Book Title: Bhartiya Hastpratona Suchipatro Aetihasik Pariprekshyama Vivechanatmaka Abhyas
Author(s): Manibhai Prajapati
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229680/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 117 bhAratIya hastapratonAM sUcipatro : jaitihAsika pariprekSyamA vivecanAtmaka abhyAsa maNibhAI prajApati 1. prastAvanA : prAcIna-madhyakAlIna hastapratonI saMkhyAnI dRSTile bhAratanI vizvanA sauthI samRddha dezomAM gaNanA karavAmAM Ave che. A hastaprato bhAratanI sAMskRtika dharohara che, ke jemAM prAcIna-madhyakAlIna yugamAM bhArate sAhitya, dharma-darzana, vijJAna, kalA vagere kSetre meLavela siddhionuM darzana thAya che. bisvAsa ane prajApatinA sarvekSaNa anusAra bhAratamAM 50 lAkhathI adhika hastaprato prApta che. A paikI aMdAjita 67% saMskRta, prAkRta, pAli, 25% Adhunika bhAratIya bhASAonI ane 8% arebika, parziyana vagere hastaprato che. A badhI hastaprato jJAnavizvanA vividha viSayomAM bhAratanI vividha prAcIna ane Adhunika bhASAo jema ke saMskRta, prAkRta, pAli, hindI, baMgALI, gujarAtI, uDiyA, marAThI, kannaDa, tamila, malayAlama, telugu, paMjAbI, kAzmirI, urdU vageremAM ane vividha lipiomAM udA. tarIke devanAgarI, zAradA, baMgALI, grantha, gurumukhI, gujarAtI, kannaDa, malayAlama vageremAM ane vividha mAdhyamomAM jema ke bhojapatra, tADapatra, kAgaLa, kApaDa vagere upara lakhAyelI che. A badhI hastaprato vividha prakAranI sArvajanika, sarakArI, sAmAjika-dhArmika saMsthAo ane aMgata mAlikInA saMgrahomAM saMgRhIta che. bhAratIya hastaprato bhArata uparAnta videzonAM vividha prakAranAM granthAlayomAM paNa saMgRhIta che. A paikI aMdAjita 60,000 jeTalI hastaprato yuropa ane amerikAmAM ane 1,50,000 jeTalI hastaprato pAkistAna, bAMglAdeza, nepALa, zrIlaMkA, tibeTa, cIna, jApAna vagere dezomAM saMgrahAyelI che. 2. hastaprata sUcikaraNanI vibhAvanA : sAmAnyataH sUcikaraNa (Cataloguing)no mULabhUta hetu koI oka granthAlayamAM koI oka kartA ke koI oka zIrSaka ke koI aka viSaya heThaLanuM pustaka prApya che ke kema te jANavAno rahyo che. hastaprata saMgraha kakSamAM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anusandhAna-55 upabhoktAne pravezanI anumati ApavAmAM AvatI na hovAthI rubarumAM AvanArAoo temaja dUranA upabhoktAoo icchita hastapratanI pasaMdagI karavA mATe sUcipatrano AdhAra levAno hovAthI vividha prakAranA upabhoktAonI mAMga saMtoSI zake te rIte taiyAra karavU jarurI banI rahe che. mudrita pustakanI tulanAme hastapratanI keTalIka AgavI khAsiyato che ke je koI hastapratanI zodha mATe mahattvapUrNa ghaTaka tarIkenI bhUmikA adA karatA hovAthI hastapratonuM sUcikaraNa karatAM pratyeka ghaTakane dhyAne levo jarUrI banI rahe che. koI aMka hastapratanA kartA, zIrSaka ke viSaya uparAnta TIkAkAra, bhASA, hastaprata lekhana- mAdhyama, hastapratanuM mApa, lekhana-samaya, pUrNa ke apUrNa, hastapratanI sthiti, lipi, lipikartA, Adi-anta ane prazasti vagere bAbatono hastapratanA sUcikaraNamA samAveza karavo joio. Ricci ane Wilsono hastaprata sUcikaraNanA hetuo darzAvatAM Frezje To "To provide descriptions complete enough to identify each manuscript for all time, avoiding thereby all possible confusion with others copies of the same text, and providing adequate data for serch if the manuscript be lost or stolen."R saMkSepamA pratyeka hastapratanI AgavI vizeSatAone dhyAne letAM sUcikAre oka ja kartAnI eka ja kRtinI akathI vadhu nakalonU sUcikaraNa karatAM pratyeka nakala oka bIjAthI alaga rIte oLakhI zakAya te rIte hastaprata sambandhI vividha vigatono samAveza karI tenI noMdha karavI joio. mudrita pustakanA kissAmAM koI oka ja kartAnI koI oka kRtinI koI aka AvRttinI badhI nakalo samAna hoya che, parantu hastapratanA kissAmAM A bAbata zakya nathI. oka ja kRtinI nakalo lipi, lekhanakalA, lipikAra, lekhanasamaya, lekhana-mAdhyama, sacitratA, kSepaka, hoziyAmAM noMdho, hastapratanA sthAnAntaraNono itihAsa, lahiyAnI prazasti vagerenI draSTio oka bIjAthI svAbhAvika rIte ja bhinna hoya che, je dhyAne levU rahyu. __sAmAnyataH hastapratonAM sUcipatro (Catalogue) kRti oLakhanArAone dhyAne laine taiyAra karavAmAM Ave che. arthAt kRti khoLanArAonI jarUriyAto pUrI pADe tevAM hoya che. paraMtu te dhyAne levU rahyu ke hastapratonAM sUcipatro Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 citrakAro, citrakalAnA itihAsakAro, lipivettAo, lekhanakalAnA mAdhyamamAM rasa dharAvanArAo vagerene paNa khapamA lAgI zake che. A badhAonI jarUriyAto saMtoSe te rIte taiyAra karavAM joio. arthAt hastapratanA sUcipatramAM koI hastapratamAM citro ApavAmAM AvyAM hoya to temAM vAparavAmAM AvelA raMgo, citranuM mApa, citrano viSaya, citrakAra, nAma, lipikalAnI draSTile hastaprata mahattvapUrNa hoya to tenI noMdha, akathI vadhu lahiyAo dvArA lakhavAmAM AvI hoya to tenI vigato, bAMdhaNI vagere bAbatonI noMdha karavI joio2. 3. hastaprata sUcikaraNa ane sUcipatrono udbhava ane vikAsa : bhAratIya ane vaizvika pariprekSyamAM : sUcipatrono udbhava tapAsatAM pUrve bhAratamAM lekhanakalAno vikAsa ane granthAlayonI sthApanA kyArathI zaru thaI te tarapha dRSTipAta karavo jarUrI banI rahe che. bhAratamA sindhu saMskRti I.sa.pUrve 3200-2800nA samayagALAmAM vikasI haze tema mAnavAmAM Ave che. A samayagALA daramyAna lekhanakaLAno vikAsa keTalA aMze thayo haze te aMge Aja sudhI khAsa AdhAro prApta thayA nathI. citrAtmaka lekhananI chApo ke mudrAo prApta thaI che, je 417 jeTalAM cihno dharAve che.4 A lipi paNa ukelI zakAI nathI. bIjI bAju I.sa.pUrve pAMcamI zatAbdI ane tyArabAda racAyelA vividha grantho jemake aSTAdhyAyI, kauTilya arthazAstra, lalitavistara, vinayapiTaka vageremA lekhanakalA ane pracalita lipio vizenA ullekho jovA maLe che. bhAratamA pravartamAna samayamA prAcInatama jJAta lekhanakalAno namUno aTale azokanA zilAlekho (I.sa.pUrve 273-232). joke A zilAlekho pUrve bhAratamA pracalita lekhanakalAnA keTalAka avazeSo prApta thayA che, jemake I.sa.pUrve 487-483no piprahavAmAMthI mATInA vAsaNa uparano abhilekha, I.sa.pUrve 4thI sadIno orAna sikko tathA sohagaura (ji. gorakhapura)- tAmrapatra. pro. ghoSAlakara zAstrI vagere vidvAno bhAratamAM lekhanakaLAno udbhava Isa.pUrva 8mI zatAbdI mAne che. bhAratamAM lekhanakalAno vikAsa khUba moDo thavA pAchaLanAM mukhya kAraNo paikI mukhastha zikSaNa praNAlI, dharmagranthonuM lekhana na karavAnI prathA vagere kAraNo javAbadAra gaNAvI zakAya. jyAre ijiptanI saMskRtimAM I.sa.pUrva 1800 ke te pUrvenA lekhanakaLAnA namUnAo prApta che.5 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 anusandhAna- 55 lekhanakalAnA prArambha aMge koI AdhArabhUta mAhitI prApta nathI tevA saMjogomAM paheluM pustaka kayuM lakhAyuM haze ane tyArabAda prathama granthAlaya kyAM zaru karavAmAM AvyuM haze te sambandhI ApaNI pAse koI ja mAhitI Aje upalabdha nathI. granthAlaya ke granthAlayo zaru thayA pachI paNa te granthAlayonAM sUcipatro ( Catalogues ) kevA svarUpamAM taiyAra karavAmAM AvyAM haze te paNa aka zodhano viSaya banI rahe che. kAraNa ke prAcInatama jJAta upalabdha sUcipatra o koI ajJAta sUcikartA dvArA sampAdita "bRhaTippanikAnAmaprAcInajainagranthasUci" che ke jeno racanAkALa I.sa. 1383 che. A sUcipatramAM varNita 653 hastaprato viSayAnusAra goThavavAmAM AvI che ane pratyeka kRtinA kartA, lekhaka, lekhanasamaya ane patrasaMkhyA sambandhI mAhitI ApavAmAM AvI che. A sUcipatra paNa koI oka bhaNDAranI pratonuM nathI. paraMtu temAM pATaNa, khaMbhAta ane bharucanA bhaNDAronI pratonI mAhitI ApavAmAM AvI che. A sUcipatranuM sampAdana muni jinavijayajI dvArA karavAmAM AvyuM che, je 'jaina sAhitya saMzodhaka nA pustaka 1 aMka 2mAM mudrita karavAmAM AvyuM che. A ja sUcipatranuM svatantra punaH mudraNa tAjetaramAM ja muni pradyumnavijayajIo karAvyuM che. prAcIna bhAratamAM takSazIlA, valabhI, nAlaMdA, vikramazIlA vagere vizvavidyAlayo ane tenAM granthAlayo sambandhI bhAratIya ane videzI srotomAM ullekho jovA maLe che. paraMtu, A granthAlayonAM sUcipatro ke tenA vyavasthApana sambandhI koI ja mAhitI prApta nathI. bhArata hastapratonI dRSTi sauthI dhanika deza, parantu hastapratavidyA vize oka paNa svatantra grantha racAyo hoya tevuM jANamAM nathI. hA, lahiyAonI puSpikAomAM hastaprata saMrakSaNa sambandhI keTalIka mAhitI ApavAmAM AvI che ane keTalAka TIkAkAro ne pAThasampAdana vize thoDIka carcAo karI che. udA. tarIke mahAbhAratanA TIkAkAra nIlakaNTha caturdhare potAnI bhAvadIpa TIkAnA prArambhamAM ja A sambandhI ThIka ThIka carcA karI che. A uparAnta AnandatIrthe 'mahAbhAratatAtparyanirNaya' mAM, niruktavyAkhyAkAra devarAja vagerea A sambandhI prasaMgocita ullekho karyA che. 6 jo ke lekha, dastAveja vagere lakhavA sambandhI grantho 'lekhapaddhati' (saMpA. sI. DI. dalAla, gAyakavADa orionTala sirijha) ane 'lekhapaMcAzikA' grantho prApta che. sUcipatro ane sUcikaraNa sambandhI granthonI prAptino abhAva temaja te sambandhI ullekhono abhAva dhyAne letAM sahaja prazna udbhave ke prAcIna bhAratamAM A kalAno vikAsa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 121 thayo haze ke kema ? kAraNa ke 14mI sadI bAdanI paNa je sUcio upalabdha che te saraLa yAdIo samAna che. udA. tarIke 17mI sadInA banArasanA paNDita sarvavidyAnidhAna kavindrAcArya, sUcipatra (saMpA. Ara.o.zAstrI, gA.o.si. 17, 1921), muni puNyavijayajIo zodhela jesalameranA jJAnabhaNDAranI I.sa. 1752nI TIpa-sUci, DaoN. ke.vI.zarmA (aDiyAra) a temanA lekha 'Manuscripts Repositories in Kerala' mAM madhyakAlIna samayanAM hastapratonAM keTalAMka sUcipatro kerAlA yunivasiTI menyuskripTsa lAIbrerImA upalabdha che tenI vigato sAthe carcA karI che. bhAratamAM pAcIna-madhyayugIna samayanAM nahivata mAtrAmAM prApta sUcipatronA AdhAre mallinAthI sUtra 'nA'mUlaM likhyate kiJcit'ne dhyAne laI noMdhaq radyu ke bhArate A samaya daramyAna hastapratonA sUcikaraNa kSetre koi noMdhapAtra pragati karI nahIM hoya tema pratIta thAya che. Ama chatAM, prastuta viSaya sandarbhe muni bhagavanta puNyavijayajI mahArAja sAhebano AzAvAda draSTavya banI rahe che : "prAcIna samayamAM jJAnabhaNDAronI TIpo oTale ke pustakanI yAdI kevA rUpamAM thatI haze o jANavA- ApaNI pAse khAsa kazuM ja sAdhana nathI; tema chatAM lagabhaga baso-traNaso varSa pahelAMnI je prAcIna TIpo jovAmAM AvI che o uparathI aTaluM anumAna thaI zake che ke AjakAla jevI vizada TIpo thAya che - arthAt amAM jema dAbaDAno naMbara, pratano naMbara, granthanAma, patrasaMkhyA, bhASA, kartA, racanAsaMvata, lekhanasaMvata, viSaya, granthanI laMbAI-pahoLAI vagerenI mAhitI ApavAmAM Ave che - tevI nahotI ja thatI. o TIpomAM mAtra dAbaDo, pratano naMbara, granthanAma, patrasaMkhyA ane koI koI vAra granthakAranuM nAma aTaluM ja noMdhavAmAM AvatuM. ahIM oka vAta spaSTa karavI ucita jaNAya che ke AjakAla jevI vizada TIpo thAya che tevI TIpo jUnA jamAnAmAM nahi ja thatI hoya athavA A jAtano koIne sarvathA khyAla sarakhoye nahi hoya ama mAnavAne kazuM ja kAraNa nathI."7 ApaNe sau jANIo chIo ke bhArata vizvanI prAcInatama 5 saMskRtio paikIno aka deza che. anya prAcIna saMskRtiomAM ane tyArabAda yuropamA prastuta viSaya sandarbhe thayela vikAsa ane upalabdha pramANonA AdhAre bhAratamA sUcikaraNa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 anusandhAna-55 kSetre nahivata pragati sandarbhe AgaLa upara noMdhela vidhAna karavA bAdhya tharbu paDe che. udA. tarIke vizvanuM I.sa. pUrve 2000- prAcInatama jJAta sUcipatra Nipper mAMthI maLI AvyuM che. A sUcipatra IMTo upara utkIrNa che, ke jemAM 62 kRtionI yAdI ApavAmAM AvI che. A paikI 24 kRtio sAhityanI che. IjiptamAM Nineveh zaheramAMthI I.sa.pUrve 650 AsapAsanA samayanI mATInI IMTo upara utkIrNa keTalIka sacio maLI Avela che, jemAM zIrSaka, katinI IMTonI saMkhyA, lahiyAnuM nAma, rAjAnI mudrA, prazasti vagere sambandhI mAhitI varNavela che. IjiptanA EDFUnA mandiranI divAlo upara I.sa.pUrve 300-200mAM utkIrNa sUcipatra maLI AvyuM che. elekjhAnDriyA lAIbrerInA vikhyAta sUcikAra Callimachus (250B.C.) dvArA 120 granthomAM pramukha viSayomAM vibhAjita vistRta sUcipatra taiyAra karavAmAM AvyuM hatuM tenA Aje keTalAka avazeSo ja upalabdha che. yuropamAM 5 thI 15mI sadI daramyAna dhArmika maTho zikSaNanAM kendro uparAnta hastapratonA utpAdana ane saMrakSaNanAM kendro hatAM. keTalAMka maThonAM upalabdha sUcipatro paikI 10mI sadInuM Carolingian Monastery, Lorsch nuM sUcipatra Aje prApya che ke je 'Not only the most comprehensive but also the most detailed catalog' gaNavAmAM Ave che.10 A sUcipatramA 600 hastapratone pramukha viSayo heThaLa vibhAjita karIne pratyeka kRtinuM zIrSaka, ajJAta zIrSakavALI kRtinA prArambhanA zabdo, pUrNa ke apUrNa vagere jhINI jhINI vigato dhyAnathI noMdhavAmAM AvI che. Theodor Gottlieb dvArA 9mI sadInAM 24, 10mI sadInAM 17, 11mI sadInAM 30 ane 12mI sadInAM 62 sUcipatronI yAdI taiyAra karavAmAM AvI che.11 Ama, A badhAM upalabdha pramANonA AdhAre spaSTa pratIta thAya che ke A badhA dezoo lekhanakalA ane sUcikalA kSetre bhAratanI tulanAo ghaNo sAro vikAsa sAdhyo hato. 4. hastapratonA sUcikaraNanI samasyAo : 4.1 ajJAtakartRtva ane samAnanAmadhArI kartAonI racanAo : ___ saMskRta-prAkRta-pAlimAM racAyelA ArSagrantho ane anya keTalIka sAhityika kRtio ajJAta-kartRtvavALI jovA maLe che. vizvavikhyAta tattvacintaka DaoN. rAdhAkRSNane noMdhyuM che ke bhagavadgItAno lekhaka koNa che te ame jANatA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 nathI. madhyakAlIna samayamAM gujarAtImAM racAyela 'vasantavilAsa' paNa ajJAtakartRtvavALI kRti che. A prakAranI asaMkhya kRtionA kartRtvano prazna Aje paNa ukelI zakAyo nathI. A ja rIte keTalAka kartAo kRtimAM kartA tarIke potAnuM nAma darzAve che, paraMtu nAma sivAya anya koI mAhitI ApatA nathI. pariNAme samAnanAmadhArI kartAonI kRtionuM sUcikaraNa karatAM kayA kartAnA nAme A kRti noMdhavI te aka moTo prazna banI rahe che. kartA potAnA mAtApitA, janmasthaLa, samaya, potAnA guru ke AzrayadAtA rAjA vagereno ullekha kare to te kartAne saraLatAthI anya samAnanAmadhArI kartAothI alaga tAravI zakAya. prAcIna bhAratIya sarjakomAM A prakAranA autihAsika abhigamanA abhAvanA kAraNe keTalAka pAzcAttya ane bhAratIya vidvAno ' bhAratIyomAM autihAsika dRSTino abhAva che' tevAM mheNAM mAratAM khacakAtA nathI. A sambandhI Theodor Aufrecht se 'Catalogus Catalogorum'nA prathama khaNDamAM noMdhyuM che ke Lack of interest in historical truth in India is so great, that difficulties meet the enquirer at every stage. 