેને એટલે ઉપર ગણવેલા ગુરૂ બહુમાન વિગેરે ગુણેને વિપર્યય એટલે અભાવ અથવા વિપરીત એટલે અબહુમાન અને અકૃતજ્ઞતાદિક દેશે થાય છે. તથા આ કર્ષ એટલે પિતામાં ઉત્તમપણને અભિમાન કે જે અનર્થની પરંપરાનું કારણ છે તે ગુરૂકુળને વાસ તજનારાને પ્રાપ્ત થાય છે. તથા સાધુ ઉપર લેકેને અવિશ્વાસ થાય છે એટલે કે આ સાધુઓ પરસ્પર ભિન્ન છે, અને એક બીજાની ક્રિયાને દૂષિત કહે છે, તે તેઓમાં સત્યવાદી કેણ? અને અસત્યવાદી કોણ છે? તે જણાતું નથી, એ રીતે અવિશ્વાસ થાય છે. અવિશ્વાસ થવાથી શે દેષ? તે કહે છે-બેધિને વિવાત એટલે તે અવિશ્વાસીઓને પરભવમાં જિનધર્મની પ્રાપ્તિનો અભાવ થાય છે, અને તેના નિમિત્તભૂત સાધુને પણ બેધિની પ્રાપ્તિ થતી નથી. આદિ શબ્દ છે માટે સમકિતની સન્મુખ થયેલા તથા ચારિત્રની સન્મુખ થયેલાના ભાવને નાશ થાય છે. ગુરૂને ત્યાગ કરનારને આ સર્વે દે થ ય છે. ૧૩૪.
અહીં કોઈ શંકા કરે કે–પહેલાં ક્રિયાને વિષે અપ્રમાદ રૂપ ચારિત્રનું લિંગ કહ્યું હતું, અને હમણાં તે એમ કહો છો કે ગુરૂ પ્રમાદવાળા હોય તો પણ તે ચારિત્રવાળા જ છે તેથી તેને છોડવા નહીં, તે પૂર્વાપરને વિધ કેમ ન આવ્યા? ગુરૂ જવાબ આપે છે કે–ખરી વાત છે. પરંતુ ચારિત્રનું લિંગ જે અપ્રમાદ કહ્યો છે તે તેના અવિનાભાવિપણાએ કરીને કહ્યું છે. જેમ અગ્નિનું લિંગ ધુમાડે છે તે તેને અવિનાભાવી છે તેથી કદાચ કોઈ ઠેકાણે ઈધન બળી ગયા હોય તે ધુમાડા વિનાને પણ અગ્નિ જેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે કઈ ઠેકાણે પ્રમાદીને પણ ચારિત્ર હોઈ શકે છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૨ )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
તે વિષે જ કહે છે.—
बकुसकुसीला तित्थं, दोसलवा तेसु नियमसंभविणो । जड़ तेहिं वजणिजो, अवणिजो तो नत्थि ॥ १३५ ॥ મૂલા —મકુસ અને કુશીળ એ તી કહેવાય છે, તેઓમાં દોષના લેશે। અવશ્ય સભવે છે. જો તેવા દેાષલવાથી યતિ વર્જવા ચેાગ્ય હાય તા ન વ વા યાગ્ય કાઈ પણ નહિ થાય. સર્વે વવા ચેાગ્ય જ થશે.
ટીકા—આ જિનશાસનમાં સાધુએ પાંચ પ્રકારના છે-પુલાક ૧, અકુશ ૨, કુશીળ ૩, નિત્ર થ ૪ અને સ્નાતક ૫, તેમાં નિ થ અને સ્નાતક નિયમે કરીને અપ્રમાદીજ હાય છે. પરંતુ તે કદાચિત જ હાય છે, કેમકે તેઓ શ્રેણિપર આરૂઢ થતાં અને કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ વખતે જ હાય છે, તેથી તેઓ તીર્થ ના પ્રવાહનુ કારણ નથી. તથા પુલાક પણ કાઇ વખતજ એટલે પુલાક નામની લબ્ધિ પ્રાપ્ત થાય ત્યારેજ સ‘ભવે છે. આ વાતને મનમાં રાખી કહે છે કેઅકુશ અને કુશીળ એ તીર્થ છે. તેમાં અકુશ શરીર અને ઉપકરણની વિભૂષા કરનારા હાય છે. કહ્યું છે કે—‹ ઉપકરણ અને દેહને સાફ રાખનારા, નિર તર ઋદ્ધિ, યશ અને ત્રણે ગારવને આશ્રિત થયેલા, ઘણા સમળ ચારિત્રીઓવાળા સાધુઓના પરિવારવાળા અને છેદ પ્રાયશ્ચિત્તને યાગ્ય એવા સાધુઓને બકુશ કહ્યા છે.” તથા જે અતિચાર સહિત જ્ઞાનાદિક ગુણવાળા હાય તે કુશીળ કહ્યા છે. તે વિષે કહ્યું છે કે- આસેવના કુશીળ અને કષાય કુશીળ એ એ પ્રકારના કુશીળ હેાય છે. વળી તે બન્નેના પાંચ પાંચ પ્રકાર છે–જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ, અને યથાસૂક્ષ્મ. તેમાં જ્ઞાનાદિકવડે જે આજીવિકા કરે તે જ્ઞાનાદિક કુશીળ જાણવા, અને આ તપસ્વી છે એમ પ્રશંસા સાંભળી જે ખુશી થાય તે યથાસૂક્ષ્મ કુશીળ કહેવાય છે.’” આ મકુશ અને કુશીળ એ એ પ્રકારના
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
બકુલ કુશલાદિ સ્વરૂપ.
