Atmanand Prakash Pustak 035 Ank 04

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531409/1

Page #1

પુસ્તક રૂપ અકે ૪ થા. કાતિક
આપ સ ૪૨ વીર સં. ૨૪૬૩ રૂ. ૧-૪-૦
RAITT E RIL ભાવનગ< .

Page #2

વિષય—પરિચય.
• GOO
૧. નૂતન વર્ષાભિનંદન ... ( કાટમ અ. ત્રિવેદી ) ... ૨. દિવાળીનું સત્ય સ્વરૂપ શું ? ( રેવાશંકર વાલજી બધેકા ) ... ૭. સમ્યગૂ જ્ઞાનનો કુચી ... (અનુવાદ) ... ... ૪. અધ્યાત્મકલ્પકુમ-અનુવાદ(ભગવાનલાલ મનઃસુખભાઈ મહેતા) ... ... ૫, ક્રોધ કષાય ... .. ( આમવલંભ ) •. ••• ૬, શ્રી નવપદ ગુણગભિત સિદ્ધચક્ર મહિમા (સ. ક. વિ. ) ...
બ્રહ્મચર્ય આશ્રમનો પ્રભાવ ... ( , ) ... ૮. વીતરાગ ઑત્ર-પ્રકાશાનુવાદ પ્રભુના અતિશય વર્ણન (,) ... ૯ રાજવંશના રક્ષણહાર ને દેશના શણગારણહાર ( ન્હાનાલાલ દ. કવિ) ૯૫ ૧૦. સ્વીકાર અને સમાલે ચના
• ૧૦૨ ૧. વર્તમાન સમાચાર
in ... ... ... .. ... ૧૦૪
શ્રી અમરચંદ્રસૂરિકૃત
શ્રી તીર્થ" કર ચરિત્ર ( ભાષાંતર ) આ ગ્રંથ જેમાં ચાવીશ તીર્થકર ભગવાનના ઘણા સંક્ષિપ્તમાં ચરિત્ર આપવામાં આવેલ છે. આટલા ટૂંકા, અતિ મનોહર અને બાળજી સરલતાથી જલદીથી કઠાગ પણ કરી શકે તેવા સાદા, અને સુંદર ચરિત્ર આ ગ્રંથમાં છે. જૈન પાઠશાળા, કન્યાશાળા, જૈન વિદ્યાલયમાં ઐતિહાસિક શિક્ષણ તરીકે ચલાવી શકાય તેવું છે. કિંમત દશ આના.
નવા દાખલ થએલા માનવંતા સભાસદો. ૧ શેઠ મણિલાલ નારણજી
લોઇફ મેમ્બર ૨ શેઠ માણેકલાલ જેઠાલાલ
૩ શેઠ અનોપચંદ નરશીદાસ જલદી મંગાવા. ' તૈયાર છે, | જલદી મંગાવો.
શ્રી ત્રિષષ્ઠિલાકા પુરૂષચરિત્ર પ્રથમ પવ, પ્રતાકારે તથા બુકાકારે સુંદર ટાઈ૫, ઉંચા કાગળ, સુશોભિત બાઈનરીંગથી તૈયાર છે, થેડી નકલો બાકી છે. કિંમત મુલથી ઓછી રૂા. ૧-૮-૦ પિ. જુદું.
જા પવથી છપાય છે.

Page #3

Eી શ્રી આત્માનન્દ પ્રકાશ.
जन्मनि कर्मक्लेशैरनुबद्धेऽस्मिंस्तथा प्रयतितव्यम् । कर्मक्लेशाभावो यथा भवत्येष परमार्थः ॥ १ ॥ કર્મરૂપ કષ્ટથી વ્યાપ્ત એવા આ જન્મમાં એવો (શુભ). પ્રયત્ન કરે કે જેના પરિણામે કર્મરૂપ કષ્ટ (સદંતર) વિનાશ પામે,–આ (માનવજન્મનું ) રહસ્ય છે. ”
શ્રીમદ્ ઉમાસ્વાતિવાચક–તત્ત્વાર્થ ભાષ્ય, જ %# % *
%
પુd ૨૬] વીર નં. ૨૪ ૬૪. #ાર્તિ, માત્મ સં. ૨. મા શ૦ વર્ષ ૨૬ [
ક ઘો.
– આ ત ક ન ક વ શ ષ કભિ
ક ન
ક દ ક ન
orrow
નૂતનવર્ષાભિનંદન હૈ “ જેનો ” આજે, યશગાન તારાં ગવાજે સમાજે; પૂરી પ્રેમ–આશિષ શ્રી મહાવીર દેશે, તેની જ દયાથી ભલા કામ કરજે.
અહાહા ! અહોહો હે !! આનંદ આજે ! મહાવીરપ્રેમ હૃદયમાં બિરાજે ! ભલા ભાગ્યશાળી દયાવંત થાજો ! સુવિદ્યાતણ જાણનારા ગણજે !!
છોટમ” અ. ત્રિવેદી

Page #4

お
g?
શ્રીરંગ
શ્રી આત્માતઃ પ્રકાશ. દીપેાત્સવીર ગ
दीवाळीनं सत्य स्वरूप शुं ?
દાહો
આજ દિવસ દીવાળીને, કાલે નૂતનવર્ષ, ઉભય પક્ષ અવલેાકશે, જો ચાહેા ઉત્કૃષ્ટ
હરિગીત છંદ
ગૃહ ગૃહ દીવા પ્રગટાવશે, રમ્યક બનાવા રેશની, ઝળકી રહે રળિયામણી, એ જયેત રંગભરી મની; એ જાતિ, એ સૌંદર્યને, વાયુ વીખેરી નાખશે, “ દિલમાં દીવા પ્રગટાવશે,” તા સત્ય વૌવાની થશે. હાંડી, ઝુમર કે ગ્લાસમાં, શે।ભા રૂપાળી લાગશે, પણ તેલવતી પાત્રની, એ સાહ્યતાએ માગશે; એવા પરાધીન દીપકેા, શુ' તેજ નિત્ય પ્રકાશશે ? “અંતરદીપક અજવાળશે,” તા સત્ય તીયાઝી થશે. આયુષ્ય જેનું અલ્પ તે, અંધારું શું ટાળી શકે ? સામગ્રીઓ હાજર છતાં, લય થાય છે વાયુથકે; આ ફેક ને ઢીવાતણેા, વિશ્વાસ શી રીતે થશે ? “હા આત્મચેાતિ જગવશેા,” તે સત્ય ટીવાજી થશે. આતશતસ્રા ખેલેા વિવિધ, ખાંતેથી જેવાને જશે, ફટ ફટ ફટાકડાએ વદે, એ મમ ઉર વિચારશે; ઊંચે . ગબારા ચઢે, એ ક્ષણિક રહી ભસ્મી થશે, “ઊંચું ચઢાવે। આત્મબળ, ” તેા સસ્ય ટીવાની થશે. નામાં લખ્યા છે જે જમા-ઉધાર આખા વનાં, વ્યાજે વધારીને નિહાળા, આંકડાઓ હું ના; એ ઠીક, પણ આ દેહના સાચા હિસાબ રહી જશે, જો પુણ્ય-પાપ તપાસશે, તે સહ્ય ટ્રીપાછી થશે,
આત્મજ્યંતિરગ
૧

Page #5

દીવાળીનું સત્ય સ્વરૂપ શુ?
(C
આનદભર સ્નેહી સગાંને, હાથ જોડી જુહારીએ, લખીએ મુબારક પત્રિકાઓ, ભાવ-ભેટ સ્વીકારીએ; પણ આત્મવત્ સર્વ ભૂતેષુ,” સૂત્ર જો ઉર વ્યાપશે, તે “ સંકૃતિ ’ સાફલ્ય થઈને, સત્ય વિવાઝી થશે. રહેણી અને કરણીતણેા, વાર્નિશ ત્રાવ તપાસશે, શું શું કમાયા? શું ગુમાવ્યું? નેક દૃષ્ટે દેખશેા; ત્રાણુ તણા અવલેાકનેા, ચેારાણુમાં ખપ લાગશે, રીવાની થાશે સત્ય ો, —ઉર આત્મજ્યોતિ જાગશે
દોહરા
ત્રાણું વેગે વહી ગઇ, ચેારાણું પણું જાય; ચેતા ચેતે!! સુઘડ નર, નવલૢ વ્હાણું વ્હાયે. સમાજના સાચા ઢીયા, નરરત્ને સત્ક્રમે સત્કમ થી, ઉદય આપણા સ'સારે સરખા રહેા, આત્મજ્ઞાનનું કેન્દ્ર, ઉરથી દૂર રહે નહી', જય જય પ્રભુ નનેન્દ્ર
ભાવનગર વડવા
સ. ૧૯૯૩ ની દ્રીપેાત્સવી
}
પ્રગટાય; થાય.
..
લી॰ શુભચિંતક રેવાશંકર વાલજી અધેકા
وی

Page #6

સમ્યગ્ જ્ઞા ન ની હું ચી.
[ ગતાંક પૃષ્ઠ ૫૪ થી શરૂ ]
આત્માના ધમ વિમુખતાના સ`ભાવ્ય કારણા અને આત્માનુ અધ:પતન
સચ્ચિદાનંદમય દશા વિના સત્ય સુખની પ્રાપ્તિ કદાપિ શકય નથી એ આપણે જોયુ છે. સચ્ચિદાનંદમય સ્થિતિ એ જ પરમાત્મ દશા છે. આદમે જીવન-વૃક્ષનાં જ ફ્ળાના આસ્વાદ કર્યાં ત્યાં સુધી તેની દશા સુખમય હતી, જ્ઞાન-વૃક્ષનાં ફળેાને આસ્વાદ કરતાં જ તેને દુઃખની પરિણતિ થઇ. અજ્ઞાનના પ્રાદુર્ભાવ અને સ્વીકારથી તેનુ ઘેાર અધઃપતન થયું. અજ્ઞાન હોય ત્યાં અધઃપતન જ સંભવે. અજ્ઞાનનાં અસ્તિત્વને કારણે આત્માનું સાયુજ્ય ન રહ્યું. આ પ્રમાણે આદમને ઉચ્ચ દશામાંથી દુઃખ અને દુર્દશાની સંપ્રાપ્તિ થઇ. પેાતે દેવ જેવા હાવા છતાં, પેાતાનું સ્વરૂપ દેવથી ઉતરતુ હાવાનું માની, જ્ઞાન–વૃક્ષનાં ફળેના આસ્વાદથી દેવત્વ પ્રાપ્ત કરવાના આદમને મના રથ થયા. દેવાથી પેાતાનું સ્વરૂપ નિકૃષ્ટ કેટિતુ છે એવા મનાભાવ માત્રથી તેનાં દેવા સાથેનાં સહચારિત્વને એકાએક અંત આવ્યેા. સ્વર્ગને બદલે મૃત્યુ-લેક તેનું નિવાસસ્થાન બન્યું. વિચાર જેટલા જ વિદ્યુત્ વેગે આદમનું મૃત્યુ-લેાક ઉપર અવતરણ થયું. સ્વલ્પ સમયમાં કેટલેા બધા અધ:પાત! દિગમ્બર દશાનું ભાન થતાં આક્રમમાં ભય-વૃત્તિના પણ પ્રાદુર્ભાવ થયેા. પેાતાથી કાઈ મહાન દોષ થઇ ગયા છે એવે કાંઇક ભાવ પણ તેનાં ચિત્તમાં સ્ફુરી આવ્યે. આમ છતાં એ દોષ શે। હતા અને કયી રીતે થયેા હતેા તે તેનાથી ન જ સમજી શકાયુ. મૃત્યુનાં પુરાગામી અને અજ્ઞાનનાં કારણરૂપ ભયદશાની આદમમાં પરિણતિ થઇ. મનુષ્યે સ્વલ્પ કાળમાં દેવત્વ અને અમર બન્ને ગુમાવી દઇ અજ્ઞાનજન્ય અને મરણાધીન સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરી. જ્ઞાન-વૃક્ષનાં ફળેાનેા આસ્વાદ ન કરવાના પ્રભુએ શા માટે આદેશ આપ્યા હતા એ આદમનાં અધઃપતનથી ખરેાબર સમજી શકાય છે. ઈશ્વ રને એ આદેશ કોઇ રીતે મનસ્વી ન હતા. એ આદેશનું વસ્તુસ્વરૂપ જ એવું હતું કે, તેનાં ભંગથી અનિષ્ટ પરિણામે જ આવે. આત્મા જ શાશ્વત અને સત્ય દ્રવ્ય હાવાથી ઇષ્ટ અનિષ્ટનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાની આદમને કશીયે જરૂર ન હતી. ઈષ્ટ અને અનિષ્ટના ભેદ જાણવા નિમિત્તે આદમને જ્ઞાનવૃક્ષનાં ફળેને આસ્વાદ કરવાની જરાયે આવશ્યકતા ન હતી. જગતમાં