123 4.2 Aropita kRtitva : arthAt attributed authorship se paNa oka moTI samasyA che udA. tarIke maharSi vedavyAsanA nAme asaMkhya kRtionuM kartRtva Aropita che. A badhI kRtiono sAco kartA koNa ? anyanA nAme potAnI kRti caDhAvavA pAchaLanI ghelachA pAchaLa be mukhya kAraNo javAbadAra che : prathama to prasiddha kartAnA nAme potAnI kRti prasiddhi pAmaze ane bIjuM nyochAvara bhAvanA. 4. 3 bhASA ane lipinI vaividhyatA : bhAratIya hastaprato anekavidha bhASAo ane lipiomAM lakhAyelI che. A badhI hastaprato bhASAnA sImADAo bahAranA saMgrahomAM paNa saMgRhIta hovAthI paraprAntIya bhASAjJAna ke lipijJAnanA abhAve A prakAranI hastaprato sUci thayA vagara paDI rahe che. sUcikAra badhI ja bhASAo ke lipio na paNa jANato hoya tyAre svAbhAvika che ke A prakAranI hastapratonuM sUcikaraNa karavuM kaThina bane che. udA. tarIke pATaNanA hemacandrAcArya jaina jJAnamandiramAM dakSiNa bhAratIya lipionI keTalIka pratonI sUci thaI zakI nathI. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 anusandhAna- 55 4.4 guTakA ane mizra kRtio : ghaNIvAra oka ja pothImAM saLaMga aneka kartAnI nAnI moTI racanAo lakhavAmAM AvatI hoya che. AvA kissAmAM hastapratanuM dhyAnathI nirIkSaNa karyA sivAya phakta prArambhanI kRtinuM sUcikaraNa karIne anya pAnAM choDI devAmAM Ave to aneka kRtio sUci thayA vinAnI paDI rahe te zakyatA nakArI zakAya nahIM. pariNAme sUcikAre hastapratanA racanAvidhAnathI paricita rahevuM joio. 'guTakA' mAM akathI adhika kartAonI okathI adhika kRtio hoya che. 'guTakA' sivAyanI anya hastapratomAM paNa kavacita oka ke okathI vadhu kartAonI kRtionuM lekhana thayeluM jovA maLe che. 4.5 granthanAma pRSThano abhAva : mudrita pustakI jema hastapratanA kissAmAM granthanAma pRSThano abhAva hoya che. pariNAme kRtinuM zIrSaka, kartA, lekhana vagerenI mAhitI hastapratamAMthI zodhIne lakhavAnI rahe che. sAmAnya rIte granthAntenI prazastimAM A prakAranI vigato ApavAmAM Ave che. kvacita granthArambhe paNa A mAhitIno nirdeza karavAmAM Ave che. arthAt mudrita pustakamAM A mAhitI taiyAra maLI rahe che, jyAre hastapratanA kissAmA sUcikaraNa mATe jarUrI vigato zodhavAnI rahe che. 4.6 zIrSakano abhAva ane samAnanAmadhArI kRtio athavA oka kRtinAM anekanAma : kvacita ghaNI hastapratomAM tenA zIrSakano nirdeza jovA maLato nathI, to kvacita samAnanAmadhArI kRtionI bahulatA ke oka kRtinAM anekanAmonI samasyA sUcikaraNa mATe prazno pedA kare che. udAharaNa tarIke brahmasUtra vividha nAmothI oLakhAya che, jemake vedAntasUtra, vyAsasUtra, brahmamImAMsA, zArIrika mImAMsA, uttaramImAMsA vagere. 4. 7 kSepako : kartAnI mULa kRtiomAM anyo dvArA karavAmAM AvatAM umeraNo interpolation - thI mULa pATha zodhavo kaThina kArya banI jAya che. udA. tarIke mahAbhArata, purANo vagere koI aka kartAnA kRtitvavALI racanAo rahI ja nathI. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 125 4.8 lekhanazailI : sUcikAra hastaprata-lekhanazailIthI anabhijJa hoya to paNa anekavidha samasyAo pedA karI zake che. udA. tarIke hastaprata lakhavAnI paddhatio jema ke dvipATha, tripATha, paMcapATha vagere. aTale ke mULa pATha kayo ane TIkA kaI che teno bheda pArakhatAM AvaDavU joio. kvacita pRSTha saMkhyA AMkaDAmAM na darzAvatAM saMjJAtmaka akSaromAM darzAvavAmAM Ave che. udA. tarIke sva 0=10, sti o=20, oka o=40, sva 0 0=100, sva sva la=115, aka 0 0=400 vagere. dhyAne levU ke A akSarAMko sIdhI lITImAM nahI paraMtu upara nIce lakhavAmAM Ave che. granthanI samApti thaye 'bhale mIDAM' ane anya cihnono prayoga, granthArambhanAM cihno, lekhanavarSa ke racanAvarSa darzAvavA zabdAMkono prayoga vagerethI sUcikAra suparicita hovo joIo. anyathA sUci bhUla bharelI banI rahe che. AgamaprabhAkara muni puNyavijayajIo 'bhAratIya jaina zramaNasaMskRti ane lekhanakaLA'mAM lekhanazailI vize vigate samajUti ApI che. ahIM noMdhela udAharaNo prastuta granthanA AdhAre ApelAM che. udA. tarIke bosTana myujhiyamamAM saMgRhIta aka pratamAM 'caMdragajarasadharA' zabdAMkonA mAdhyamathI vi.saM. 1681no nirdeza karavAmAM Avyo che. 4.9 chUTAM pAnAM : prAyaH hastapratonI bAMdhaNI karavAmAM AvatI na hovAthI te chUTAM pAna svarUpe jovA maLe che. pariNAme kavacita keTalAMka pAna oka-bIjAmAM bhaLI javAthI ke chUTAM paDI javAthI mULa kRti sAthe meLa besADavAmAM prazno pedA thAya che. ghaNAM bhaNDAromAM AvAM chUTAM pAnanI samasyA jovA maLe che. 4.10 sUcikAra mATe Avazyaka sAdhanika srotono abhAva : sUcikaraNa mATe vividha prakAranA sandarbhagrantho jemake vizvakozo, vAGmayasUcio, zabdakozo, lekhakakoza, nirdezikAo, vivaraNAtmaka sUcipatro vagere anivArya banI rahe che. jeno upayoga ocho thato jovA maLe che. saMskRta hastapratonA sUcikaraNa mATe 'New Catalogus Catalogorum' aeka mahattvapUrNa AdhAra srota che. paraMtu te pUrepUro taiyAra thayo nathI, temaja bIjI moTI samasyA o ke moTA granthAlayomAM paNa tenA keTalA khaNDo upalabdha haze te zodhaq Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 anusandhAna-55 rahyaM. A uparAnta aMgrejI lekhako mATe meyarsa anDa meyarsanA lekhakakoza jevo saMskRtanA lekhako mATenA Comprehensive and exhaustive kozano abhAva che. 5. bhAratIya hastapratonuM sarvekSaNa ane sUcipatro : autihAsika pariprekSyamAM vizleSaNa : bhAratamAM porTagIjha pAdarIoo sau prathama govAmAM I.sa. 1556mAM prinTIMga presanI sthApanA karI hatI. paraMtu prAyaH 18mI sadI sudhI teno khAsa prabhAva jovA maLato nathI. gujarAtI bhASAnuM prathama jJAta pustaka cheka 1808mAM pragaTa thayuM hatuM. hastapratonA sarvekSaNa ane sUcipatronA prakAzana pravRttine nIce darzAvyA mujaba mukhya 4 tabakkAomAM vaheMcI zakAya. 