Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanAkendroM kA mahattva zrIcanda surAnA 'sarasa arcanArcana gaNadhara gautama ne kezIsvAmI ke eka prazna ke uttara meM batAyA sarIramAhu nAva tti, jIvo vuccai naavio| saMsAro aNNavo vutto, jaM taraMti mahesiNo // -(uttarA0 23173) isa zarIra (mAnava zarIra) ko nAva kahA gayA hai aura jIva (AtmA) nAvika (nAva ko calAne vAlA) hai| saMsAra ko sAgara kahA gayA hai| maharSi (sAdhaka) isa (saMsAra-sAgara) ko pAra kara jAte haiN| kezIsvAmI aura gautama gaNadhara donoM hI jJAnI the, cAra jJAna (mati, zrana, avadhi, manaHparyava) ke dhArI the| zarIra kA tiraskAra apanI pArasparika jJAna-carcA meM unhoMne jo gUr3ha rahasya kI bAta kahI, usa taka sAmAnyatayA hamArI dRSTi nahIM pahu~ca skii| hamane jIva kA mahattva to svIkAra kiyA, sAdhanA kA mahattva bhI hamane mAnA, kintu mokSa-sAdhanA ke sAdhana zarIra ko hamane tiraskRta sA-kara diyaa| nAvika kA mahattva svIkAra karake hama itanI gaharAI meM utarate cale gaye ki nAva (zarIra) hamArI dRSTi meM mahattvahIna ho gii| nAva kA mahattva hamane itanA hI samajhA ki chidravAlI (prassAvaNI) na ho; kintu jisa kATha se vaha nirmita huI hai, usakI aAntarika majabUtI, dRr3hatA tathA saMracanA Adi ko jAnane, samajhane kI jarUrata hI na smjhii| nAvika ke mahattva ke sAmane nAva upekSita ho gii| sAdhanA kI dRSTi se yaha mahattvapUrNa aMga kI upekSA thii| isI prakAra sAdhanA ke sAdhana isa zarIra meM andara kyA ho rahA hai ? isakI Antarika sthiti kaisI hai, isa bAta kI ora dhyAna nahIM diyaa| dhyAna dene kI bAta to bahuta dUra rahI, hamane to nava maladvAra baheM nizi vAsara carma lapeTI sohai| bhItara dekhata yA sama jaga meM aura apAvana ko hai // kahakara, zarIra ko apAvana mAnakara ise ghRNita samajha liyaa| yaha bhUla gaye ki mokSasAdhanA meM isa zarIra kA kitanA mahattva hai| zarIra ke sahayoga ke abhAva meM sAdhaka apanI sAdhanA meM eka kadama bhI nahIM bar3ha sktaa| sahI zabdoM meM, vaha sAdhanA kara hI nahIM sktaa| hamane 'mokkhasAhaNaheussa sAhudehaussa dhAraNA'-isa vAkya kI gaMbhIratA ko nahIM smjhaa| zAstroM meM zukladhyAna ke lie, mokSa-sAdhanA ke lie atyanta dRDha zarIra kI AvazyakatA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA kendroM kA mahatva / 145 batAI hai, vajra RpamanArAva saMhanana ko anivArya mAnA hai / hamane use par3hA, dekhA, jAnA aura yaha mAnakara cupa ho gaye ki isa paMcama ( kali ) kAla meM mokSa kI prApti to ho nahIM makatI / phira kyoM isa pacar3e meM par3A jAya ? 1 isa vicAradhArA kA pariNAma yaha nikalA ki zarIra aura bhI upekSita ho gayA / kAyA kAramI bana gaI / mATI kI kAyA meM hameM kahIM koI dIpaka nahIM dikhAI diyA / sAdhanA meM jyoti kyoM nahIM ? sAdhaka atyanta utkaTa bhAvanA se sAdhanA karatA hai, japa karatA hai, dhyAna karatA hai, tapa karatA hai; kintu yaha dekhakara cakita raha jAtA hai ki itane dinoM taka, varSoM taka dhyAna karane para bhI usakI sAdhanA meM camaka nahIM ghAI, tejasvitA nahIM AI sAdhanA phalavatI nahIM ho rahI hai| aura jaba yaha prAcIna purANoM meM zAstroM meM mantra jApa kI dhyAna kI mahimA par3hatA hai taba to usakA hRdaya aura bhI nirAzA se grasta ho jAtA hai / yaha sthiti kyoM prAtI hai? sAdhanA tejasvI kyoM nahIM banatI ? sAdhanA vidhi meM kyA kahIM koI bhUla raha jAtI hai ? ise eka dRSTAnta se samajheM / Apane TyUbalAiTa kA upayoga to kiyA hI hai / Apake kamare meM lagI bhI hai / aisA bhI hotA hai ki TyUba pUrI rozanI nahIM detA, usameM vidyuta kI kSINa-sI dhArA to bahatI dikhAI detI hai; kintu jo zrora jitanA prakAza use denA cAhie, utanA nahIM de rahI hai / Apane dUsarI TyUba ko dekhA, usakA prakAza pUrA hai| prApa vicAra meM par3a gaye pAvarahAusa se phula loDa A rahA hai, TyUba, coka, paTTI, holDara bAta ho gaI ? grAdi saba kucha nayA hai, phira kyA maikenika bulAyA Apane, yA svayaM apane hAtha se TyUba ko thor3A ghumAyA, phirAyA, ekadama khaTa kI halkI-sI dhvani Apake kAnoM meM AIM aura prakAza se A~kheM cuMdhiyA~ gaIM, TyUba prakAzita ho uThI, pUrA kamarA prakAza se bhara gayA, rozanI se jagamagA uThA / aba kyA huA ? prakAza ekadama kaise ho gayA ? pahale kI kSINa-sI prakAza kI dhArA eka dama kaise teja prakAza meM parivartita ho gii| bAta yaha thI ki TyUba ke donoM siroM para pItala kI dhAtu ke jo do paoNinTa hote haiM, unakA halkA sA sparza holDara ke TarminaloM se ho rahA thA, bahuta hI mAmUlI Taca (sparza) ke kAraNa kSoNa-sI vidyutadhArA TyUba meM pravAhita ho rahI thI; jaise hI Apane TyUba ko ghumAyA to TarminaloM kA paraspara gaharA sambandha banA aura TyUba meM pUrA vidyuta pravAha baha uThA / TyUba lAiTa meM jo mahattva dhAtu ke paoNinToM kA hai, sAdhanA meM vahI mahattva zarIra-sthita cetanA kendroM kA hai / jisa prakAra TyUba ke paoNinTa aura holDara ke TarminaloM kA madhya mAtra halkA sA sparza rahA, vidyuta pravAha bahuta manda rahA, usI prakAra jaba taka sAdhaka meM AtmacetanA dhArA, prApta UrjA zarIra sthita cetanA kendroM meM sAmAnya rUpa se pravAhita hotI rahegI taba taka usakI sAdhanA bhI manda rahegI aura jyoM hI cetanA kendroM tathA mrAtma-dhArA kA - Asamastha tama Atmastha mana tava ho sake Azvasta jama w
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 146 pragADha sambandha banA ki sAdhanA eka dama tejasvI bana jaayegii| zarIra meM aise caitanya-kendra aneka haiM, kintu sAmAnyatayA inakI saMkhyA 7 athavA 9 mAnI gaI hai| zarIra : zakti kA tilisma arcanArcana hamArA yaha zarIra eka bahuta bar3A tilisma hai| isameM aise-aise rahasya bhare par3e haiM ki usakI sUkSma-sI jAnakArI bhI hameM cakita kara detI hai| zarIrazAstra kI dRSTi se hamAre zarIra meM 6 nIla (6,00,00,00,00,000) kozikAe~ haiN| yadi inako lambAI meM phailA diyA jAya to saMpUrNa dharatI ko 7 bAra lapeTa legii| isI prakAra mAnava mastiSka meM bhI asaMkhya jJAna aura karma taMtu haiN| unakI sahAyatA se vaha sadaiva gatizIla rahatA hai aura zarIra kI suvyavasthA karatA hai tathA anuzAsana banAe rakhatA hai| UrjA kI dRSTi se dekhA jAya to zarIra meM nihita UrjA kA anumAna lagAnA bhI asaMbhavaprAya hai| prasiddha vaijJAnika albarTa AiMsTIna ne batAyA hai ki eka pudgala paramANu se 3,45,960 