Page #7

સભ્ય જ્ઞાનની કુંચી. કંઈ પણ ઈષ્ટ–અનિષ્ટ ન હોવાથી, ઈષ્ટ–અનિષ્ટનાં જ્ઞાનની જરૂર જ શી હેય ? આ રીતે વિચારતાં, જ્ઞાન-વૃક્ષનાં ફલેનાં આસ્વાદને નિષેધ અત્યંત મહત્વને હતો. આંતરદેવે શરીરને મનુષ્ય( આત્મા )રૂપ ન માનવાનો આદ મને ગમિત રીતે આદેશ આપ્યો હતો. આમ છતાં આદમે આંતરદેવના આદેશને ખુલે ખુલ્લો ભંગ કર્યો. આથી આત્મા ઉપર એક પ્રકારનું બંધન મૂકાયું. આદમને નગ્નદશાનું ભાન થયું. પિત દેવ નથી એવી તેને પ્રતીતિ થઈ. સ્વયંભૂતા અને સુખને બદલે તેને પરાધીનતા અને દુઃખની પ્રાપ્તિ થઈ. સત્ય તત્તવની અવગણના કરી આદમે બાહ્ય રૂપોમાં નિમગ્ન થવા માંડ્યું એટલે તેની અવદશા થઈ. ભૌતિક વિશ્વમાં વિલીન થઈ પરિભ્રમણ કર્યાથી તેનું ગૌરવ નામશેષ બન્યું. કુદરતના શાશ્વત નિયમને ભંગ કર્યાથી તેને શાશ્વત શેક અને અનુતાપની પરિણતિ થઈ. આથી જ કોપનિષદમાં યથાર્થ જ કહ્યું છે કે –
“પર્વતનાં શિખર ઉપર પડતું પાણી જેમ સત્વર અાગમન કરે છે તે જ પ્રમાણે ઈશ્વરના ગુણ (આત્માથી) ભિન્ન માનનારે મનુષ્ય ઘોર તિમિર પ્રત્યે વેગપૂર્વક અભિગમન કરે છે.”
આત્મા એ જ વસ્તુતઃ પરમાત્મા છે. પરમાત્મ પદને સાક્ષાત્કાર કરવામાં નિષ્ફળતા પ્રાપ્ત કરવી એથી ભય, મૃત્યુ આદિ સંભવે છે એ નિઃશંક છે. આત્માનાં ઉચ્ચ સ્વરૂપની છેક ઉપેક્ષા કરીને ભૌતિક વસ્તુઓને જ પ્રાધાન્ય આપવાથી દુઃખ, અજ્ઞાન અને મૃત્યુ–દશાની જ નિષ્પત્તિ થાય. આત્મારૂપ મહોદધિને બિન્દુ સમાન ગણનારે મનુષ્ય બિન્દરૂપે જ રહે છે. આત્માની મહોદધિરૂપે પુનઃ ગણના ન થાય (કરે ) ત્યાં સુધી મનુષ્ય બિવત સ્વ૯૫ અને ક્ષુદ્ર દશામાં જ રહે છે.
મનુષ્યનું અધઃપતન થતાં તેનું સ્વરૂપ મર્યાદિત બને છે. તે ભૌતિક વસ્તુઓમાં જ પોતાનું સર્વસ્વ માની લે છે. સ્વાર્થ વૃતિના ઘોર પ્રાદુર્ભાવને કારણે તેનામાં દૈતભાવ જાગે છે. પરમાત્મા અને આત્મામાં અનંત ભેદ હેય એવી માન્યતા રૂઢ થઈ જાય છે. લેભ આદિ મહાન દુગુણેના ઉદભવથી મનુષ્યનું સતત અધઃપતન થયા કરે છે. મનુષ્ય વિવેકભ્રષ્ટ થયાથી તેને હજાર રીતે વિનિપાત અહર્નિશ થયા કરે છે.
આત્માનાં અધઃપતનથી ભયદશાની સાહજિક રીતે પરિણતિ થાય છે. ભય-દશાથી અનાથતા આવે છે. મનુષ્ય કુદરતનાં અનેક બળથી વારંવાર કંપી ઊઠે છે. અનાથ દશામાં કુદરતનાં બળે સામે પોતાનું રક્ષણ કેમ

Page #8

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. કરવું તે તેને સૂઝતું પણ નથી. અમર જીવનની આસ્થાનું અંતરધ્યાન થયાથી, અશકિત અને ક્ષણિક લાલસાઓનું પ્રાધાન્ય થાય છે. મનુષ્ય દુઃખ, અજ્ઞાન આદિથી મુક્ત થવા ઘણાં ફાંફાં મારે છે પણ તે સર્વ વ્યર્થ નીવડે છે. દુઃખ અને અજ્ઞાનને સર્વથા નાશ થઈ શકતો નથી. દુઃખ અને અજ્ઞાન તેનાં જીવન સાથે સંલગ્ન જ રહે છે. માનસિક અને શારીરિક દ્રષ્ટિએ જોતાં, ભયનાં પરિણામ જેવાં તેવાં અનિષ્ટ નથી એમ જરૂર કહી શકાય. ભયથી બુદ્ધિને પક્ષાઘાત થાય છે, ચિંતાનો ઉદ્દભવ નિરંતર થયા કરે છે, કોઈ કાર્ય યથાર્થ રીતે થઈ શકતું નથી. ભયથી શરીર અત્યંત લથડી જાય છે. ભયથી ચિત્ત સદૈવ સંક્ષોભમાં જ રહે છે. ભયથી નિર્માલ્યતા આવે છે. ભય આ રીતે જીવનને અનેકધા અનિષ્ટકર્તા થઈ પડે છે. ભવથી જીવનનું સર્વથા નિકંદન થાય છે. જીવનરૂપ સવનું અહર્નિશ શેષણ થયા જ કરે છે. ભયથી મૃત્યુની આશંકા પણ અવારનવાર ઉદ્દભવ્યા કરે છે. ભયનું આ સર્વ સ્વરૂપ જતાં ડાવનના નિમ્ન વિચારે યથાર્થ થઈ પડે છે –
ભયભીત મનુષ્ય પૂતળાં જે અસ્થિર બની જાય છે. તેનાથી શ્વાસ પણ લઈ શકાતો નથી. પિતાને કોઈ જુવે પણ નહિ એવી ઈચ્છા પણ તેને થઈ જાય છે ભયથી ઘણીયે વાર હૃદયના ધબકારા ખૂબ વધી જાય છે. મુખ વિગેરે સાવ નિસ્તેજ બને છે. શરીર કંપી ઊઠે છે. ભયને પરિણામે કેટલીક વાર રોમાંચ પણ વિકસ્વર થાય છે. શરીરનાં અનેક કાર્યો ઓછાવત્તાં અટકી પડે છે. મુખમાં શેષને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. અવાજ અસ્પષ્ટ બને છે. ઓષ્ટનું કંપન પણ ઘણી વાર થાય છે. ભયથી દુઃખની પરિણતિ થાય છે. મૂછ પણ આવે છે. શરીરનાં અવયવોની કાર્યશક્તિ ઓછી થઈ જાય છે. ચિત્તની શક્તિને હાસ પણ પરિણમે છે."*
મૃત્યુનાં અહર્નિશ ભયથી આરોગ્ય અત્યંત લથડી જાય છે અને પરિણામે મૃત્યુ પણ નીપજે છે. આ કંઈ આશ્ચર્યકારી ઘટના નથી. મી. જીન ફીટે મૃત્યુના કારણેનું પૃથક્કરણ કરતાં યથાયોગ્ય જગુખ્યું છે કે –
“ આપણે સો વર્ષ સુધી પણ જીવી શકતા નથી. આ અકાળ મૃત્યુનું કારણ શું હશે ? મૃત્યુના કારણે સંબંધી ઘણું લખાયું છે, ઘણુયે બેલાયું છે. મૃત્યુનાં કારણે અનેક રીતે વિવાદગ્રસ્ત પણ બન્યાં છે. આમ છતાં
* The Expression of Emotions in Man and Animals, Pp. 306 to 809.

Page #9

૮૧
સભ્ય જ્ઞાનની કંચી. મૃત્યુનાં કારણોના સંબંધમાં યથાર્થ સમાધાન કેઈથી નથી થઈ શકયું એ શંકાસ્પદ ગણી શકાય. મૃત્યુનાં કારણોની પુનરાવૃત્તિ કર્યા કરવી એ સાવ નિરર્થક છે. મૃત્યુનાં કારણેના સંબંધમાં થોકબંધ પુસ્તક લખાયાં છે, પણ તેથી શું? વિચારક અને લેખકોએ મૃત્યુનાં હજારો કારણે આપ્યાં છે. એ કારણોમાં કેટલાંક મહત્વનાં પણ છે; પરંતુ એ સવ કારણો કરતાં ભય જે મૃત્યુનું મહાન કારણ છે તે ચઢી જાય છે એમાં કોઈ શંકા નથી. મનુષ્યને મૃત્યુનો ભય રહ્યા જ કરે છે. મૃત્યુનો ભય એ સ્થળ આહારની જેમ એક પ્રકારનો માનસિક આહાર થઈ પડે છે. મૃત્યુનું આવાહન થયા કરતું હોય એમ તેને લાગ્યા કરે છે. મૃત્યુના ભયથી અનેક પ્રકારની આશંકાઓ અને નિર્માલ્ય વૃત્તિને પ્રાદુર્ભાવ થાય છે. મૃત્યુ પછી પિતાની શી સ્થિતિ થશે એ વિચારથી પણ ભયમાં વધારો થાય છે. જીવન-શક્તિ ઘટતી જાય છે. શરીરનું કૌવત ક્ષીણ થવા માંડે છે. શેક અને અનુતાપથી શરીરના મર્મ ભાગોમાં પણ ક્ષયને સંચાર થાય છે.”
ભયનાં અનેક દુષ્પરિણામોને અનુભવ મનુષ્યને નિરંતર અનેક રીતે થયા કરે છે. આથી ભયનાં સર્વ અનિષ્ટ પરિણામેનાં સંબંધમાં વિવેચન કરવાની કશી જરૂર રહેતી નથી. ભયથી શરીરની સ્થિતિ અત્યંત દયાપાત્ર બને છે, ઇચ્છા--શક્તિને લગભગ નાશ થાય છે અને મૃત્યુ સમીપ આવે છે–એ ભયનાં છેવટનાં દુપરિણામે છે.
–ચાલુ
* The Philosophy of Long Life ( 106-107.
99100
77014) Pp.
નબળા બળદને તેનો હાંકેતુ ગમે તેટલે મારી ગુડીને હાકે, પણ તે ઊલટો ગળીયો બનતો જાય છે, અને છેવટે ભાર ખેંચવાને બદલે થાકીને બેસી જાય છે. તેવી રિથતિ વિષયરસ ચાખેલા માણસની છે, પરંતુ તે વિષય તો આજે કે કાલે છોડીને ચાલ્યા જવાના છે એમ વિચારી કામ પુરુ પ્રાપ્ત થયેલા કે કોઈ કારણથી પ્રાપ્ત ન થયેલા કામની વાસના છોડી દેવી.

Page #10

અધ્યાત્મકલ્પદ્રુમ સમશ્લોકી અનુવાદ
1. સમતાધિકાર. જ [ ગતાંક પદ ૬૭ થી શરૂ જ
છે ઈષ્ટાનવિષયે સમભાવ.
સ્વાગતા— સા સચેતન અચેતન અર્થે,
સ્પર્શી ગંધ ફેંપ ને રસ શ; જે ધરે સમપણું મન હારું,
હાથ મેક્ષસુખ તો તુજ ધારું. ૧૭ આત્મનિરીક્ષણ, તું નચિંત કેમ બેઠે? તારા ગુણ શું ? કે સ્તુતિ ચાહે,
કીધું અદ્દભુત શું ? કે મદ ધારે; નભીતિ ગઈ ક્યા સુકૃતેથી ? ( t શું જ યમ? અચિંત તું જેથી ૧૮ - જ્ઞાની કે ?
ઉપજાતિબીજા* ગુણના ગુણના સ્તવથી,
સ્વના ય આકોશન નિંદનોથી: જે મોદ પામે, સમ ચિત્ત રાખે,
તે જ્ઞાની વિરુદ્ધથી ખેદ દાખે. ૧૯ * શું તે યમરાજને જો છે? કે નચિંત બેઠો છે. શ્રી. ઉત્તરાખ્યયન સત્રમાં કહ્યું છે કે
ગણ માળા , ગરલ વષ્યિ પત્તાયf I
जो जाणे न मरिस्सामि, सो हु कंखे सुए सिया ॥" જેને મૃત્યુની સાથે મૈત્રી હોય, અથવા એથી જે ભાગી-છૂટી શકે એમ હોય, અને હું નહિં મરું એમ જે જાણતા હોય, તે ભલે સુખે સુએ !”
* બીજ ગુણવંતના ગુણની સ્તુતિથી, અને પોતાના પર થતા આક્રોશથી તેમજ પિતાની નિંદાથી જે આનંદ પામે છે અથવા ચિત્તની સમતુલા (Eqilibrium. Equanimity ) રાખે છે, અને તેથી વિપરીતથી એટલે કે પરનિદાથી અને આત્મપ્રશંસાથી જે ખેદ પામે છે, તે જ્ઞાની છે.

Page #11

૮૩
અધ્યાત્મક૯પકુમ-અનુવાદ. હારામાં વિવેક કયાં છે ?
ઉપદ્રવજી– ન શત્રુ જાણે, ન તું મિત્ર જાણે.
હિતાહિત ના, ન પર સ્વ જાણે; તું દુ:ખવી સુખને ચહે તું,
અભીષ્ટ હારું કામ રે ! લહે તું ? ૨૦
વિચારવંતનું આચરણ. ચિરસ્થિતિ સ પરિણામરમ્ય
ગ્રાહે વિચારી જન પુણ્ય ધન્ય; ભવાતરે સખ્ય અનંત લેવા,
ત્યજે સદાચાર તું કેમ એવા? ૨૧ તું રાગાદિ શત્રુનું કર્યું કબૂલે છે !
ઉપજાતિપિતાનું ને પારકું એ વિભાગ,
રાગાદિ કીધે, રિપુ તે સુભાગ! તે સંસ્કૃતિ દુ:ખદ શત્રુસ્થાને
વિભાગ શત્રુકૃત કાં પ્રમાણે? આત્માને અન્ય સાથે શું લેવાદેવા ? અનાદિ આત્મા, ન પર સ્વ કેય,
ન કોઇને કે રિપુ મિત્ર હોય; દેહાકૃતિ ને અણુ સ્થિર નોય, એમાં ધરે કાં સમતા ન તોય?
૨૩ ચિત્રસ્થ માતાદિ ન સંખ્યદાતા,
તે તેમ સાક્ષાત પણ ન જણાતા; આકાર તે તે પણ નષ્ટ થાતાં,
પરાક્ષ સાક્ષાત્ સરખા ગણાતા. ૧. આ લેકવ્યવહારમાં પણ વિચારવંત મનુષ્ય ટકાઉ અને પરિણામે સુંદર વસ્તુ ગ્રહણ કરે છે, તેમ તું પણ પરમાર્થ માં એવો સદાચાર શાને આચરતે નથી ?
૨. આ પિતાનું અને આ પારકું એવો વિભાગ (હેંચણી) તે રાગાદિએ કર્યો છે, અને એ રાગાદિ તો હારા શત્રુ છે; કારણ કે ચતુર્ગતિના દુ:ખના કારણભૂત તે છે. આવા શત્રુએ કરેલું વિભાગ તું પ્રમાણુ ગણે છે ? શત્રુનું કર્યું કબૂલે છે? શત્રુકૃત વિભાગ તે મૂર્ખશેખર જ માન્ય રાખે.