(૨૪૩) સાધુઓ જ સર્વ તીર્થકરોના તીર્થને પ્રવર્તાવનારા સંભવે છે. કેમકે બીજા વિકલવાળા સાધુઓને સવ દાકાળે અભાવ હોય છે. તેથી તે બકુશ અને કુશળ સાધુઓને વિષે દોષલ એટલે સૂક્ષ્મ દે અવશ્ય સંભવે છે. કારણ કે તેમને અંતમુહૂર્તના પ્રમાણવાળા પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત એ બે ગુણસ્થાનક હોય છે. તેથી જ્યારે તેઓ પ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે વર્તતા હોય ત્યારે તેઓ પ્રમાદી છતાં ચારિત્રવાન જ છે, કેમકે જ્યાં સુધી સાતમાં પ્રાયશ્ચિત્તને લાયક અપરાધ કર્યો હોય ત્યાં સુધી તે ચારિત્રીજ હોય છે, ત્યારપછી તે ચારિત્ર રહિત થાય છે. કહ્યું છે કે“જ્યાં સુધી છેદ પ્રાયશ્ચિત્ત આવે ત્યાં સુધી એકે વ્રતને તેણે ઓળંગ્યું -ભાંગ્યું નથી એમ જાણવું, અને જેણે એક પણ વ્રત ઓળંગ્યું હોય તેણે પાંચે વ્રત ઓળંગ્યાં છે એમ જાણવું. તેને મૂળ પ્રાયશ્ચિત્ત છે.” આથી કરીને જ કેટલાક પાસત્કાદિકનું પણ ચારિત્ર ઈચ્છેલું છે. કહ્યું છે કે-“જે અમ્યુસ્થિત થયેલા પાસસ્થાદિકને મૂળ વિગેરે પ્રાયશ્ચિત્તો કહેલાં છે તે જ ચારિત્ર રહિત છે. બીજા ચારિત્ર રહિત નથી.” આ પ્રમાણે બકુશ અને કુશળને વિષે અવશ્ય સૂકમ દેશે સંભવે છે. તેથી જે તે સાધુ વર્જવા ગ્યા હોય તે નહીં વજેવા ગ્ય કેઈજ નહીં રહે-સર્વ વજેવા ગ્ય થશે, અને તેથી કરીને તીર્થને પણ અભાવ પ્રાપ્ત થશે. ૧૩૫.
આ ઉપદેશનું ફળ કહે છે –
इय भावियपरमत्था, मज्झत्था नियगुरुं न मुंचंति । सव्वगुणसंपोगं, अप्पाणंमि वि अपेच्छता ॥ १३६ ॥
મૂલાઈ–આ પ્રમાણે પરમાર્થને જાણનારા મધ્યસ્થી પોતાના ગુરૂને મૂકતા નથી, કારણ કે તેઓ પોતાને વિષે પણ સર્વગુણની સામગ્રી જોતા નથી.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૨૪૪)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ.
ટીકાથ–આ પ્રમાણે એટલે પૂર્વે કહેલા પ્રકારે જેઓએ પરમાર્થ એટલે યથાવસ્થિત પક્ષ ભાવ્યો છે એટલે મનમાં પરિણમાવ્યા છે એવા મધ્યસ્થ એટલે કદાગ્રહથી દૂષિત નહીં થયેલા સાધુઓ પિતાના ગુરૂને એટલે પોતાના ધર્માચાર્યને મૂકતા નથી-ત્યાગ કરતા નથી. કેમકે તેઓ પોતાને વિષે પણ સર્વ ગુણના સંપ્રગને એટલે સામગ્રીને જેતા નથી, અહીં ભાવાર્થ એ છે જે-મધ્યસ્થ બુદ્ધિમાન સાધુ આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે કે-“ જે પ્રમાણે આગમમાં કહ્યું છે તે પ્રમાણે કરવું દુષ્કર છે, અને યથાકત વાદને વિષે રહેલા એટલે શાસ્ત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે જ કરવું એવું માનનારા સીદાય છે. માટે શક્તિ પ્રમાણે ચારિત્રની શુદ્ધિ કરવી એજ નિયત માર્ગ છે.” આ મારા ગુરૂ પણ ઉત્સર્ગ તથા અપવાદ માર્ગને જાણે છે, શક્તિ પ્રમાણે ક્રિયા કરે છે, શદ્ધ માર્ગને ઉપદેશ આપે છે, સદ્દભાવની તુલના કરે છે, ઉત્કૃષ્ટ કષ્ટ કરનારની સ્તુતિ કરે છે, અને જ્ઞાનીઓને સહાય કરે છે, માટે પૂજાનું સ્થાન છે. કહ્યું છે કે-“હાલમાં કાળના દેષને લીધે શરીર તુચ્છ છે, છેલું સંઘયણ છે અને ઉત્તમ વીર્ય નથી, તે પણ મુનીદ્રો ધર્મને માટે ઉદ્યમ કરી રહ્યા છે, તે વિદ્વાનેને પૂજવા લાયક કેમ ન હોય?” તેથી આ અત્યંત ઉપકારી ગુરૂની હું આદરથી સેવા કરું. આગમમાં કહ્યું છે કે-“જેમ યજ્ઞ કરનાર વિવિધ પ્રકારની આહુતિ અને મંત્રના પદેથી અભિષેક કરેલા અગ્નિને નમે છે, તેમ મનુષ્ય અનંત જ્ઞાન પામ્યા છતાં પણ આચાર્યને સેવવા જોઈએ. જેની પાસે હું ધર્મના પદો શીખ્યો છુંતેની પાસે મારે મન, વચન અને કાયાવડે નિરંતર વિનય કર જોઈયે, મસ્તકવડે સત્કાર કરવો જોઈયે અને બે હાથ જોડવા જોઈયે.” આ પ્રમાણે આગમના બહુમાનથી પિતાના ગુરૂને સમ્યક પ્રકારે આરાધે છે. ૧૩૬.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂની અવગણના કરનાર તે પાપ શ્રમણ.