kailorI (UrjA) zakti kA utpAdana kiyA jA sakatA hai| yadyapi AiMsTIna kA yaha anumAna antima nahIM hai| phira bhI yadi ise sahI mAna liyA . jAya to kalpanA karie, ananta pUdagala paramANoM se nirmita hamAre zarIra meM kitanI UrjA nihita hai| kintu yaha UrjA hamAre jAnane meM nahIM AtI, hama isakA upayoga bhI nahIM kara pAte, bahuta hI choTe aMza kA upayoga karate haiN| ___ isa sUkSma aMza kA bhI saMcAra jaba zarIra sthita cetanA kendroM se prANadhArA dvArA kiyA jAtA hai to sAdhanA kI jyoti camakane lagatI hai, sAdhaka tejasvI bana jAtA hai| isI dRSTi se vedoM meM mAnava-zarIra ko jyotiSAM-jyotiH kahA gayA hai| marmasthAna aura cetanAkendra Aiye, aba hama dekheM ki zarIra meM ve sthAna kauna-se haiM jahA~ se jyoti pragaTa ho sakatI hai, hotI hai| ve sthAna haiM-(1) marmasthAna praura (2) cetanA-kendra / inameM se marmasthAnoM kI jAnakArI to adhikAMza logoM ko hai| inake prAdhAra para cIna meM ekyUpaMcara praNAlI vikasita kI gaI hai| jo zUla (aches), darda (Pain) Adi meM bahuta upayogI hai aura kaI asAdhya rogoM kA bhI upacAra kiyA jAtA hai| isa paddhati kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki TebaleTa, iMjekzana, kaipsUla Adi lene kA na koI jhaMjhaTa aura na Aparezana kA bhaya / sArA ilAja kucha suiyoM (needles) ke dvArA kiyA jAtA hai / auSadhopacAra aura roga-zamana kI dRSTi se zarIra meM 700 marmasthAnoM kA patA lagAyA gayA hai| yaha eka prakAra ke svica borDa mAne jA sakate haiN| jinheM dabAne se vidyata taraMgeM pravAhita ho uThatI haiN|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA kendroM kA mahattva | 147 zarIra-lakSaNa banAma marmasthAna bhAratIya sAmudrika zAstra bhI ina marmasthAnoM se aparicita nahIM thA, vahAM inheM lakSaNa kahA gayA hai aura inakI racanA ke anusAra inheM mIna, zrIvatsa, svastika prAdi nAmoM se pukArA gayA hai| hama tIrthaMkara bhagavAna ke zarIra ko 1008 zubha lakSaNoM se yukta mAnate haiN| zAstroM meM aisA ullekha milatA hai| yaha ullekha kAlpanika nahIM, apitu satya hai / bhagavAna ke zarIra meM 1008 zubha lakSaNa hote haiM aura ye lakSaNa zarIra ke marmasthAnoM (vidyuta kendroM) se saMpRkta hote haiM / inameM prANadhArA adhika saghana hotI hai, isameM sandeha kI koI guMjAyaza hI nahIM hai| saMskRta meM eka sUkti prAyaH milatI hai--koI puruSa zubha lakSaNI hotA hai, koI prazubha lakSaNI (kulakSaNI) hotA hai, kisI meM zubhAzubha donoM prakAra ke lakSaNa pAye jAte haiM, kintu alakSaNI puruSa koI nahIM hotaa| yAnI zubha yA azubha lakSaNa sabhI ke zarIra meM milate haiM / yaha ukti satya hai| sAmudrika zAstra ke samAna jyotiSazAstra bhI ina lakSaNoM ko mAnyatA pradAna karatA hai aura aSTAMga nimitta kA to eka aMga lakSaNazAstra hai hii| usa para se bhaviSya ke zubhAzubha phala kI vaktavyatA hotI hai| gozAlaka ne pApityika zramaNoM se aSTAMga nimitta vidyA par3hI thI, jisakA upayoga kara vaha pUjA, sanmAna prApta karatA rhaa| Adhunika bhASA aura yuga ke sandarbha meM yaha lakSaNa hI marmasthAna kahe jAte haiM, jo mAnavazarIra ke vividha aMgopAMgoM meM avasthita hote haiN| aura marmasthAnoM ke viparIta cetanA-kendra kevala yogiyoM taka hI sImita rahe, sirpha yogagranthoM meM hI inakA ullekha milatA hai| cetanA kendroM ko yoga kI bhASA meM 'cakra' vA 'kamala' kahA jAtA hai| marmasthAna aura cakra kI zarIra meM avasthiti ___ jahAM jJAnatantu adhika ekatrita hote haiM, saghana hote haiM, kucha vibhinna prakAra kI prAkRtiyoM kA rUpa lete haiM, ve marmasthAna haiN| yaha marmasthAna mAnava ke sira se lekara paira ke talave taka vividha aMgopAMgoM meM avasthita rahate haiM, vahA~ vibhinna prakAra kI prAkRtiyAM nirmita hotI haiN| ____ isake viparIta jina sthAnoM para jJAna-taMtu ulajhe hote haiM, ve ulajhe hue jJAna-taMtu 'cakra' kahalAte haiN| yaha ulajhana kamala-puSpa ke AkAra se milatI-julatI hotI hai, lagabhaga aisI hI jaise koI sarpa kuNDalI mAra kara baiThA ho, aura jisakI kuNDalI kahIM zithila ho aura kahIM kasI huI, Upara-nIce ulajhI sI, jisakA prArambha aura anta--yAnI phaNa aura pUMcha spaSTa dRSTigocara na ho rahe hoM; eka zabda meM gorkhdhndhaa-saa| . Adhunika vaijJAnikoM ne ina 'cakrasthAnoM ko khojane kA prayatna kiyA, kintu saphala na ho sake / unakI asaphalatA kA kAraNa rahA bhrama / ve isa bhrama meM rahe ki cakra isa paudgalika zarIra (praudArika zarIra) meM avasthita haiN| vahIM unase vAMchita pariNAma prApta kiye jA sakate haiN| Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana ___
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 148 | arcanArcana jabaki sacAI yaha hai ki cakra avasthita to hote haiM tejas zarIra (Electric Body) meM aura unakI abhivyakti hotI hai, isa praudArika zarIra meM / bhautika zarIra meM jo jJAna taMtunoM kI ulajhI huI saMghaTanA hotI hai, vaha to kevala 'nivatti arthAta niSpatti' hai| yahA~ mujhe prabhAsa citrakAra kA dRSTAnta dhyAna meM AtA hai| isa sthiti ko samajhane meM upayogI hai vaha dRSTAnta / sAketa nagarI ke rAjA mahAbala ne apanI citrazAlA ko citroM se susajjita karane ke lie do citrakAra niyukta kiye-eka vimala aura dUsarA prabhAsa / donoM ko Amane-sAmane kI do dIvAreM de dI gaI haiM aura bIca meM paradA DAla diyA gayA, jisase koI eka dUsare kI nakala na kara ske| inameM vimala to thA citrakAra aura prabhAsa thA vicitrakAra / vicitrakAra isa dRSTi se ki usane koI citra hI nahIM banAyA, sirpha divAloM kI ghuTAI karake unheM darpaNa kI taraha camakIlA banA diyaa| Adhunika bhASA meM kahA jAya to aisI camakIlI pAliza kara dI jisameM sAmane kA citra hUbahU prativimbita ho ske| vimala ne apanI kalA kA pradarzana kiyA, nayanAbhirAma citra banAye / jaise hI paradA haTAyA gayA to ve citra camakIlI dIvAroM meM pratibimbita ho utthe| pAliza kI camaka ke kAraNa sau gunI camaka se jagamagAne lge| aba rAjA mahAbala usa dIvAra para hAtha phirA-phirAkara dekha rahA hai, pAkheM gar3A rahA hai, nirIkSaNa parIkSaNa kara rahA hai, kintu kyA use ve citra vahA~ mila sakate haiM ? vahA~ hoM to mileM ? ve citra vahA~ to haiM hI nhiiN| ve to sAmane kI dIvAra para bane hue haiN| basa, yahI sthiti, bhautika AdhAra para aura bhautika zarIra meM cakrasthAnoM