Page #12

૮૪
૨૫
૨૬
શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ સમતા જાણનારા અતિ વિરલ.
ઇંદ્રવજા— સર્વે ય સંજ્ઞી જીંવ કામ જાણે,
કે અર્થ ને કો પણ ધર્મ જાણે; દેવાદિથી કે જિન દ્ધ ધર્મ,
કો મિક્ષ ને કોઈક સામ્યશ.
સ્વાથી સ્વજનો.
ઉપજાતિસગા સગામાં અહિં સ્નેહ દાખે,
એના થકી જ્યાં લગી સ્વાર્થ ખે; આ જોઈ આ લોકમહય રીતિ,
કોને ન જન્માક્તર સ્વાર્થપ્રીતિ ? સ્વપ્નદ્રજાલે મળતાં પદાર્થ,
વૃથા યથા રોષ જ તષ સાથ; તથા ભવે “હ્યાં વિષયે તમામ,
થા આત્મામાં લીન વિભાવી આમ! મેં મેં ' કરતે યમને ન દેખે.
સ્વાગતા— એહ માત મુજ એહ પિતા છે,
બં એહ સ્વજને મુજ આ છે; દ્રવ્ય આ-ધર તું એમ મમત્વ,
દેખતે ને યમરાજ વશ ! ના ઘને પરિજન સ્વજનથી,
સુરોથી ન જ મંત્રગણેથી; કેઈ કાળથકી રક્ષિત થાવે,
એમ કેમ ન તુ મૂઢ ! વિભાવે ? સંખ્ય સાધનસ્વરૂપ જણાતા,
તે વડે સુખ ચહત તું ભ્રાતા ! મોહ તું પ્રતિપળે વિષયોમાં,
પ્રીતિ પામ નહિં સામ્ય સુધામાં!! ૧. પરિવાર લોક.
૨૭
૨૮,
ર૯
૩૦ (
)

Page #13

૩૧
૩૨
અધ્યાત્મકપકુમ-અનુવાદ
મિત્ર તે શત્રુ-શકુ તે મિત્ર. શત્રુબુદ્ધિ ધરી કે જન માંયે,
કાં કરે કલુષ ચિત્ત કષાયે? તે હતા તુજ પિતાદિ સ્વરૂપે,
રે! અનંત ભવમાં પ્રિય રૂપ* “ક્યાં ગયા જ મુજ આ પ્રિયપાત્ર ? ?
એમ શાચ તુ દુઃખી થઈ માત્ર; તેથી તુ હત અનંત ભવોમાં.
તે ય તેં પણ હા જ ભમાં. શાને ધરે શાચ તું ?
ઉપજાતિ– હારોથકી જે ભવના દુ:ખેથી,
ના રક્ષવા શકય. ન તું ય જેથી; મમત્વ એમાંહિ વૃથા ધરંત,
પદે પદે શાચ તુ કાં વહેતો?
ત્યાં રાગ શે ? ત્યાં દ્વેષ શો ? સપુદ્ગલા જીવ સચેતનાય,
અચેત અર્થે અણુરૂપ બેય; ધરે અનંત પરિણામભાવ,
ત્યાં કયો ઘરે રાગ વિષભાવ? gત સમતાધિકાર છે ? ..
૩૩
૩૪
ભગવાનદાસ મનસુખલાલ મહેતા
એમ. બી. બી. એસ. ૧. મલિન. * આવો જ ભાવ શ્રી જ્ઞાનાવમાં દર્શાવાયું છે –
“રિગુન સમાપન્ના: પ્રારા તૈs=ા ઝરમનિ ! बान्धवाः क्रोधरुद्धाक्षा दृश्यन्ते हन्तुमुद्यताः ॥ ये जाता रिपवः पूर्व जन्मन्यस्मिन्विधर्वशात् । त एव ते वर्तन्ते बान्धवा बद्धसौहृदः ॥"

Page #14

ક્રો ધન્ક ષા ચ. * *** * * ** * ** ચાર પ્રકારના કષાયમાં મુખ્ય ક્રોધ છે, બીજું માન, ત્રીજું માયા અને ચોથું લભ છે. અધ્યવસાય-પરિણામની તરત મતાએ અનંતાનુબંધિ, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાની અને સંજવલન એ ચાર પ્રકારો પણ દરેક કષાયના છે. આવેશ કે ઉશ્કેરાટભરી સ્થિતિમાં ક્રોધી મનુષ્યને ગાંડપણ આવી જાય છે, તે વખતે કાર્ય અકાય, કર્તવ્ય અકતવ્યનું ભાન રહેતું નથી. પિતાને પ્રતિકૂળ સ્થિતિ લાગતાં એટલે અમુક વસ્તુ, અમુક સ્થિતિ અથવા પિતાની પ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં વિદન નાખનાર ઉપર મનુષ્યને રોષની લાગણી ઉદ્દભવતાં આત્માની ઉગ્રતા થાય છે તેને કોધ કહેવામાં આવે છે. કોધને શાસ્ત્રકારે અગ્નિની ઉપમા આપી છે, જે પ્રથમ પોતાને બાળે છે અને બીજા પાડોશીને પણ બાળે છે. ઉપદેશતરંગિણના કર્તા શ્રીરનમંદિરગણિ મહારાજે કહ્યું છે કે-“શ્વેતાંબર કે દિગંબર, તત્ત્વવાદ કે તકવાદમાં કોઈને આશ્રય લેવાથી મુક્તિ નથી પરંતુ કષાયમુક્ત થવું તેનું નામ જ મુક્તિ છે. ”
કોધનું પરિબળ છે એટલું બધું કહ્યું છે કે “કંધે કોડ પૂરવતણું સંજમ ફરી જાય રે ? એક કોડ પૂર્વ વર્ષ સંજમ પાળ્યું હોય છતાં ક્રોધ કરતાં તેટલા વર્ષનું સંજમનું ફળ ચાલ્યું જાય છે, આટલું કોધ કષાયનું જોર છે !
કોધથી પ્રથમ વિવેકશક્તિ ચાલી જવાથી સંમેહ થાય છે, સંમોહથી સ્મરણશક્તિમાં ભ્રમ થાય છે, તેથી બુદ્ધિનો નાશ થાય છે અને છેવટે મનુષ્ય સર્વ પ્રકારે નાશ પામે છે. કોધવશ થતાં રોગીઓ પણ નહિં કરવાના કામે કરી બેસે છે. નહિ બોલવાના વચને મનુષ્યોથી બોલી જવાય છે.
ક્રોધ થતાં બોલાયેલા વચને શસ્ત્રના ઘા કરતાં પણ વધારે તીવ્ર હોય છે. કોધ થતાં પ્રથમ સંયમ ખોઈ બેસે છે, પછી શાંતિનો નાશ થાય છે, પછી શરીર પર તેની અસર થતાં આંખો લાલ થાય છે, મુખ ઉગ્ર બને છે, શરીર તપી જાય છે, લોહી ઉકળી જાય છે અને પછી વાણી કે કાર્યોથી વેર-ઝેર બંધાય છે, તેના ફળો આ ભવમાં ભેગવવા પડે છે તેટલું જ નહિ પણ પરભવમાં અને અનેક ભવોમાં પણ ભોગવવા પડે છે. “સમરાદિત્ય ચરિત્ર” તે માટે વાંચવાની જરૂર છે.
આવા ઉગ્ર કષાયનો જય કરવા શાસ્ત્રકારે ક્ષમારૂપી ઉત્તમ સાધન બતાવેલું છે.

Page #15

૮૭
क्षमाखड्गः करे यस्य, दुर्जनः किं करिष्यति ? ।
अतृणे पतितो वह्निः, स्वयमेवोपशाम्यति ॥ “જેના હાથમાં ક્ષમારૂપી ખગ છે તેને દુર્જન કંઈ કરી શકો નથી. ઘાસ વગરની જમીન ઉપર પડેલો અગ્નિ પિતાની મેળે જ શાંત થઈ જાય છે.”
વાણીમાં મીઠાશ અને કડવાશ બંને છે, પરંતુ કંઈ પણ બોલતાં પહેલાં વિચાર કરવાની ટેવ પડી હશે જુસ્સો આવશે નહિં અને ક્રોધ ઉત્પન્ન થશે નહિ.
કઈ પણ મનુષ્ય બીએ કરેલા નુકસાનને જ માત્ર વિચાર કરે ત્યાં સુધી કોઇ શમે નહિ, પરંતુ કર્મના સ્વરૂપને વિચારી, પોતાને થયેલા દુઃખ નુકસાન માટે બીજાઓ તો માત્ર નિમિત્ત કારણરૂપ છે અને ખરી રીતે મને અશુભ કર્મને ઉદય થયો છે અને પૂર્વભવે કરેલ કર્મોના ફળ ભેગવું છું, તે શા માટે અન્ય ઉપર કોઈ કર, આમ સમજે તે કોઈ અટકે છે. પ્રાણાંત કષ્ટ આપનારા મનુષ્યો ઉપર કમસ્થિતિને વિચાર કરી ક્ષમા ધારણ કરનાર મહાત્માઓએ તે જ ભવમાં મોક્ષ મેળવેલ છે. ગજસુકુમાળ, મેતાર્ય મુનિ જેવા અનેક દૃષ્ટાંત શાસ્ત્રમાં મોજુદ છે.
જે મનુષ્ય બીજાનું ભલું કરે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ અપકાર કરનાર ઉપર કોધ નહિ કરતાં પણ ઉપકાર કરે છે તે પિતાના આત્માનું કલ્યાણ કરે છે અને તે ઉત્તમ કેટીના મનુષ્ય છે, પરંતુ ભૂતકાળ કે વર્તમાન કાળમાં ઉપકાર કરનાર ઉપર જે અપકાર કરે છે તેને અધમ કોટીના મનુષ્ય કહેલાં છે; કારણ કે અપકાર કરવામાં ક્ષમાને અંશ ન રહેતાં ધમધમાટ-ક્રોધ ગુપ્તપણે રહેલો હોય છે. જેમ પૌગલિક સુખ ક્ષણિક છે, અનિત્ય છે તેને માટે અન્ય પ્રત્યે ક્રોધ કરી આત્માના નિત્ય ગુણ શાંતિને શા માટે ભંગ કરો ? જે જે મહાપુરુષોએ અપૂર્વતા પ્રાપ્ત કરી છે તે મહાનુભાવોએ ક્રોધને બદલે પ્રેમમાં આવે છે. ભગવાન મહાવીર પ્રભુને અનેક ઉપસર્ગો તે જ ભવમાં થયાં છતાં ઉપસર્ગ કરનાર ઉપર ક્ષમા દાખવી કલ્યાણ ઈછયું, અનુકંપા દર્શાવી તેથી જ પરમાત્મા કહેવાયા. કેધરૂપી અગ્નિ શમાવવા-શાંત કરવાને ક્ષમારૂપી જળ જ ઉચિત છે; તેથી ક્ષમારૂપી જળવડે કોધરૂપી અગ્નિ શાંત કર અને આત્માની સ્વાભાવિક સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા-મોક્ષ પામવા કષાયે કે જે સંસારની વૃદ્ધિ કરનારા છે તેને ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા અને સંતોષવડે હૂર કરવા. –આત્મવલ્લભ.

Page #16

“શ્રી નવપદ ગુણગર્ભિત સિદ્ધચક્ર મહિમા. ’
૧–શ્રી અરિહંતાર્દિક નવપદને હૃદય-કમળમાં ધ્યાયી શ્રી સિદ્ધચક્રનુ ઉત્તમ માહાત્મ્ય હું સક્ષેપથી કહું છું. ( સહુ સજ્જા તેને હૃદયમાં અવધારો ! )
૨-૩-ભે! ભે! મહાનુભાવેા ! આ દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ, ઉત્તમ આય ક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુલાદિક તથા સદ્ગુરુની સામગ્રી પુન્યયેાગે પામી, મહા હાનિ કારક પંચવિધ પ્રમાદને શીઘ્ર તજી સદ્ધ-કમને વિષે તમારે સારી રીતે ઉદ્યમ કરવા.
૪-તે ધમ સર્વ જિનેશ્વરાએ દાન-શીલ-તપ અને ભાવ એ ચાર ભેદે કરી ચાર પ્રકારના ઉપદેશેલેા છે.
૫-તેમાં પણ ભાવ વિના દાન સિદ્ધિદાયક થતું જ નથી; તેમજ ભાવ વિનાનુ શીલ પણ જગમાં જરૂર નિષ્ફળ થાય છે.
૬-ભાવ વિના તપ પણ સંસારની વૃદ્ધિ જ કરે છે. તે માટે પેાતાના ભાવ જ સુવિશુદ્ધ કરવા જરૂરના છે.
૭–ભાવ પણ મનસ બધ્ધ છે, અને આ આલંબન વગર મન અતિ દુંજય છે, તેથી તેને નિયમમાં રાખવા માટે સાલમન ( આલમનવાળું) ધ્યાન કહેલુ છે.
૮-જો કે અનેક પ્રકારનાં આલંબન શાસ્ત્રમાં વખાણ્યાં છે, તથાપિ નવપદ ધ્યાન જ મુખ્ય છે, એમ શ્રી જિનેશ્વરા વહે છે.
-અરિહંત, સિદ્ધ, આચાય, ઉપાધ્યાય, સાધુ,સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ એ નવપદ જાણવાં.
46
નવપદ સ’ક્ષિપ્ત સ્વરૂપગર્ભિત યાનાપદેશ, ’
૧૦-એ નવપદમાં પ્રથમ ષદે અષ્ટાદશ દેષ વિમુક્ત, વિશુદ્ધ જ્ઞાનથી ભરેલા, તત્ત્વપ્રકાશક અને દેવેદ્રાદિત એવા શ્રી અરિહંત ભગવાનનું તમે નિર તર ધ્યાન કરી.
૧૧-ખીજે પદે સકળ કર્મ-અધનથી વિમુક્ત, અને અનંત જ્ઞાન,

Page #17

શ્રી સિદ્ધચક્ર મહિમા. દર્શન, ચારિત્ર તથા વીર્યરૂપ અનંત ચતુષ્ટય સંપ્રાપ્ત થયેલા એવા પંદર ભેદે પ્રસિદ્ધ શ્રી સિદ્ધ ભગવાનનું સદા તમયપણે ધ્યાન કરે.
૧૨-ત્રીજે પદે પંચાચારવડે પવિત્ર, સર્વજ્ઞદેશિત વિશુદ્ધ સિદ્ધાન્ત સંબંધી દેશના દેવામાં ઉજમાળ અને પરોપકાર કરવામાં સદાય તત્પર એવા સૂરિવરનું નિરંતર ધ્યાન કરે.
૧૩- ચતુર્થ પદે ગચ્છની સંભાળ રાખવામાં સદા સાવધાન, સૂત્રાર્થનું અધ્યાપન કરવામાં ઉજમાળ, અને સ્વાધ્યાય ધ્યાનમાં લીન મનવાળા શ્રી ઉપાધ્યાય મહારાજનું સારી રીતે ધ્યાન કરો.
૧૪-સર્વ કર્મભૂમિમાં વિચરતાં અનેક ગુણ-સમૂહે કરી સંયુકત, ત્રણ ગુપ્તિવડે ગુપ્ત અને નિષ્પરિગ્રહી એવા નિષ્કવાયી મુનિરાજેનું પંચમ પદે ધ્યાન કરો.
૧૫-છઠે પદે સર્વજ્ઞદેશિત આગમમાં કહેલા જીવાદિક પદાર્થને વિષે શ્રદ્ધાન-લક્ષણ સમકિતરૂપ રત્ન-દીપકને નિત્ય મન-મંદિરમાં સ્થાપિ.
૧૬-સાતમે પદે જીવાજીવાદિક પદાર્થ સમૂહના યથાર્થ અવાધરૂપ જ્ઞાનને સર્વગુણેના મૂળ કારણરૂપ જાણુને વિનય-બહુમાન વડે શીખો.
૧- આઠમે પદે અશુભ ક્રિયાઓના ત્યાગરૂપ અને શુભ ક્રિયાઓમાં આદરરૂપ ઉત્તમ ગુણ યુકત ચારિત્રને યથાર્થ પાળે–આદર.
૧૮–નવમે પદે આકરાં કર્મરૂપી અંધકારને હરી લેવા સૂર્ય સમાન બાર પ્રકારનાં તપને કષાય-તાપ રહિતપણે રૂદ્ધ રીતે સે.
૧૯-એ પ્રમાણે ઉપર બતાવેલા-વર્ણવેલા નવે પદે જિનેશ્વર પ્રભુએ ઉપદેશેલા ધર્મમાં સારભૂત છે, અને આરાધન કરનારા ભવ્ય જનને કલ્યાણકારી છે; તેથી તે યથાવિધિ આરાધવા યોગ્ય છે.
૨૦-ઉક્ત નવપદવડે સિદ્ધ (નિષ્પન્ન) એવા શ્રી સિદ્ધચકને ઉપયોગયુકત આરાધનાર પ્રાણી શ્રી શ્રીપાળકુમારની પેરે સુખ શાન્તિ પામે છે.
સ. ક. વિ.