(૨૪૫)
વળી ગુરૂનો ત્યાગ કરનાર સાધુ અવશય ગુરૂની અવજ્ઞા કરે છે, અને તેથી કરીને તે અનર્થને પામે છે, તે
આગમનું સ્મરણ કરાવવા પૂર્વક દેખાડે છે.
एयं अवमनंतो, वुत्तो सुत्तमि पावसमणो त्ति । महमोहबंधगोवि य, खिसंतो अपडितप्पंतो ॥ १३७ ॥
મૂલાઈ–આ ગુરૂની અવગણના કરનારને સૂત્રમાં પાપભ્રમણ કહ્યો છે. તથા ગુરૂની ખીંસા કરનાર અને અનાદર કરનાર સાધુ મહમેહને પણ બાંધે છે.
ટીકા–આ ગુરૂની અવગણના કરનાર એટલે હલના કરનાર સાધુ સૂત્રમાં એટલે સિદ્ધાંતમાં પાપશ્રમણ એટલે કુત્સિત સાધુ કહો છે. તે સૂત્ર આ પ્રમાણે છે-“જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયે સૂગ અને વિનય શીખવ્યા છે, તેમની જ ખીંસા હીલના કરનાર બાળ-મૂખ પાપશ્રમણ કહેવાય છે. આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની જે સમ્યક્ પ્રકારે સેવા ન કરે, પૂજા ન કરે, અને સ્તબ્ધ થઈને રહે તે પાપશ્રમણ કહેવાય છે.” તથા ગુરૂની ખીંસા-નિંદા કરતો અને તેમની વૈયાવૃત્યાદિક કરવામાં
અનાદર કરતા સાધુ મહામહનો બંધક પણ થાય છે એટલે અત્યં મિથ્યાત્વને ઉપાર્જન કરનાર પણ થાય છે. અપિ શબ્દ બીજ સૂત્રને સૂચવે છે. તે બીજું સૂત્ર આવશ્યકમાં મેહનીયનાં ત્રીશ સ્થાનકોમાં કહેવું છે કે-“જે મંદબુદ્ધિ આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયની ખીંસા કરે છે તથા જ્ઞાની એવા તેમની સમ્યક્ પ્રકારે સેવા કરતા નથી, તે મહામોહને બાંધે છે. ૧૩૭.
અહીં કેઈ પ્રશ્ન કરે કે-ગુરૂની શક્તિ ન હોય અને શિષ્ય તેને કરતાં અધિક તપ કરે છે તે યોગ્ય છે કે અયોગ્ય છે? કેમકે તેમ કરવાથી ગુરૂની લઘુતા પ્રાપ્ત થાય છે. આનો જવાબ એ છે જે-ગુરૂની
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૬)
ધમ રત્ન પ્રકરણ સમીપે રહીને અધિક તપ કરે તો તે ગુરૂના જમૈરવનું કારણ છેવાથી યોગ્ય જ છે. કેમકે શિષ્ય સદાચારી હોય તે ગુરૂનો યશ વધે જ છે, જેમાં પુત્ર સારે હોય તો પિતાને યશ વધેજ છે.
પરંતसविसेसं पि जयंतो, तेसिमवन विवजए सम्म । तो दंसणसोहीओ, सुद्धं चरणं लहा साहू ॥ १३८ ।।
મૂલાઈ–વિશેષ પ્રકારે પણ યતના કરતો ભાવસાધુ તે ગુરૂની અવજ્ઞાને સમ્ય પ્રકારે વજે છે, અને તેથી કરીને દર્શનની શુદ્ધિને લીધે તે ભાવ સાધુ શુદ્ધ ચારિત્રને પામે છે. - ટીકાથ–સવિશેષ એટલે અત્યંત શેભન, અપશબ્દ છે માટે સમાન પણું, શું મારાથી પણ આ અધિક કરે છે ? એવી ભાવનાએ કરીને યતના કરતે એટલે સદનુષ્ઠાનમાં ઉદ્યમ કરતા શુદ્ધ પરિણામવાળો ભાવ સાધુ તે ગુરૂજનેની અવજ્ઞાને એટલે અલ્પત્થાન વિગેરે ન કરવું તેને વજે છે એટલે અવજ્ઞા કરતું નથી, અને તેથી કરીને દર્શનશુદ્ધિને લીધે તે ભાવમુનિ શુદ્ધ એટલે કલંક રહિત ચારિત્રને પામે છે. અહીં આ ભાવાર્થ છે-જ્ઞાન અને ચારિત્રનું કારણ સમક્તિ છે. તે વિષે આગમમાં કહ્યું છે કે-“દશન રહિતને જ્ઞાન હતું નથી, જ્ઞાન વિના ચારિત્રગુણ હોતા નથી, ગુણ વિના મોક્ષ નથી, અને મેક્ષ રહિતને નિર્વાણ સુખ નથી.” અને તે સમકિત ગુરૂનું બહુમાન કરનારને જ હોય છે. તેથી દુષ્કર કિયા કરનારે પણ તેમની અવજ્ઞા કરવી નહિ. પણ તેની આજ્ઞામાં જ રહેવું કહ્યું છે. કે-“ગુરૂની આજ્ઞામાં નહીં રહેલા સાધુ જે કદાચ છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, ચાર ઉપવાસ, પાંચ ઉપવાસ, પંદર ઉપવાસ કે માસના ઉપવાસ કરતા હોય તો પણ અનંત સ સારી થાય છે.” ૧૩૮.