1. prArambhikakALa (1739 thI 1868) 2. suvarNayuga (1869 thI 1900) 3. rASTrIya jAgRtikALa (1901 thI 1947) 4. svAtantryottarakALa (1947 thI Aja dina sudhI) 5.1 prArambhikakALa (1739 thI 1868) bhAratamAM prAcIna samayathI rAjA-mahArAjAo, dhArmika saMsthAo, vidyAlayo ane paNDitavarga potapotAnA aMgata hastaprata saMgraho dharAvatA hatA ane tenI sAmAnya sUcio paNa taiyAra karavAmAM AvatI hatI, jenAM pramANo Aje paNa upalabdha che. prastuta abhyAsamAM mAtra prakAzita hastaprata sUcipatro ane ahevAlone dhyAnamAM levAmAM AvyAM che. 287 bhAratIya hastaprato varNavatuM prathama sUcipatra perisamAMthI 1739mAM pragaTa thayuM hatuM, je A abhyAsatuM prArambha bindu che. A samayagALAnI sauthI moTI a~tihAsika ghaTanA bhAratamA prArambhamAM IsTa inDiyA kaMpanI, ane tyArabAda iMglenDanI rANI, zAsana sthapAyu. pariNAme rAjakIya ane anya parivartano uparAnta prastuta abhyAsa sAthe pratyakSa yA parokSa rIte prabhAvaka paribaLa te pAzcAttya Dhabe aMgrejI zikSaNa praNAlIno prArambha thavo. briTiza sanadI adhikArIoo bhAratIya bhASA-sAhityamAM rasa laine teno saghana abhyAsa karI pAzcAttya vidyAjagatane bhAratIya vidyAnI samRddhino paricaya karAvyo. baMgALAnI suprima korTanA nyAyAdhIza ane prakhara paurvAtyavida sara viliyama Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 127 jonsao I.sa. 1784mAM oziyATika sosAyaTInI kalakattAmA sthApanA karIne bhAratIya vidyAnA abhyAsa ane hastapratonA saMgraha mATe oka navI dizA ja kholI ApI. ane temaNe ja 'zAkuntala'no 1789mAM aMgrejI anuvAda ApIne saMskRta sAhityanA abhyAsano pAyo nAkhyo. A ja korTanA nyAyAdhiza sara robarTa cembarsa ke je 'a distinguished scholar of great and versatile culture' tarIke khyAtiprApta hatA temanA dvArA 800 jeTalI hastaprato akaThI karavAmAM AvI hatI, jenuM sUcipatra P. Rosan dvArA taiyAra thayu. A hastaprato bAdamAM barlina sTeTa lAIbrerI dvArA kharIdavAmAM AvI hatI. 8000 jeTalI hastaprato, nakazA, abhilekho vagereno sauthI moTo saMgraha madrAsa preseDensInA sarveyara janarala Colin Mackenzie (1796-1806) dvArA karavAmAM Avyo hato, A paikInI moTA bhAganI hastaprato vagere inDiyA ophisa lAIbrerI anDa rekarDasa, laMDana ane thoDIka madrAsa yunivarsiTImAM saMgRhIta che. sara viliyama jonsa dvArA paNa 59 hastapratono saMgraha karavAmAM Avyo hato. jemsa phrezara dvArA 1730-40 daramyAna gujarAtanA pravAsa daramyAna 165 arebika, paziyana, saMskRta vagerenI hastaprato kharIdavAmAM AvI hatI, jenI saraLa yAdI temaNe potAnI kRti History of Nadir Shah (1742) mAM pragaTa karI hatI. sambhavataH bhAratamAMthI yuropamAM lai javAmAM Avelo A prathama hastaprata saMgraha haze tema mAnavAmAM Ave che. samagratayA A samayagALA daramyAna 46 sUcipatro (51 khaNDo) pragaTa thayAM hatAM. A paikI bhAratamAthI 11 (15 khaNDo) ane videzomAMthI 35 (36 khaNDo) sUcipatro pragaTa thayAM hatAM. A samayagALAnuM sauthI vadhu noMdhapAtra ane zAstrIya sUcipatra balinanI impiriyala lAIbrerInI 1403 saMskRta-prAkRta hastapratonuM sUcipatra A. Weber (1853) dvArA sampAdita karavAmAM AvyuM hatuM, je hastapratonA bhautika varNana uparAnta, Adi-anta, TippaNa, keTalIka kRtionA vistRta utArAo ane 9 sUcio sahita taiyAra karavAmAM AveluM che. keTalAMka uttama sUcipatro paikI- A oka che. A ja prakAraceM bIjuM oka uttama sUcipatra Theodor Aufrecht (1859) dvArA Bodleian Library (Oxford University)nuM taiyAra karavAmAM AvyuM hatuM. bhAratamAMthI pragaTa thayelAM sUcipatro paikI sauthI prathama mekenjhI saMgrahanI 1568 hastapratotuM vargIkRta sUcipatra H.H. Wilsono taiyAra Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 anusandhAna- 55 karela je 1828mAM kalakattAthI pragaTa thayuM hatuM. A ja saMgrahanI 160 tamilatelugu hastapratonuM William TaylornuM sUcipatra 1835mAM madrAsamAMthI be khaNDomAM pragaTa thayuM hatuM. tyAra bAda aziyATika sosAyaTI dvArA 3000 saMskRta ane 107 Adhunika bhAratIya bhASAonI hastapratonuM saMkSepamAM varNana karatuM vargIkRta ane koThAomAM vibhAjita sUcipatra 1838mAM prakAzita karavAmAM AvyuM. A 'sUcipustakam' mAM phorTa viliyama kaoNleja, aziyATika sosAyaTI ane kAzI saMskRta vidyAmandiranI hastaprato samAviSTa che. A sUcipatramAM koI prakAranI sUci (Index) ApavAmAM AvI nathI te tenI moTI maryAdA che. anya oka mahattvapUrNa sUcipatra vistRta noMdha ane sUcio sahitanuM GOML, Madras nuM 5515 hastaprato varNavatuM 1857 - 62 daramyAna 3 khaNDomAM prakAzita karavAmAM AvyuM hatuM. 5. 2 suvarNayuga (1869 thI 1900 ) aMgrejonuM bhAratamAM sAMskRtika kSetre sauthI moTuM mUlyavAna pradAna bhAratIya purAtattva sarvekSaNa vibhAganI sthApanA karI kalA - sthApatyonA saMrakSaNanuM ane bhAratIya hastapratonA sarvekSaNanuM kAma hAtha dharI vera - vikhera hastapratonA saMgraha, sarvekSaNa ane sUcipatro/ahevAlo taiyAra karavA kSetre rahyuM che. lAhora darabAranA pUrva mukhya paDita rAdhAkRSNanA hastapratonA sarvekSaNa ane sUcikaraNa sambandhI sUcanane dhyAna laI tatkAlIna gavarnara janarale A prastAvano tA. 3 navembara, 1868nA roja svIkAra karIne A hetusara ru. 24000 /- ane Mr. Stokes (Secretary of Legislative Council) se taiyAra karela hastapratonA saMgraha ane sUcikaraNanI yojanA maMjura karI hatI. Ama chatAM Mr. Stokes mantavya dharAvatA hatA ke sUcita keloga iMglenDamAM ja saMtoSakAraka rIte sampAdita thaI zake kAraNa ke "no native scholar possessed of the requisite learning, accuracy and persistent energy" ane vadhumAM, "no European scholar in India possessed of the requisite time, or who might not be more usefully employed in making original researches."12 32 varSano A samayagALo oka suvarNayuga samAna aTalA mATe gaNavAmAM Ave che ke samagra bhAratavarSamAM saMskRta-prAkRta bhASA sAhityanA pAzcAttya tathA bhAratIya pratibhAsampanna - Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 vidvAno A pravRttimAM joDAyA ane dezanA khUNe khUNethI pharI pharIne khAnagI ane saMsthAgata saMgraho rubarumAM tapAsIne ahevAlo taiyAra karyA. temanA abhyAsapravAsa daramyAna prApta thayela mahattvapUrNa hastapratonI vigato akaThI karI, je te presiDensIo mATe hastapratonI kharIdI karI, kavacita sUcanAtmaka to kavacita vistRta sUcipatro taiyAra karyAM. 129 A samayagALA daramyAna pragaTa thayela sUcipatro / ahevAlo paikI baMgALa presiDensInA rAjA rAjendralAla mitrAo 240 khAnagI ke saMsthAgata saMgraho rubarumAM tapAsIne 4265 saMskRta hastaprato varNavatuM 11 khaNDonuM sUcipatra Notices of Sanskrit Manuscripts ( 1870 - 1895) taiyAra karyu. A paikInA pAchaLanA 2 khaNDo temanA avasAna bAda mahAmahopAdhyAya haraprasAda zAstrIo sampAdita karelA che. hastapratonA sUcikaraNa kSetranuM A aka sImAstambha samAna sUcipatra che. A uparAnta mitrAjIo anya mahattvapUrNa sUcipatro paikI bikAneranA mahArAjAnA aMgata saMgrahanI 1547 hastapratonuM 1880 mAM tathA aziyATika sosAyaTInuM 1877mAM taiyAra karyAM hatAM. baMgALa uparAnta paMjAbanuM kAzInAtha kunte (187882), northa-vesTa provinsisa (1874 - 86, 4400 hastaprato), avadhanuM jahona nesaphilDa (1875-79), ane kolina brAuniMga (1872 - 93, 5200 hastaprato), maisUra ane kUrganuM levisa rAisa (1884, 2944 hastaprato), dakSiNa bhAratanAM khAnagI saMgrahonuM gustAva oNparTa (1880-85, 18707 hastaprato) ane senTrala provinsanuM apha. kIlahorna (1874, 3800 hastaprato ) ane bombe presiDensInuM jyorja buhalara, apha. kIlahorna, pITara pITarasana (1882 - 98), pro. bhaNDArakara (1879-91), kAthavaTe (1891 - 95) vagere dvArA sarvekSaNa hAtha dharavAmAM AvyuM. noMdhavuM ghaTe ke muMbaI sarakAre prastuta yojanA pUrve 1866 thI DaoN. jyorja buhalara ane DaoN. mArTina haga dvArA saMskRta