Page #18

થી
“ બ્રહ્મચર્ય—આશ્રમને પ્રભાવ. ”
H
zil
III
IIE
I[ r
[,
t
Jtvgu
૧-લોકના લાભ માટે ચાર આશ્રમની પદ્ધતિ બનાવવામાં આવી છે તેમાં પ્રથમ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ છે, જે જીવનનો આધાર-પાયો છે.
૨-જીવનને ઉચ્ચ બનાવવા માટે પહેલી ઉમ્મરને સુસંસ્કારિત બનાવવાની જરૂર છે, કેમકે તે વયનાં સ્થપાયેલા સંસ્કારો પાકા (દ્રઢમૂળ) થાય છે.
૩-પ્રથમ આશ્રમમાં સત્સંગના આશ્રય નીચે સદાચરણ યુકત વિમળ બ્રહ્મચર્યની ચર્ચા સાથે વિદ્યાધ્યયન કરવામાં આવે છે.
૪-બ્રહ્મચર્ય—આશ્રમના ઉચ્ચ બળશાળી વાતાવરણમાં મનુષ્ય પોતાની શારીરિક, માનસિક અને આધ્યાત્મિક શક્તિને ખીલવવી જોઈએ.
૫-આ આશ્રમમાંથી બલવંત દેહસંપન્ન, દઢ-નિર્ભય મનધારક, તેજસ્વી અને પ્રજ્ઞાશાળી વ્યક્તિએ તૈયાર થાય છે.
૬-વિશેષજ્ઞો આ આશ્રમને સર્વમંગળસંપન્ન, સર્વકલ્યાણકારણ અને સર્વ ઉન્નતિને આધાર જણાવે છે.
૭-આ મહાન આશ્રમનું જેણે બરાબર પાલન કર્યું છે તે ખરેખર એક મહાન દુર્ગને વિજેતાથી પણ ભારે ચઢયાતો વિજેતા છે.
૮-જ્ઞાન, શિક્ષણ અને શક્તિ જેમ પુરુષોમાં તેમજ કન્યાઓમાં પણ વિકસાવવાની જરૂર છે, કેમકે તેઓ ભવિષ્યની માતા છે.
૯-જ્ઞાન-શિક્ષણસંપન્ન અને શીલ-સૌંદર્યશાલિની એવી એ મહાશિયાએ જ્યારે ગૃહિણી પદ પર આરૂઢ થાય છે ત્યારે ખરેખર તે પોતાના ગૃહાંગણુને દીપાવે છે.
૧૦-આવી માતાએ પોતાની સંતતિને શિક્ષણ આપવામાં સો શિક્ષકે કરતાં પણ વધુ સમર્થ થાય છે.
૧૧-આવા યુવક અને આવી યુવતીઓના તેજથી જે સમાજ ઉજજ્વળ છે તેના અસ્પૃદયનું શું કહેવું?
૧૨- ધીરો! નિદ્રા પ્રમાદને ઉડાવ! જલ્દી ઊઠે! અને અધોગતિ તરફ ઘસડાતી જતી પ્રજાના ઉદ્ધાર માટે પ્રયત્ન સહ બહાર આવો.
૧૩-તને માનષિક જીવન મળ્યું છે, તે પુરુષ છે, સુજ્ઞ મનુષ્ય છે. તારું કર્તવ્ય સમજ, ભેગ તે પશુઓ પણ ભેગવે છે. સમાજ ધર્મનું મંદિર છે. એની ક્ષીયમાણ દશા તરફ નજર કર ! અને તેના સંબંધમાં તારી ફરજ શું છે ? તારું કર્તવ્ય શું છે? તેને વિચાર કર, સ, ક.વિ.

Page #19

વીતરાગતાત્ર અંતર્ગત પ્રકાશાનુવાદ:
ચાર ધાતિ કર્મક્ષયજનિત તીર્થંકરદેવના ૧૧ અતિશય સબંધી વર્ણનગભિ ત સ્તુતિ.
૧ શ્રી તીર્થંકર નામકર્મજનિત સર્વાભિમુખ્ય નામના અતિશયથી હે નાથ ! આપ કેવળજ્ઞાનના પ્રકાશવડે સર્વથા સર્વ દિશાએ સન્મુખ સતા દેવ મનુષ્યાદિક પ્રજાને પ્રતિક્ષણ પરમ આનંદ રસ પમાડતા રહેા છે.
૨ એક ચેાજન પ્રમાણુ ધર્મદેશનાના સ્થળરૂપ સમવસરણમાં પરિવાર સહિત ક્રોડ ગમે દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યં ચા એક બીજાને લગારે અખાધા વગર સમાઈ શકે છે.
૩ આપનુ એક પણ વચન, તે દેવ, મનુષ્ય અને પેાતાની ભાષામાં મુખે સમજી શકાય એવું અને ધર્મ કરવાવાળુ થવા પામે છે.
તિર્યંચાને પાતસબધી એપને
૪ આપના વિહારજનિત પત્રનની લહેરીએથી સવાસેા ( ૧૨૫ ) જોજનમાં પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલા રાગેા જોતજોતામાં અદૃશ્ય થઈ જાય છે.
૫ રાજાએ દૂર કરી દીધેલી અનીતિની પેરે ભૂમિ ઉપર મૂષક (ઉંદર), શલા ( તીડ ) અને શુક-પતંગ પ્રમુખ ધાન્યને હાનિ-નુકશાન કરનારા ઉપદ્રવે! જ્યાં આપ વિચરેા છે ત્યાં તત્કાળ દૂર થઇ જાય છે.
૬ આપની કૃપારૂપી પુષ્કરાવત મેઘની વૃષ્ટિથી જ હાય તેમ જ્યાં આપ ચરણ-કમળ ધરેા છે ત્યાં સ્ત્રી, ક્ષેત્ર અને નગરાદિકથી ઉત્પન્ન થયેલ વિરાધ-અગ્નિ અત્યંત રામી જાય છે.
૭ વિવિધ ઉપદ્રવાનેા ઉચ્છેદ કરવા ડિ‘ડિમનાદ જેવા આપને પ્રભાવ ભૂમિ ઉપર પ્રસરતે સતે દુષ્ટ વ્યંતર-શાકિની પ્રમુખથી ઉત્પન્ન થતા મારી જેવા-જગતના કાળ જેવા રાગ પેદા થતા જ નથી.
૮ વિશ્વેપકારી એવા આપ લેાકેાના મનવાંછિતદાયક વિદ્યમાન સતે અતિવૃષ્ટિ ( બેહુદ-એસુમાર જળવૃષ્ટિ) કે અનાવૃષ્ટિ લોકોને સ ંતાપતી નથી.

Page #20

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. ૯ સ્વરાજ્ય અને પરાજ્યથી થયેલા શુદ્ર ઉપદ્ર, સિંહનાદથી જેમ હાથીઓ નાશી જાય છે તેમ આપના પ્રભાવથી તત્કાળ નષ્ટ થઈ જાય છે.
. ૧૦ અતિ અદ્ભુત પ્રભાવશાળી જંગમ કલ્પવૃક્ષ સમા આપ વિચરતે સતે દુષ્કાળ દૂર થઈ જાય છે.
૧૧ સૂર્યથી અધિક પ્રભાવાળું ભામંડળ પ્રભુને દેદાર જોવામાં કોઈને અડચણ આવે નહીં એટલા જ માટે હોય તેમ આપના મસ્તકની પછવાડે દેએ સ્થાપેલું રહે છે.
૧૨ આ રત્નત્રયીરૂપ યોગ ઠકુરાઈને લેકપ્રસિદ્ધ મહિમા જે ઘાતી કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થયેલે તે કેણ સચેતન પ્રાણીને આશ્ચર્ય પમાડતા નથી ? અપિતુ આશ્ચર્ય પમાડે જ છે.
૧૩ અનંત કાળથી ઉપાર્જન કરેલ અંત વગરનું કર્મ–વન આપ સિવાય બીજે કોણ સર્વ પ્રકારે મૂળથી ઉચ્છેદી શકે ?
૧૪ હે પ્રભુ ! સત્ ચારિત્રરૂપ ઉપાયમાં પુનઃ પુનઃ અભ્યાસથી આપ એટલા બધા પ્રવૃત્ત થયા છે કે પરમ પદની શ્રેષ્ઠ સંપદારૂપ તીર્થંકર-પદવીને નહીં ઈચછતા છતાં આપ પ્રાપ્ત થયા છે. ઉક્ત મહાપદવી આપને સહેજે પ્રાપ્ત થઈ છે.
૧૫ મૈત્રી ભાવનાના પવિત્ર સ્થાનરૂપ, પુષ્ટ એવી પ્રમોદ ભાવનાથી ભરપૂર તેમજ કરુણ અને માધ્યશ્ય ભાવના યોગે પૂજ્ય એવા સ્વરૂપી આપને અમારો ( અહોનિશ) નમસ્કાર હો.
ઈતિ વીતરાગસ્તોત્રે તૃતીયપ્રકાશાનુવાદક
દેવકૃત ૧૯ અતિશય પ્રગટનદ્વારા પ્રભુ-સ્તુતિ.
૧ મિથ્યાદષ્ટિને પ્રલય કાળના સૂર્યની પેરે સંતાપકારી અને સમ્યગદષ્ટિને અમૃતના અંજનની પેરે શાંતિકારી એવું તીર્થકર-લહમીના તીલક જેવું ધર્મચક આપની પાસે આગળ દીપી રહ્યું છે.
૨ જગતમાં આ વીતરાગ જ એક સ્વામી છે એમ જણાવવા માટે ઈન્કે ઊંચા ઇન્દ્રવજના મિષથી પોતાની તર્જની આંગળી ઊંચી કરી છે એમ જણાય છે.
જ્યાં આપના ચરણ પડે છે ત્યાં દેવ અને દાનવે નવાં સુવર્ણકમળના છળથી કમળમાં સ્થિતિ કરનારી લક્ષ્મીને વિસ્તારે છે.
૪ દાન, શીલ, તપ ને ભાવનારૂપ ચાર પ્રકારના ધર્મને એકી સાથે વર્ણવવાને આપ ચતુર્મુખપણે દેશના ઘે છે એમ હું માનું છું.

Page #21

23
વીતરાગસ્તે ત્ર-પ્રકાશાનુવાદ.
૫ રાગ, દ્વેષ અને મેહરૂપ ત્રણ મહાદોષથી જગતને મુક્ત કરવાને આપ પ્રવૃત્ત થયે સતે ત્રણ પ્રકારના ( વૈમાનિક, જ્યાતિષ્ક અને જીવનપતિ) દેવાએ રત્ન, સુવર્ણ અને રૂપામય ત્રણુ ગઢની રચના કરી છે. ( ગઢચેગે રક્ષા સુખે થઇ શકે છે ને!)
૬ પૃથ્વી ઉપર આપ વિચરતે સતે કાંટા પણ ઊંધા પડી જાય છે. સૂર્ય-ઉદય થયે સતે ઘુવડ અથવા અધકારનેા સમૂહ ટકી શકે શું?
૭ કેશ, રામ, નખ અને દાઢી-મૂછ, દીક્ષા-સંગ્રહણ સમયે જેવાં સમારેલાં હાય તેવાં જ રહે-વધે નહીં, એવા આ બાહ્ય-પ્રગટ દેખાતા યાગમહિમા પણ અન્ય હરિહરાદિક દેવાએ પ્રાપ્ત કર્યાં નથી. ત્યારે અંતર્’ગ ( સર્વાભિમુખ્યતા ઇત્યાદિ ) યાગની વાત તે દૂર જ રહી.
૮ હૈ વીતરાગ ! બૌદ્ધ, નયાયિકાદિક તર્કવાદીઓની પેરે શબ્દ, રૂપ, ગંધ ને સ્પર્શરૂપ પાંચે વિષયે આપની અનુકૂળતાને ભજે છે-પ્રતિકૂળપણે વર્તતા નથી.
રસ,
૯ અનાદિ કાળથી પ્રભુના પ્રતિપક્ષીરૂપ કામદેવને સહાયક થવાના ભયથી જ હાય તેમ સમકાળે સઘળી ઋતુ આવી આપના ચરણ-કમળને સેવે છે.
૧૦ જે ભૂમિને આપના ચરણુપ થવાના છે તે ભૂમિને દેવતાએ સુગધી જળની વૃષ્ટિવડે અને દિવ્ય પંચવી પુષ્પાના પુજવડે પૂજે છે. ( ઢીંચણુ પ્રમાણે દેવે દિત્ર્ય-સુગંધી પુષ્પાના ઢગ કરે છે. )
૧૧ હૈ બૈલેાકય પૂજ્ય ! અજ્ઞાન પ`ખી પણ આપને પ્રદક્ષિણા કે છે તે પછી આપના તરફ પ્રતિકૂળ વર્તનારા માનવીઓની શી ગતિ થશે ?
૧૨ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય મનુષ્યાદિકનું દુષ્ટપણું આપની પાસે કયાં ટકી રહે ? કેમકે એકેન્દ્રિય એવા પવન પણ પ્રતિકૂળતાને તજી દે છે તે બીજાનુ વળી કહેવું જ શું? મતલબ કે પવન પણ સુખાળવા જ થાય છે, મદદ અને સુગંધી વાય છે, પ્રચ'ડ વાત્તા નથી.
૧૩ આપના માહાત્મ્યથી ચમત્કાર પામેલા વૃક્ષેા મસ્તકવર્ડ આપને નમન કરે છે, જેથી તેમનું મસ્તક કૃતાર્થ-કૃતકૃત્ય છે, ત્યારે મિથ્યાદષ્ટિનુ મસ્તક વ્યર્થ-નકામુ છે.
૧૪ હે વીતરાગ ! જઘન્યથી ( એછામાં ઓછા ) એક ક્રોડ દેવ-દાનવા આપની સેવામાં હાજર હાય છે; કેમકે મહાભાગ્યયેાગે મળી શકે એવા સુકૃત્ય પદાર્થમાં ભૂખ પણ આળસ ન કરે.
ઇતિ દેવકૃત અતિશય પ્રગટનરૂપ ચતુ પ્રકાશાનુવાદઃ