– આ ––
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવસાધુના લિંગાની સમાપ્તિ તથા કુળદર્શીન. ( ૨૪૭) હવે સાધના લિંગની સમાપ્તિ તથા તેના ફળને કહે છે,
इय सत्तलक्खणधरो, होइ चरित्ती त य नियमेण । कल्लाण परंपरलाभजोग लहइ सिवसोक्खं ।। १३९ ।।
મૂલા—આ પ્રમાણે સાત લક્ષણને ધારણ કરનાર ચારિત્રી હાય છે, અને તેજ અવશ્ય કલ્યાણની પરંપરાના લાભના સંબંધથી શિવસુખને મેળવે છે.
ટીકા - —આ પ્રમાણે પૂર્વે દેખાડેલા સાત લક્ષણાને ધારણ કર નાર ચારિત્રી–ભાવસાધુ થાય છે. અને તેજ અવશ્ય ઉત્તમ દેવ અને મનુષ્યપણારૂપ કલ્યાણની પરંપરાની પ્રાપ્તિના યાગથી–સ ંબંધથી શિવ સુખને એટલે મેાક્ષના સુખને મેળવે છે. ૧૩૯
~~~~
શ્રાવક અને સાધુના સંબંધથી એ પ્રકારનું ધર્મરત્ન કહ્યું. હવે કાણુ અને કેવા મનુષ્ય આ કરી શકે ? તે કહે છે—
दुविहंपि धम्मरयणं, तरह नरो घेत्तुमविगलं सो उ । जस्से गवी सगुणरयण-संपया सुत्थिया अस्थि ।। १४० ॥
મૂલા—જેને એકવીશગુણ રૂપી રત્નની સપત્તિ સુસ્થિર છે, તે જ મનુષ્ય આ બન્ને પ્રકારના ધ રત્નને સંપૂર્ણ મેળવી શકે છે.
ટીકા—એ પ્રકારનું પણુ, અપિ શબ્દ છે માટે એક પ્રકારનુ જ નહીં એમ જાણવું, આ ધરત્ન સપૂર્ણ રીતે, તે જ નર એટલે જાતિના નિર્દેશ હાવાથી નરની જાતિવાળા જતુ, માત્ર પુરૂષજ નહીં,
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
(ર૪૮)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ ગ્રહણ કરવાને તરસ એટલે ધાતુના અનેક અર્થ હોવાથી શક્તિમાન થાય છે. અહીં તુ શબ્દને નિશ્ચય અર્થ છે. તે નર કે? તે કહે છેજે મનુષ્યને એકવીશ ગુણ રૂપી રત્નની સંપત્તિ વિગેરે પ્રતિપાદન કરેલી વિશેષણેની વિભૂતિ સુસ્થિત એટલે કુબેધાદિથી દૂષિત નહીં થવાથી ઉપદ્રવ રહિત સ્થિર હોય છે. અહીં કેઈ શંકા કરે કે-પ્રથમ એકવીશ ગુણની સંપત્તિવાળે ધર્મરત્નને છે એમ કહ્યું જ હતું, તે અહીં ફરીથી કેમ કહ્યું? જવાબ-ખરૂં છે. પરંતુ પ્રથમ માત્ર - ગ્યતાજ કહી હતી, જેમકે બાલ્યાવસ્થામાં વર્તતે રાજપુત્ર રાજ્યને યેગ્ય છે એમ કહેવાય છે. હમણા તે તેને કરવાની શક્તિ પણ કહેવાય છે, જેમ યુવાન થયેલા રાજપુત્ર આટલું રાજ્ય ચલાવવાને શક્તિમાન છે એમ કહેવાય છે. ૧૪૦
– – આ પ્રમાણે હોવાથી વિશેષ કરીને પૂર્વાચાર્યોની લાધા
કરે છે –
ता सुष्टु इमं भणियं, पुवायरिएहिं परहियरएहिं । इगवीसगुणोवेश्रो, जोगो सइ धम्मरयणस्स ॥ १४१॥
મૂલાથ–તેથી કરીને એકવીશ ગુણેએ યુક્ત એ મનુષ્ય સદા ધર્મરત્નને ગ્યા છે, એમ પરના હિતમાં આસકત થયેલા પૂવચાર્યોએ સારું કહ્યું છે.