hastapratonuM sarvekSaNa ane prAptinuM kArya zaru kartuM hatuM. anya presiDensIonI tulanAo bombe presiDensInuM kArya vadhu vyApaka ane gahana rahyuM che. bhaNDArakara orionTala risarca insTiTyUTa, pUnAno vidvata saMgraha A sarvekSaNane AbhArI che. DaoN. buhalarao gujarAta uparAnta bombe presiDensI uparAnta rAjaputAnA, lAhora, dilhI, banArasa, ujjaina, kAzmIra vagere pradezomAM hastaprata khoja - pravAsa karyA hatA. DaoN. buhalaranA ahevAlo has Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 anusandhAna- 55 become almost a classic with Sanskritists, and has served as model for subsequent work in the field of the recovery of Sanskrit manuscripts and the presentation of the results in proper light.' gaNavAmAM AvyA hatA. 13 10 varSa bAda bhAratanA samagra sarvekSaNa kAryanI samIkSA karavAmAM AvI tyAre bombe presiDensInA kAryane 'most satisfactory' 'highest satisfaction at what had already been effected, especially by Dr. Buhler and Dr. Keilhorn of Bombay.' tarIke navAjavAmAM Avela. jyAre samagra bhAratIya staranAM sarvekSaNa pariNAmone 'such as to warrant the prosecution of the search 14 tarIke oLakhAvela. muMbai sarakAra dvArA kharIdavAmAM AvelI hastaprato pAzcAttya ane bhAratIya vidvAno jemake Prof. Whitney (New Haven ), Prof. Foucaux (Paris), Rajendralal Mitra (Calcutta) vagerene temanA upayoga arthe paNa pUrI pADavAmAM AvI hatI. arthAt hastapratono mAtra saMgraha na karatAM teno upayoga thAya tevo abhigama apanAvavAmAM Avyo. A uparAnta trivendramanA mahArAjAnI pelesa lAIbrerI, tAMjora saMgraha, banArasa saMskRta kaoNleja, mahArAjA alavarano saMgraha, gavarmenTa lAIbrerI, madrAsa vagerenAM sUcipatro taiyAra karavAmAM AvyAM. A badhAM sarvekSaNothI ghaNI badhI alabhya kRtio prakAzamAM AvI. pariNAmasvarUpe pAzcAttya vidvAno bhAratIya sAhityanI upalabdhiothI prabhAvita thayA ane bhAratIyavidyAno saghana abhyAsa karavA prerAyA. A samayagALA daramyAna prakAzita kula 154 sUcipatro paikI 83 videzomAMthI ane 71 bhAratamAMthI pragaTa karavAmAM AvyAM hatAM videzomAM prakAzita sUcipatro paikI inDiyA oNphisa lAibrerI enDa rekarDasa, laMDananA prathama khaNDanA 6 bhAga 1887 thI 1899 daramyAna pragaTa thayA, jenuM sampAdana Julius Eggeling dvArA karavAmAM AvyuM hatuM. pratyeka hastapratanA kartA, zIrSaka, TIkAkAra vagere bhautika mAhitI uparAnta hastapratanA pAThanA keTalAka aMzo, Adi-anta ane vivecanAtmaka noMdha dharAvatuM A sUcipatra hastapratonI prAcInatA, alabhyatA tathA zAstrIya sUcikaraNanI dRSTi ati mUlyavAna ane namUnedAra che. Theodor Aufrecht dvArA 30 varSanI mahenatanA ante 98 sUcipatronA AdhAre taiyAra karavAmAM Avela 'Catalogus Catalogorum : An Alphabeti Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 cal Register of Sanskrit Works and Authors, (Vol. I 1891, Vol. II 1896 and Vol. III 1903) a hastapratonAM sUcipatro ane bhAratIyavidyA kSetranI oka zakavartI ghaTanA che. A keTaloganA mAdhyamathI kaI kRti bhArata ke bhArata bahAra saMgRhIta che te ujAgara thayuM. A keTaloga bhAratIya sAhityano Ayano banI rahyuM ane khUba ja upayogI puravAra thayuM. 5. 3 rASTrIya jAgRtikALa (1901 thI 1947) sAhitya, samAja, rAjakAraNa vagere kSetre A kALa bhAratamAM rASTrIya cetanAnI jAgRtinA samaya tarIke abhidhAnita karavAmAM Ave che. A samaya daramyAna rASTriya svAtantryanI caLavaLe jora pakaDatAM aMgrejoo antataH 1947nI 15mI ogasTe bhAratane AjhAdI ApavI paDI. rASTrIya zALAonI sthApanAnI jema ja bhAratanA vividha pradezomAM bhAratIyavidyAnAM saMzodhana saMsthAonI sthApanA karavAmAM AvI. A saMsthAoo saMzodhana pravRttione vega ApavA uparAnta hastapratasaMgraha mATe paNa vizeSa dhyAna ApyuM, temaja varNanAtmaka sUcipatronAM prakAzano paNa karAvyAM saMskRta - prAkRta - pAli uparAnta Adhunika bhAratIya bhASAonI hastapratonAM sUcipatronuM prakAzana paNa karavAmAM AvyuM. bhAratIyavidyA saMsthAo paikI bhaNDArakara orienTala risarca insTiTyUTa, pUnA (1919), prAcyavidyA mandira, vaDodarA (1927) siMdhiyA orionTala risarca insTiTyUTa (ujjaina) vagere ullekhanIya che. vaDodarAnA mahArAjA sara sayAjIrAva gAyakavADe zrI Ara.o. zAstrInI nimaNUka hastapratonI kharIdI karavA mATe karatAM teNe dezamAMthI pharI pharIne 10000 jeTalI prato prAcyavidyA mandira mATe akaThI karI hatI. zrI zAstrIo hastapratonI prApti sandarbhe oka DAyarI taiyAra karI hatI, je hAlamAM madrAsa yunivarsiTInA saMskRta vibhAgamAM sacavAyelI che. A samayagALAmAM kula 256 (559 khaNDo) sUcipatro pragaTa thayAM hatAM. bhAratIya vidvAno paikI haraprasAda zAstrI, gopInAtha kavirAja, kuppusvAmI zAstrI, asa. ke. belavalakara, hIrAlAla kApaDiyA, asa. oma. katre, pI.pI. subrahmaNya zAstrI, pI.pI. asa zAstrI, maNindra mohana basu, motIlAla menArIyA vagere ane pAzcAttya vidvAno paikI A.B. Keith, James Blumhardt, J. D. Pearson vagereo sUcipatronA sampAdanamAM noMdhapAtra phALo Apyo che A badhAM sUcipatro vidvAno dvArA sampAdita 131 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 anusandhAna-55 thayAM hovAthI vidvata prastAvanAo tathA kRtionA vistRta varNananI dRSTile khAsa dhyAnapAtra banI rahe che. Theodor AufrechtnA keTalogoramanI upayogitAthI prabhAvita thaIne paMjAba yunivasiTInA tatkAlIna kulapati A.C. Woolner (1930)nA sUcanane dhyAne lai 'New Catalogus Catalogorum' taiyAra karavAnuM kArya madrAsa yunivasiTInA saMskRta vibhAge zaru kayeM, paraMtu tenA phaLa 1949thI maLavAM zaru thayAM. A hetusara saMskRta vibhAge prathama tabakke sUcipatro okaThAM karavAnuM zaru karyu. je saMsthAonAM sUcipatro prakAzita na hatA tyAMnI hAthayAdIo akaThI karI. 5.4 svAtantryottarakALa (1947 thI Ajadina sudhI) __ AjhAdI bAda DaoN. rAdhAkRSNananA ceramena pade yunivarsiTI ejyukezana kamizana (1949), DaoN. sunItikumAra ceTarajInA ceramena pade saMskRta kamizana (1956) ane yujIsIo DaoN. rAghavananA ceramena pade menyuskripTa kamiTi (1959)nI racanA karI hatI. A kamizana-kamiTioo saMskRta hastapratonA saMgraha, saMrakSaNa, sampAdana, prakAzana tathA sUcipatro prakAzana karavA mATe noMdhapAtra bhalAmaNo karI hatI. bhArata sarakAre punaH pro. ke.o.ana. zAstrInA ceramena pade inDolojI kamiTi (1960)nI racanA karI. A inDolojI kamiTio hastapratonA sampAdana, prakAzana aMge bhalAmaNo karavA uparAnta sUcipatro kayA svarUpe taiyAra karI prakAzita karavAM te aMge paNa mahattvapUrNa bhalAmaNo karI hatI. hastapratonA prakAzana mATe anudAna meLavatI saMsthAo potAnAM sUcipatro A sAthe nIce darzAvyA mujaba taiyAra karavAnuM bhArata sarakAre TharAvatAM 1961 pachInAM badhAM ja sUcipatro prAyaH samAna dhoraNe prakAzita karavAmAM Ave che : 1. Serial no. and subject 2. Library accession or Collection number, if any 3. Time of work 4. Name of author 5. Name of commentator 6. Material or Substance 7. Script 8. Size, number of folios or leaves; Lines per page and no. of letters per line 9. Extent 10. Conditation and age, and 11. Additional particulars. A uparAnta je te saMgrahanI alabhya hastapratonI sUcanAo kolama 1mAM 'E' saMjJA vAparIne darzAvavI. 