Page #22

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. શેષ અતિશય-અષ્ટ પ્રાતિહાર્ય સંબંધી વર્ણન. ૧ આ અશોક વૃક્ષ ભમરાના ભાકાર શબ્દથી ગાતો હોય અને હાલતાં પાંદડાવડે નાચતે હોય, તેમજ આપના ગુણરાગથી જાણે રાતો હોય તેમ આપના દેહમાનથી બીરગણે ઊંચે સતે હરખે છે. અશોક વૃક્ષ પ્રભુના દેહથી બારગણે ઊંચે રહે છે.
૨ આપની દેશના-ભૂમિ મધ્યે દેવતાઓ એક જે જન સુધી જેનાં ડિંટડા નીચે રહે છે તેવાં દિવ્ય પુપે ઢીંચણ પ્રમાણ પાથરે છે.
૩ વૈરાગ્ય અતિ સરસ માલવકેશિક પ્રમુખ રાગથી પવિત્ર વિણદિકવડે દેવતાઓએ વિસ્તારેલો આપને દિવ્ય દેશના-વનિ વિયવડે ઉન્મુખ થઈ રહેલાં મૃગલાં પણ સાંભળી રહે છે.
૪ ચંદ્રના કિરણસમા ઉજજવળ ચામરો આપના મુખ-કમળની સેવા કરવા હંસ પક્ષી હોય તેવાં શોભી રહ્યાં છે.
૫ સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થઈને જ્યારે આ૫ દેશના આપે છે ત્યારે મૃગેન્દ્ર સિંહ)ને સેવવા માટે જ હોય તેમ મૃગલાઓ સાંભળવા આવે છે.
૬ હે વીતરાગ ! જેમ ચંદ્ર પિતાની સ્ના(પ્રભા-કાન્તિ )વડે ચકોરને અતિ આનંદ ઉપજાવે છે તેમ આ૫ ભામંડલે કરી ભવ્યજના નેત્રને પરમ આનંદ પમાડો છે.
૭ હે સર્વ જગનાયક ! આકાશમાં રહેલે દુભિ (બેરી-વાજિંત્ર વિશેષ) આગળ પ્રતિધ્વનિ કરતે, જગતમાં સમસ્ત દે મથે આપનું સર્વોત્કૃષ્ટ ઐશ્વર્ય જણાવે છે-આપનું દેવાધિદેવપણું જાહેર કરે છે.
૮ આપના મસ્તક ઉપરાઉપર રહેલાં નિર્મળતાદિક ગુણથી સમકિત પ્રમુખ પવિત્ર ગુણના ક્રમ સમાં ત્રણ છત્રો, ત્રણ ભુવનના પ્રભુત્વ સંબંધી પ્રકર્ષને જણાવે છે.
૯ હે નાથ ! ચમત્કાર ઉપજાવનારી આ આપની પ્રતિહાર્ય શેભાને દેખી કોણ કોણ મિથ્યાષ્ટિ જને પણ આશ્ચર્ય ન પામે ? અપિતુ સર્વ કઈ આશ્ચર્ય પામે જ. એમ પ્રથમ નિરૂપિત મૂળ ચાર અતિશય સાથે સર્વ મળી ૩૪ અતિશય કહ્યા. જો કે પ્રભુ તે અનંત અતિશયધારી છે તે પણ સ્થળ બુદ્ધિ માટે આ સંખ્યા ઉગી છે. ઈતિ પંચમપ્રકાશાનુવાદઃ સ. ક. વિ.
+ પ્રથમના ચાર અતિશયોનું વર્ણન બીજા પ્રકાશમાં શાસ્ત્રકારે આપેલું છે. આ સર્વે અતિશયે ઉપરાંત પ્રભુની ૫ ગુણયુક્ત વાણીનું શ્રવણ-મનન કરી કઈક દે, માનવ અને તિર્યંચો સુદ્ધાં ઉત્તમ બોધ ગ્રહણ કરી આત્મકલ્યાણ સાધી શકે છે,

Page #23

રાજવંશને રક્ષણહાર
*િ
*
દેશને શણગારણહાર* શ્રી. ન્હાનાલાલ દલપતરામ કવિ કે આભમાં તોરણ બન્યાણ ત્રિલેકનાં રે; કે આભમાં તોરણ બંધાણું સિલેકનાં રે; કે તારલીઓ ટોળે મળી નભચોક;
કે આભમાં તોરણ બંધાણુ ત્રિલેકનાં રે. કે ચંદનીએ વેરેલ તેજનાં ફૂલડાં રે; કે ફૂલડાંની ફોરમ ઝીલે નરલોક;
કે આભમાં તોરણ બંધાણ ત્રિલોકનાં રે. કે છેલડ ટાં મહેલે છોગલાં રે; કે સુંદરી છૂટી મહેલે વેણ
કે આભમાં તોરણ બંધાણુ ત્રિલોકનાં રે. કે વ્હાલમની વિલસે હાલપની આંખડી રે; કે એહવું વિલસે ચંદ્રકેરું નેણુ;
કે આભમાં તે રણ બંધાણુ ત્રિલેકનાં રે; કે ચંદ્રમાએ બાંધ્યા દિશાઓના ટોડલા રે; કે ટોડલે ટોડલે તેજની વેલ;
કે આભમાં તોરણ બંધાણ ત્રિકનાં રે. કે કિરણે કિરણે અમૃત દેવનાં રે; કે એક જલે હું ય ભરું હૈયાફેલ;
કે આભમાં તોરણ બંધાણુ ત્રિલોકનાં રે.
વીરનાં સંતાનો !
આપની એક આત્મામૂલી સજઝાય છે;
દેવરિયા મુનિવર ! ધ્યાનમાં રહેજો રહેમીજીએ સંસાર ત્યાગ્યો. ભેખ અંગિકાર્યો, મહેલ છોડી વન વસાવ્યું. પછી એકદા પર્વતમાં વધારાઓ વરસી, અને સાધ્વી રાજેમતી અને વનવાસી
* મહાકવિને મહેસવ શ્રી જન મંડળોનો સમારંભ, મુંબઈ, આસો સુદ ૨. સં. ૧૯૯૩; બુધવા૨; ૬ ફી કટોબર ૧૯૩૭ ના રોજ કવીશ્વર ન્હાનાલાલભાઈએ આપેલ ભાષણ.

Page #24

શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ રહેમીજી ગુફામાં ભીને વસે છત્ર શોધતાં ગયાં. સુરજનાં સેનાં ચોમેર ઢોળાતાં હતાં. રાજેમતીજી ગુફા વચ્ચે ઊભાં હતાં. આછી આછેરી જાદરઝીણું વાદળી સમાં જળભીનાં પરિધાનમાંથી ચંદ્રની કિરણ તો રાજુલનાં રૂપરંગ ઉછાળતાં હતાં. ક્ષણેક-અધક્ષણેક સંસાર સેવાગિયો એ નવજોગી સાધ્વીજીની સૌંદર્યલહરીઓમાં રમતી અંગલીલાને નિરખી રહ્યો. રાજુલે જોયું ને જાણ્યું કે ગજબ થાય છે. સહસા કોયલ કહું કે વાંસળી બેલે કે આકાશવાણી થાય એમ રાજુલ–સતી રાજેમતીજી પોકારી ઉઠયાં કેઃ
દેવરિયા મુનિવર ! ધ્યાનમાં રહેજે. રાજેમતીનો એ ટહુકાર તે જૈન ધર્મને ત્રિકાળને ટહુકાર. જૈન ધર્મ એટલે ધ્યાન ધર્મ-સંયમ ધર્મ. જન એટલે વિજેતા. કોનો વિજેતા ? ઈદ્રિયગ્રામના મહાવેગોને વિજેતા. એકાદશ ઈદ્રિના ઝંઝાવાતો અને ગુરુત્વાકર્ષણને જીતે, નિજને સંયમની લગામ ચડાવે તે જૈન. મહાવીરસ્વામી કહે છે કે જૈન એટલે છતેં કિય. કાળની ગુફામાંથી આજે એ રાજેતી ટકે છે કે
દેવરિયા મુનિવર ! ધ્યાનમાં રહેજે. રાજુલ કુમારીને એ બોલ છે જૈન ધર્મનો સનાતન બેલ. એક શબ્દમાં જેને ધર્મને સારવો હોય તો એ મહાશબ્દ છે સંજમ, જૈન ધર્મ એટલે સંજમ ધમ.
જૈનના આચારમાં, વિચારમાં, કલામાં, કવિતામાં, સાહિત્યમાં, ધર્મમાં, સંસ્કૃતિમાં, સંસ્કારમાં ચક્રવર્તીનો રાજવજ ફરકાવે છે સંજમભાવના.
જૈન સંધ ! આવ. હમને હમારી સંસ્કૃતિના રેખાચિત્રનું આછું પાતળું દર્શન કરાવું. મારે તો પચ્ચાસ મિનિટમાં આજ પચ્ચાસ સદીઓની સંસ્કાર-કથા સંભારવાની છે.
આંબાની સહુ ડાળો સરખી કે સરખી મહોરેલી કોણે દીઠી છે? કિયા દેશની સહુ નદીઓ કે નગરીએ સરખી છે ? કિયા કુટુંબમાંડવડે સન્તાનોને સમાન વયનાં દીઠાં ? ગૂર્જર મહાપ્રજાનાં આંબાની બે શાખાપ્રશાખાઓ છે. અને સહુ એકસરખી મેરેલીપ્રઝુલેલી-ફળેલી નથી. સૂર્ય ને ચંદ્રની પેઠે સહુ સની વિશેષતાઓ છે. બ્રાહ્મણ સંસ્કૃતિ, બૌદ્ધ સંસ્કૃતિ, જે. સંસ્કૃતિ, વૈષ્ણવ સંસ્કૃતિઓના થર ગૂંથાઈને ગુજરાતની મહાસંસ્કૃતિ ઘડાઈ છે. પાછળથી મંહી પાસ્સી, ઇસ્લામી, બ્રિરની સંકુનિઓના વે પરદેશી રળી રંગે પૂરાયા. સૂર્યનું કિરણ સપ્તરંગીલું છે તેમ ગુજરાતની મહાસંસ્કૃતિના તેજકિરણ પણ સપ્તરંગીલા છે. આજના આપણું જૈન સમારંભમાં ગૂર્જર સંસ્કૃતિમાંના જૈન રંગેના રેખાદર્શન પૂરતી વિચારણું સ્થાને જ ગણાશે. લક્ષ્મીના, ઉદારતાના, સાહિત્યના ઇતિહાસના, કલાના, ધર્મને ન રંગેની રળી ગૂર્જર દેશે મહાનુભાવિતાના તેજે તેજસ્વી છે. ચાલો, ઝીલાય તેટલાં એ તેજ ઝીલિયે.
ભારતના ૩૫ કરોડમાં ૧૫ લાખ જેન જનતા; ગુજરાતના ૧ કરોડમાં પાંચેક લાખ મહાવીરનો સંઘસમુદાય. માંડ ચાર ટકા થશે. પણ સાધુને કરપાલવ વિકેવડા હોય છે ? અંગને આભૂષણો શણગારે છે એ અંગોને કેટકેટલાંક ઢાંકે છે? સહાગણના સૌભાગ્યની

Page #25

રાજવશના રક્ષણહાર ને દેશના શણગારણહાર.
૯૫
ચન્દ્રનચૂડી કે કુકુમચન્દ્રક સારી દેહવેલડને આચ્છાદતાં નથી. નાતે પશુ રાનેા દાણેા; એવા નાના પણ વીરના બાળ ઇતિહાસની કાળજુ જોમાં રમે-ભમે છે.
આવે; એ જૈન ઇતિહાસની ગૂર્જર કુંજનિજો આજ નિહાળિયે. કલામય છે, કવિતામય છે, તપશ્ચર્યામય છે. એ ઇતિહાસની કુંજોમાં સમર્થાં વસતા,
જૈનેાની પ્રથમ ઇતિહાસસેવા તે તે ગુજરાતના રાજવશતી સંરક્ષણુા. કાળના કાપતી કપરી વેળાએએ, એ મહાઅવસરે એ જૈન સંધે રાજવશની અમરવેલને સંરક્ષી છે. પંચાસર પડયુ, જયશિખરી રણુમાં રાળાયા, ગુજરાતની રત્નગર્ભા મહારાણી વનવગડે રઝળતી થઇ, અદિળના ધાડાં સીમરોધતાં ઘૂમતાં હતાં, ત્યારે ચાવડા વંશની વંશવેલડ સજીવન કાણે રાખી હતી ? એક જૈન મુનિ-સુરિએ. ગુજરાતના રાજવંશના રક્ષણહારા હતા સાધુવર શીલગુસર. શાલગુણુસૂરિએ બાળવનરાજને નિજ ઉપાશ્રયમાં આશરા આપ્યા અને ઉછેર્યાં; અણુહિલ્લપુર પાટણની સ્થાપનાની મુર્ત્તધડી જોઇ આપી, અને ગૂર્જર રાજવંશની ગૂર્જરરાજ સિંહાસને પુનઃ સ્થાપના કીધી. શીલગુણુસૂરિ હત નિહ, તે કદાચ વનરાજ હાત નહિ, પાટણ હેત નહિ, તા ઇતિહાસનાં વહેણુ ક દિશામાં વહેતાં હોત ? ઈ. સ. ૭૪૬ થી ૧૪૧૧-સાડા છસ્સા વષઁથી અધિકાં શીલગુણુસિરએ છિતહાસનાં વહેણ સરસ્વતીને આરે પાટણપુરમાંથી વહાવ્યાં,
ગુજરાતની ક્ષત્રિવટને શીલગુણસૂરિએ માત્ર સ રક્ષી નથી પણ પુન: સ્થાપી, પ્રેાજવળાવી, ઇસિદ્ધાસયશસ્વી કીધી. શીલગુણસૂરિએ કાળપ્રવાહને બદલ્યા.
અને બીજો એવા કાળના કપરા અવસર આવ્યા હતા મહારાજ સિદ્ધરાજ જયસિંહના મહાકીવિન્તા રાયુગમાં. અહિલ્લપુર પાટણની ઇતિહાસયશસ્વિતાને તે સૂવર્ણ યુગ, પૂર્વે માળવા, પશ્ચિમે ગિરિનગર, ઉત્તરે ઝાલેાર ને દક્ષિણે શૂરક તે તૈલંગાણા પન્તનુ ચારે દિશામડળ જીતતા ગુજરાતના જયધ્વજ ત્યારે રકતા હતા. ગૂર્જરાનાં જડાજો સાગર ખેડતાં હતાં, અણુહિલ્લપુર પાટણ જયનાદે ગાજતું એથી અધિક્રુત્યારે વિદ્યાનાદે ગાજતું. યાશ્રય મહાકાવ્યના તે પાણીની સમેાવડ પ્રાકૃત અષ્ટાધ્યાયીના પ્રણેતા શ્રીહેમચ દ્રાચાર્ય ત્યારે પાટણમાં વિરાજતા. તે કલિકાળસના બિરદધારી હતા. મહાજયધ્વજી જૈનેતર સિદ્ધરાજ મહારાજ પણ હેમચન્દ્રાચાર્યને વન્ત્રતા-પૂજતા. જયની, લક્ષ્મીની, વિદ્યાની, વીરત્વની, કવિતાની નહેાજલાલીની સાગરશ્િમએ ત્યારે પાટણમાં ઉછળતી. પણ પાટણના રાજપ્રાસાદે એક મહાઊણપ હતી કે રાજવંશને રાજયુવરાજ ન હતેા; રાજમહેલ રાજબાળના હતા. સિદ્ધરાજ જયસિંહના જયવન્તા વનદેશમાં એ પરાજયના પ્રારબ્ધ ખેલ હતા, પુત્ર નહિ તે ભત્રીને એમ મહારાજની મહાનુભાવિતાએ મન નહાતુ વાળ્યું; પણ ઉલટગંગાના પેઠે જયિસ ંહની બળબળતી હૈયાઝાળા કુમારપાળ ઉપર ઉતરી, સિદ્ધરાજના ક્રોધાગ્નિમાંથી જીવ ઉગારવાને કુમારપાળને ભાગવું પડતું, ભટકવું પડતું, રાજકાપને એ આકરે અવસરે પણ હેમચંદ્રસૂરિએ આગમ બૈયાં કે આવતી કાલને ગુજરેશ્વર મહારાજ કુમારપાળ છે, અને એ વગડાવાસી ગુર્જર યુવરાજની સેવા, સંરક્ષણા તે સહાયતા કીધી.