ko khojane vAle vaijJAnikoM kI hai| ve bhI cakroM ko kevala abhivyakti ke sthala meM DhaMDha rahe haiM, taba unheM vAMchita pariNAma kaise prApta ho sakate haiN| yadi ise eka sAmAnya dRSTAnta se samajhanA ho to isa prakAra bhI samajhA jA sakatA hai mAna lIjie, eka amarUda kA vRkSa kiso gahare sarovara ke kinAre khar3A hai| usa para sundara aura pake phala lage haiN| unakI parachAI jala meM gira rahI hai| aisA mAlama hotA hai, jaise sarovara ke andara amarUda ke phala haiN| aba yadi koI zuka' una phaloM ko khAne ke lie lAlAyita ho, sarovara ke pAnI meM coMca mAre to kyA vaha phaloM kA svAda le sakatA hai ? kabhI nhiiN| kyoMki phala to vahA~ haiM hI nahIM, parachAI mAtra hai| basa yahI sthiti cakroM kI hai| ve bhI taijasa zarIra meM haiM, sirpha unakI abhivyakti hI bhautika zarIra meM ho rahI hai| yoga, jUDo aura zarIra-zAstra cakroM kI avasthiti ke sambandha meM ina tIna vicAradhArAoM ko samajha lenA bhI Avazyaka
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA-kendroM kA mahattva | 149 hai| yoga, bhAratIya sAdhakoM kI sAdhanA praNAlI hai, jabaki juDo kA prArambha bauddhasAdhuoM dvArA cIna deza meM kiyA gayA aura zarIra zAstra Adhunika pazcimI vaijJAnikoM dvArA pracArita hai, isakA aMgrejI nAma hai-anatomy | yogazAstra meM ina cakroM kA nAma diyA gayA hai kamala, yathA-nAbhi kamala Adi; jabaki juDo (Judo) meM inheM kyUsosa kahA gayA aura aAdhunika zarIra zAstriyoM ne inakA nAma diyA hai-glaiNDsa (Glands) / vaha bhI antaHsrAvI granthi / antaHsrAvI granthi ve granthiyA~ haiM, jinakA srAva zarIra se bAhara nahIM nikalatA apitu zarIra ke andara hI rakta Adi meM mizrita ho jAtA hai| ise hAramona (Harmone) kahA jAtA hai| hAramonoM kI sabase bar3I vizeSatA hai-mAnava ke Avega-saMvegoM kA niyamana evaM saMtulana / hAramonoM meM asaMtulana hayA nahIM ki vyakti kI pravattiyAM badalI nhiiN| thAyarAyaDa granthi se adhika srAva sravita hayA aura vyakti krodha meM bhara gayA; kama srAva huA to krodha zAnta ho gayA, vyakti upazAnta ho gyaa| adhyAtmazAstra kI bhASA meM yoM bhI kahA jA sakatA hai ki krodha Ane para thAyarAyaDa granthi se adhika srAva hone lgaa| yaha kathana kI apanI-apanI zailI hai, antara kucha bhI nhiiN| eka hI sikke ke do pahalU haiN| yaha eka sukhada Azcaryajanaka satya hai ki cakroM (athavA kamala) ke zarIra meM jo sthAna aura prAkAra yogAcAryoM ne nirdhArita kiye haiM, ve hI sthAna jaDo aura Adhunika zarIravijJAniyoM ne svIkAra kiye haiM, tanika bhI antara nahIM hai| yaha tathya nimna tAlikA se spaSTa ho jAegA CM * krama cakra kA nAma jUDo kyUsosa glaiNDsa / sthAna 1. mUlAdhAra cakra (UrjAkenda) suragine pevilka phleksasa suSumnA kA nicalA sirA 2. svAdhiSThAna (svAsthyakendra) mAiprojo eDrInala glaiNDa mUlAdhAra se cAra aMgula Upara maNipura cakra (zaktikendra) suigeTsa solAra phleksasa nAbhi anAhata cakra (tejasakendra) kyoToTsu thAimasa glaiNDa hRdaya vizuddhi cakra (prAnandakendra) hica thAyarAyaDa glaiNDa kaNTha prAjJA cakra (darzanakendra) Uto piTyUTarI glaiNDa bhrU madhya sahasrAra cakra (jJAnakendra) TeNDo piniala glaiNDa kapAla sthita brahma randhra ; yaha sAta cakra (glaiNDa-Gland, jUDo kyUsosa athavA kamala) to sarvamAnya haiM hI; kintu sAdhanA ke lie do anya cakroM kA jAnanA bhI Avazyaka hai / ve haiM-manaHcakra aura somacakra / . manaHcakra kA sthAna hai lalATa aura somacakra kA sthAna hai agra mastiSka-mastiSka kA vaha bhAga jahA~ se sampUrNa kiyA-tantuSoM ( motory activities ) kA niyamana tathA nirdeza hotA hai| manaHcakra athavA lalATa prANI kI kAmanA-vAsanA ( sensitivity actions ) sambandhI / Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 150 arcanArcana AvegoM saMvegoM kA niyAmaka tathA nirdezaka hai| jisa sthAna ko yogAcAryoM ne brahmaraMdhra kahA hai, vaha prAdhunika zarIrazAstra ke laghu mastiSka se saMdarbhita kiyA jA sakatA hai| bhAratIya yogiyoM ke anusAra yahI vaha cakra hai, jisake pUrNa jAgrata hone para sarvajJatA prApta ho jAtI hai| prataH ise sarvasiddhi athavA sarvajJatA kendra bhI kinhIM kinhIM prAcAryoM ne kahA hai isa prakAra cakrasthAnoM athavA cetanAkendroM kI avasthiti Adi ke bAre meM sabhI ekamata haiN| aba hameM yaha dekhanA hai ki ina cetanA-kendroM kA AtmasAdhanA meM-samyagdarzana-jJAnacAritra-tapa kI sAdhanA meM kitanA mahattva hai ? yaha kitane upayogI ho sakate haiM ? sAdhaka kisa prakAra inakA upayoga karatA hai ? cetanA-kendroM kI sAdhanA, rAdhA-vedha se bhI duSkara sAdhanA ke kSetra meM caraNanyAsa karane se pahale cetanA kendroM kI prakRti ko samajha lenA Avazyaka hai| ina kendroM ko jagAnA rAdhAvedha se bhI adhika duSkara, zrama-sAdhya aura sthiratAdRr3hatA kI apekSA rakhatA hai| dhanurveda meM rAdhAvedha atyanta uccakoTi kI sAdhanA mAnI gayI hai| yaha dhanurdhArI ke mana kI ekAgratA tathA acUka nizAnA sAdhane kI kSamatA evaM tvarita nirNaya tathA usake kriyAnvayana kI parIkSA hai| rAdhAvedha meM to parachAI dekhakara Upara cakra meM ghUmatI huI pArthiva puttalikA kA vedha kiyA jAtA hai; kintu cetanA kendroM ko jagAne kI prakriyA meM to praudArika zarIra meM avasthita cakra kI taijasa zarIra meM par3atI huI parachAI (sahI zabdoM meM jJAna (AtmA) kI dhArA kA saghana cakrAkAra pravAha) ko vedhA jAtA hai| rAdhAvedha meM to tIra bhI bhautika hotA hai aura use bhautika dhanuSa para caDhAkara hI lakSyavedha kiyA jAtA hai| jabaki cetanAkendra-jAgati meM bANa kA kAma karatI hai UrjA athavA zakti aura dhanuSa hai svayaM sAdhaka kA bhAvAvega / bhAvanA rUpI pratyaMcA para prANadhArA rUpI UrjA kA bANa car3hAkara cetanAkendroM ko prasupti se jAgRta dazA meM lAyA jAtA hai| yaha sAdhana kucha duSkara avazya haiM, aura duSkara haiM sirpha unhIM sAdhakoM ke lie jinake antas meM bAhya jagat kI nAmanA-kAmanA upasthita rahatI hai, kintu jo sAdhaka sacce hRdaya se Atma-sAdhanA karanA cAhatA hai, usake lie yaha duSkara nahIM hai| sAdhanA ke lie antaraMga kI nispRhatA aura mana kI ekAgratA tathA kAya (prAsana) kI sthiratA evaM vacana yoga kI acapalatA to Avazyaka hai hii| cetanA-kendroM ke svarUpa, avasthiti, lakSaNa Adi ke bAre meM jAnane ke bAda aba hama yaha jAnane kA prayAsa kareM ki sAdhaka kI sAdhanA meM yaha cetanA-kendra kitane sahAyaka banate haiM, inake jAgRta hone para sAdhanA meM kisa prakAra camaka AtI hai, usakI cetanAdhArA (prANazakti kI UrjA) kA kisa prakAra UrdhvArohaNa hotA hai aura vaha kaise anuttara jJAna-darzana ke prakAza se