ટીકાથ–-જેથી કરીને આ ગુણાએ કરીને યુક્ત માણસ ધર્મ કરવા શક્તિમાન છે તેથી કરીને અન્ય જનને ઉપકાર કરવામાં તત્પર થયેલા પૂર્વના આચાર્યોએ આ સારૂં કહ્યું છે. શું તે? કે-એકવીશ ગુણેએ કરીને સહિત એવો પ્રાણી હમેશાં ધર્મરત્નને યેગ્ય છે. ૧૪૧
–
–
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથકર્તા મહાત્માને ગ્રંથ રચવાને હેતુ
(ર૪૯)
હવે ચાલતા પ્રકરણના અર્થનો અનુવાદ કરવા પૂર્વક ઉપસંહારની બે ગાથાઓ કહે છે...
धम्मरयणोच्चियाणं, देसचरित्तीण तह चरित्तीणं । लिंगाई जाई समए, भणियाई मुणियतत्तेहिं ॥ १४२ ॥ तेसि इमो भावत्थो, नियमइविभवाणुसारओ भणियो। सपराणुग्गहहेउं, समासो संतिसूरीहिं ॥ १४३ ॥
મૂલાથ–ધર્મરત્નને ઉચિત એવા દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિવાળાનાં જે લિંગે તત્વજ્ઞાનીઓએ સિદ્ધાંતમાં કહ્યાં છે. તેને આ ભાવાર્થ શાંતિસૂરીએ સ્વપરના અનુગ્રહના હેતુથી પોતાની મતિના વૈભવને અનુસરે સંક્ષેપથી કહ્યો છે.
ટીકાઈ–ઉપર કહ્યા પ્રમાણે ધર્મરત્નને યોગ્ય એવા દેશચારિત્રી એટલે દેશવિરતિવાળા અને ચારિત્રી એટલે સર્વવિરતિવાળાનાં જે લિંગે સમયમાં એટલે સિદ્ધાંતમાં મુનિતતોએ એટલે સિદ્ધાન્તના સભાવને જાણનારાઓએ કહ્યાં છે, તેમને આ-ઉપર કહેલો ભાવાર્થ -તાત્પર્યાર્થી પોતાની મતિના વિભવને અનુસારે એટલે પિતાની બુદ્ધિસંપદાને અનુસારે કહ્યો છે એટલે કે સિદ્ધાંતરૂપી સમુદ્રને પાર પામવે અશકય છે તેથી જેટલું મેં જાણ્યું છે તેટલું જ કહ્યું છે. શા માટે આટલો પ્રયાસ કરવો પડયો ? તે ઉપર કહે છે કે–પિતાનો અને પરને અનુગ્રહ એટલે જે ઉપકાર, તે જ જે કહેવાનું કારણ છે તે સ્વપર અનુગ્રહના કારણથી. તે અનુગ્રહ પણ આગમથીજ થઈ શકે તેમ છે એમ જે કઈ શંકા કરે તે કહે છે કે-નહીં. કેમકે આગમમાં કેઈક અર્થ કયાંઈક કહ્યો છે, અને કેઈક અર્થ કયાંઈક કહ્યો છે તેથી તેને અલપ આયુષ્યવાળા અને અ૫ બુદ્ધિવાળા આ યુગના મનુષ્ય જાણવાને સમર્થ નથી; એમ વિચારી સંક્ષેપથી એટલે નાના ગ્રંથ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૫૦)
ધર્મરત્ન પ્રકરણ. કરીને અહીં કહેલો છે. કેણે શાંતિપ્રધાન એટલે મધ્યસ્થ અને સ્વસ્થ ચિત્તવાળા સૂરિઓએ એટલે આચાર્યોએ અર્થાત શાંતિસૂરી નામના આચાર્ય કહ્યો છે. ૧૪૨-૧૪૩
હવે શિષ્યો આના અથ થાય તેને માટે આ શાસ્ત્રાર્થના
જ્ઞાનનું ફળ બતાવે છે –
जो परिभावह एयं, सम्म सिद्धतगम्भजुत्तीहि । सो मुत्तिमग्गलग्गो, कुग्गहगत्तेसु न हु पडइ ॥ १४४ ॥
મૂલાઈ જે આને સમ્યક પ્રકારે સિદ્ધાંતને અનુસરતી યુક્તિવડે વિચારે છે, તે મુક્તિમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થઈને કપ્રહ રૂપી ખાડામાં પડતો નથી.
ટીકાર્ય–જે કઈ લઘુકમી આ પૂર્વે કહેલા ધર્મલિંગના રહસ્યને સમ્યફ એટલે મધ્યસ્થપણુએ કરીને સિદ્ધાંતગર્ભ એટલે આગમના સારવાળી યુતિથી સારી રીતે વિચારે છે, તે પ્રાણુ મુક્તિ માર્ગમાં એટલે મોક્ષનગરના માર્ગમાં લગ્ન એટલે જવા પ્રવૃત્ત થઈને કુગ્રહરૂપી એટલે આ દુષમકાળમાં થનારા મતિના મેહરૂપી ખાડાએમાં એટલે ગતિને વિઘાત કરવાનું કારણરૂપ હોવાથી તથા અનથને ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી કુગતિરૂપ ખાડામાં નથી જ પડતા. અહીં હશબ્દને નિશ્ચય અર્થ છે. તેથી કરીને જ સુખે કરીને સન્માન ગે જાય છે. ૧૪
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનતર, પર ંપર ફળદર્શીન.