'E' saMjJAvALI alabhya ane mahattvapUrNa hastapratonAM Adi-anta-prazasti tathA kRtinA keTalAka aMzo pariziSTamAM darzAvavA. A uparAnta sUcipatramA vaNita hastapratonI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 zIrSaka, kartA ane anya mahattvapUrNa sUcio taiyAra karIne ApavI. bhAratIya bhASAonA Adi - anta vagere je te bhASAnI lipimAM noMdhavA, parantu saMskRta hastapratonA Adi-anta vagere devanAgarI lipimAM noMdhavA. 15 133 1947 thI 1990 sudhI bhAratIya hastapratonAM kula 392 sUcipatro ane tenA kula 848 khaNDo prakAzita thayA che. oka aMdAja anusAra 1991 thI 2011 sudhI aMdAjita 500 jeTalA khaNDo prakAzita thayA haze . A sUcipatro ane 1947 pUrvenAM sUcipatro vacce mukhya taphAvata se jovA maLe che ke je keTalAka apavAdo bAda karatAM vidvattApUrNa prastAvanAno abhAva tathA mahattvanI hastaprato ke aprakAzita kRtio vize kavacita ja ullekho jovA maLe che. jarmanInA vividha granthAlayomAM saMgRhIta paurvAtya hastapratonA vivaraNAtmaka ane vistRta sUcipatronA prakAzanano projekTa 1962 thI cAlI rahyo che, jenA 32 khaNDo prakAzita thaI cUkyA che, tathA briTiza lAIbrerI ane inDiyA oNphisa lAIbrerInA saMgrahanI bhAratIya bhASAonAM 15 thI adhika vivaraNAtmaka sUcipatro A samayagALAmAM prakAzita thayAM che. A kAryakALa daramyAna jemaNe pATaNa, jesalamera, khaMbhAta, ela.DI. inDolojI vagerenAM sUcipatro taiyAra karyA tevA prakhara jainAcArya Agama prabhAkara muni puNyavijayajI ane prAcyavidyAvid muni jinavijayajInuM hastapratonAM sUcipatronA sampAdana uparAnta mahattvapUrNa kRtionA sampAdana - prakAzana kSetre yazasvI yogadAna rahyuM che. oka anya muni bhagavanta zrIpadmasAgarajIne paNa yAda karavA rahyA ke jemaNe zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, kobA, gAMdhInagara antargata AcArya zrI kailAzasAgarajI jaina jJAnamandiramAM be lAkha jeTalI hastaprato akaThI karI ane 8 khaNDomAM aMdAjita 35000 jeTalI hastapratonAM sUcipatro pragaTa karyAM che. rAjasthA prAcyavidyA mandira, jodhapura, veMkaTezvara orionTala risarca insTiTyUTa, tirUpati, bI. ela. insTiTyUTa oNpha inDolojI, dilhI, rASTrIya saMskRta saMsthAna, navI dilhI, kendriya saMskRta vidyApITho vagere jevI moTI vidvata saMsthAonI sthApanA A samayamAM thai ane A saMsthAonAM sUcipatronA prakAzananuM kArya paNa noMdhapAtra rahyuM che. A samayanI sauthI moTI autihAsika ghaTanA e ke jenuM bIja 1868mAM ropAyuM hatuM te 'nezanala mizana phaoNra menyuskripTasa' (2003) ane indirA gAMdhI nezanala senTara phaoNra Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 anusandhAna- 55 ArTsa (1986)nI navI dilhImAM bhArata sarakAra dvArA sthApanA karavAmAM AvI. A bane saMsthAo A viSayakSetranA ujjvaLa bhaviSya arthe kAryarata che. anaomaoma o TUMkA gALAmAM ja prathama tabakkAnI hastaprata sarvekSaNanI kAmagIrI pUrNa karI ane have hastapratonAM vistRta vivaraNo meLavavAnuM zaru kartuM che. A uparAnta moTI upalabdhi o ke onalAina dvArA 10 lAkha hastapratonuM vivaraNa sulabha karI ApyuM ane hastapratonA saMrakSaNa, sampAdana- prakAzana, sUcikaraNa, DijiTalAIjhezana vagere sambandhI pravRttio supere sampanna karavA kRtanizcayI che. 6. hastaprata sUcipatronA prakAra : prastuta zodhapatramAM prArambhamAM hastaprata sUcipatronA udbhava ane vikAsanA vividha tabakkAonI vistRta carcA karatAM tenA nIce darzAvyA mujabanA prakAro upasI Ave che. 6. 1 hastapratonI hastasUci ( Handlist of Manuscripts) hastapratonI amudrita yAdI. A oka saraLa zIrSaka sUci che. hastapratonI noMdhaNInA kramAnusAra yAdI. 'Catalogus Catalogorum' ke 'New Catalogus Catalogorum' taiyAra karavA mATe je saMgrahonAM sUcipatro prakAzita na hatAM tevA saMgrahonI hastasUcio meLavIne teno upayoga karavAmAM Avyo hato. A prakAranI sUciomAM prAyaH kRtinuM zIrSaka athavA kRti ane tenA kartAnA nAmano ullekha karavAmAM Ave che. 6. 2 hastaprata khoja ahevAla (Manuscript Search Reports ) koi oka pradezanA khAnagI ke saMsthAgata saMgrahomAM kaI kaI hastaprato saMgRhIta che tenI saraLa yAdI. kavacita mahattvapUrNa hastapratonuM vistRta varNana, kayA saMgrahamAM hastaprato prApya che tenI vigata, sarakAra mATe jo koI hastaprato kharIdavAmAM AvI hoya to tenI yAdI, khoja - pravAsa ane tenAM saMsmaraNo vagere sambandhI mAhitIno khoja ahevAlamAM samAveza karavAmAM Ave che. briTiza zAsana daramyAna 1868mAM hastaprata sarvekSaNanI yojanA amalIkRta karavAmAM AvI hatI tyAre A prakAranA sarakArI ahevAlo 1868 thI 1900 sudhI ghaNI moTI saMkhyAmAM prakAzita thayA che. A prakAranA ahevAlomAM hastapratonA varNananI kyAMya okarUpatA jovA maLatI nathI. arthAta kyAMka ati vistRta to kyAMka Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 135 sUcanAtmaka mAhitI noMdhavAmAM AvI che. udA. tarIke rAjA rAjendralAla mitrAo taiyAra karela ahevAla Notices of Sanskrit Manuscripts (11 khaNDa) varNanAtmaka sUcikaraNano uttama namUno pUro pADe che, jyAre temano ja oka anya ahevAla A report on on Sanskrit mss. in native libraries (1875) ke jemAM DhAkA, bardavAna, naDiyA, hugalI ane 24 paragaNAnA jillAonA sarvekSaNano samAveza karavAmAM Avyo che, temAM sarakAra mATe kharIdavAmAM Avela 656 hastapratonI saraLa vargIkRta yAdI tathA hastapratavidyA ane khoja ahevAla sambandhI saMkSepamA mAhitI ApavAmAM AvI che. hastapratonA varNananI dRSTile A baMne ahevAlo vacce moTI khAI che. A badhA khoja ahevAlonaM jaitihAsika mahattva o che ke koI hastaprata oka samaye amuka saMgrahamAM astitvamA hatI, te have che ke sthAnAntarita thai gai ? A naSTaprAya thai gai ? udA. tarIke pITara pITarasananA ahevAlamAM pATaNamAM phophaLiyAnA pADAnA bhaNDAranI hastapratonuM varNana karavAmAM AvyuM che. A ahevAlamA ullikhita paikInI keTalIka hastaprato Aje prApya nathI. A prakAranI sthiti ghaNI jagyAo jovA maLe che. 6.3. saraLa sUci (Simple List) hastapratane oLakhavA mATe Avazyaka vigato jema ke kartA, zIrSaka, TIkAkAra, lipi, lahiyAnuM nAma, lekhana samaya vagereno samAveza na karatAM phakta zIrSaka sUci ke kRtinA kartAnA nAma sAthenI viSayonA varNAnukramamAM ke noMdhaNI kramAnusAranI sUci. udA. tarIke (1) Selective list of Sanskrit Manuscripts in Ahmednager College Library. In : Ahmednager College Library Quarterly 1952, p. 13-20 (2). List of Pali Manuscripts in the Copenhagen Royal Library. JPTS. 1883 p. 147-149. 6.4 varNAnukrama sUci ( Alphabetical Catalogue) hastapratonAM zIrSakonA varNAnukramamAM taiyAra karavAmAM AvelI sUci. A prakAranI sUcimAM pratyeka hastapratanI mukhya mukhya vigato jemAM zIrSaka, kartA, TIkAkAra, lipi, samaya, pUrNa ke apUrNa, pholiyo saMkhyA vagere koThAomAM vibhAjita karIne ApavAmAM Ave che. udA. tarIke (1) An Alphabetical Index of Sanskrit Manuscripts in the Government Oriental Manu Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anusandhAna-55 script Library, Madras. 