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA-kendroM kA mahattva | 151 jagamagA uThatI hai| samyagdarzana jainadharma ke anusAra mokSa-sAdhanA kI prathama sIr3hI samyagdarzana hai| yahIM se prAtmA karmavizuddhi karatI huI sarva-vizuddhi kI ora bar3hatI hai aura kramaza: apanA carama lakSya-mokSa prApta kara letI hai| samyagdarzana prApti ke lie karmagranthoM meM batAyA gayA hai ki anAdi kAla se prAtmA ke sAtha lagI huI mithyAtva prakRti (samyaktva evaM mizra) tathA anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha-ina pAMca (athavA sAta) prakRtiyoM (jinheM darzana-saptaka kahA gayA hai ) ke upazama, kSaya athavA kSayopazama ho jAne para jIva' ko samyaktva kI prApti hotI hai| bhASya sAhitya meM samyaktva prApti ke sambandha meM eka rUpaka milatA hai| tIna vyakti vyApArArtha dUsare deza ko cale / rAste meM eka vana par3atA thaa| jaba ve vana meM hokara jA rahe the to kucha luTere mile / eka vyakti to luTeroM ko dUra se hI dekhakara sira para pAMva rakhakara pIche kI ora bhAga nikalA, dUsare ne saMgharSa kiyA kintu parAjita hokara unake phande meM phaMsa gyaa| tIsarA dRDha manobala vAlA thA, usane una luTeroM se saMgharSa kiyA aura parAjita karake apane gantavya sthala para phuNcaa| __ zAstrakAroM ne isa dRSTAnta meM krodha Adi kaSAya, mithyAtva rUpa vyAmoha, pramAda Adi kA luTerA kahA hai aura unheM parAjita karane vAle jIva ko samyaktva lAbha batAyA hai| yahAM yaha bAta dhyAna rakhane kI hai ki granthakAroM ne eka zabda diyA hai-mithyAtva kI granthi / samyaktva-prApti ke lie sAdhaka isa mithyAtva-granthi kA bhedana karatA hai, tor3atA hai, kholatA hai aura mithyAtva-pranthi ke TUTate hI use samyaktva kI prApti ho jAtI hai| aba dekhanA yaha hai ki karmazAstroM meM batAI gaI yaha mithyAtva-granthi AtmA meM kahAM hai, arthAt AdhyAtmika dRSTi se isakA svarUpa kyA hai, sAdhaka kina pariNAmoM se aura kisa prakAra isa granthi ko tor3atA hai, usa samaya cetanA-kendra kisa prakAra upayogI banate haiM tathA mithyAtva-granthi TUTane aura samyaktva prApti hone ke uparAnta sAdhaka kI prAntarika evaM bAhya pravRttiyoM meM kyA parivartana hotA hai ? pahale prAdhyAtmika dRSTi se mithyAtva-granthi kA svarUpa samajhe / samyaktva prApta hone se pUrva sabhI saMsArI AtmAoM ke sAtha anAdi kAla se yaha mithyAtva-granthi lagI rahatI hai| prAdhyAtmika bhASA meM prAtmA kI prANadhArA adhomukhI (athavA bahirmukhI) rahatI hai / vaha bhavAbhinandI tathA pUdagalAbhinandI banA rahatA hai| yogazAstroM meM ise rUpaka kI bhASA meM kahA hai ki suSumnA ke nicale sire para mUlAdhAra * cakra-UrjAkendra kuNDalinI zakti adhomukha huI soI rahatI hai| aba eka bAta aura smjhe| prANoM ke zarIra meM do kendra haiM-eka hai jJAna-kendra aura dUsarA hai kAma-kendra / jJAna kA pramukha sthala hai mastiSka aura kAmakendra pramukha rUpa se nAbhi ke nicale pradeza meM avasthita rahatA hai, vahIM se apanI abhivyakti karAtA hai| kintu ise Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 152 arcanArcana niyaMtrita karatA hai mastiSka meM avasthita Desireant Sexcentre jo Pitatory gland ke samIpa hI sthita hai / yahAM kAma ko sImita artha meM na leN| sirpha vAsanA athavA sparzendriya ke bhoga taka hI sImita na kreN| ise vyApaka rUpa meM leN| jaise brahmacarya kA abhiprAya sabhI indriyoM aura mana para niyaMtraNa karanA hai| usI prakAra kAma kA artha sabhI indriyoM aura mana ko khulI chUTa denA hai / jainAgamoM meM kAma-bhoga zabda isI rUpa meM prayukta hapA hai| jise icchA-kAma, madana-kAma ina do nAmoM se abhivyakta kiyA hai| aba prAtmA meM mithyAtvakarmajanya granthi ko dekhiye| AtmA meM aneka prakAra kI dhArAeM baha rahI haiM-kaSAya kI dhArA, azubha lezyAmoM kI dhArA, mithyAtva kI dhArA prAdigrAdi / vahA~ jJAna kI dhArA bhI baha rahI hai kintu bahuta hI kSINa hai| mithyAtva kI dhArA kRSNalezyA aura anantAnubandhI kaSAyoM ke yoga se atyanta kAlI evaM bhayAvaha hai| aba sAdhaka apanI sAdhanA dvArA isa dhArA ko tor3ane kA prayAsa karatA hai| vaha bhAvanA yoga (zubha aura zuddha bhAvanA) ke vAyu se prANa UrjA ko uddIpta karatA hai, pariNAmasvarUpa mUlAdhAra cakra sthita soI athavA mUcchita dazA meM par3I kuNDalinI zakti kI ciranidrA TUTatI hai, usakA mukha jo nIce kI ora thA, vaha Upara kI ora ho jAtA hai / usI samaya kaSAya dhArA, azubha lezyA dhArA, mithyAtva dhArA bhI apanA vega dikhAtI haiM aura bhASya sAhitya meM varNita rUpaka kI sthiti ghaTita ho jAtI hai| dRr3ha sAdhaka bhAvanAyoga se apanI UrjAzakti ko pradIpta karatA hI jAtA hai| vaha bhAvadhArA kuNDalinI zakti ke rUpa meM Upara kI ora uThatI huI svAdhiSThAna Adi cakroM meM se gujaratI huI, unheM uddIpta-pradIpta-jAgRta karatI huI, sahasrAracakra taka pahuMca jAtI hai / usa samaya use apanI AtmA ke vAstavika svarUpa kA sAkSAtkAra hotA hai, anubhava hotA hai aura taba jo use anirvacanIya Ananda AtA hai, usa anubhUti kA nAma hI samyaktva hai| jisa prAtmA ko yaha anubhava eka bAra bhI ho gayA, caitanya-dhArA kA svAda pA gayA, jainazAstroM ke anusAra usane mokSamahala kI prathama sIr3hI para paira rakha diyA, usakA mokSa nizcita ho gyaa| isa sthiti ko hI karmazAstroM meM mithyAtva-granthi kA chedana kahA gayA hai| aba isa bAta para bhI vicAra kara lenA ucita hai ki samyaktva ke phalasvarUpa mAnava ke zarIra meM kyA parivartana hote haiM, vibhinna granthiyoM ke srAva (hAramono) meM kisa prakAra kA badalAva pAtA hai, jisake bAhya vyAvahArika lakSaNa prazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya ke rUpa meM prakaTa hote haiM, bAhya rUpa se dikhAI par3ate haiN| prazama-zAstroM meM prazama kA lakSaNa isa prakAra diyA hai-rAgAdI nAmanudra kaH prazamaH / arthAt rAga-dveSa Adi kaSAyoM kA udreka na hone denA / dUsare byAvahArika zabdoM meM kaSAyoM ko jItane kA prayatna karanA / sAtha hI kadAgraha, durAgraha Adi doSoM kA upazamana tathA