( ૨૫૧ )
આ પ્રકરણના અને વિચાર કરવાનું અનતર ફળ કહ્યું. હવે પર પર ફળ બતાવેછે.—
इय धम्मरयणपगरण - मणुदियहं जे मम्मि भार्वेति । ते गलियकलिलंका, नेव्वाणसुहाई पावेंति । १४५ ।।
મૂલા-આ પ્રમાણે ધર્મરત્ન પ્રકરણને હુમેશાં જેઆ પેાતાના મનમાં વિચારે છે, તેઓ પાષષક રહિત થઇ મેાક્ષનાં સુખા પામે છે.
ટીકા — શબ્દ પ્રાકૃત ભાષામાં વૃત્તિ ને બદલે વપરાય છે. આ પ્રમાણે હમણાં કહેલા ધરત્નને પ્રતિપાદન કરનાર પ્રકરણનેશાસ્ત્રને પ્રતિદિન એટલે હંમેશાં, ઉપલક્ષણથી દરેક સ ંધ્યાએ. તથા દરેક પ્રહરે જે કાઇ આસન્ન મુક્તિગામી મનમાં ભાવે છે એટલે વિવેક પૂર્વક વિચારે છે, તેઓ જીભ, શુભતર અધ્યવસાયને ભજનારા, ગલિત એટલે દૂર થયા છે કલિલપક એટલે પાપમળના સમૂહ જેનાથી એવા છતા નિર્વાંણુનાં સુખાને પામે છે. તે સુખા કેવાં હાય છે ? તે કહે છે. ૮ અવ્યાબાધ એવા મેાક્ષને પામેલા સિદ્ધોના જીવાને જે સુખ છે, તે સુખ મનુષ્યાને કે દેવાને પણ નથી. જેમ કેાઇ એક વનવાસી ભિન્ન ઘણા પ્રકારના નગરના ગુણ્ણાને જાણતા છતાં પણ તે વનમાં ( ખીજા સિદ્ઘોની પાસે) ઉપમા આપી શકાય તેવી વસ્તુ નહીં હાવાને લીધે કહી શકતા નથી. એ જ પ્રમાણે સિદ્ધોનુ સુખ અનુપમ છે. તેની ઉપમા છે જ નહીં. તેા પણ કાંઇક વિશેષે કરીને તેનુ સાદશ્ય કહુ છુ', તે તમે સાંભળેા. તે આ પ્રમાણે—
કાઇ પુરૂષ વેણુ, વીણા અને મૃદ ંગાકિના નાદ સહિત મનેહર અને વખાણવા લાયક કામકથાના સંગીતે કરીને તન્મય થયે। હાય, ભીંત વિગેરે ઉપર ચીતરેલા નેત્રને આનંદદાયક અને વિલાસવાળાં અનેક ચિત્રવિચિત્ર રૂપો જોઇને આનંદ પામ્યા હાય, ચંદન, અગરૂ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૫ર )
ધર્મરત્ન પ્રકરણ અને કર્પરાદિકના ધૂપથી ધુપિત થઈને મને હર પુટવાસાદિક સુગંધને અત્યંત સુંઘી સ્પૃહા-ઈચ્છા રહિત થયા હોય, વિવિધ પ્રકારના ષડુરસવાળા અને ઈચ્છાથી પણ વધારે આહાર કરી, શ્રેષ્ઠ સુગંધિ શીતળ જળનું પાન કરી તથા ઉત્તમ સ્વાદવાળા તાંબૂલ વિગેરેને આસ્વાદ કરી તૃપ્ત થયો હોય, તથા કમળ રૂની તળાઈવાળા મને હર પર્યકમાં રહેલા અને અકસ્માત મેઘની ગર્જના સાંભળી અત્યંત ભય પામેલી ઈષ્ટ ભાર્યાથી ગાઢ આલિંગન કરાયેલ અથવા રતિક્રીડા કરીને ભાર્યાને આલિંગન કરી સુખે સુતા હોય, આ પુરૂષ સર્વ ઇદ્રિના વિષયની પ્રાપ્તિથી અને સર્વ બાધાની નિવૃત્તિથી ઉત્પન્ન થયેલા જે શ્રેષ્ઠ સુખને પોતાના અંતરાત્માવડે વેદે છે અનુભવે છે, તેનાથી પણ મુક્તજીને અનંતગણું સુખ છે એમ પંડિતો કહે છે. આ રીતે આગમના અર્થને વિચાર કરનારાને સંવેગના અધિકપણથી કાળ, સંઘયણ, તથાભવ્યત્વ વિગેરે સામગ્રીના વશથી પરંપરાએ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. ૧૪૫.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશસ્તિ.