3 Vols. 1938-1942. kavacita kartAonA varNAnukramamAM paNa sUcio taiyAra karavAmAM Ave che. A prakAranI sUciomAM je te kartAnA nAmanI sAthe tenI kRtionI yAdI ApavAmAM Ave che. udA. cetats Author Index of Tamil Manuscripts in the GOML, Madras 1936. 6.5 sAmAnya sUcanAtmaka sUcipatra (General Informative Catalogue) sAmAnyataH pramukha viSayo heThaLa vibhAjita karIne zIrSakanA varNAnukramamAM athavA noMdhaNI kramAMka anusAra pratyeka hastapratanI keTalIka mukhya vigato koThAomAM vibhAjita karIne ApavAmAM Ave che. anta bhAgamA sAmAnyataH koI sUci paNa ApavAmAM AvatI nathI. udA. tarIke 1. zrI phArbasa gujarAtI sabhAnA hastalikhita granthonI nAmAvali/sampA. aMbAlAla bulAkhIrAma jAnI 1956. A sUcipatramAM koI sUci paNa ApI nathI. 2. zrIjainagranthAvalI (1909). 6.6 koThAgata varNanAtmaka sUcipatra (Descriptive Catalogue in Tabular Form) 1961 thI pragaTa thatAM sUcipatro AgaLa upara hastapratonA sarvekSaNa ane sUcipatro antargata svatantryottarakALamAM darzAvyA anusAra bhArata sarakAranI yojanA anusAra pragaTa karavAmAM AvI rahyAM che. orionTala risarca insTiTyUTa, maisUranAM 1978 thI pragaTa thatAM sUcipatro A prakArarnu uttama udAharaNa che. keTalIka saMsthAonAM sUcipatromAM koThAmAM vargIkRta mAhitI uparAntanI badhI ja mAhitI pUrI pADavA tarapha khAsa dhyAna ApavAmAM AvatuM nathI. udA. tarIke Descriptive Catalogue of Manuscripts in L. D. Institute of Indology Vol. 5 and 6 mAM pasaMdagInI pratonA Adi-anta ApavAmAM AvyA nathI. ghaNAM sUcipatromAM kvacita mAtra zIrSaka sUci to kvacita mAtra kartA sUci ApavAmAM AvelI che. 6.7 vivaraNAtmaka sUcipatra (Descriptive Catalogue) pratyeka hastapratanI uparanA prakAramAM darzAvyA anusAranI bhautika mAhitI uparAnta hastapratono Adi-anta-prazasti, kRtinA mahattvapUrNa aMzo, kartA vize Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 noMdha, kRti prakAzita ke aprakAzita, vaividhya sUcio vagere sambandhI vistRta mAhitI varNanAtmaka svarUpamAM ApavAmAM Ave che. udA. tarIke India Office Library ke jarmana sTeTa lAIbrerInuM a. vebara (1853) dvArA taiyAra karela keTaloga A prakAranAM uttama udAharaNo che. yuropanAM badhAM ja sUcipatro tathA oziyATika sosAyaTI, bhaNDArakara insTiTyUTa, pUnA, prAcyavidyA mandira, vaDodarA vagerenAM sUcipatro A prakAranAM udAharaNo che. sUcipatranA antamAM vividha sUcio paNa ApavAmAM Ave che. 137 6.8 saMghasUci (General Register of works and Authors) koI ka kRti ke kartAnI kRtionI hastaprato kyAM kyAM (aMgata ke saMsthAgata saMgrahomAM) saMgRhIta che tenI mAhitI darzAvatuM sUcipatra te saMghasUci. sau prathama Theodor Aufrecht nuM Catalogus Catalogorum (1891-1903) ApaNane maLe che. tyArabAda ke . kA. zAstrI sampAdita gujarAtI hAthapratonI saMkalita sUci (1939), oca. velaNakara kRta jinaratnakoza (1944), vI. rAghavana vagere dvArA saMpA. New Catalogus Catalogorum (1949 - ....), Catalogus Catalogrorum of Bengali Manuscripts (1978) vagere A prakAranAM uttama udAharaNo che. koI kRtinI cikitsaka AvRti taiyAra karavA mATe te kRti kyAM kyAM saMgRhIta che te jANavA mATeno A oka uttama srota che. sAthe sAthe tenI prakAzita AvRttionI mAhitI pUrI pADavAmAM AvatI hovAthI saMzodhako mATe A oka mahattvapUrNa srota banI rahe che. A prakAranI sUcimAM kRti ane kartAnA varNAnukramamAM adhikaraNo goThavavAmAM Ave che temaja kRti ke kartA vize AvazyakatAnusAra mAhitI paNa ApavAmAM Ave che. 7. upalabdha sUcipatronI vAstavikatAo : 7.1 hastaprata sUcikaraNa mATenI niyamAvali ke cokkasa mArgadarzana ke sUcipatro vividha prakAranA upabhoktAone upayogI thaI zake tevI duraMdezitApUrNa dRSTinA abhAvanA kAraNe je te samayanI paristhiti ane AvazyakatAne dhyAne laI sUcipatro astitvamAM AvyAM che. A vicAra sAthe susaMgata temaja bhAratIya ane videzIo dvArA taiyAra karavAmAM AvelAM sUcipatro vacce moTA taphAvatanA sambhavita kAraNa sambandhI jarmana paurvAtyavid K. L. Janert nuM sucintanIya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 anusandhAna-55 avalokana dhyAnArha banI rahe cha : "Since there has never been a continuous development in Cataloguing the manuscript collections with all the complex problems that they offer catalogues compiled at one and the same period often present the greatest variety of individual attitude and methods... The reason for the extreme variety between catalogues as in the basic assumptions of even contemporary editors can certainly be in part explained by the peculiar nature of the problem. In India, for example, the different manuscript collections could be catalogued only by means of team-work organized by one or two principal or compilers. With regard to the relatively smaller European collections, on the other hand, successive scholars were frequently expected to master a collection anew, so that the end-product rarely reflected the personal transmission and continuity of technical experiences previously acquired."16 7.2 bhArata sarakAre 1961mAM hastapratonA sUcikaraNa mATe apanAvela nItino custa rIte amala jovA maLato nathI. aTale ke koThAgata mAhitI sivAya alabhya, mahattvapUrNa ke aprakAzita hastaprato mATe Adi-anta-prazasti, kRtinA keTalAka aMzo, TIkAtmaka noMdha ke vaividhyapUrNa sUciono samAveza bahu ocho jovA maLe che. 7.3 sUcipatramA hastapratanA pUrva vyakti ke saMsthA mAlika sambandhI vigatono prAyaH abhAva hoya che arthAt hastapratanA sthAnAntaraNano yathAsambhava itihAsa darzAvavo joio. 7.4 sUcikAro samakSa sUcipatrono mukhya upabhoktAvarga kRtinA khojakartAo ke jemane phakta kRtimAM rasa che te rahyo che. A prakAranA upabhoktAo kRti zodhavA mATe je je Alambanono sahAro le te AdhAre sUcio banAvI che. A sUciomAM citrakAra, citrakalAnA itihAsakAra, lipividane khapamA lAge tevI rIte hastapratonAM vivaraNa ApavAmAM AvyAM nathI. A oka sauthI moTI uNapa che. 7.5 sUcipatronuM mahattva dhyAne letAM bhAratIyavidyAnI saMsthAo, saMskRta yunivarsiTIo, dezanI pramukha yunivarsiTIonAM granthAlayo, rASTrIya granthAlaya vageremAM bhAratIya hastapratonAM badhAM ja sUcipatro saMgRhIta hovAM joio. parantu Aje Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 dezamAM aka paNa granthAlaya nathI ke jemAM kula prakAzita sUcipatronAM 60% sUcipatra prApya hoya. sUcipatronI dRSTi samagra dezamAM Central Secretariat Library, New Delhi sauthI vadhu samRddha saMgraha dharAve che. oka granthAlayI tarIke anubhavyuM che ke adhyApako sUci kharIdImAM bhAgye ja rasa darzAve che. 1947 pUrve bhAratIyavidyAnA pratibhAsampanna vidvAnoo sUcio taiyAra karI hatI, jyAre svatantratA bAda muni puNyavijayajI, muni jinavijayajI, muni jaMbuvijayajI jevA thoDAka apavAdo bAda karatAM prAyaH vyavasAyI sUcikAroo sUcio banAvI che. saMsthAonA vaDAo pratyakSa rIte A kAryathI prAyaH aLagA rahyA che. Ama chatAM, vAstavika sUcikartAonAM nAma sUcipatronAM zIrSakapRSTha upara bhAgye ja jovA maLe che. 7.6 139 7.7 pAzcAttya