satyAgrahI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA kendroM kA mahattva / 153 manovRtti kA nirmANa | saMvega - isakA lakSaNa hai - saMsArAd bhIrutA saMvegaH / arthAt janma-maraNa Adi ke aneka duHkhoM se vyApta saMsAra se bhayabhIta rahanA athavA saMsAra se mukti prApta hone kI bhAvanA citta meM satata rahanA / nirveda - isakA zAstrokta lakSaNa hai- saMsArazarIramogeSUparatiH / yAnI zarIra ( upalakSaNa se samasta indriya) aura sAMsArika bhogoM ke prati anAsakti kI bhAvanA nirmita honA / anukampA - samasta prANa, bhUta, satva aura jIvoM ko abhaya dene kI bhAvanA rakhanA tathA kaSTa evaM prabhAva se pIr3ita prANiyoM ke prati dayAbhAva rkhnaa| dUsare zabdoM meM hRdaya se krUra bhAvanA nikala jAnA / Astikya - vItarAga tIrthaMkara bhagavAna ne jaisA tattvoM kA, dravyoM kA, loka- aloka yadi kA svarUpa batAyA, isa para saMdeharahita dRr3ha vizvAsa rakhanA, kicit bhI zaMkA ko sthAna na denA / aba jarA cakroM ke jAgRta hone ke pariNAmoM para vicAra karie / svAdhiSThAnacakra jAgRta hote hI kAmanA, vAsanA aura kaSAyoM meM mandatA Ane lagatI hai / vizuddhicakra pravega saMvedoM ko niyaMtrita karatA hai| pariNAmasvarUpa prathama aura saMvega vyavahAra meM parilakSita hone lagate haiN| nirveda kA kAraNa hRdayacakra banatA hai dhaura prAjJAcaka cAstikya kA pramukha hetu hai| kyoMki bhagavAna dvArA kathita sUkSma tattvoM kA viziSTa jJAna hue binA dRr3ha pratIti honA bahuta kaThina hai / zabdoM se bhale hI vaha kahatA rahe ki mujhe jina vacanoM para pUrA vizvAsa hai, kintu vyavahAra meM bolabAla meM vaha kucha aura hI kahatA hai, bolatA hai| bahuta sAdhAraNa bahupracalita vAkya hai bhagavAna kI kRpA hai / mhAro to bhagavAna rUTha gayo lAge che / bhagavAna terA kalyANa kareM / jaisI bhagavAna kI icchA / As God's will. God bless you. sAdhAraNa mAnava hI nahIM, prAgama abhyAsI bhI aise zabda bola jAte haiM, yaha sAmAnya pravRtti hai| kintu jisa sAdhaka kA prAjJAcakra jAgRta ho cukA hai, prAstikya guNa dRr3ha ho cukA hai, usake mukha se aise zabda nikala hI nahIM skte| usakA eka-eka zabda grAtmA-prAstikya kI tulA para tolA hudhA nikalegA / isI prakAra usakI pratyeka pravRtti meM prathama prAdi guNa pratyakSa praura satata parilakSita hoMge, kaTu vacana bhI use udvelita nahIM kara sakeMge / Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa | 154 ratnacandra jI mahArAja ke jIvana kI eka ghaTanA hai / eka brAhmaNa ne mahArAjazrI ko dekhakara kahA- ina jainasAdhuoM (iMdiyoM) kA muMha dekhanA bhI pApa hai, jo dese, vaha naraka jAtA hai| mahArAjazrI ne maMdamuskAna se pUchA - ' aura ApakA mu~ha dekhane vAlA ? " 'sIdhA svarga jAtA hai' garvita brAhmaNa kA uttara thaa|' mahArAjazrI ne haMsakara kahA- Apake kathana ke anusAra hI hama to svarga jAyeMge hI aura ApakI Apa jAneM | ghaTanA bahuta mAmUlI hai, kintu samajhane kI bAta yaha hai ki itanI zAMti, buddhi kA itanA sphuraNa, Adi kaise saMbhava hai ? bhautika evaM Adhunika vijJAna kI dRSTi se yaha saba hAramonoM ke parivartana kA prabhAva hai| jainasAdhanA paddhati ke anusAra yaha parivartana bhAvanA yoga se hotA hai zubha, zuddha AdhyAtmika bhAvanAoMoM ke satata pravAha se unake cakra anajAne hI jAgRta ho jAte haiM aura pariNAmasvarUpa vahA~ sthita granthiyoM (Glands) se prastravita hAramona bhI tadanukUla parivartita ho jAte haiM / medavijJAna : zarIra aura AtmA kI pRthaktA samyaktva ke lie AdhArabhUta hai -- bhedvijnyaan| jaba taka mAnava AtmA aura zarIra ko pRthak pRthak anubhava nahIM karatA taba taka vaha samyaksvI nahIM bana paataa| sAdhu aura zAstra sabhI eka svara se kahate haiM- egaM appANaM saMpehi - eka AtmA ko dekho, sarIraM annaM prAtmA se zarIra bhinna hai| dhAtmA ko zarIra se pRthak smjho| / kintu zrotA mAnava ke sAmane saba se bar3I kaThinAI yaha hai ki AtmA ko zarIra se pRthak kaise samajhe / isakA grAja taka kA sArA cintana, sArA kriyAkalApa dehAbita hI to hai| phira zarIra anAdikAla se grAtmA ke sAtha lagA huA hai| prasaMkhyAta varSoM se donoM ekameka ho rahe haiM / nIra-kSIravat ekatA rahI hai / itanI purAnI anubhUti ko acAnaka hI kaise bhulAyA jA sakatA hai| kaise samajhe ki prAtmA meM aura zarIra meM bheda hai| bar3I muzkila hai| aba thor3A pIche lauTiye isI nibandha meM batAyA jA cukA hai ki sAdhaka jaba apanI bhAvanAdhArA ko tIvra vega se cakroM meM hokara pravAhita karatA hai to use dhArA, ajJAna - mithyAtva mohadhArA ke prabala avarodha kA sAmanA karanA par3atA hai / kaSAyadhArA, lezyA usa samaya usake sAmane kArmaNa zarIra ke rUpa meM ghaTATopa andhakAra bhAtA hai| vaha pratyanta bhayaMkara hai aura vahIM mithyAtva kI granthi par3I huI hai / sAdhaka kI bhAvanA dvArA utprerita prANadhArA jaba isa bhayaMkara kArmaNazarIra se bhayabhIta na hokara usameM se hokara gujaratI hai aura mithyAtva granthi ko tor3a kara zrAtmasAkSAtkAra hotA hai, taba svayaM hI usake andara zarIra ke prati aruci jAgatI hai, sAtha hI zarIra ( kArmaNa, tejasa, praudArika) alaga hai, yaha pratyakSa anubhava ho jAtA hai| sAtha hI rAga-dveSa Adi vibhAva tathA krodhAdi kAya kI pRthaktA bhI pragaTa ho jAtI hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA-kendroM kA mahattva | 155 pariNAmasvarUpa vaha zarIra ko apanI prAtmA se alaga jAnane lagatA hai| usakA dRr3ha vizvAsa ho jAtA hai ki prAtmA aura zarIra donoM eka dUsare se pRthaka haiM, bhinna haiN| donoM meM koI ekarUpatA nahIM apitu eka dUsare se vilakSaNa haiN| aura tabhI vyavahAra meM yaha sthiti AtI hai je samadRSTi jIvar3A, kare kuTumba pratipAla / ___ antara sUnyAro rahe, jyU dhAya khilAye bAla // samaSTi sAdhaka kI sabhI kriyAe~ aisI hI hotI haiN| apanI sthiti-paristhiti ke anusAra vaha kartavyapAlana kI bhAvanA se hI samasta vyAvahArika pravRtti karatA hai kintu antara meM to prAtmAnubhava kI anubhUti satata calatI rahatI hai| AtmAnanda kA anubhava janadarzana meM siddhoM ke pramukha pATha guNoM meM (jIva ke) 'sukha' athavA 'pAnanda' eka pramukha guNa batAyA hai| jaina-darzana ke samAna prAtmA ke 'mAnanda guNa' sabhI prAtmavAdI darzanoM ne svIkAra kiyA hai aura isI ko prAtmAnubhUti (Self Realisation) kahA hai tathA isI ko prApta karanA mukhya lakSya rakhA