( ૨પ૩)
अथ प्रशस्तिः ।
ગંભીર અર્થવાળું આ પ્રકરણ મહામૃતરૂપી સાગરમાંથી સજજનોને ઉપકાર કરવા માટે આદરપૂર્વક મેં ઉધયું છે. વળી વિવરણ ( ટીકા ) વિના આ પ્રકરણ જડ મતિવાળાઓ જાણી શકશે નહીં એમ ધારીને સુગમ અને નાની આ વૃત્તિ પણ મેં રચી છે. અસત્યની શંકા કરનાર લોક આ યુગના આચાર્યોએ કહેલા વચન ઉપર પ્રતીતિ રાખતા નથી તેથી તેમની પ્રતીતિને માટે સિદ્ધાંતનાં ઘણું સૂત્રો આ ગ્રંથમાં મેળવ્યાં છે. તેથી આ મારે માટે અપરાધ આગમનાં તત્ત્વને જાણનારાઓએ ક્ષમા કરો. કારણકે પિતાએ એકઠું કરી રક્ષણ કરી રાખેલું ધન દાનના અતિવ્યસનવાળા પુત્રો ખચે જ છે. આ પ્રકરણમાં સિદ્ધાંત વિરૂદ્ધ અથવા વ્યાકરણના નિયમ વિરૂદ્ધ કાંઈ પણ લખાયું હોય તો તે નિર્મળ જ્ઞાનવાળાઓએ શોધવું. કારણ કે અતિ ગહન વનમાં ભ્રમણ કરતા મંદદષ્ટિવાળા અને એકલા પડેલા કયા માણસને મતિ મેહ ન થાય? આ શાસ્ત્ર રચતાં મેં જે કાંઈ પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હોય તેણે કરીને હું પુણ્ય પાપથી મુકત થાઉં. સર્વ શાસ્ત્રના અર્થને કહેનારા અને વર્તમાન તીર્થના નાયક મહાત્મા શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને નમસ્કાર થાઓ.
જ
એક
મામા ભ
»
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
IF૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૦૧
--
||
-
--
:009
-06
--
-
આત્માનન્દ પ્રકાશ. જેન કોમમાં અતિ ફેલાવા સાથે પ્રખ્યાતિ પામેલું આ માસિક આ સભા તરફથી ચોવીશ વર્ષ થયા પ્રતિમાસે પ્રગટ કરવામાં આવે છે. તેમાં આવતા ધાર્મિક, વ્યવહારિક અને નૈતિક સંબંધિ ઉત્તમ લેખોથી આપણી કામમાં પ્રસિદ્ધ થતાં માસિકમાં તે પ્રથમ પંકિત ધરાવે છે. દર વર્ષે તેના ગ્રાહકેને વાંચનને બહોળો લાભ આપવા સાથે, વર્ષ પૂર્ણ થતાં પહેલાં નવીન દ્રવ્યાનુગ વિગેરેના વિષયથી ભરપૂર એક
ઉત્તમ ગ્રંથ સુંદર બાઈન્ડીંગથી અલંકૃત કરી દર વર્ષે ભેટ [ આપવામાં આવે છે. એકજ પદ્ધતિએ આવી ભેટને લાભ
દર વર્ષે આ માસિકજ આપે છે. હાલમાં તેનું બાવીશમું વર્ષ ચાલે છે. દરેક માસિક અને પેપરવાળાએ સખ્ત મેંઘવારીના સબબે લવાજમ વધાયું છતાં અમોએ સમાજને ઉદારતાથી વાંચવાને લાભ આપવા તેનું તેજ લવાજમ રાખ્યું છે અને ભેટની બુક પણ સુંદર દર વર્ષે આપવાને કમ ચાલુ રાખ્યો છે; તેથી ગ્રાહકોની સંખ્યા વધતી જાય છે, વળી ગુરૂભક્તિ નિમિત્તે નીકળતા આ માસિકની લઘુ વય છતાં ગ્રાહકેની હેળી સંખ્યા તેજ તેની ઉત્તમતાનો પુરાવો છે. વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧-૦-૦ પોસ્ટેજ ચાર આના રાખવામાં આવેલ છે. તેના પ્રમાણમાં લાભ વિશેષ છે. નફે જ્ઞાન ખાતામાં વપરાય છે, જેથી દરેક જૈન બંધુઓએ તેના ગ્રાહક થઈ અવશ્ય લાભ લેવા ચુકવું નહિં.
==
=
-00==
=
LICHICCUISICIC
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સભા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલાં ગુજરાતી ભાષાનાં પુસ્તકા,
૫-૮-૦
૧ શ્રી જૈન તત્ત્વાદ ( શાસ્ત્રી ) ૨ નવતત્ત્વને સુ ંદર આધ ૦-૧૦-૦ ×૩ દેવસીરાઇ પ્રતિક્રમણ ૪ જીવવિચાર વૃત્તિ ×૫ અજ્ઞાન તિમિર ભાસ્કર ૨-૮-૦ ૬. જૈન ધર્મ વિષયિક પ્રશ્નોત્તર
૭ જૈનતત્ત્વસાર મૂળ તથા ભાષાંતર
૮ દંડક વિચાર વૃત્તિ મૂળ. અવસૂરિ ૯ નયમાદક
૮-૮-૦
૦-૧૨-૦
૧૦ હંસવિતાદ ( શાસ્ત્રી ) ૦-૧૨-૦ ×૧૧ વિવિધ પૂજાસંગ્રહ ૧૨ કુમાર વિહાર શતક. મૂળ. અવસૂરિ અને
ભાષાંતર સાથે (શાસ્ત્રી) ૧-૮-૦ ૧૩ જૈન તત્ત્વસાર ભાષાંતર
૦-૨
૦-૪-૦
૧૪ પ્રકરણ સંગ્રહ ૧૫ નવ્વાણું પ્રકારી પૂજા અ સહિત
૦-૩-૦
૦-૬-૦
4-2-2
૦-૬-૦
-7-0
૦૮-૦
૧૬ આત્મવલ્લભસ્તવનાવલી ૦-૬-૦
-
૧૭ મેાક્ષપદ સેાપાન ×૧૮ ધર્મબિન્દુ ગ્રંથ, મૂળ
ટીકા અને ભાષાંતર સાથે ૨-૮-૦
૧૯ પ્રશ્નોત્તર પુષ્પમાળા
૦-૧૪-૦
( શાસ્ત્રી ) ×૨૦ ધ્યાનવિચાર (ગુજરાતી) ૦-૩-૦
૨૧ શ્રાવક કલ્પતરૂ
૨૨ આત્મપ્રમાધ ગ્રંથ
( શાસ્ત્રી ) ×૨૩ આત્માન્નતિ
૨૪ પ્રકરણપુષ્પમાળા પ્રથમ
પુષ્પ ૨૫ જખુસ્વામી ચરિત્ર ૨૬ જૈન ગ્રંથ ગાઇડ
( ગુજરાતી ) ૨૭ તપારત મહાદિષ ભાગ ૧–૨ તમામ તપ વિધિ સાથે
૦-૧૨-૦
×૨૮ વિવિધ પૂજાસંગ્રહ (બી. આવૃત્તિ )
× આ નીશાનીવાળા ગ્રંથા સીલી માં નથી.