Page #26

શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ શીલગુણસૂરિ અને હેમચન્દ્રસૂરિ ગુર્જર રાજવંશના આગમ વાંચતા, જતન કરતા ને રાજવંશની અમરવેલને સજીવન રાખતા.
ઇતિહાસ કહે છે કે જેન સંધ એટલે ગુર્જર રાજવંશને રક્ષણહાર.
આપણું એક લોકોકિત છે કે ચૌટામાં કાં તો શાહ, કાં તે બાદશાહ એટલે કે બજારમાં બેની આણ પ્રવર્તે, એક શાહની કે એક બાદશાહની. શાહ એટલે નગરશેઠ, નગરીના નગરશેઠ એટલે ILord Mayor, સકળ નગર મહાજનના પ્રમુખ. આજે યે લંડન નગરીમાં નગરશેઠ કુંચી આપે ત્યારે રાજ્યાભિષેકની તિથિએ રાજવીથી લંડન પ્રવેશ કરાય. અમદાવાદના નગરશેઠવંશનો સવિરતાર ઇતિહાસ લખાય તે જૈન મહાજાનિયાનો ઈતિહાસ ગુજરાત ભણે. અમદાવાદના માણેકચોકને પુરાતન મહાજન એક અજબ વહત હતા. લંડનમાં, પારીસમાં, ન્યુયોર્કમાં એની બાધવબેલડી જડવી દુર્લભ. હજી હવે છાપાનારા કવીશ્વર દલપતરામના ત્રીજા ભાગના સંસારવાડીમાંના ૭ માં પ્રકરણમાં એક કંડિકા છે.
“ અમદાવાદના માણેકચોકનો મહાજનિ દુનિયાને એક અજબ પુરુષ છે. જગતભરમાં કદાચ એની જોડ જડવી દુર્લભ હશે. ઉદ્યોગી, ખંતિલો, હોંશલે, ધૂળમાંથી એ સોનું સરજે છે. ત્રેવડ એનો ત્રીજો ભાઈ છે. કડદો Compromise એના સંસારપન્યને ભાતામન્ત્ર છે. એટલા એના આદર આપે; ચેગઠામાં એની કલબ ભરાય; ચોકમાં એનાં જમણ થાય; અગાસી અને પતંગમાળ અને હવામહેલ-પરસાળ એનો સરઅવસરનો ખંડ: એ ખંડમાં સત્કાર સન્માન અપાય, એમાં મન્દરાડ મણાય, એમાં મરણપથારીએ પેઢાય, એમાં ગાત્રજ મંડાય. એમ પરસાળ એટલે કુટુંબવાસને સરઅવસર ખંડ. અમદાવાદી મહાજનિયો કંજુસ નહોતો, કરકસરિયો હતો; ઉડાઉ નહોતો, કેડીલે હતો.
વાણિયો વરઘોડે ને બ્રાહ્મણ વરે ' ત્યારે છલકાઈ જતા. આછી સંપતે એ ઉજળ હતો. એ ઘાંટા પાડે, કરડે નહિ, માથા કરતાં એની પાઘડી મટી હતી. ચૌટામાં શાહની ને રાજદરબારે બાદશાહની ત્યારે આણ પ્રવર્તતી. એના પગમાં પગરખાં હોય કે ન હોય. ડામર નહિ, પણ છાંયડો પાથર્યા ત્યારે અમદાવાદના રાજમાર્ગોમાં મધ્યાહ્નના એકાદ પ્રહર સિવાય જેડા જીવનની જરૂરિયાત નહાતા ગણાતા, મહાટપની શોભા મ પગમાં જેડા ન હોય, પણ ખેસને ખાસ્સી હીરકારી કાર હેય. સંપત્તિ કરતાં એનો સમાસ અધિકે હતો. સજજનનું પરમ લક્ષણ એ છે ને ?-સમાસ. મુંબઇના શેરબજારિયાની એક આંખ ઉન્માદભરેલી હોય છે, પણ બીજી આંખ નમનતાઈથી નમણી હોય છે; કે પ્રેમચન્દ રાયચન્દ્ર બજારમાં પધારે તો એના ઉરભાવ દેવપૂજાના ભાવે ઉભરાય. પ્રેમાભાઈ કે હેમાભાઈ પ્રત્યેનાં અમદાવાદના માણેક ચેકનાં માન સન્માનભાવ એનાં તો લંડનના લોર્ડ મેયરને યે સ્વમાં આવે. એની દષ્ટિ દેશને ઓળંગતી, સાગરો ઉપર ઝઝુમતી, ગિરિગોએ ચડતી ઉતરતી. આજે જહાજ ખંભાત બંદરે નાંગર્યો ને કાલે હલવાયાં; ૫રમે માળવાની વણઝાર આવી ને પેલે દિવસે પાટણના રળિયામાં તર્પાઈ. આજકાલની વાતો વિચારશે ? ફર્ડ, રોકફેલર, કાર્નેગીનાં જીવનવૃત્ત નવશિક્ષિતો ભણે છે.

Page #27

રાજવંશને રક્ષણહાર ને દેશને શણગારણહાર.
૯૯ ભલે ભણે, પરદેશના ગુણભંડાર કે જ્ઞાનભંડાર અવગણવાના નથી પણ દેશને ભેગે પરદેશ ભણવું એ તે માને મૂકી પાડોશણને ધાવવા જેવું છે. ઘરની વાતો ભૂલ પરદેશનું ભણવું એ પરદેશીઓએ કેટકેટલુંક કીધું ? મસ્કતના મોતીહારમાં નસીબ
જમાવી ૨કતામાંથી ૫૦ લાખના આસામી સૂરતી અમદાવાદીઓ આ જમાનામાં થયાનું નથી જાણ્યું ? માસિક ખાસ્સા રૂપીયા ૩ ના પગારથી જિંદગી આરંભી આજ દશ કરોડનું વીલ કરનાર ગુજરપુત્ર નથી સાંભળ્યા ? કોડ કરોડનો પાસો ખેલનાર ગુર્જર શાહસોદાગરો મારી ને તમારી હયાતીમાં નથી થયા ? આ મહિને સીત્તેર લાખ કમાયા અને આવતે મહિને એંશી લાખ યા એ ગઈકાલની જ વાત નથી? વતનમાંથી મુંબઈ આવવા રેલભાડુ ન હતું એ ઉછીનું લઈને આવ્યા; કેક ભાગ્યશાળી તિથિએ એંશીક લાખ કમાયા; બીજા ભાગ્યહીન દિવસે ચડેલી ભરતી ઓસરી ગઈ રહ્યો માત્ર એકી કલમે ઉતરાવેલ, ડહાપણના દીવા સમો, પાંચેક લાખને વિમેઃ એ ગઇ હાંજની વાત છે. ગુજરાતનું સ્ય Romance આજે યે કરમાયું નથી. સૂરતનું ગોપીપરૂં ને અમદાવાદનો ઝવેરીવાડ નગરીના ઝવેરીવાડ જ છે, ઘઉબાજરીથી માંડીને હીરામોતીના સોદાઓના સાગર ફરી સાહસોદાગર એટલે જૈન મહાજનિ. ધનની નદીઓ દેશમાં વાળ ને પાટણને આરે સરસ્વતી વહેતી એવી લક્ષ્મીની સરિતાઓ વહેવડાવે. જૈન મહાજનિ એટલે વ્યાપારી સાહસ ને નગરીનો નગરશેઠ.
અને એ લક્ષ્મીની સરિતાઓ, સરસ્વતી નદીની પેઠે, પાછી ધરતીમાં જ સમાઈ જતી ? ના, ના, મેલેઘેલે સુદામાજી કે કાલેઘેલો ગુજરાતી એવો ગાંડો નહોતો. દુષ્કાળની ઝાળ પ્રગટતી, તે જગÇશાહ ઇનદ્રાધાર ધનવરસાદ વરસાવીને ઠારતા. ગિરનાર, તારંગા, સિદ્ધાચળ, અબુદાચળનાં આપણું ગિરિશિખરને એણે શણગાર્યા–શે ભાવ્યાં, શિખરશિખરે એણે ધર્મનગરી વસાવી. પત્થરમાં કવિતાઓ કોતરાવી; શિલાઓમાં અમર કલામંત્રો લખાવ્યા. વસ્તુપાળ તેજપાળનાં આબુમન્દિરને તો ફરગ્યુસન કહે છે કે જમનાતટના તાજની કવિતાકલા યે ઝંખવી શકે નહિ. દિહી, આગ્રા, ફતેપુર સીકીમાં અકબરશાહ ને શાહજહાં શાહ, જગતઈતિહાસના બે મહાકલાપૂજક શહેનશાહ, અમર આરસ કવિતાઓ લખાવી ગયા છે; ગિરનાર, સિદ્ધાચળ ને અબુદાચળનાં શિખરશિખરે ગગનમંડળ શું વાત કરતી અમર આરસકવિતાઓ ગુજરાતના શાહ લખાવી ગયા છે. અને કલોલની કનેના વનવગડામાં, સેરીસામાં, ગઈકાલે જ પાંચેક લાખના મન્દિરમાળ નથી રચાયા? જાવ ને સ્થાપો તો એક કોલેજ સમાય. પગથાર જૂઓ તો સરધારી ધાર જેટલો ઘંચો. એ વનવગડાને ગિરિશિખરોનાં જેવાં જ શાહે શહેરને શણગાર્યા છે; નગર નગરે જ નહિ; મહેલ્લે મહોલ્વે જૈન દેરાસરે ગુજરાતભરમાં મંડાયેલા છે, જે નગરીના શણગાર છે.
અમદાવાદના જૈન મંદિરો અમદાવાદની સૈકાઓની શોભા છે. અમદાવાદની એક પળ તે અમારી હાજા પટેલની પળ; અને વડલાની શાખાપ્રશાખાઓ સમી હાજા પટેલની પોળમાં છે નવ પોળ. એ નવ પળમંડળમાં પાંચ છ એક જૈન મંદિર છે. સહમાં કેસર ઘોળાય છે ને પરિમળના ભભકાર ભભૂકે છે; સહુમાં યથાશકિત કલાની કવિતા ચિરસ્થાઈ છે, દિલની દિલાવરીની ચિરંજીવ સાક્ષીરુપ છે.