hai| samyaktva-prApti ke kSaNa meM sAdhaka ko jisa AtmAnanda kI prathama bAra anubhUti hotI hai, usa Ananda ke samakSa use saMsAra ke sabhI sukha phIke lagate haiM; amRta ke sAmane namaka jaise khAre lagate haiN| usa Ananda kI anubhUti kA zAstroM meM jo varNana kiyA gayA hai, vaha saba sAdhaka ko pratyakSa anubhava meM A jAtA hai| samyaktva prApta hote hI prAtmA se vaha prAnandadhArA bahatI huI sAdhaka kI anubhUti meM Ane lagatI hai| isI ko AdhyAtmika granthoM meM nizcaya samyaktva kahA hai aura isI ko caraNakaraNAnuyoga kI dRSTi se svarUpAcaraNacAritra mAnA gayA hai| ina donoM kA sammilita nAma hI samyaktva hai| kintu itanA nizcita hai ki samyaktva ke sAtha svarUpAcaraNacAritra avazya rahatA hai| prAtmAnubhUti ke sAtha prAtmAnanda kA anubhava na ho, yaha sambhava nhiiN| yaha kaise sambhava hai ki pApa agni kA anubhava to kareM, kintu tApa kA na kreN| guNI ke sAtha guNa kA anubhava avazya hogA, jaise drAkSA ke sAtha hI usake madhura rasa kaa| aura yadi kabhI viSaya, kaSAya athavA kisI anya kAraNavaza AtmAnanda kA anubhava nahIM hotA to samyaktva kevala zabdamAtra meM hI raha jAtA hai| isakI yathArthatA samApta ho jAtI hai| nisargajatva aura adhigamajatva samyaktvaprApti do prakAra se batAI gaI hai-prathama, svayaM hI binA kisI bAhya nimitta ke aura dUsarI sadgurupoM ke upadeza athavA sat zAstroM ke paThana se / yadyapi donoM meM hI samyagdarzanapratibandhaka karma-prakRtiyoM kA upazamana, kSaya aura kSayopazama prAvazyaka hai, kintu Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ - paMcama khaNDa | 156 nisagaMja samyaktva kI prakriyA kucha spaSTa hai jabaki adhigamaja samyaktva prApti kI prakriyA granthoM meM vistAra se varNita hai| ___ yahAM do aitihAsika dRSTAnta upayogI rheNge| eka thA nAvika kolambasa / saMsAra ke itihAsa meM bar3A nAma hai usakA, apane deza phrAnsa arcanArcana | se claa| bar3I dhUmadhAma se ise phrAnsa ke rAjA aura janatA ne vidA dI / usakA uddezya bhAratavarSa ko pahu~cAne vAlA jala-mArga khojanA thaa| cala diyA apanA lakSya pAne ke lie| kintu jA pahu~cA aise TApU meM jahA~ se bAda meM uttarI amerikA kA patA lgaa| yadyapi vaha mana meM yahI samajhA ki maiM bhAratavarSa pahu~ca gayA / maiMne apanA lakSya prApta kara liyA hai| dUsarA nAvika thA vaaskoddigaamaa| vaha bhI calA bhArata ko lakSya banAkara / usakA uddezya bhI samudrI mArga se bhArata pahuMcanA thaa| purtagAla ke rAjA ne usako mArgavyaya bhI bar3I muzkila se diyaa| kintu vaha bhArata ke bandaragAha para prA phuNcaa| usane apanA vAstavika lakSya pA liyaa| kyA kAraNa rahA isakA ? eka kyoM saphala nahIM huA, dUsarA kyoM saphala ho gyaa| jabaki itihAsa batAtA hai ki kolambasa bahuta hI zAMta svabhAvI thA, namra nIti se kAma lene vAlA, sAthI nAvikoM ke sAtha usakA bahuta hI mulAyama vyavahAra thaa| isake viparIta vAskoDigAmA kaThora anuzAsanapriya thaa| vaha svayaM bhI anuzAsana meM rahatA thA aura sAthI nAvikoM ko bhI anuzAsana meM rakhatA thA, virodha use bardAzta nahIM thA, prakRti (svabhAva) se vaha ugra thA, apanI hI calAtA thA, kisI kI nahIM sunatA thaa| sAdhAraNatayA aisA vyakti viphala hI hotA hai; kintu phira bhI vaha saphala huaa| usakI saphalatA kA kyA rahasya thA ? rahasya thA-sahI sUcanA, pakkA irAdA, dUradRSTi, anuzAsana / use araba logoM se bhArata kI dizA ke bAre meM, avasthiti ke bAre meM sahI sUcanAeM milI thiiN| una logoM se usane mArga-darzana prApta kiyA thA jo svayaM bhAratavarSa ho pAye the-sthala mArga se hI sahI / isake viparIta kolambasa kA AdhAra una logoM se prApta jAnakAriyAM thIM, jo svayaM kabhI bhArata gaye hI nahIM the, unhoMne dUsare logoM se suna hI liyA thA aura unhoMne bhI kinhIM anya logoM se sunA thaa| use sirpha anumAnita jJAna hI prApta huA thA, pratyakSaziyoM dvArA batAyA gayA jJAna nahIM thaa| isI taraha jo loga pratyakSadarziyoM aura sAkSAt prAtmAnanda kI anubhUti karane vAle anuttara jJAna-darzanasampanna mahApuruSoM dvArA batAye mArga kA anusaraNa karate haiM, ve apanA lakSya prApta kara lete haiM, samyaktvalAbha kara lete haiN| tathA jo anya logoM ke bahakAve meM Akara prayAsa zurU kara dete haiM, ve idhara-udhara bhaTaka jAte haiM, kolambasa kI taraha prANAntaka vipattiyA~ sahate haiM, phira bhI lakSya prApta nahIM kara pAte / samyaktva kI jyoti aura prAtmAnanda kI jhalaka bhI unheM nahIM miltii| sadguruyoM dvArA upadeza-prApta sAdhaka jo samyaktva prApta karatA hai, vaha adhigamaja
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA kendroM kA mahatva / 157 samyaktva kahalAtA hai / aba eka aura duSTAnta lIjie / eka vyakti hai| vaha jahAja meM baiThakara jA rahA hai| isakA lakSya bhAratavarSa nahIM hai, kabhI usane bhArata kA nAma bhI nahIM sunaa| acAnaka hI samudra prazAMta ho jAtA hai, UMcI-UMcI lahareM uThane lagatI haiM, jahAja laharoM para geMda kI taraha uchalane lagatA hai, prANa bacAne ke lie vaha rakSaka peTI ( Safety Belt) kamara se bAMdha letA hai / vAhana TUTa jAtA hai, vaha grathAha DUbatA nahIM, U~cI-nIcI laharoM ke thaper3e eka hI bhAvanA hai-kisI taraha isa mukti mile| nAka, muMha, kAna, sAre zarIra meM trANa pAnA cAhatA hai / samudra meM gira jAtA hai, kintu rakSaka peTI ke kAraNa khAtA huA samudra tala para tairatA rahatA hai, mana meM samudra se bAhara nikala jAUM, isa khAre pAnI se mujhe namaka bhara gayA hai| bar3A duHkhI hai, kisI taraha acAnaka hI eka joradAra lahara AtI hai aura use bhArata kI zasya zyAmalA AryabhUmi para pheMka jAtI hai / nisargaja samyaktva prApti kA yaha bhautika udAharaNa hai / saMsAra duHkha se saMtapta mAnava jaba mukti prApti kI tIvra bhAvanA karatA hai to bhI cetanA kendroM meM, zarIra ke Antarika bhAgoM meM vahI prakriyA hotI hai jo zradhigamaja samyaktva prApta karane ke lie gurudeva ke nirdezana meM samajhadAra ziSya karatA hai / donoM hI samyaktvoM meM dhAntarika kAraNa samAna haiM-bhAvanA ke tIvra pravAha kA vetanAkendroM meM hokara gujaranA aura karma-granthoM kI bhASA meM darzana-pratibandhaka karma-prakRtiyoM kA upazamana athavA kSaya honA aura pariNAma bhI samAna haiM, zrAtmAnanda kI - zrAtmA ke svabhAva kI anubhUti honA / basa, antara itanA