9-26
૨-૮-૦
૦-૧૦૦
-7-0
0--2-0
૧-૦-૦
૧-૦-૦
૧-૪-૦
-૪-૦
૨૯ સમ્યક્ત્વ સ્તવ ×૩૦ શ્રી શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ ૨-૦-૦
૩૧ ચંપકમાળા ચરિત્ર
-૮-૦
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૨ કુમારપાળચરિત્ર(હિંદી) નથી ૩૩ શ્રી સમ્યક્રૂત્વ કામુદી,, ૧-૦-૦
૩૪ પ્રકરણ પુષ્પમાળા ખીજું રત્ન ૩૫ અનુયે ગદ્દાર સુત્ર ૩૬ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ૩૭ ગુરૂગુણ છત્રીશી
-૫-૦
૩૮ શ્રી શત્રુંજય તીર્થધામ સ્તવનાવલી ૪૩૯ શ્રી આત્મકાન્તિ પ્રકાશ ૦-૪-૦ ૪૦ જ્ઞાનામૃત કાવ્યકુંજ
(જ્ઞાનસાર અષ્ટક ગદ્ય, પદ્ય, અનુવાદ સહિત ) ૦-૧૨-૦ ૪૧ શ્રી દેવ ભક્તિમાળા
પ્રકરણ
૪૨ શ્રી ઉપદેશ સાતિકા ૪૩ સખાધ સિત્તરી ૪૪ ગુણમાળા (પંચપરમેષ્ઠિના ૧૦૮ ગુણનુ વન અનેક કથાઓ સહિત ) ૪૫ સુમુખનૃપાદિ કથા. ૪૬ શ્રી તેમનાથ ચરિત્ર. ૪૭ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર
−7-0
0-6-0
-૪-૦
-7-0
૧-૦-૦
૧-૦૦
૧-૦-૦
૧-૮-૦
૧-૦-૦
૨-૦-૦
ભાષાંતર ભા. ૧ લા.૨-૦-૦
1
૪૮ આદ–સ્રીરતા.
૪૯ શ્રી સુપાર્શ્વનાથ ચરિત્ર ભાગ ૨ જો
૫૦ દાનપ્રદીપ ભાષાંતર ૫૧ શ્રી નવપદજી પૂજા અ
સાહત
૧-૦-૦
૨-૮-૦
3-0-0
૧-૪-૦
૨-૮-૦
પર શ્રી કાવ્ય સુધાકર ૫૩. આચારાપદેશ ભાષાંતર ૦-૮-૦
૫૪ ધર્મરત્ન પ્રકરણ ભાષાંતર
=>>
× આ નીશાનીવાળા ગ્ર ંથેા સીલીકમાં નથી.
૧-૦-૦
૫૫ શ્રી કુમારપાળ પ્રતિમાધ છપાય છે.
૫૬ શ્રીધમ બીન્દુ ભાષાંતર આવૃતિ બીજી
૫૭ શ્રી પંચપ્રતિક્રમણ અ સહિત છપાયેલા જૈન ઐતિહાસિક ગ્રંથા. ( શ્રીમાન્ પ્રવૃ કુજી શ્રી કાન્તિવિજયજી ગ્રંથમાળા. ) ૧ - વિજ્ઞપ્તિ ત્રિવેણી ×ર કૃપા રસકોષ
૧-૦-૦
૧-૦-૦
×૩ શત્રુજયતિ‚દ્વાર પ્રબંધ ૧-૦-૦ ×૪ પ્રાચીન જૈન લેખ સ ંગ્રહ ભાગ ૧ લા પદ્રૌપદી સ્વયંવર નાટક - પ્રાચીન લેખ સ ંગ્રહ ભાગ -
રા
૩-૮-૦
,,
""
,
૧-૦-૦
-૪-૦
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ સારી લાઇબ્રેરી કેમ થઈ શકે ? = (આ સભાના લાઇફમેમ્બરથવાથી) ગચા દશ વર્ષમાં લાઈફ મેમ્બરેને અમારા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા ગ્રંથ ભેટ મળતાં તેઓ એક સારી લાઈબ્રેરી કરી શક્યા છે.આ લાભ કોઇ પણ જૈન શ્રીમાને કે સંસ્થાએ ભુલવાનું નથી. રીપોર્ટ અને સૂચિપત્ર મગાવી ખાત્રી કરો. લખ:શ્રી જૈન આત્માનદ સભા. : ભાવનગર. (કાઠીયાવાડ)