Page #28

- - - • – • •
-
-
- - -
શ્રી આમાનંદ પ્રકાશ. જન એટલે અઢળક કલાકવિતાથી દેશને શણગારણહાર.
અને જેન એટલે વરઘોડાઓ, વીસ વીસ-ચાલીસ ચાલીશ હજારની માનવમેદની જેન વરઘોડા જેવાને મળતી; બે બે કલાક પૂર્વેથી જઈ ઉમંગીલી આંખે અમ બાળમંડળી એ જેન વરઘોડાની વાટ નિહાળતી. પ્રથમ ઈન્દ્રધ્વજ ડોલતો ડોલતો આવે; જાણે સરવરનું ઝાડ ચાલતું આવ્યું. પછી વાણીયાના પુત્રો અલબેલા રાજકુમારો થયા હોય. એ ઘોડીલા નચાવતા આવે. કેઈ રાજા હેય, કોઈ રાજકુમાર હાય, કાઈ સામ - તવર હોય, વજાપતાકાઓ ફરફરતી હોય, નિશાનડકા ગાજતા હોય, સાજનમહાજનની આગલી હરોળ હોય, તેજવસ્ત્રધારી ધર્મ તેજસ્વી સાધુમંડળ: એમની પાછલી હરોળમાં હોય ધીમી હસ૫ગલીએ નગરીની ધરતીને માપતા નગરશેઠ પ્રમુખ નગરીના મહાજનો. સાધુતાને લક્ષ્મી એમ નીચાં નમણે વંદતી ત્યારે. છેલ્લે છેલ્લે આવતો રત્નજડથી નકસીદાર સોનલરૂપલા દેવર; નાજુક ને નમણે; સનાશીંગડિયાળા ને જરિયાન ખૂલે ઝૂલંતા, દૂધવ, બે બાળગેણિયા જેડેલો. જોવા બેઠેલું સકળ જનમંડળ દેવરથ દીઠે ખડું થઈ જાય. રથને ને બેઠા દેવને વંદે-પ્રણમે. દેવરથની પાછળ પાછળ, રૂપની વેલીઓ સમી, સોનારૂપાના કળશધારિણે શ્રાવિકાઓનો સુંદરીસંધ સુંદરતાની પગલીએ સંચરતો હેય. અમદાવાદની ત્યારની સવા લાખની વસ્તીમાંથી, જેન અને જૈનેતર, વીસ ત્રીસ હજારની સ્ત્રી-પુરુષની મેદની એ વરઘોડાઓનાં દર્શનાર્થે ઉલટતી. જેન વરઘોડે એટટ્ય કલાનું, સુંદરતાનું, ધાર્મિકતાનું જાણે નગરઘુમતું પ્રદર્શન. ચક્રવર્તી મહારાજ અશોકવર્ધનને એ ધર્મવારસો. અશોકદેવના ધર્મવારસાથી બાવીસ બાવીસ સદીઓથી આપણી નગરીઓ આજ ગાજે છે.
અને જૈન એટલે મધ્ય યુગમાં પ્રથમ પ્રહરનું ગુજરાતી સાહિત્ય. નરસિહ મહેતાએ વૈષ્ણવતા ગાઈ ને ગવરાવી એ પૂર્વેના હજારેક વર્ષ એટલે ગુજરાતનું જૈન સાહિત્ય, ઈસ્વી. ૪૫૦ ની આસપાસ વલભીપુરમાં કલ્પસૂત્રની પાઠાવલિ અક્ષરમાળામાં ઉતરી ત્યારથી
થી જૈન ગ્રંથભંડારી થયો. અને ૧૪૭૦-૭૧ માં કેદારાની ધા સાંભળીને રા’ માંડલિકના રાજદરબારમાં શ્રી હરિએ નરસૈયાને હાર આપ્યો; એ અંતરિયાળનાં એક હજાર વર્ષ એટલે પૂનમપૂનમની અખંડ ને અવિરામ સાગર ભરતીઓસમી જૈન સાહિત્યની
દ ઋતુ એવી દીધું સાહિત્ય વસંતની શારદ ઋતુઓ જગત ઇતિહાસે વિરલ હશે. અને કેક કલવાડીમાંની વિવિધતા સમી એ જૈન સાહિત્ય-વાડીની વિવિધતાયે અદ્દભૂત હતી. જંતરમંતર અને જ્યોતિષગણિતથી માંડીને ફિલસૂફીની ગહન જ્ઞાનચર્ચા ને કવિતાની આકાશગામિની પાંખોના ઉડવાં એ સાહિત્ય દેશમાં છે. ૮૫ વર્ષ પૂર્વે, ૧૮પરમાં, દલપતફારબસ ઉઘાડવાને ગયા હતા ત્યારે પાટણના સરસ્વતી ભંડાર ઉઘડ્યા હોત તો ગયા આઠ દાયકાઓમાં ગુજરાતને ને દુનિયાને અદ્દભુત જ્ઞાનવારસો સાંપડ્યો હતો. એ જ્ઞાનભંડારોમાં ધર્મશાસ્ત્રો, ધર્મના રાસાઓ, પ્રધાન ગ્રંથ હતા, છતાં હેમચંદ્રાચાર્યનું થાશ્રય મહાકાવ્ય અને મેરૂતુંગાચાર્યની પ્રબંધચિંતામણિ સરખા ઇતિહાસગ્રંથો પણ હતા. જૈન સંઘ ગુજરાતનો ઇતિહાસ ઘડતો હતો તેમ ગુજરાતનો ઇતિહાસ લખતે હતો.

Page #29

૧૦૧
રાજવંશને રક્ષણહાર ને દેશનો શણગારણહાર, જેન સંધ એટલે ચતુર્વિધ સંધ. રાજસિંહાસનની પેઠે એ ધર્મસિંહાસનને એ ચાર છે પુપાયાઓ : સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક ને શ્રાવિકા. એનું એકેક અંગ સરમુખિયાર નહિ, ચારે દિશાઓની ચતુર્વિધ જયોત મળે ત્યારે તે સર્વ સંગમ ધર્મચક્રવત થાય. પુષ્પ ને પાપનાં ભેદ એ એમનો ધર્મોપદેશ; સદાચરણ એ એમની સિદ્ધિ ને તીર્થ. પણ વૈરાગ્ય ને તપશ્ચર્યાની જૈન પ્રથા નવીન, નિરાળી ને અનોખી છે. આયુષ્યભરના સંસારત્યાગ ન કરાય, સદાની સંન્યસ્ત દીક્ષા ન લેવાય એવી આત્મનિર્બળ વિશાળ માનવતાને કાજે માસમાસના, પક્ષ પક્ષના, તિથિતિથિના, પ્રહર પ્રહરના ત્યાગ ને તપશ્ચર્યામાં વિધવિધનાં વિધાના એમના દીર્ઘદશ સંસારશાસ્ત્રીઓએ નિર્ધારેલાં છે. પ્રત્યેક માનવી કાંઈ વૈરાગ્ય યોધ નથી કે સર્ષની કાંચળીતી પેરે સંસારને ફગટી દે. બહુધા જનતા નિર્બળ છે, મનુષ્યસ્વભાવ અસ્થિરતારંગી છે; દુનિયા સર્વશકિતશાળીઓની નગરી નથી, અલ્પશકિતશાળીઓની નગરી છે. જેને મહાત્માઓએ એ જોયું ને ઉપાયો નિયોજ્યા. પગમાંના જેર જેટલું માનવી ચાલે ને પાંખમાંના જોર જેટલું પંખી ઊડે. નાયા એટલું પુણ, અને ઘડીકે સંસાર ત્યાગે એટલે સંન્યાસ એ જોઈ-વિચારીને જેને સંસારશાસ્ત્રીઓએ આબેલ, સિહ, ઉપધાન, ઉપાશ્રયવાસ, અપવાસ નિયોપા ને પળાવ્યા, અને એમ વૈરાગ્યને ને સંસારત્યાગને સ્વાદ જનતાને ચખાડ્યો. દુનિયા દેવોની નથી, માનવીની છે એ જૈનાચાર્યો વિસર્યા નથી; અને છતાં મધ્યવર્તી ભાવની મેળે કળામાંથી એકે ખંડિત થવા દીધી નથી. જીતે તે જૈન, ષડરિપુને, ઈદ્રિયકુળના મહાવેગોને વશ કરે તે વીરપુત્ર; એ ભાવ તો અખંડ જ રાખ્યો. સજજન અને સન્નારીઓ ! સરવાળે તે સાચે જૈન એટલે જિતેંદ્રિય; ભીષ્મ પિતામહનો નાનો ભાઈ
અને તેમાં ય તે મારાં નમણાં નમનવંદન તો છે તમારા સાધવી આશ્રમને. સંસારની થાકેલીઓને એ વિશ્રામઘાટ, વૈરાગિણીની વેલડનો એ લતામંડપ, સરસ્વતીની કુંવરીઓનો એ શારદાશ્રમ ને સંન્યસ્તમઠ. સંસાર પરિત્યાગે તે એ આરે આવી બેસે. એ સાવી આશ્રમ વિના નિજનિજના જહાંગીર જગત સૂનું કરી જ બાદશાહી જાહોજલાલીની કલગી સમી નૂરજહાંને નિવૃત્તિપરાયણતાના કિયા મુકબરા જઈને નિવાસને ? હતો, અમારે બ્રાહ્મધર્મમાં છે હો એ સંન્યાસિણી આશ્રય, દેશકાળની ઝપટ વાગ્યે અલેપ થયો, પણ હજી જૈન સંઘે છે એ તેજવણું ઉત્તરીયધારિણી, તેજપુત્રી સમી તેજસ્વિતાની પ્રતિમા મીરાંના પરિવાજિકાને પગલે પૃથ્વીને પાવન કરતી સંન્યસ્તમૂર્તિઓ; સંઘની પ્રભા, શોભા અને લક્ષ્મી, સર્વસ્વત્યાગિણી જોગણે. એમના દર્શને આંખ ઠરે ને આત્મા પાવન થાય. વિલાસના વધતા જતા આજના યુગમાં અદ્ભુત છે એ જોગણોના મઠના મહાવરાગ્યવંદન છે, વીરીઓ !
ગુજરાતનો જન એટલે મૂળ વતન શ્રીમાળનો શ્રીમાળી, ઓશિયાને ઓશવાળ, પ્રાગવટનો પિરવાડ, અને ગુર્જર દેશને વતન કીધે સુરતના ગોપીપરાને સાગરસફરી ઝવેરી, બમદાવાદના માણેકચોકનો મહાભાગ મહાનિ, અને અણહિલપુર પાટણનો ધર્મવીર, રાજવીર, ધનવર, સાગરવીર ને ડહાપણવીર વૈશ્યરને.

Page #30

h)rY LI
આ પઝા અને રાણાલી
ક
'
'
૧. ૮ પ્રાચીન ભારતવર્ષનું સિંહાવલોકન, 5) લેખક શ્રી વિદ્યાવલ્લભ ઇતિહાસતત્ત્વમહેદધિ આચાર્ય શ્રી વિજયેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ C. M. ). I. P.
પ્રાચીન ભારતવર્ષ” નામનું કહેવાતું જૈન એતિહાસિક પુસ્તક ડકટર ત્રિભુવનદાસ લહેરચંદ શાહ તરફથી લખાઈ તેના વિભાગો પ્રગટ થાય છે. તેનું સચોટ, ઐતિહાસિક હકીકત રજૂ કરતું અને તે પુસ્તકમાં વિકૃત જૈન ઇતિહાસનું વિદ્રત્તાભર્યું અષણ કરતું આ સિંહાવલોકન ઉક્ત આચાર્ય મહારાજે ઘણે જ શ્રમ અને શોધખોળ કરી સત્ય હકીકત રજૂ કરતું લખ્યું છે. આ સિંહાવલોકન ગ્રંથમાં સંખ્યાબંધ પુસ્તકોના પુરાવાઓ આપેલ છે, તે જોતાં આચાર્ય મહારાજનું ઐતિહાસિક જ્ઞાન બહેળા પ્રમાણમાં છે તેમ જ પ્રાચીન અર્વાચીન પુસ્તકોનું પરિશીલન પણ અપરિમિત જણાય છે. વિશાળ દ્રષ્ટિ, તટસ્થતા, દ્વેષ રહિતની શિલી આ સાહિત્યરસિક મહાપુરુષની તે માંહેના પુરાવાઓ માટે નરી પ્રમાણિકતા જણાઈ આવે છે. પૂરેપૂર પ્રમાણિક અને સંપૂર્ણ જેને ઈતિહાસ જે કે હજી લખાયો નથી પરંતુ આ પ્રાચીન ભારતવર્ષ જૈન એતિહાસિક હકીકતવાળા આ ગ્રંથમાં આ સિંદ્વાવલોકન વાંચતાં ઘણી ખલના થઈ છે તેમ જણાય છે. કોઈ પણ ઐતિહાસિક ગ્રંથમાં જૂનવાણુ મતો કે મતાગ્રહને
પણ એની મહામાનતાએ ગુજરાતનો જેન એટલે વગુણસંપન્ન સંન્યસ્ત ને ગુણસંપન્ન ગૃહસ્થાશ્રમ, સંન્યસ્થપક્ષે આપણા કાળમંડપને સતાવી ગયા પાદલિપ્તસૂરિ, શીલગુણસૂરિ, હેમચંદ્રાચાર્ય, મેરૂતુંગાચાર્ય, આનંદઘનજી અને હીરવિજયસૂરિ. અને ગૃહસ્થપણે આપણું કાળમંડપને સોહાવી ગયા જગડૂશાહ. વસ્તુપાળ, શાન્તિદાસ નગરશેઠની વંશવેલડ, હઠીસિંહ શેઠ અને એમનાં સખાવતે બહાદુર કુંવર શેઠાણી. ગુજરાતની જૈન સંસ્કૃતિની એ શિખરમાળ. એ જેટલાં આભને માપે, એટલી જન સંસ્કૃતિ આભને માપે. જેન સંધનું એ જ્યોતિમંડળ, એવા સમર્થ ત્યાગ વૈરાગ્યને અવધૂત અને એવાં સમર્થ ગૃહસ્થાશ્રમનાં મહારને ગુજરાત ! તારે ખોળે પાક્યાં છે તેનાં મારાં તને અભિનન્દન છે.
ચતુર્વિધ જૈન સંધ ! આપનો ઇતિહાસ યશપ્રભાળે છે. વાં, વિચાર, ને નવઇતિહાસ ઘડે. ભૂતકાળથી ભવિષ્ય સવાયાં સરજો. ત્યાગધર્મ ને સંસારધર્મ બને ય જોગવતાં આપની સંસ્કૃતિને આવડ્યાં છે.
સજજન અને સન્નારીઓ ! જૈન એટલે ગુજરાતના રાજવંશને રક્ષણહાર અને ગુજરાતનો શણગારણહાર.