hI hai ki nisargaja samyagdarzana meM sAdhaka bAhya taiyArI nahIM karatA, jabaki adhigama ke lie vaha bAhya prayatna bhI karatA hai| eka dRSTAnta dvArA ise yoM samajha sakate haiM eka nagara hai| isake cAroM ora U~cI dIvAra hai| usameM praveza kA eka hI dvAra hai| cAhe netra jyoti vAlA nagara meM praveza karanA cAhe athavA prajJAcakSu, jAnA donoM ko usI dvAra se hogA / isI prakAra hamArA zarIra eka nagara hai| nagara kyA pUrA loka hI hai| hama abhI taka usake bAhara ho cakkara lagA rahe haiN| hamArA mana aura indriyoM sabhI kI daur3a bAhara kI ora hI hai| yadi hameM samyaktva prApta karanA hai, zarIra meM avasthita saccidAnandaghana zrAtmA kA sAkSAtkAra karanA hai, to hameM apane sthUla zarIra meM avasthita sUkSma loka kI yAtrA karanI hI par3egI, bahirmukhI pravAha ko prastarmukhI banAkara cetanA kendroM ke mArga se grAma gaveSaNA karanI hI hogii| yahA~ eka bAta dhyAtavya hai ki samyaktvaprApti ke lakSya vAlA sAdhaka aisA saMkalpa nahIM Asanastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana paMcama khaNDa | 158 karatA ki maiM amuka cakra ko jAgRta karUM aura na vaha jAna-bUjhakara aisI koI prakriyA hI karatA hai, kintu samyaktva prApti kI yaha sahaja svAbhAvika prakriyA ThIka raktasaMcaraNa kI taraha ho jAtI hai| zarIra meM rakta saMcAraNa ke lie dhApa koI kriyA nahIM karate, kintu phira prApakI nasoM meM, zirAoM meM, dhamaniyoM meM svayameva anavarata rUpa se rakta daurA karatA rahatA hai / isI taraha cAhe samyaktva nisargaja ho athavA adhigamaja, cetanA kendroM kI jAgRti usakI sahaja-svAbhAvika prakriyA hai, sAdhAra hai pora samyaktva kA isI prakAra sparza hotA hai| cetanAkendroM kA kAma yahIM samApta nahIM ho jAtA, apitu ye samyaktva ko sthira rakhane meM bhI sahAyaka banate haiN| vizuddhikendra prAdi jAgRta hokara kayAyoM, AvegoM-saMvegoM ghAdi ko niyantrita rakhate haiN| pariNAmasvarUpa grAtmAnubhUti ko dhAnandadhArA ko gatizIla rahane meM madada milatI hai| - isI dhArA ko adhyAtmazAstroM meM cetanAdhArA athavA jJAna vetanA ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| jaba taka isa dhArA kA pravAha satata calatA rahatA hai, cAhe maMda rUpa meM hI sahI, mAnava meM samyaktva kI jyoti jagI rahatI hai aura zanaiH zanaiH mokSa kI ora sarva duHkhavimukti tathA zAzvata sukha kI ora bar3hAtI rahatI hai / aba isa sandarbha meM samyagjJAna para bhI thor3A vicAra kara leM / samyagjJAna zAstroM meM ullekha hai ki samyagdarzana prApta hote hI jJAna bhI samyak ho jAtA hai| mUr3hatA samApta ho jAtI hai, prANI heya jJeya upAdeya ko bhalIbhAMti jAnane lagatA hai / saca to yaha hai ki jJAna, jJAna hI hai| isakA svabhAva jAnanA mAtra hai / vaha jJAyaka hai / AtmA kA sarvapramukha aura avinAbhAvI guNa hai| isIlie zAstroM meM kahA gayA hai jo jJAna hai, vahI AtmA hai / je AyA se vinAyA, jeNa viyANa se aayaa| jJAna meM vikAra mithyAtva ke kAraNa AtA hai vaha yathArtha rUpa meM apanA hitAhita nahIM pahacAna pAtA / unmattavat ho jAtA hai aura jaise hI mithyAtva kA nAza huA ki jJAna bhI nirmala huaa| apane hitAhita ko jAnane lagA, viveka jAga uThA / yaha sampUrNa kathana mati ghora zrutajJAna ke sandarbha meM hai kintu tIsarA jJAna avadhijJAna AtmA ko kisa prakAra prApta hotA hai, usake bAre meM kucha carcA Avazyaka hai / isakA kAraNa yaha hai ki avadhijJAna se bhUta-bhaviSya pratyakSa rUpa se jAnA jA sakatA hai, apanA bhI tathA zrauroM kA bhI / aura jijJAsA mAnava kI sahaja vRtti ( Instinct ) hai vaha bhaviSya ke paTaloM meM chipe apane tathA anya ke bhAvI jIvana ko, dhAne vAle samaya meM prApta hone vAle saMkaToM ko, ApadAoM ko, lAbhAlAbha ko Aja hI jAna lene ke lie utsuka rahatA hai / isIlie to jyotiSazAstra, zakunazAstra, sAmudrikazAstra Adi kA zrAbhirbhAva huprA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA-kendroM kA mahattva / 159 kintu ye saba anumAnazAstra (Scienecs of Suppositions and Probabilities) hI haiM, nizcita nahIM haiN| jabaki pratyakSa hone ke kAraNa avadhijJAna nizcita hai / avadhijJAna : zAstrIya carcA isa viSaya meM pahale zAstrIya carcA kara leM ki hamAre prAgamoM kA isa saMdarbha meM kyA abhimata hai ? prajJApanA (33/33) meM avadhi jJAna ke do prakAra batAye gaye haiM--(1) dezAvadhi aura (2) sarvAvadhi / naMdIsUtra (18, gA. 2) meM paramAvadhi kA ullekha prApta hotA hai| anya paramparA ke graMthoM meM ye tInoM bheda milate haiN| naMdIsUtra (sUtra 9, 10) meM avavijJAna ke jo chaha bheda batAye gaye haiM unameM prathama hai prAnugAmika aura usake do uttara bheda haiM-(1) aMtagata aura (2) madhyagata / isake atirikta yadyapi vahA~ dezAvadhi aura sarvAvadhi zabda nahIM milate kintu caNiyoM meM jahA~ vistAra se vivecana hai, usake adhyayana se aisA parilakSita hotA hai ki 'antagata' dezAvadhi hai aura 'madhyagata' sarvAvadhi jJAna ko lakSita karatA hai| TIkA granthoM meM 'antagata' ke tIna bheda batAye haiM-(1) purataH antagata, (2) pRSThataH antagata, (3) pArzvata: antagata / prAcArya haribhadra ne aMtagata aura madhyagata ke lakSaNa isa prakAra diye haiM (1) madhyagata avadhijJAna vaha hai jo praudArika zarIra ke madhyavartI sparddhakoM (jJAna avarodhaka karma ke paramANu athavA skandha) kI vizuddhi se prAtmapradezoM kI vizuddhi dvArA sabhI dizAoM ko jAnatA hai| dUsare zabdoM meM yaha sabhI bAtoM ko jAnatA hai / athavA isa vizuddhi ke pariNAma svarUpa saMpUrNa sthUla zarIra ko jAnane meM sakSama ho jAtA hai / (2) aMtagata avadhijJAna isa praudArika zarIra ke kisI eka bhAga se sAkSAta jAnatA hai| 'purataH antagata' se bhaviSya jAnane kI kSamatA AtI hai, 'pRSThataH antagata' se bhUta kI ghaTanAmoM ko jAnA jAtA hai aura 'pArzvata: antagata' pArzvavartI ghaTanAoM kA jJAna prApta karane meM sakSama banAtA hai| apane nAmoM ke anusAra jaba isa sthala zarIra meM Age kI ora avasthita cakra yA cetanA kendra jAgata hote haiM taba 'purataH antagata' pragaTa hotA hai, pArzvavartI cetanA kendroM ke jAgata hone para 'pArzvata: antagata' aura pRSThavartI cetanA kendroM kI jAgRti 'pRSThataH antagata' kA kAraNa banatI hai| yahA~ isa sandarbha meM hama dezAvadhi pravadhijJAna kI hI carcA kreNge| kyoMki abhI hama sAta cetanAkendra hI mAna kara cale haiN| yadi vistRta dRSTikoNa se vicAra kiyA jAya to hamAre sampUrNa zarIra meM cetanAkendroM kI avasthiti hai| kintu isa nibandha kI maryAdA sAta kendroM taka hI sImita rakhI gaI hai| ata: dezAvadhi kI carcA taka hI sImita rahanA ucita hai| aba Aiye Apa cetanAkendroM para / prAcArya hemacandra ne bhI apane yogazAstra meM isa viSaya para prakAza DAlA hai aura zubhacandra ke yogapradIpa meM to cetanA-kendroM kA kAphI vistRta Asamastha tama Atmastha mama taba ho sake Azvasta jama