paurvAtyavidonuM hastaprata sarvekSaNa, sampAdana ane sUcinirmANamAM ghaNuM moTuM pradAna rahyuM che. 8. bhAratIya hastapratonAM sUcipatro : AMkaDAkIya pariprekSyamAM : kendriya sacivAlaya granthAlaya, navI dilhImAM mArA kAryakALa (19791991) daramyAna A lekhaka ane granthAlayanA tatkAlIna DAyarekTara zrI esa.sI.bisvAsa dvArA bhAratIya hastapratonA vAGmayasUcigata sarvekSaNano projekTa INTACH nA Arthika sahayogathI varSa 1984 thI 1990 daramyAna hAtha dharavAmAM Avyo hato. A projekTanA upakrame amArA dvArA " Bibliographic Survey of Indian Manuscript Catalogues : Being a Union List of Manuscript Catalogues " taiyAra karavAmAM AvyuM, jenuM prakAzana Eastern Book Linkers, New Delhi dvArA 1998mAM karavAmAM AvyuM hatuM. A projekTa anvaye ame 69 thI adhika bhAratIyavidyA saMsthAo, yunivarsiTIo, rASTriya saMskRta vidyApITho, rASTriya granthAlaya vagerenAM granthAlayonI rubaru mulAkAta laine bhAratIya hastapratonAM keTalogsanI saTippaNa ( annotated) vADamayasUci ane saMghasUci taiyAra karI. prastuta sUcinA AdhAre bhAratIya hastapratonAM sUcipatronI rasaprada AMkaDAkIya vigato nIce mujaba che. - prathama jJAta prakAzita sUcipatranA varSa 1739 thI 1990 sudhI prakAzita bhAratIya hastapratonAM sUcipatronI kula saMkhyA : 848 (kula khaNDa 1708) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 [D] aprakAzita sUcipatronI saMkhyA : 256 kula mudrita pRSTha saMkhyA : aMdAjika 3.50 lAkha - 848 prakAzita sUcipatro paikI videzomAM prakAzita sUcipatronI saMkhyA : 325 - videzomAM prakAzita sUcipatro paikI bhAratamAM anupalabdha : 88 - prakAzita sUcipatro paikI jarnalsamAM prakAzita sUcipatronI saMkhyA : 110 - vividha granthamALAo (Series) heThaLa prakAzita sUcipatronA khaNDo : 87 prastuta vADamayasUcimAM samAviSTa 1104 sUcipatro paikI jemanI pratyakSa cakAsaNI thaI zakI nathI tevAM arthAt anya srotonA AdhAre noMdhela sUcipatronI saMkhyA : 187 anusandhAna- 55 - New Catalogus Catalogorum taiyAra karavA mATe upayogamAM levAmAM Avela sUcipatronI saMkhyA : prakAzita sUcipatro aprakAzita hastasUcio : 230 168 398 - sauthI vadhu hastapratonAM vivaraNAtmaka sUcipatro prakAzita karanAra keTalIka saMsthAo : -- rAjasthAna prAcya vidyAmandira, jodhapura sUcikaraNa karela saMskRta - prAkRta hastaprato 53000 prakAzita sUcipatronI saMkhyA 24 sUcikaraNa karela hindI, rAjasthAnI 25000 prakAzita sUcipatronI saMkhyA 13 vagere 37 78000 orionTala risarca insTiTyUTa, maisUra sUcikaraNa karela saMskRta hastaprato 52319 prakAzita sUcipatronI saMkhyA 17 sarasvatI bhaNDAra, sampUrNAnanda saMskRta yunivarsiTI, banArasa sUcikaraNa karela saMskRta hastaprato 46691 prakAzita sUcipatronI saMkhyA 12 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 141 - gavarmenTa orionTala lAIbrerI, madrAsa sUcikaraNa karela saMskRta, tamila, telugu, malayAlama, kannaDa, marAThI ane uDiyA hastapratonI saMkhyA : 46372 hastapratonAM prakAzita sUcipatronI saMkhyA : 149 / bhAratIya hastapratonuM jJAta prAcInatama mudrita sUcipatra Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecase regiae. Tomus primus, secundus, tertius, quartus. Paris : Typographia regia, 1739-1744. (Tome 1 : Appendix prior pp. 434-448 : Codices indici with short discriptions of 287 mss. by Stephan Fourmont). / bhAratIya hastapratonuM prAcInatama jJAta amudrita sUcipatra Brhattippanikanamapracinajainagranthasuci. In : Jaina Sahitya Samsodhaka Parisista, 1(2), 1-16. Classified list of 653 mss., with date and number of folios. / kAlakrama pramANe sUcipatronuM vibhAjana varSa zIrSaka kula khaNDo varSa 1739 thI 1868 46 51 varSa 1869 thI 1900 153 varSa 1901 thI 1947 256 559 varSa 1947 thI 1990 848 250 392 848 1708 / bhASA pramANe vibhAjana : 1104 sUcipatromAM varNita hastapratonI bhASAvAra saMkhyA - saMskRta, prAkRta hastaprato : 829653 - pAli : 2050 - Adhunika bhAratIya bhASAonI hastaprato : 221020 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 anusandhAna-55 (hindI, rAjasthAnI vagere 87412, tamila 39666, gujarAtI 16121, kannaDa 13818, malayAlama 11815, urdU, hindustAnI 10029, marAThI 6552, baMgALI 4915, telugu 9216, asamiyA 778, siMdhi 31, paMjAbI 4107, uDiyA 1826 ane kazmIrI 12) - tibeTana-1364, siMhAlI-1317, arabI-778, paziyana-14722, aMgrejI-7, bami-44, turkI-20. sandarbhasUci 1. Biswas, S.C. and M. K. Prajapati 'Preface', Bibliographic Survey of Indian Manuscript Catalogues, New Delhi : Eastern Book Linkers, 1998. 2. Quoted by Dorothy K. Coveney, 'The Cataloguing of Literary Manu scripts.' The Journal of Documentation VI (3), Sept. 1950 : 125-139. 3. Covney, Dorothy K. 'The Cataloguing of Literary Manuscripts' The Journal of Documentation. VI (3), Sept. 1950 : 125-139. 4. rAhI, Izvaracanda, lekhanakalAkA itihAsa, khaNDa-1 : 1983, 74. 5. Jackson, Sidney L. Libraries and Librarianship in the West, 1972. 2. 6. Sarma, K. V. 'New Lights on Manuscriptology. Ed. Siniruddha Dash. Adyar, Chennai : SSESRC, 2077. 233-234. 7. puNyavijayajI muni. bhAratIya jaina zramaNasaMskRti ane lekhanakalA. amadAvAda : zrutaratnAkara, 2010 (punaHmudraNa). 101 8. Singh, S. P. Library Cataloguing and Classification. New Delhi : Omega, 2008.1 9. Hanson Eugene R. and Jay E. Daily. 'Catalogs and Cataloguing : History'. Encyclopedia of Library and Information Sciences. 3rd Ed. 2010.820. 10. Quated by Beth M. Russell. "Cataloguing in Medieval Libraries.' En cyclopedia of Library and Information Sciences Vol. 69 Ed. Allen Kent. New York : Marcel Dekkar, 2001. 29. 11. Quoted by Eugene R. Hanson and Jay E. Daily. Ref. 9.821 12. Belvalkar, S. K. 'Foreword.' Descriptive Catalogue of the Government Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maI 2011 143 Collections of Manuscripts Deposited at the Deccan College, Poona, Vol. I Bombay: Government of Bombay, 1917. XIII-XIV. 13. Ibid. 17 14. Ibid. 19 15. Raghavan, V. Manuscripts, Catalgoues, Editions, Madras : Bharati Vijayam Press [Printer), 1963. 99-102 16. Janert, K. L. 'Intoduction', An Annotated Bibliography of the Catalgoues of Indian Manuscripts, Part I, Wiesbaden : Franz Steiner Verglag, 1963.9-10 (rASTrIya hastaprata mizana, navI dilhInA upakrame saMskRta sevA samiti dvArA zrIhemacandrAcArya jaina jJAnamandira ane saMskRta ane bhAratIya vidyA vibhAga, hemacandrAcArya uttara gujarAta yunivarsiTI, pATaNanA sahayogamAM tA. 29 mArca, 2011nA roja Ayojita 'tattvabodha vyAkhyAna' mALA heThaLa Apela vaktavya.) DAyarekTara oNpha pablikezana kaDI sarva vizvavidyAlaya, gAMdhInagara AvaraNacitra-paricaya 400 varSa purANA kASTha-citrapaTanA eka aMzanI A chabI che. A citramA zAlibhadra ane dhannAjInA jIvanaprasaGgonuM Alekhana thayuM che. sambhavataH rAjasthAnI zailI citrAGkana che. eka sthAne kacarApaTTImAM tUTIphUTI hAlatamAM paDela A kASThaphalaka, hAla tIthala (valasADa)nA 'zrIAdinAtha jaina kalAmandira'mAM prasthApita che.