Page #31

સ્વીકાર અને સમાલોચના,
૧૦૩ ઇતિહાસમાં સ્થાન ન હોય, તેમ અવાસ્તવિક શંકાઓ, ઘટના, મરડીમચરડી મેળવી દેવાની વૃતિ અને અતિકલ્પના વગેરે પણ ન હોવા જોઈએ. આ એતિહાસિક ગ્રંથમાં કેટલીક હકીકતો તેવી છે તેમ આ સિંહાવલોકન ગ્રંથમાં ઐતિહાસિક સત્ય પુરાવાથી આચાર્ય મહારાજશ્રીએ બતાવી આપ્યું છે. અમારો એ વિષય નથી છતાં સિંહાવલોકન અને પ્રાચીન ભારતવર્ષ ગ્રંથ બંને તપાસતાં અનેક ખલનાઓ આચાર્ય મહારાજે પુરવાર કરી આપેલ છે તે તમામ હકીકતનો ખુલાસે પ્રાચીન ભારતવર્ષના લેખક ડોકટર સાહેબે કરી પોતાનો એતિહાસિક ગ્રંથ પ્રમાણિક છે તેમ જૈન-જનસમાજને બતાવી આપવું જોઈએ. ડોકટર ત્રિભુવનદાસભાઈ સરલતાથી સ્પષ્ટ ખુલાસો પ્રગટ કરશે તેમ આશા રાખીએ જ. જેન એતિહાસિક કોઈ પણ ગ્રંથ "તિકલ્પના, અધૂરી તપાસ કે સંશાધન કે ગમે તે લખી નાંખેલ હોય તો તેથી ઇતિહાસનો વાસ કર્યો કહેવાય, કારણ કે શ્રદ્ધા અને સાચા ઇતિહાસને ગાઢ સંબંધ હોઈ શ્રદ્ધાનો તે પ્રકાશક છે. દુનિયાના જેનેતર વિદ્વાનોને જેન સાહિત્ય, અને જૈન ધર્મ પર જે શ્રદ્ધા છે તે તેના ઇતિહાસના ખરાપણાને આભારી છે. અતિહાસિક ગ્રંથમાં લખાયેલ હકીકત ગમે તે કારણે વિકૃત થયેલી હોય તો પરિણામે ધર્મ. શાસ્ત્રકારો, ઈતિહાસકારો અન્યની દ્રષ્ટિએ અપ્રમાણિક-અપ્રતિષ્ઠિત કરે છે, જેથી ડોકટર ત્રિભુવનદાસભાઈ ઉપરોક્ત કારણે પિતાના હાથે અથાગ પ્રયત્ન લખાયેલ આ એતિહાસિક ગ્રંથમાં વિકૃતપણું કે ખલના હોય તે સુધારી તેને સત્ય ઠરાવવા પ્રયત્ન કરશે એમ સૂચવીએ છીએ. અથાગ પરિશ્રમે વિદ્વત્તાપૂર્ણ શિલીએ અને પ્રમાણિક પુરાવા સાથે આચાર્ય મહારાજે આ સિંહાવલોકન તૈયાર કરવા અને સત્ય વસ્તુ બહાર આણવા જે પ્રયત્ન લીધો છે તે માટે જનસમાજ આભારી છે. પ્રાચીન ભારતવર્ષ ગ્રંથ ઉપર આચાર્ય મહારાજ, આ ગ્રંથ ઉપરાંત હજી પણ વિશે'ર સિંહાવલોકન પ્રગટ કરવાના છે તે તમામ ઇતિહાસપ્રેમી પુરુષો અને જિજ્ઞાસુઓએ ભનપૂર્વક વાંચવાની જરૂર છે. કિંમત દોઢ રૂપીયે. પ્રકાશક-શ્રી યશોવિજયજી જૈન ગ્રંથમાળા-ભાવનગરથી મળશે.
૨. શેઠ દેવકરણ મૂળજી સૌરાષ્ટ્ર વિશાશ્રીમાળી જૈન બોર્ડીંગ હાઉસ જૂનાગઢ, શાખા-જેતપુર ચેાથે ત્રિવાર્ષિક રિપોટ–દાનવીર શેઠ દેવકરણભાઈની ઉદારતાભરેલી સખાવતથી જૂનાગઢ શહેર તીર્થધામમાં આ બે ડગ શુમારે બાર વર્ષથી નિયમિત ઉદેશ પ્રમાણે ધારાધોરણ અને વ્યવસ્થાપૂર્વક ચાલે છે. તા. ૧-૬-૩૩ થી તા. ૩૧-૫-૩૬ સુધીનો આ વિસ્તારપૂર્વક રિપોર્ટ વાંચતા કાર્યવાહક કમીટી અને શ્રીયુત મહેતા મનસુખલાલભાઈ ધરમશી અને વાસે ભાઇચંદ પરમાણંદદાસ તરફથી સંપૂર્ણ ઉત્સાહ, કાળજી તથા ખંતથી આ બોર્ડ ગની કરાતી સેવા પ્રશંસનીય છે. રૂપીયા આપનાર લાખો રૂપિયા આપે તેની કદર કરવી કાર્ય શોભાવવું, નિઃસ્વાર્થ સેવા આપી આત્મકલ્યાણ સાધવું તેમાં ખરું મહત્વ છે તેમ શેઠ દેવકરણભાઇના સખાવત કાર્યને દિવસાનદિવસ ઉન્નતિમાં મૂકનાર આ બોર્ડીગના માનદ સેક્રેટરી સાહેબ અને કમીટીને ધન્યવાદ ઘટે

Page #32

૧૦૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ. છે. બોર્ડીગની દરેક કાર્યવાહી નિયમિત, ધારાધોરણ પૂર્વક વિસ્તારથી આપેલ છે. આવા જાવક ખર્ચ, હિસાબખાતું પણ ગ્ય અને ચોખવટવાળું છે. આવી વ્યવસ્થિત બોડીંગ જૈન સમાજને અનુકરણીય છે. જેતપુરની શાખા (શ્રીમાન રંભાબાઈ પાનાચંદ માવજી વિદ્યાર્થી ભુવન) પણ આ કમિટીની દેખરેખ નીચે વયવસ્થિત ચાલે છે તે પણ રિપિટ ઉપરથી જણાય છે. અમે આ સંસ્થાની ભાવિ ઉન્નતિ ઈચ્છીએ છીએ.
૩. શ્રી જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક ભેજનશાળા કે, પાંજરાપોળ અમદાવાદ નવા વર્ષને પ્રથમ વાર્ષિક રિપોર્ટ અને હિસાબ અમોને પહેમ્યો છે, અમદાવાદ જેવા વેપાર ઉદ્યોગવાળા શહેરમાં બહારગામથી આવતાં જરૂરીયાતવાળા જેન બંધુઓ માટે આ ભેજનશાળા એક આશીર્વાદ સમાન છે, તેનો લાભ સારો લેવાય છે. કાર્યવાહકે વગેરે બંધુભાવે સારી રીતે સેવા કરે છે. આવા સેવાના કાર્યો મોટા શહેરમાં હોવા જ જોઇએ. દશ વર્ષ થયાં ચાલતા આ ખાતાને રિપોર્ટ વાંચતાં જેન ભાઈઓને રાહત સારી મળે છે. અમે કાર્યવાહક કમીટીના આ કાર્યની પ્રશંસા કરીએ છીએ. હિસાબ, આવક-જાવક ખર્ચ વગેરે ચેખવટવાળા છે. આર્થિક સહાય આપી તેની તમામ જરૂરીયાત પૂરી
સૂચના કરીએ. ભવિષ્યમાં જેન બંધુઓ વધારે રાહત મેળવે એમ ઇચ્છીએ છીએ.
વર્તમાન સમાચાર. ઉજમબાઈ જૈન કન્યાશાળાને ઈનામી મેળાવડ:–અત્રેની ઉપરોક્ત સંસ્થાની બાળાઓને ઇનામ આપવાને એક મેળાવડે ભાવનગર સ્ટેટના કેળવણીખાતાના અધિકારી સાહેબ શ્રીયુત ગજાનનભાઈ ભટ્ટ ઉ. બી. એ. એલ. ઇ. ડી. ના પ્રમુખપણ નીચે ગત આસો વદ ૧૩ રવિવારે બપોરના મારવાડીના વંડા(જૈન ઉપાશ્રય )માં મળતાં આગેવાન ગૃહસ્થ અને બહેનોએ સારી સંખ્યામાં હાજરી આપી હતી.
પ્રારંભમાં સંસ્થાના સેક્રેટરી શ્રી હરજીવનદાસ દીપચંદે નિવેદન પત્રિકા વાંચી સંભળાવ્યા બાદ શેઠ ગુલાબચંદ આણંદજીની દરખાસ્ત અને શેઠ દેવચંદ દામજીને અનુમોદનથી પ્રમુખસ્થાને શ્રી ગજાનનભાઈની વરણી થયા બાદ શાળાની બાળાઓએ સ્વાગતના તેમ જ પ્રાસંગિક ગરબાઓ ગાઇ સભાને રંજીત કરી તેમજ આજના સામાજિક જીવનપ્રસંગે ઉપર પ્રકાશ પાડતો એક નાનું પરંતુ અસરકારક ગરબે ગાઈ સંભળાવ્યું.
ત્યારબાદ સંસ્થાના સેક્રેટરી શ્રી વલ્લભદાસ ગાંધીએ ૩૬ વર્ષ પહેલા થએલ સંસ્થાની ઉત્પત્તિનો અને એ સમયની ભાવનગરની પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ આપ્યો હતો.
બાદ ન્યાયાધિકારી શ્રીયુત જીવરાજભાઈ ઓધવજીભાઇ દોશીએ જૈન ધર્મની વિશાળતા ને સ્ત્રીઓના કાયદેસર હક્ક ઉપર વિવેચન કર્યું.
બાદ શેઠ કંવરજી આણંદજી, શેઠ દેવચંદ દામજી, કવિ રેવાશંકરભાઈ, શ્રી પ્રમુખસાહેબે વગેરેએ પ્રાસંગિક વિવેચન કર્યા બાદ છેવટે પ્રમુખશ્રીના હસ્તે બાળાઓને ઇનામ અપાયા બાદ સૌને આભાર માની મેળાવડે વિસર્જન કરવામાં આવ્યા હતા.

Page #33

- મુનિરાજ શ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજના સ્વર્ગવાસ:-પીસ્તાળીસ વર્ષ સુધી નિરતિચાર પગે ચારિત્ર પાળી, ક્રિયાપાત્ર સંત મહાતમા ગયા આસો વદિ ૮ ના રોજ થોડા દિવસની બિમારી ભાગવી પોતે જીવનમાં ઈચ્છેલા પવિત્ર શ્રી શત્રુંજય તીર્થધામમાં સમાધિ.
ક કાળધર્મ પામ્યા છે. પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી મહારાજ પાસે યાત્રિ અંગીકાર કર્યું હતું, ત્યારથી અંત સમય સુધી નિઃસ્પૃહીપણું', જ્ઞાનધ્યાન, સાહિત્યસેવા, ગુરુભક્તિમાં મશગુલ હતા. સરલ, સાદું, હળવું અને બાળજી ગ્રહણ કરી શકે, જલદી પચાવી શકે તેવું સાહિત્ય ઉપદેશદ્વારા અનેક પાસે પ્રગટ કરાવી ઉદારતાથી છૂટે હાથે કોઈ પણ જૈન વ્યક્તિને વહેંચી આપતા હતા, તે તે તેમના મુખ્ય ધ્યેય ઠેઠ સુધી રહ્યો હતો. આમ જાગૃતિ, લોકકલ્યાણ અને ચારિત્રને બાધ ન આવે તેમ દેશદ્વારની ભાવના પણ તેમનામાં જાગૃત હતી. થોડો શિષ્ય સમુદાય હોવા છતાં તે માટે પણ નિમમવી હતા આવા એક મહાપુરુષના સ્વર્ગવાસથી ખરેખરા મુનિરનની જૈન સમાજને ખોટ પડી છે. આ સભા ઉપર તેમની કૃપા હતી, પ્રેમ હતા, માન હતુ. ‘આત્માનંદ પ્રકાશ''માં વખતે વખતે લેખે આપી, કાર્યવાહક મળે ત્યારે સાહિત્ય સંબંધી અનેક સૂચનાઓ પણ દેતા, તેથી આ સભાને પણ તેમના સ્વર્ગવાસથી અત્યંત ખેદ થયા છે. તેમના પવિત્ર આત્માને અખંડ અનંત શાંતિ પ્રાપ્ત થાઓ તેમ પરમાત્માની પ્રાર્થના કરીએ છીએ.
છેલા પ્રકાશનો
૧ શ્રી વસુદેવલિંડિ પ્રથમ ભાગ. ૩-૮-૦ ૬ શ્રી જૈન મેધદૂત
૨-૦-૦ ૨ શ્રી વસુદેવ હિંડિ , દ્વિતીય અંશ ૩-૮-૦ ૭ શ્રી ગુરુતત્વ વિનિશ્ચય
૨-૦-૦ ૩ શ્રી બૃહત્ ક૯પસૂત્ર (છેદસૂત્ર) ૧ ભાગ ૪-૦-૦ ૮ ઐન્દ્રસ્તુતિ ચતુર્વિશતિકા ૦-૪-૦ ૪ શ્રી બૃહત કરંપસૂત્ર(ઇદસૂત્ર) ૨ ભાગ ૬-૦-૦ ૯ યુગદર્શન તથા યોગવિંશિકા ૫ ચાર કર્મગ્રંથ
| હિંદી ભાષાંતર સાથે ૧-૮-૦ (શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિચિત ટીકા ) ૨-૦-૦ ૧૦ ચેઇનંદણ મહાભાસ
૧-૧૨.૦
છપાતાં ગ્રંથા. १ धर्माभ्युदय ( संघपति चरित्र.) २ श्री मलयगिरि व्याकरण ३ श्री वसुदेवहिडि त्रीजो भाग. ४ श्री गुणचंद्रसूरिकृत श्री महावीर चरित्र भाषांतर ५ पांचमो छट्टो कर्मग्रन्थ. ६ श्री बृहत्कल्प भाग ३-४

Page #34
e Reg. No. B 431, - શાને ભાગાની થોડી નકલ સીલીકે છે - શ્રી બૃહતક૯પસૂત્ર બીજા ભાગ. ( મૂળ, ભાષ્ય, ટીકા સહિત.). અતિમાન્ય આ છેદસૂત્રનો બીજો ભાગ પ્રાચીન ભ'ડારોની અનેક લિખિત પ્રતા સાથે રાખી અથાગ પરિશ્રમ લઈ સાક્ષરવ મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ તથા મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે સંશોધન કરી તૈયાર કરેલ છે. - પ્રથમ ભાગ કરતાં બાર ફા મનો વધારો થતાં ઘણા જ મોટો ગ્રંથ થયેલ છે અને તે સુંદર સ્કુ ઉંચા ટકાઉ કાગળ ઉપર, સુંદર શાસ્ત્રી અક્ષરોમાં, શ્રી નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં માટે ખર્ચ કરી છપાવેલ છે. સુશોભિત મજબુત કપડાનું બઈ ડીગ કરાવ્યું છે. આવું પ્રાચીન સાહિત્ય સુંદર રીતે પદ્ધતિસરનું પ્રકાશન ફક્ત આ સભા જ કરે છે. જૈન જૈનેતર વિદ્વાન અને હિદની કેલેજના પ્રોફેસરે, પશ્ચિમાન્ય અનેક વિદ્વાનો મુક્તકઠે પ્રશંસા કરે છે. કિંમત રૂા. 6-0-0 લેવામાં આવશે. ( પટેજ જુદુ' ) શ્રી વીશ સ્થાનક તપ પા ( અર્થ સાથે. ) . ( વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન તથા મડળ સહિત. ) વિસ્તારપૂર્વક વિધિ વિધાન, નોટ, ચૈત્યવંદન, સ્તવને, મંડળા વગેરે અને સાદી સરલ ગુજરાતી ભાષામાં અર્થ સહિત અમાએ પ્રકટ કરેલ છે. વીશ સ્થાનકે તપ એ તીર્થંકરનામકર્મ ઉપાર્જન કરાવનાર મહાન તપ છે. તેનું આરાધન કરનાર બહેન તથા બે ધુઓ માટે આ ગ્રંથ અતિ મહત્વને અને ઉપાગી છે. શ્રી વીશ સ્થાનક તપનું મંડળ છે, તેમ કાઈ અત્યાર સુધી જાણતું પણ નહોતું, છતાં અમાએ ઘણી જ શોધ ખોળ કરી, પ્રાચીન ધણી જ જૂની તાડપત્રની પ્રત ઉપરથી માટે ખર્ચ કરી, ફેટે બ્લેક કરાવી તે મંડળ પણ છપાવી આ બુકમાં દાખલ કરેલ છે. આ એક અમૂલ્ય ( મંડળ ) નવીન વસ્તુ જિનાલય, ઉપાશ્રય, જ્ઞાનભંડાર, લાઈબ્રેરી અને ઘરમાં રાખી પ્રાતઃકાળમાં દર્શન કરવા લાયક સુંદર ચીજ છે. | ઊંચા કાગળ ઉપર સુંદર ગુજરાતી ટાઈપમાં છપાવી સુશોભિત ખાઈહીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે છતાં કિંમત બાર આના માત્ર રાખવામાં આવેલી છે. રિટેજ જી. આનંદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ માં છેક દેવચંદ દામજીએ છાપું'.-ભાવનગર. For Private And Personal Use Only