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 160 .. arcanArcana varNana hai| yaugikagranthoM meM spaSTa batAyA hai ki mana:cakra jAgata hone para atIndriya jJAna, prAjJA cakra se antarjJAna tathA bhUta-bhaviSya saMbaMdhI jJAna tathA somacakra se sarva prakAra kA pratyakSIkaraNa sAdhaka kara letA hai| yaha sarvajana vidita hai ki atIndriya jJAnI apanI icchAnusAra sUkSma, vyavahita, samIpastha aura dUrastha padArthoM kA sAkSAt jJAna prApta karane meM sakSama hotA hai| bhUta kA aura bhaviSya kA bhI ise pratyakSa ho jAtA hai| eka bAta yahA~ dhyAtavya hai ki sUkSma athavA taijasa zarIra meM jitane aura jisa prakAra ke spandana hote haiM, ve sthUla audArika zarIra ke Antarika bhAga meM bhI bana jAte haiM, abhivyakti kA mAdhyama ho jAte haiN| ye hI zakti aura abhivyaMjanA ke kendra athavA cetanA kendra haiN| inheM Adhunika vijJAna kI bhASA ke vidyuta cumbakIya kSetra (Electro-Magnetic Field) kahA jA sakatA hai| yahI atIndriya jJAna ke 'karaNa' (instrument) banate haiN| inhIM ke mAdhyama se dezAvadhijJAna kAryakArI hotA hai| ___ yadyapi paraMparA meM yaha prasiddha hai ki jaMbUsvAmI ke nirvANa ke uparAnta avadhi jJAna bhI vyucchita ho gyaa| kintu usakA abhiprAya paramAvadhi jJAna hI mAnA jAnA cAhie jisakI pariNati kevala jJAna meM hotI hai| dezAvadhijJAna kI vyucchitti mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki Aja bhI aneka yogiyoM aura sAdhu-santoM ko pratyakSa jJAna hotA dekhA jAtA hai, ve bhUta-bhaviSya kI ghaTanAoM ko sAkSAta dekhane-jAnane meM sakSama hote haiN| samyak tapa aba thor3A sA samyak tapa para bhI vicAra kara leN| AdhyAtmika yajJa (tapa) kA svarUpa batAte hue harike zabala muni yAjJika brAhmaNoM se kahate haiM tavo joI jIvo joiThANaM jogA sUyA sarIraM kArisaMgaM / kammaM ehA saMjamajoga saMtI, homaM huNAmi isiNaM pasatyaM // (uttarA0 12/44) yahAM 'sarIraM kArisaMgaM' zabda isa nibandha kI daSTi se mahattvapUrNa hai| harikezabala ne zarIra (audArika sthUla zarIra) ko upamA kArisaMga upaloM (kaMDoM) se dI hai| jitane kaMDe pAvazyaka athavA sahakArI hote haiM, usase bhI adhika Avazyaka hai araNikASTha / Aja ke yuga meM jo kAma mAcisa (diyAsalAI) karatI hai, prAcIna yuga meM vahI upayoga araNikASTha kA thaa| use paraspara ragar3a kara usI prakAra agni utpanna kI jAtI thI, jisa prakAra Aja diyAsalAI ko mAcisa kI DibiyA para lage gaMdhaka-phAsphorasa ke mizraNa se ragar3a kara karate haiN| aba prazna yaha hai ki kyA saMpUrNa zarIra hI 'kArisaMga' hai athavA zarIra ke kucha vizeSa bhAga hii| isa prazna ke uttara ke lie phira hameM cetanAkendroM para AnA par3atA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma-sAdhanA meM cetanA-kendroM kA mahattva / 161 / jaisA ki isa nibandha ke adhyayana se spaSTa hai ki zarIra meM avasthita pramukha sAta cetanAkendra zakti ke mukhya vAhaka haiM, unase cetanAdhArA adhika vega aura pravAha ke sAtha bahatI hai, unake jAgRta hote ho prAtmA kI jyoti prasphuTita hone lagatI hai| tapa-dhyAna meM avasthita yogI jaba ina cakroM para apanI cetanAdhArA ko pUre vega se pravAhita karatA hai to viziSTa prAtmajyoti prakaTa hotI hai / prAgneyI dhAraNA meM nAbhi kamala se agni sphUliMga uThate anubhava hote haiN| yoga-zAstroM meM yaha sthAna pracaNDa zakti kA kendra kahA gayA hai / mUlAdhAra cakra para jaba dhyAna kiyA jAtA hai to zikhara kI svaNima jyoti kA spaSTa grAbhAsa sAdhaka ko ho jAtA hai| isI prakAra svAdhiSThAna cakra para vidyuta rekhA, maNipUra para bAlasUrya kI prabhA, anAhata para agnizikhA, vizuddhi para dIpazikhA, soma para sUrya jaisI camakIlI svarNima prabhA tathA mahasrAra para pracaNDa teja kA sAkSAt anubhava sAdhaka ko hotA hai| ye sabhI cakra jyoti ko apane andara sameTe hae haiM, dhyAna-tapa se vaha jyoti prakaTa hotI hai| gAthA meM ukta 'tavo joI' zabda se isI ora saMketa kiyA gayA hai| kintu isa saMpUrNa AdhyAtmika jyoti kA mUla adhiSThAna jIva svayaM hai, isI kI zakti kArya karatI hai, isIlie isa gAthA meM 'jIvo joiThANaM' kahA gayA hai| isa nibandha meM lagabhaga samasta paraMparAoM, mAnyatAoM aura yogazAstroM dvArA svIkRta sAta cetanAkendroM ko samyagdarzana, jJAna, tapa ke sandarbha meM upayojita dikhAne kA prayatna kiyA gayA hai| kintu jaina AgamoM kA gaharAI se adhyayana karane para vidita hotA hai ki isa mAnavazarIra meM anekoM cetanAkendra haiM, athavA yoM bhI kaha sakate haiM ki sampUrNa zarIra hI cetanAkendra hai| vaise jainadarzana ne sampUrNa zarIra meM AtmA ko vyApta mAnA hai| isa dRSTi se sarvAvadhi pravadhijJAna kI bhI bhautika dRSTi se vyAkhyA-vivecanA kI jA sakatI hai aura isa jJAna ke kAryakAritva meM praudArika zarIra kI upayogitA bhI batAI jA sakatI hai| __anta meM itanA kahanA prAvazyaka hai ki hama kAya-bala, kAya-yoga aura kAya-karaNa-ina tInoM zabdoM meM spaSTa antara smjhe| aAgama meM ina tInoM zabdoM se kyA abhipreta hai ? inase hameM kyA samajhanA cAhie? tIrthakara bhagavAn ne ye zabda kisa prAzaya se sunAye aura gaNadhara devoM ne inheM kisa abhiprAya se hameM pradAna kiyA? inakA gUDhArtha kyA hai ? kitane rahasya chipe haiM ? ina aura aise hI aneka praznoM para prAgamajJa aura vidvajjana mAnyatAoM ke sandarbha meM manana karake apane cintanarUpa navanIta ko samAja ke samakSa rakheM to logoM kA bahuta upakAra hogA, ve sAdhanA meM zarIra kI upayogitA samajhege / . eka sUjhAva hai sabhI sAdhakoM, vidvAnoM aura sarvasAdhAraNoM ke lie-kAyayoga ko 'kAya' hI na banAye rakheM, ise kAya-karaNa bnaayeN| yaha mokSa kI pora gati karane meM sahAyaka bana jaayegaa| -19 neharU nagara AgarA-282002, Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana