Atmanand Prakash 1912 Pustak 010 Ank 10

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531118/1

Page #1

REGISTERED N. B. 431
SHREE
Sirovit
આ માનદ્દ પ્રકાશ,
// સેવ્ય: સત્ શ્રી જ થાપવૃક્ષ: |
સાથT, शांतिः स्वांतारूढा भवति भवततिभ्रांतिरुन्मूलिता च ज्ञानानंदो ह्यमंदः प्रसरति हृदये तात्विकानंदरम्यः । अहंद्वाणीविनोदो विशदयति मनः कर्मकक्षानलांभः
आत्मानंदप्रकाशो यदि भवति नृणां भावभृद्हृद्विकाशः।।१।। પુસ્તક ૧૦ મુ. વિક્રમ સંવત્ ૧૯૬૯ વૈશાખ, અંક ૧૦ મે,
પ્રગટ કર્તા, શ્રી જૈન આમાન દ સભા ભાવનગર,
વિષયાનુક્રમણિકા. ૧ અધ્યાત્મ રસિક શ્રીમાન દેવચંદ્રજી કૃત શ્રી સીમ ધર - સ્વામીની વિનતિ, વ્યાખ્યા સહિત. .. ••• ૨ પ્રાચીન ભાવના. ... ૩ સાત ક્ષેત્રનાં અંતરગ હેતુઓ.
.. ૨૫૯ જ પવિત્ર જીવન અને તેની પ્રતિજ્ઞાઓ. . .. •. ૨૬૫ પ વર્તમાન સમાચાર,
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧ પોસ્ટેજ આના ચાર. ધી ઇન્ડીયન પ્રીન્ટીંગ વર્કસ–ભાવનગર.
له
..૨૫૪
4

Page #2

લાઈફ મેમ્બરે ને ભેટ.
આ સભાના માનવંતા ઇક્ મેમ્બરોને નીચે જણાવેલા પુસ્તકા ભેટ આપવા માટે મુકરર થયા છે. કેટલાક તૈયાર થયા છે, કેટલાક તૈયાર થાય છે.
૧ નવતત્ત્વ ભાષ્ય ( સરકૃત મૂળ ગ્રંથ ) ક્રૂર શ્રી જજીસ્વામી ચિરત્ર ( ૩ શ્રી આત્મપ્રએ ધ ( ભાષાંતર)
૪ શ્રી આત્માન્નતિ ગ્રંથ.
૫ ૬
વેલ પશિક. મૂળ તથા ભાષાંતર સાથે,
}
૭
૮ શ્રી ચતુર્વિ’શતિ જિન સ્તવન તથા બાર ભાવના ( રવર્ગવાસી વિજયાનંદ સૂરીશ્વર ( આત્મારામજી મહારાજ ) કૃત આ ગ્રંથના પ્રસિદ્ધ કાં શે સુમેરમલજી સુરાણા-કલકત્તા નિવાસીના તરફથી.
ઉપર જણાવેલા ગ્રંથા પૈકી પ્રથમ અને બીજો ગ્રંથ મૂળ સંસ્કૃત / હાવાથી પ્રથમ મુજબ આ સભાના જે લાઇફ મેમ્બરો મ’ગાવશે તેમને મેાકલવામાં આવશે, કારણ કે તે સિવાય તેવા મૂળ ગ્રંથા અહેાળા પ્રમાણમાં તેના ખપી સાધુ, સાધવી મહારાજાએ, જ્ઞાનભંડારપુસ્તકોલયાને સભાની જેમ તેએ ની વતી ભેટ અપાયે જાય છે તેમ આ પણ અપાશે. અને બાકીના મૂળ સિવાયના તમામ ગ્રંથા દરેક વખતે ધારા મુજબ જેમ મેાકાય છે તેમ લાઇફ મેમ્બરેને પાસ્ટપૂરતા ખર્ચનુ વી. પી. કરી. જયેષ્ટ માસથી મેકલવામાં આવશે.
-»IE
આ સભા તરફથી હાલમાં છપાતાં ઉપયોગી ગ્રંથો, એકજ જાતના પુસ્તકા બે સ્થળેએ ન છપાય અને અન્ય પુ સ્તક પ્રસિદ્ધ કર્તાએ જેમ પેપરદ્વારા આવી હુકોકતા પ્રસિદ્ધ કરે છે તેવીજ રીતે જૈન સમાજની જાણ માટે આ હકીકત પ્રગટ કરવામાં આવે છે.
હાલમાં છપાઇ બહાર પડવાની તૈયારીમાં
મૂળ}}
૧ રત્નપાળ નૃપ થાનક [ મૂળ
૨ વિચાર પચાશિકા [ મૂળ]
શેડ સાકરચંદ કેવળચંદ ખે
ડાવાળા તરફથી.
શેઠ ખાલમુકુંદ નારાયણદાસ સુરત વાળા તરફથી,

Page #3

લવાજમ જલદી મેકલે. વી. પી. શરૂ કરવામાં આવ્યા છે.
અમારા માનવતા ગ્રાહકોને ખુશખબર. દશમા વર્ષની અપૂર્વ ભેટ.
‘ધ્યાન વેચા૨ ગ્રંથ.
- અનાદિ કાળથી આ આત્માને વળગેલાં કિલષ્ટ કમ જેનાથી ભસ્મીભૂત થાય છે, રાગદ્વેષરૂપી શત્રુઓને હણવાને જે તલવાર સમાન છે, કર્મના કઠિન દળ રૂપી ઇંધનને દહન કરવાને અગ્નિ સમાન જે ગણાય છે, સુવર્ણ સટશ આત્માને વળગેલ કર્મ રૂપી રજ ઉડાડી દેવાને જે બળવત્તર સાધન છે, તેમજ મેક્ષ સુખને આપનાર જે સર્વેપરી અને પ્રબળ સાધન ગણતાં જેની શાસ્ત્રકારોએ અત્યંતર તપમાં ગણના કરેલી છે, એવું જે શુભ ધ્યાન તેના સ્વરૂપને જણાવનાર, આત્માના સ્વ સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કરાવનારે, ભવ્ય જીવોને મોક્ષ મહેલમાં જવાને સરલ માર્ગ બતાવનારે, આ અત્યુત્તમ ગ્રંથ પુર્વચાર્યોન્ય પદ્ધતિના અનુસારે શ્રીમાન મુનિ મહારાજ શ્રી બુદ્ધિ સાગરજી મહારાજના તરફથી અથાગ શ્રમ લઈ તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે.
આ ગ્રંથમાં આર્તધ્યાન, દ્રિધ્યાન, ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન એ ચાર પ્રકારનું ધ્યાનનું સ્વરૂપ એવી સરલ, સુંદર અને સાદી શૈલીથી દષ્ટાંત સાથે લખવામાં આવ્યું છે કે ગમે તે મનુષ્ય (ન કે જેનેર) સમજી શક્યા વગર રહે તેવું નથી. ઉક્ત ગ્રંથ સામાન્ય રીતે સામાજીક ઉપગી હોવાથી દરેક મોક્ષાભિલાષી ઓને પઠન પાઠન કરવા, તે પ્રમાણે સમજી વિચારી આત્માની ઉગ્રતા પ્રગટ કરી મોક્ષ મેળવવા માટે ખાસ ઉપયોગી તેમજ સાયણીક ભાવ ઔષધ રૂપ છે.

Page #4

અમારા તરફથી દરવર્ષે અમારા ગ્રાહકોને નવીન નવીન દ્રવ્યાનુયેગના અપગી સુંદર ગ્રંથો આપવાનું દરેક વર્ષે માટે ખર્ચ કરી સાહસ કરવામાં આવે છે, તે મુજબ આ વર્ષે પણ આ અપૂર્વ ગ્રંથ નિરંતર ઉપગનો હોવાથી તે શુમારે દશ ફોરમનો ઉંચા કાગળે ઉપર સુંદર ગુજરાતી ટાઈપથી છપાવી, કપડાના સુશોભિત બાઈરીંગથી અલંકૃત કરવામાં આવેલ છે. સદરહુ ગ્રંથનું લવાજમના લેણ પુરતા પૈસાનું વી. પી. કરી અમારા કદરદાન ગ્રાહકોને ભેટ મેકલવાનું શરૂ કરવામાં આવ્યું છે. જેથી અમારા સુજ્ઞ ગ્રાહકો તેની કદરબુઝી વી. પી. સ્વીકારી લવાજમ મેકલી પિતાની ગુરૂ ભક્તિ દર્શાવવા સાથે ધાર્મિક સંસ્થાને ઉત્તેજન આપવા ચુકશે નહિ.
આવા ગુરૂ સ્મરણીય અને જૈન કેમના લાભાર્થે નીકળતા માસિકના ઉત્તેજનાથે ગ્રાહક થવા કે ગ્રાહક થઈ–હાઈવી. પી. સ્વીકારવા કઈ પણ ધર્મ ચુસ્ત જૈન બંધુ ના પાડી કે વી. પી. નહીં સ્વીકારી ગેરવાજબી નુકસાન કરે જ નહીં એ અમને સંપૂર્ણ ભરૂસે છે.
કેટલાક ગ્રાહકે માસિકે બે, ચાર, પાંચ માસ કે છેવટ સુધી રાખી વી. પી. ની જાહેર ખબર જ્યારે આપવામાં આવે છે ત્યારે કે કે વી. પી. કરવાના અરસામાં છે કે તે અગાઉના અંક પાછા મેકલે છે અને કેટલાક બંધુઓ તો છેવટ સુધી માસિક રાખી વી. પી. પાછું ધકેલી નાહક જ્ઞાનખાતાને નુકસાન કરે છે. ગ્રાહક ન રહેવું હોય તે તેમણે પ્રથમથી જ જણાવી દેવું જોઈએ અને જે છેવટ સુધી અંકો રાખ્યા હોય તે વી. પી. સ્વીકારી લેવું જોઈએ, તેમજ ઓછા અંકે. રાખ્યા તેટલાના પૈસા મેકલી આપવા એ સુગાનું કર્તવ્ય છે.
કેટલાક ગ્રાહકોને આગલા લેણું લવાજમ માટે એક કરતાં વધારે (વખત) વી. પી. કર્યા છતાં વી. પી. નહિ સ્વીકારતાં–લવાજમ નહીં મોકલતાં જ્ઞાન ખાતાને ગેરવાજબી નુકસાન કર્યું છે તેઓએ હવે લવાજમ મેકલી ભેટની બુક મંગાવી લેવી અથવા પત્ર દ્વારા જણાવવું.
જે ગ્રાહકેએ વી. પી. ન સ્વીકારવું હોય તેમણે તરતજ અમને લખી જણાવવું જેથી તેમને માટે નાહક વી. પી. ને ખર્ચ કરવામાં આવે નહિ.

Page #5

શ્રી
VO &;
આત્માનંદ પ્રકાશ.
9
પુસ્તક ૧૦ સુ વિક્રમ સંવત્ ૧૯૬૯ વૈશાખ.
અધ્યાત્મ રસિક શ્રોમાન્ દેવચંદ્રકૃત શ્રી સીમંધર સ્વામીની વિનતિ ( વ્યાખ્યા સહિત )
અ’ક ૧૦ મા. .
(વ્યાખ્યાકાર મુનિરાજશ્રી કપ્રવિજયજી મહારાજ. ) પ્રભુ નાથ તું તિય લેાકના, પ્રત્યક્ષ ત્રિભુવન ભાણ; સજ્ઞ સદી તુમે, તુમે શુદ્ધ સુખની ખાણુ. જિનજી વિ૦ ૧.
પ્રભુ જીવ જીવન ભવ્યના, પ્રભુ મુજ જીવન પ્રાણ;
તાહરે દર્શને સુખ લહું, તુંહી જગત સ્થિતિ જાણુ. જિ॰ વિ૦ ૨ તુજ વિના હુ· બહુ ભવ ભમ્યા, ધર્યાં વેશ અનેક; નિજભાવને પરભાવના, જાણ્યું નહિં સુવિવેક ॰િ વિ॰ ૩
સૂચના.
૧ પ્રભાતમાં અથવા અન્ય અનુકૂળ વખતે હરેક જૈન–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકાએ આ વિનતિ જિનમંઢિરમાં અથવા ઇશાન કેણુ સન્મુખ રહી પ્રતિદિન સ્થિરતા પૂર્વક લક્ષ રાખીને રવકલ્યાણાર્થે કહેવાની છે.
*

Page #6

૨૫૦
આત્માનંદ પ્રકાશ.
ધન્યતેહ જે નિત્ય પ્રહસમે, દેખેજ જિન મુખચંદ; તુજ વાણું અમૃત રસ લડી, પામે તે પરમાનંદ. જિ. વિ. ૪ એક વચન શ્રીજિનરાજનું, નય ગમ ભંગ પ્રમાણુ જે સુણે રૂચિથી તે લહે, નિજ તત્ત્વ સિદ્ધિ અમાન. જિ. વિ. પ જે ક્ષેત્ર વિચરે નાથજી, તે ક્ષેત્ર અતિ સુસસ્થ, તુજ વિરહ જે ક્ષણ જાય છે, તે માનીયે અમ્રશ્ય. જિ. વિ. ૬ શ્રી વીતરાગ દર્શન વિના, વીત્યે જે કાળ અતીત તે અફળ મિચ્છાદુક્કડ, તિવિહ તિવિહિની રીત. જિ. વિ. ૭ પ્રભુ વાત મુજ મનની સહુ, જાણે જ છે જગનાથ; સ્થિર ભાવજો તુમ લહું, તમિલે શિવપુર સાથ. જિ. વિ૦ ૮. તુજ મિલે હું સ્થિરતા લહું, તુજ વિરહ ચંચળ ભાવ; એક વાર જે તન્મય રમું, તે કરૂં અચળ સ્વભાવ. જિ૦ વિ૦ ૯ પ્રભુ અછો ક્ષેત્ર વિદેહમાં, હું રહું ભરત મજાર; તે પણ પ્રભુના ગુણ વિષે, રાખું સ્વચેતન સાર. જિ. વિ. ૧૦ જે ક્ષેત્ર ભેદ ટળે પ્રભુ, તે સરે સઘળાં કાજ; સન્મુખ ભાવ અભેદતા, કરી વરૂ આતમ રાજ. જિ. પર પુંઠ ઈહાં જેહની, એવડી જે છે રવામ; હાજર હજૂરી તે મળે, તે નિપજે કેટલું કામ. જિ. વિ. ૧૨ ઈદ્ર ચંદ્ર નરેન્દ્રનું, પદ ન માગું તિલ માત્ર; માગું પ્રભુ મુજ મન થકી, નવિસરે ક્ષણ માત્ર. જિ૦ વિ૦ ૧૩ જિહાં પૂર્ણ સિદ્ધસ્વભાવની નવિકરી શકુનિજરિદ્ધ; તિહાં ચરણુ શરણ તુમારડા,એહિજ મુજ નવ નિધ. જિ. વિ. મારી પૂર્વ વિરાધના, ગે પડયો એ ભેદ, પણ વસ્તુ ધર્મ વિચારતાં, તુજ મુજ નહિં છે ભેદ. જિવિ. ૧૫ પ્રભુ ધ્યાન રંગ અભેદથી, કરી આત્મભાવ અભેદ; છેદી વિભાવ અનાદિને, અનુભવું સ્વવેદ. જિ. વિ૦ ૧૬. વિનવું અનુભવમિત્રને, તું ન કરીશ પર રસ ચાહક શુદ્ધાત્મ રસ રંગી થઈ, કર પૂર્ણ શક્તિ અબાહ. જિવિ. ૧૭

Page #7

૨૫૧
શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજી કૃદ પદ. જિનરાજ શ્રીમંધર પ્રભુ તે લહ્યું કારણ શુદ્ધ હવે આત્મ સિદ્ધિ નિપાવવી, શી ઢીલ કરી બુદ્ધ. જિવિ. ૧૮ કારણે કારજ સિદ્ધિને, કર ઘટે ન વિલંબ સાધવી પુર્ણાનંદતા, નિજ કર્તતા અવિલંબ. જિ. વિ. ૧૯ નિજ શક્તિ પ્રભુ ગુણમાં રમે, તે કરે પૂર્ણાનંદ, ગુણ ગુણભાવ અભેદથી, પીજિયે શમ મકરંદ, જિ. વિ. ૨૦ પ્રભુ સિદ્ધ બુધ મહોદયી, ધ્યાને થઈ લય લીન; નિજ દેવચંદ્રપદ આદરે નિત્યાત્મ રસ સુખ પીન. જિ. વિ. ૨૧
“વ્યાખ્યા. ” હે પ્રભુ! આપ ત્રણ લેકના નાથ (સ્વામી ) છે. ત્રણ લેકના સર્વે ભાવ સૂર્યની જેમ આપ પ્રગટ કરી બતાવે છે. આપ કેવળ જ્ઞાન, દર્શનથી અલંકૃત છે. ક્ષાયક (અનંત યથાખ્યાત) ચારિત્ર અને અનંત લબ્ધિઓના પ્રગટધારક છે. તેથી હું આપ પાસે એક અરજ ગુજારું છું. મને સંપૂર્ણ આશા છે કે મારી અરજ ખાલી નહિ જ જાય તે જરૂર લેખે પડશેજ. ૧
ભવ્ય જિનેને આપજ ખરા આધારભૂત છે. અને મને વળી મારા પ્રાણથી પણ વધારે વ્હાલા છે. આપના દર્શનને મને પ્રગટ લાભ મળે તે હું ખરૂં (સ્વભાવિક) સુખ પામું. આપ સમસ્ત વસ્તુ સ્થિતિ જાણે જ છે. તેથી વધારે શું કહું? ૨
આપના આલંબન વિના મેં બહુ ભવ ભ્રમણ કર્યું. તેમાં પણ વિવિધ જાતના સુખ દુઃખને અનુભવ કર્યો. પરંતુ જેનાથી સમસ્ત ઉપાધિને અંત આવે અને એકાંત સુખની પ્રાપ્તિ થઈ શકે એ સદ્વિવેક મને લાગ્યું નહિ. તે હવે મને જલદી પ્રાપ્ત થાઓ ! ૩
જે ભવ્યજનો પ્રભાતમાં ઉડતાંજ પ્રતિદિન આપનાં સાક્ષાત્ દર્શન કરે છે તે ધન્ય-કૃતપુન્ય છે. જે ભાગ્યવંત જાને હર હમેશ આપની પવિત્ર અમૃતવાણિનું પાન કર્યા કરે છે અને પરમ આનંદ અનુભવે છે તે વળી ધન્ય ધન્ય છે. હું એજ ઈચ્છું છું. ૪

Page #8

૨પર
આત્મનંદ પ્રકાશ
કેમકે નય, ગમ, ભંગ અને પ્રમાણુ યુક્ત આપનું એક પણ વચન રૂચિથી શ્રવણ કરનાર ખરેખર પિતાના આત્મતત્વને ઓળખી લે છે. પણ
જે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં આપ વિચારે છે તે ક્ષેત્ર અતિ પવિત્ર છે. એટલે સમય આપને વિરહ છે તેટલે સમય અલેખાને ગણું છું. ૬
જે અતીત અનંતકાળ આ૫ સદશ સર્વજ્ઞ વીતરાગના દર્શન વગર વીત્યે તે સર્વ અફળ ગણું છું. હવે ફરી દર્શન વિરહ ન હૈ.૭
હે પ્રભુ ! મારા મનની સઘળી વાત આપ જાણે જ છે. જે હું આપ સમાન સ્થિરતા પામું તે હું અવશ્ય મેક્ષ સુખ મેળવું. ૮ * આપ સગે હું સ્થિતા પામું અને આપના વિહે અને સ્થિર થાઉં છું. જે એક વાર તન્મય-સ્થિરથભ થઈ જાઉં તે પછી ફરી અસ્થિર થાઉ નહિં. મતલબ કે તે મારી સ્થિરતા સદાય જળવાઈ રહે તે
આપ વિદેહ ક્ષેત્ર માં વસે છે. અને હું અત્ર ભરતક્ષેત્રમાં વસું છું તોપણ આપના ઉત્તમોત્તમ ગુણોમાં મારું મન સ્થાપું છું. મતલબ આપના પવિત્ર ગુણેનું હું રટન કર્યા કરું છું. તે આપ સમાન ઉત્તમ ગુણ પામવા માટે અને તેજ મને પ્રાપ્ત થાઓ. ૧૦.
જો હું આપ સમીપે વિદેહ ક્ષેત્રમાં અવતાર પામું તે મારૂં સઘળું કામ સિદ્ધ થાય. આપના પુષ્ટ આલંબન વડે સદ્ગણને અભ્યાસ કરી અનુક્રમે આપ સાથે અભેદતા પામું. મતલબ કે હું પણ પરમાત્મ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરૂં. ૧૧
પ્રભુ! આપને સાક્ષાત્ ભેટ થયા પહેલાં પરોક્ષ રીતે આપનું, આપના પવિત્ર ગુણનું સ્મરણરટન કરવાથી પણ મને આટલું હિત થયું છે થાય છે તે પછી જ્યારે આપનું સાક્ષાત્ દર્શન થાય ત્યારે તે કેટલું બધું હિત સધાવી ૧૨

Page #9

શ્રીમદ્દ દેવચંદ્રજી કૃત પદ,
૨૫૪ ~ હું આપની પાસે ઈદ્ર, ચંદ્ર, કે ચકવતીની રિદ્ધિ માંગતા નથી મને તેની તલ માત્ર પણ ઈચ્છા નથી. આપ મારા મન મંદિરમાંમારા હદય કમળમાં સદાય વિરાજમાન રહે, મને આપ લગારે વિરહ ન આપે એજ માગું છું ૧૩.
જ્યારે હું જાતે સ્વતંત્રપણે કેઇના કશા આલંબન વગર સ્વસનાગત રહેલી સિધ્ધ સમાન નિજ રૂધ્ધિ અત્યારે પ્રગટ કરી શકું એવી સંપૂર્ણ સ્થિતિમાં નથી, ત્યારે મહારૂં ઉક્ત કાર્ય સિધ્ધ કરવાને માટે સરલતા થાય તેવી પવિત્ર બુદ્ધિથી આપના પવિત્ર ચરણેનું શરણુ ગ્રહી રહે તે મને અત્યંત લાભદાયક લાગે છે. ૧૪. - પૂર્વ–ગત ભવમાં ધર્મની યથાર્થ આરાધના નહીં કરી શકવાથી તેમજ સ્વચ્છેદ વર્તનવડે ઉલટી ધર્મની વિરાધના કરવાથી આપમાં અને મહારામાં આટલું બધું અંતર પડયું છે. એટલે આપની સમસ્ત ગુણ રૂદ્ધિ પ્રગટ થઈ છે અને મહારી તેવીજ રૂધિ અદ્યાપી તિરભૂત ઢંકાએલી અવરાએલી છે. પરંતુ નિશ્ચય નયથી વસ્તુ સ્વરૂપ વિચારતાં એ દીસતું અંતર વિસરી જવાય છે. ૧૫. - આપ (પરમાત્મ-પ્રભુ)નું સ્વરૂપ એકાગ્રતા પૂર્વક ચિંતવી તેના દઢ અભ્યાસથી સર્વ ભેદભાવ તજી દૂર કરી એટલે અનાદિ પરિચિત વિ- - ભાવને વિચ્છેદ કરી હું પિતે પિતાને સાક્ષાત અનુભવી શકું. ૧૬.
તેટલા માટે હવે હું મારા અનુભવમિત્રને પણ વિનવું છું કે ભલે થઈને તું પરપુદ્ગલિક વસ્તુની ચાહના હવે કરીશમાં કેમકે એમ કરવાથી મારા કાર્યમાં ખલના પડશે. હવે તે પરમાત્મ પદનાજ રંગી થઈ શુદ્ધ સ્વભાવિક સુખનાજ રસિક બની તેની પ્રાપ્તિ માટે ખેદ રહિત સંપૂર્ણ પ્રયત્ન કરવાનો છે. ૧૭.
હે અનુભવ મિત્ર! શ્રી સીમંધર સ્વામી સદૃસ વિશુધ્ધ પુષ્ટ નિમિત્ત પામી હવે નિજ સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ કરી લેવામાં ઢીલ કરવી કઈ રીતે યુક્ત નથી તેને પ્રાણને વધારે સમજાવવાની—ચેતાવવાની શી જરૂર ? ૧૮ - તે અનુકુળ કારણ એ કાર્ય સિદ્ધિ થાય છે તેથી હે મિત્ર. અત્ર

Page #10

૨૫૪
આત્માનંદ પ્રકાશ.
પ્રસ્તાવે પ્રમાદ કરવા ઘટતા નથી, જેમ બને તેમ ચીવટ રાખી પ્રમાદ રહિતપણે સર્વ કર્મ પાશ તાડી નાંખી પેાતાની સ’પૂર્ણ સ્વતંત્રતા એટલે પૂર્ણીનદતા પ્રગટ કરવાજ તન્મય થવું ઘટે છે. મતલખ કે નિજ સત્તાગત રહેલી અનંતી અપાર કૃધ્ધિ સિધ્ધિ પ્રાપ્ત કરી લેવાની આવી મળેલી અનુકૂળ તક પ્રમાદ વડે ગમાવી નહિં દેતાં તેને પૂર્ણ ઉત્સાહથી વધાવી લઇ અવિશ્રાન્તપણે ખેતરહિત તેમાંજ મચ્યા રહી શીઘ્રસ્વસમીહિત સાધી લેવું એજ અત્ર અવસ્ય કર્તવ્ય છે. તેમાં ર્ચમાત્ર ઉપેક્ષા કરવી ચેાગ્ય નથીજ. ૧૯
જે પેાતાની શક્તિના ઉપયેગ પ્રભુ ગુણના અભ્યાસમાં કરે . એટલે પ્રભુની પવિત્ર આજ્ઞાનુ પ્રમાદ રહિત પાલન કરવામાંજ સ્વશક્તિના સદુપયાગ કરે તે અવશ્ય પૂર્ણાનંદને પામેજ અને એવી રીતે ગુણના અભ્યાસ કરી-ગુણુને ખીલવી-પૂર્ણતાને પમાડી, તેવાજ સંપૂર્ણ ગુણી સાથે એકતા પામી પરમ શિતલ શમામૃતનું સદાય પાન કરવું મને પ્રિય છે. તેજ મને પ્રાપ્ત થાએ ! ૨૦
જે કાઇ કર્મ મુક્ત, સંપૂર્ણ તત્ત્વવેદી અને પૂર્ણાનંદી એવા પ્રભુના ધ્યાનમાં લયલીન બની જાયછે. તે શાશ્વત અને સ્વભાવિક આત્મ સુખથી પુષ્ટ એવા પરમાત્મ પડને પેાતેજ પામે છે. અથવા તે પ્રભુ ધ્યાનમાં લય લીન થઇ જતાર પેાતેજ પરમ પદને પ્રાપ્ત થઇ સદા શાશ્વત અને સ્વભાવીક એવા પરમાનંદ સુખમાં નિમગ્ન રહે છે. તેજ સ્થિતિ આ કિંકરને પ્રભુ કૃપાએ પ્રાપ્ત થાઓ ! ઇતિ ૨૧.
#g=8*<
પ્રાચીન ભાવના એ શુ
આત્માનું શુધ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરવાનું એક પ્રમલ સાધન છે? વમાનકાળની સ્થિતિને વિચાર કરતાં પ્રાચીનકાળની મહત્તા જણાઇ આવે છે. એ મહત્તાના યેગ આ કાળે થવા દુર્લભ છે, એવા સયેાગે અને એવી અનુકૂળતા પ્રાપ્ત થવી અશકય છે, તથાપિ આ

Page #11

પ્રાચીન ભાવના.
૨૫૫
પણે આપણા પ્રાચીનકાળની ભાવના ભાવવી જોઇએ. એ ભાવના ભાવવાથી આપણા હૃદયમાં પૂર્વની સ્થિતિનુ ભાન થઈ આવશે. અને તેમ વારંવાર થવાથી આપણા હૃદયમાં તેવી સ્થિતિ મેળવવાની ઉત્ક’ડા ઉત્પન્ન થઇ આવશે, જેથી કાઇ કાળે ભાવનાના બળથી આપણી સ્થિતિમાં કેટલાએક સુધારા કરવાની ઇચ્છા પ્રગટ થઇ આવશે, એવી ઇચ્છાની સાથે જનસમૂહની ઇચ્છાએ મળવાથી કેાઇ સમયે આપણને પૂર્વની ઉચ્ચ સ્થિતિનું ઘેાડે ઘણે અંશે દર્શન થયા વિના રહેશે નહીં. અને તેમ થતાં અર્વાચીન સ્થિતિમાં આપણી ઉન્નતિ થઇ શકશે. આપણા પૂર્વજોની દયા અને પ્રેમનું સ્મરણ કરતાં જણાશે કે, તે પવિત્ર પુરૂષાના નિર્મલ હૃદયમાંથી અનિવાર્ય પ્રેમને ઝરા વહ્યા કરતા હતા. તેમનીયામાં દિવ્ય અશા રહેલા હતા. સમાન ભાવની શીતળ છાયામાં તેએ વિશ્રાંત થતા હતા. સબંધી કે અસંબધી, પરિચિત કે અપરિચિત ગમે તે પ્રાણી તેમના દયામૃતના ઝરામાં સ્નાન કરી સર્વ ઉપાધિમુક્ત અને સુખી થતા હતા. ગમે તેવા કષ્ટમાં, કટાકટીના પ્રસંગમાં શારીરિક કે માનસિક અનેક આપત્તિઓમાં પણ તેએ અડગ રહેતા હતા. તેમના હૃદયની દયા અને પ્રેમ પ્રત્યેક પ્રાણીપ્રતિ કઢિ પણ ન્યૂનતાને ધારણ કરતા નહીં. તે પ્રાચીન મહાશયેાની દયા કાઇ બાહ્ય વિભૂતિઓને લઈને હતી નહીં, પણ અંતરંગપણે હતી. દેવ, ગુરૂ અને ધર્મના શુદ્ધ સ્વરૂપને સમજનારા અને સતત શાસ્ત્ર શ્રવણુ કરી આત્મિક બેાધને પ્રાપ્ત કરનારા તેઓ સમજતા હતા કે, '' આ સ'સારની દ્રશ્યમાન થતી ખાદ્ય વિભૂતિઓ નાશવંત છે, દેહ વિદ્યત્તા ચમકારાની જેમ ક્ષણિક છે, સર્વ પુદ્દગલિક વસ્તુ ઉપર ઉત્પન્ન થયેલા મેાહ મૃગજળની જેમ મિથ્યા છે. ” આત્મા સ્વભાવે શુદ્ધ છે, નિર્મળ છે, સાંસારિક ઉપાધિઓને લઇને પ્રબદ્ધ થયેલા કર્માંની મલિન છાયા તેને અશુદ્ધ બનાવી દે છે, તે સચ્ચિદાનંદરૂપ છે, પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે, જ્યારે મેહમય કર્મ જાળમાંથી તે મુકત થાય છે, ત્યારે તે સિદ્ધરૂપ અને છે ” આવા વિચારથી તેએ સર્વદા રાગ-દ્વેષથી દૂર રહેતા હતા. તે સ્નેહ, સ`પને આનંદ અને સુખનુ સ્થાન જાણતા હતા. તેમના હૃદયમાં વિરક્તભાવ સદા જાગ્રત રહેતા હતા; આથી તેએ વિલાસ

Page #12

૨૫૬
આત્માનંદ પ્રકાશ.
વૈભવને હદયથી ચાહતા ન હતા. શારીરિક કે પાદાર્થિક સંદર્યને તેઓ ઈચ્છતા ન હતા, તેને પુદ્ગલિક જાણી તે તરફ ઉપેક્ષા રાખતા હતાં. તેઓ સ્વભાવથી સુશીલ અને હદયના પ્રેમાળ હતા તેમને સદ્દગુણોનું સંદર્ય રૂચિકર હતું. તેઓ આત્માને સર્વ સગુણને નિવાસ કરવાની ચા હના રાખતા હતા. તેઓ પૈર્યના પર્વત હતા. સ્થિરતા દૃઢતા અને નિર્મળતાને ધારણ કરનારા હતા, રાજ્ય, ગૃહવિભવ અને અનેક રંગ વિલાસની વસ્તુ તથા સર્વ સુખના સાધનો ત્યજી દેવામાં તેઓ બહાદૂર હતા. કુસુમના જેવી કોમળ શય્યાને તૃણવત્ ત્યાગ કરી કંટકવાળી કઠેર શય્યામાં તેઓ શયન કરતા હતા. અર્થ તથા કામના સર્વ સ્વાર્થો ત્યજી દઈ ઉગ્ર તપસ્યા કરવાને તેઓ તત્પર થતા હતા. ચરિતાનગરૂપ મહાસાગરમાંથી તેમને ઉજ્વળ જીવન ચરિત્રે અદ્યાપિ ભારત વર્ષમાં ગવાય છે. તે પૂર્વના પ્રવર્તનને પૂર્ણ ધન્યવાદ ઘટે છે, તેમના ઉજવળ દૃષ્ટતામાંથી આપણને ઘણું શીખવાનું અને આચવાનું મળી આવે છે, તેમના અતિ ઉત્તમ ચરિત્રેનું મનન કરવાથી તેમના દ્રઢતા ભરેલા ઉચ્ચતમ આચાર-વિચારેનું શ્રીમંતાઈ અને વૈભવ ભરેલી સ્થિતિમાંથી અકસ્માતું રક્તા પ્રાપ્ત કરી જગલમાં મંગલ કરતા, ઉગ્ર તપ તપતા. તે તપસ્વીઓના તેજનું, તેઓના નિર્મળ, અખંડીત પંચ મહાવ્રતા વાળા ચારિત્રનું, દયાના મૂર્તિમાન દેવતા જેવા તેમના ગૃહસ્થ શ્રાવકત્વનું અને દેવ ગુરૂ અને ધર્મ તત્ત્વમાં શુદ્ધતાથી પ્રવર્તતા તેમના સમ્યકત્વનું જ્યારે આપણે સ્મરણ કરીએ છીએ, ત્યારે સાનંદાશ્ચર્યથી તેમના પવિત્ર નામને તેઓને તેવું સામર્થ્ય આપનાર પ્રભુ ભક્તિને અને તેઓને જન્મ આપનાર માતા પિતાને ધન્યવાદ દેતાં દેતાં આપણે તે પવીત્રા આત્માને વારંવાર નમન કરવું જોઈએ.
પ્રાચીન આપણું આચાર્યો દીર્ઘદશ અને સમદશી હતા તેમના હૃદયની વિશાળતા એટલી બધી હતી કે, તેઓ આખા વિશ્વના કલ્યાણનું સર્વદા ચિંતવન કરતા હતા. હૃદયને સંકેચ અને પક્ષપાત તેમનાથી અતિશય દૂર હતા, તેઓ પોતાના દઢ નિશ્ચયથી અને અપૂર્વ આત્મબળથી પિતાના ચારિત્રને અને આચાર્યત્વને

Page #13

પ્રાચીન ભાવના.
૨પ૭
જાળવી શકતા હતા. આપણુ દયામક્તિ મહામુનિઓ પિતાના ચારિત્ર ને દઢ રાખી દયા ધર્મની ઉન્નતિ કરતા હતા. અનેક જાતના પરીષહે સહન કરી પૃથ્વી પર વિચરતા અને પિતાના આચાર પ્રમાણે વર્તી સર્વ પ્રાણીઓનું અખંડ કલ્યાણ કરતા હતા. ઉચ્ચ અને ઉદાર હૃદયવાળા, સહનશીલ અને દયા ધરનારા તે પવિત્ર જગત્ પાવન મહાત્માએના ઉદાત્ત આત્માને અને પ્રાતઃસ્મરણીય તેમના પવિત્ર નામને કયે ભવ્ય આત્મા નહીં નમે ?
વળી ચારિત્રધર્મને યથાર્થ પાળનારી, ધર્મના ઉજ્વલયશનું ગાન કરતી, મહાન પરિષહના કષ્ટ વેઠી શીલ રત્નની સર્વદા રક્ષા કરતી પ્રાચીન પવિત્ર સાધ્વીઓના નામનું સ્મરણ કરે. સંસારમાં શ્રાવિકા ધર્મને યથાર્થ પાળી ચારિત્ર ધારી પતિને પગલે ચાલવા ચારિત્ર ધારિણી થયેલી સાધ્વીઓને જેટલે ધન્યવાદ આપીએ, તેટલો ઓછો છે.
શુદ્ધ સાત્વિક પ્રેમાળ હૃદયને ધારણ કરનારા, રાજ્ય, ગ્રહ, સ્ત્રી, અને કુટુંબના મેહપાશને તેડી સાગારત્વમાંથી પ્રસાર થઈઅનગારત્વમાં આવનારા પ્રાચીન ગૃહસ્થ શ્રાવકેના પવિત્ર નામને આપણે રસના પર આરૂઢ કરવા જોઈએ. તે ગૃહસ્થયેગીઓએ ધર્મ, નીતિ, અને વ્યવહારના માર્ગો સુધારી દયા ધર્મને દીપાવ્યું છે. અખંડ પ્રયાસ કરી તેમણે પરોપકારનું મહાવ્રત ધારણ કર્યું હતું. અતિ કષ્ટ ભોગવી સંપાદાન કરેલા દ્રવ્યને સાત ક્ષેત્રમાં ખર્ચે પિતાના ગૃહસ્થ જીવનને કૃતાર્થ કર્યું હતું. તે સુશીલ વિચારવંત ગૃહસ્થ શ્રાવકે લેકિક દૃષ્ટિની બાહેર હેઈને વિલાસ-વૈભવની બાહ્ય સૃદ્ધિઓને તુચ્છ ગણુને પારલેકિક, સદ્દગુણમયી, અધ્યાત્મ, સમૃદ્ધિ ઉપર વિશેષ પ્રેમ રાખતા હતા. તેઓ વિવિધ પ્રકારનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરી સંઘ અને જ્ઞાતિની ઉન્નતિ કરવાને તન, મન, અને ધનથી પ્રયત્ન કરતા હતા. તેમની મનવૃત્તિમાં રાગ દ્વેષને સ્થાન મળ્યું ન હતું. તેમના પ્રેમાળ હદયની દઢતા, સધમ બંધુઓ તરફ વત્સલતા, આત્મ ભેગ આપી પરોપકાર કરવાની ઉદારતા અને સૈન્યતા નિરવધિ હતા. તેઓ પરહિતમાં આત્મહિત સમજી સર્વદા ઉપકાર વૃત્તિ રાખતા હતા. તેઓ

Page #14

૨૫૮
આત્માનંદ પ્રકાશ.
એક વચની અને ટેકદાર હતા. મન, વચન અને ક્રિયામાં તેમની એકતા હતી. જે મનમાં ધારતા, તે વચનથી પ્રગટ કરતાં અને પછી તેને ક્રિયામાં મુક્તા હતા.
સતી ધર્મને ધારણ કરનારી પ્રાચીન શ્રાવિકાઓના પ્રાતઃસ્મરણીય પવિત્ર નામનું સ્મરણ કરો. તેના પ્રેમ પવિત્ર, નિર્મળ દૃઢ, અને ઉચ્ચ હતા. કેમળતા, ઉદારતા અને પવિત્રતાની પ્રભાથી તેએ પ્રકાશમાન હતી. સત્ય, નીતિ, દયા, ધર્મ અને શુદ્ધતાને પેષણ કરનારીપ્રાચીન શ્રાવિકાએ હૃદયથી અને મસ્તકથી વંદનીય છે. આ આયવત્ત માં પેાતાના શીલવ્રતની કીર્ત્તિને અમર મુકી ગયેલી છે. તે શરીરથી મરણુ ધર્મને પ્રાપ્ત થયેલ છે, છતાં તેમના યશ શરીર અદ્યાપિ અમર છે. તેમના પવિત્ર ચરિત્રાને અદ્યાપિ ભારતીય જૈન પ્રજા ઉંચે સ્વરે ગાય છે અને પેાતાની આવશ્યક ધાર્મિક ક્રિયામાં તેમના પવિત્ર નામનું સતત સ્મરણ કરી પેાતાના આત્માને પવિત્ર કરે છે. તે સદ્ગુણી શ્રાવિકાએ સમજતી હતી કે, દયા એજ આપણું હૃદય છે, પવિત્રતા એજ આપણું પાષણ છે, શીલ એજ આપણા શણગાર છે, ઉદારતા તથા આત્મભેગ એજ આપણું કર્ત્તવ્ય છે, ધર્મ પાળી ગુરૂજન તથા પતિની સેવા કરવી એ આપણું શિક્ષણ છે, સત્ય, નીતિ, અને દયા એ આપણું જીવન છે. ”
આ પ્રમાણે પ્રાચિનકાળના ચતુર્વિધ સંઘની સ્થિતિની ભાવના ભાવી વર્ત્તમાનકાળે તેવી સ્થિતિનુ પુનઃદર્શન થાય, એવી અંતર્ગ ઇચ્છા આપણે ધારણ કરવી જોઈએ. તે પ્રાચીન સ્થિતિનું સ્વરૂપ આપણાં પવિત્ર સાધુમાં, સુશીલ સાધ્વીઓમાં, શ્રદ્ધાળુ શ્રાવકમાં, અને સદ્ગુણી શ્રાવિકાઓમાં પાછુ પ્રકાશિત થાય, અજ્ઞાનતાનું અંધકાર દૂર થાય, શિથિલ થયેલું નૈતિક બળ પુનઃ સતેજ થાય, અને રાગ દ્વેષની મલિન છાયા વિનષ્ટ થાય એ આપણી અંતરની આશા છે, તે વીરશાસનના પ્રભાવિક દેવતા સફલ કરા.
સ્વાર્થ, પક્ષપાત, કુટિલતા અને માન પ્રમુખ દુર્ગુણામા સપડાએલી કેટલીએક વમાનકાળની જૈન પ્રજા તે દુર્ગુણામાંથી મુક્ત

Page #15

૨૫૯
સાતક્ષેત્રોનાં અંતરંગ હેતુઓ. થઈઉપર કહ્યા તેવા મહાન ધાર્મિકોનો દાખલો લઈ અતિ ઉચ્ચ એવા ધાર્મિક, નૈતિક અને માનસિક બળ પ્રાપ્ત કરી અર્ધગતિ અથવા અવનતિનું નિર્મૂળ કરવા તત્પર થાય. આધુનિક આહંત પ્રજામાંના કેટલાક ભાગને મન ટુંકા ને સ્વાથી છે, તેમની બુદ્ધિ શક્તિહીન, અદક અને અસ્વસ્થ છે, ધર્મ અને નીતિની કેળવણીથી તે ઘણે ભાગે વિમુખ છે, તે આવી પ્રાચીન ભાવના ભાવી સત્ય રહસ્યને શોધી પુનઃ પિતાનું પ્રાચીન સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરે, એ આ પ્રાચીન કાળની ભાવવાનું ફલ છે. એટલું જ નહીં પણ જે આ પવિત્ર ભાવના નિરંતર ભાવવામાં આવે તો વર્તમાનકાળની જૈન પ્રજા પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખી શકશે એટલે તેમના સમજવામાં આવશે કે, આપણે દેષથી કેટલા દૂષિત થયેલા છીએ. આપણું જીવન દીપ રૂપ જ્ઞાન કેટલું નષ્ટ થયું છે ? જૈન શાસન દેવતા, સહાય કરે અને પ્રાચીન કાળની ઉચ્ચ સ્થિતિની આ ભાવના લાવનાની સર્વ જૈન પ્રજાને પ્રેરણા કરે.
* તથાતું ?' --
૦૦સાતક્ષેત્રનાં અંતરંગ હેતુઓ. (ગતાંક ૮ માના પૃષ્ટ ૨૦૨ થી શરૂ.)
ચૈત્યક્ષેત્ર. - સાતક્ષેત્રમાં છઠ્ઠા ક્ષેત્ર તરીકે ચૈત્ય ક્ષેત્રની ગણના કરવામાં આવી છે. મૂર્તિપૂજક સંપ્રદાયને આધાર ચેત્યક્ષેત્રની ઉપર છે. પરમાત્મા અથવા મહાન આત્માની મૂર્તિનું સ્થાન ચૈત્ય છે, એથી તે આહંત ધર્મના ધ્યાન પૂજનનું અવલંબનરૂપ ગણાય છે. દ્રવ્ય અને ભાવ-ઉભયને ઉલ્લાસ થવાનું પ્રેમ ભાવના અને હૃદયની શુદ્ધિને પ્રગટાવવાનું અને આત્મિક ઉન્નતિને અર્પવાનું ઉત્તમ સાધન ચૈત્ય છે, આથી ભગવાન તીર્થકરેએ તેને સાત ક્ષેત્રમાં ગણેલું છે અને તેની ઉપયોગિતા સિદ્ધ કરી બતાવે છે. -
આહંત ધર્મમાં દર્શાવેલા ભક્તિ ધર્મનું સ્વરૂપ ચૈત્યની પવિત્ર

Page #16

૨૬૦
આત્માનંદ પ્રકાશ.
આ મા
પ્રતિમા ઉપરથી દેખાય છે. પ્રતિમાના નિરીક્ષણથી જે ભાલ્લાસ પ્રગટી આવે છે, તે ભાવેલ્લાસ બીજા કેઈઅવલંબનથી પ્રગટી આવતું નથી. ભક્તિનતેજોમય કીર્તિચિત્યક્ષેત્રમાં ફુરી આવે છે. પ્રેમભક્તિનું શુદ્ધ સ્વરૂપ
ત્યક્ષેત્રમાં રહેલું છે. ચિત્યક્ષેત્રમાં વિહરનારા કવિઓએ ધર્મ ભાવનાની ઉન્નતિના માર્ગદર્શક અનેક સુંદર ચિત્ર આલેખેલા છે અને ઉચ્ચ આશ દર્શાવ્યા છે જે ચિત્યક્ષેત્ર પલ્લવિત થયેલું ન હતું તે ભક્તિના ગૃઢત અને ઉન્નત વિચારે પ્રજામાં પ્રસિદ્ધ થાત નહીં મનુષ્ય હૃદયમાં પ્રેમ ભક્તિની વૃત્તિ સર્વ શિરોમણિ ગણાય છે. અંતઃકરણની નિર્મળતા અને મનેભાવની શુદ્ધિ ચિત્યની ઉપાસના કરાવે છે. ભગવંતની પ્રતિમાને પ્રભાવ દિવ્ય છે, તેના દર્શનથી માનવ હદય આદ્ર બની જાયછે. જે પ્રભુની પ્રતિમા હોય તે પ્રભુના ચારિત્રને ખ્યાલ મને ભાવપર આવતાં અનુપમ આનંદ અનુભવાય છે.
કૃષ્ણના પુત્ર શાંબકુમારનું દષ્ટાંત એ પ્રસંગ ઉપર મનન કરવા જેવું છે. જ્યારે તે યાદવકુમાર ત્યદર્શન કરવા ગયે, ત્યાં ભગવાન અષભદેવ પ્રભુની પ્રસન્ન પ્રતિમા તેના જવામાં આવી ત્યારે તેના હૃદય ઉપર ભારે અસર થઈ હતી. તે પ્રસંગે કવિ વર્ણવે છે કે, શાંબકુમારના હદયની ગ્રંથિઓ તુટી ગઈ હતી. અંતરના ઉંડા પ્રદેશમાંથી શુભ ભા. વનાને પ્રવાહ વહેવા લાગ્યા હતા. તેના મનમાં થયું કે, જે સંસારીઓ વિવિધ વસ્તુઓની આશા ધારણ કરે છે, કે જે આશા પૂરી ન થવાથી તેના હૃદય પિંજરને ચૂર્ણ કરે તેવી યાતનાઓ ઉદ્દભવે છે, તેવા સંસારીઓએ આવા રમણીય ચેત્યમાં આ અમૃતમય પ્રતિમાનું દર્શન કરવું જોઈએ. જો મનુષ્ય ભવ દશામાંથી મુકત થયેલા પ્રભુની પ્રતિમાના દર્શન કરે તો તેને આ સંસાર વિષમય લાગશે. હૃદયને શુભ ભાવનાઓને અમૃતમય સ્પર્શ થશે અને તે આ સંસારની ગ્રંથિઓથી બંધાશે નહીં. તેની મનોવૃત્તિમાં ચિતારૂપી વૃશ્ચિકેના દેશની વેદના થશે નહીં અને હૃદયે વ્યાકુલતા રૂપ અગ્નિની ભયંકર જવાળાના સ્પશથી બળશે નહીં.”
આ દષ્ટાંત ચૈત્યક્ષેત્રના મેટા મહિમાને દર્શાવે છે. આવા આવા ઉત્તમ અંતરંગ હેતુઓ વિલેજી વિપકારી તીર્થકરોએ ચૈત્યક્ષેત્રની

Page #17

સાતક્ષેત્રાનાં અંતર’ગ હેતુએ
૨૬૧
સ્થાપના પ્રરૂપેલી છે. ચૈત્યનું આલંબન ઉચ્ચ પ્રકારનું છે. ભાવનાની ખરી મહત્તાનું દર્શન તેમાંજ થાય છે. શુભ પ્રવૃત્તિઓને પ્રેરનારૂ, નિયમમાં રાખનારૂ વિશુદ્ધ નીતિ બળને અર્પનારૂ, અને માનસિક આસ્તાને દૃઢ કરનારૂં આરાધન ચૈત્યદ્વારાજ સધાય છે. એટલુંજ નહીં પણ ધ્યાન માર્ગ જે તે લેવાય છે તેા શ્રેયઃસાધનમાં તે પ્રથમ પક્તિએ આવે છે. દલ, આડંબર અને અહ્તા વગેરે માનસ દ્વેષ! પણ ચૈત્યારાધનના ખળથી દૂર થઈ જાય છે. આવાજ હેતુથી એક કવિ લખે છે કે, “ જો ભવ્યાત્માએ શ્રેયના સેાપાન ઉપર ચડવુ હાય તા તેણે પ્રતિમાના પ્રભાવથી પ્રકાશિત એવા ચૈત્યદ્વારમાં પ્રવેશ કરવેા. શ્રમિત અને ભ્રમિત થયેલા મનને વિશ્રાંતિ લેવાનું ઉત્તમ સ્થળ ચૈત્યદ્વાર છે. ”
'
આ સ`સારની ઉપાધિએથી પીડિત થયેલા એક પ્રવાસીએ લખ્યું છે કે, “ મનેાવ્યથાના મોટા વેગમાં તણુાતા, ચિંતાઓની વિષમ જવાળાથી દુગ્ધ થતા અને શંકા તથા ભયના આવેશથી આકુલજ્ગ્યાકુલ થતા હું એક ચૈત્યમાં પેઠા. તેમાં પ્રવેશ થતાંજ મારા હૃદય ઉપર જુદીજ અસર થઈ ગઈ. વિદ્યુત્ની જેમ મારી માનસિક વ્યથા ઉડી ગઈ. હૃદયની આસપાસ શાંતિ રૂપ સુધાની ધારા પ્રસરવા લાગી. જાણે આનંદના મહાન્ ઉધિમાં મગ્ન થયેા હેાઉ, જાણે સ્વર્ગના ભવ્ય ભુવનમાં દાખલ થયા હેાઉ, અને જાણે નવીન જીવનમાં આવ્યા હાઉ', તેમ હુ એકાએક બની ગયે.. ચૈત્યના દ્વાર ઉપર કાતરેલા સિંહાએ અને ચિત્રરૂપ દરવાનેએ મારી ઉપાધિને અટકાવી હોય તેમ હુ નિરૂપાધિક બની ગયા. ચૈત્યના ગર્ભદ્વારમાં જતાં અને પ્રભુની પ્રતિમાના દર્શન કરતાં તે જાણે હું શાંતિસુધાના મહાસાગરમાં મગ્ન થયેા હાઉ”, એમ અનુભવવા લાગ્યા. મારી શુભ પરિણતિ અમૃતવેલની જેમ વધવા લાગી. હૃદયમાં ભાવે ટ્વાસ પ્રગટ થઈ આવ્યેા. એ સુંદર પ્રતિમાના માત્ર દ નથી મને તૃપ્તિ થઇ નહીં. તેની પવિત્ર પૂજા કરવાની પ્રેરણા પ્રગટી. તત્કાળ શુદ્ધ અને પ્રાસુક જળથી સ્નાન કરી શરીરની યતના પૂર્વીક મર્યાદા કરી વિધિપૂર્વક પૂજા કરી. પૂજન વખતે પ્રભુની પ્રતિમાને સ્પર્શ થતાં જે આનન્દ્વ મારાં રમેશમ વ્યાપી ગયે હતા, તે અનિવચનીય હતે તેનું વર્ણન મુખથી કરી શકાય તેમ નથી.

Page #18

૨૬૨
આત્માનંદ પ્રકાશ.
પૂજન અને સ્તવનની ભાવના પ્રગટ કરી મેં મારા જીવનની પૂર્ણ રીતે સાર્થકતા કરી હતી.”
આ વર્ણન ઉપરથી ચેત્યક્ષેત્રની મહત્તાનો ખ્યાલ આવી જાય છે. જીવનની સાર્થકતા ચૈત્યક્ષેત્રથી કેટલી છે? તે જણાઈ આવે છે. આહંત આગમમાં કવિઓ અલંકારિક ભાષામાં લખે છે કે, “ અમારે કર્મ જાળમાંથી મુક્ત થઈ નિર્વાણ પદ પામવાની તિવ્ર ઈચ્છા છે, છતાં જો કર્મવેગે એ ઈચ્છા પાર ન પડે અને ભવ ભ્રમણ કરવું પડે તે વારવાર શ્રાવક કુળમાં જન્મ થજો અને સુંદર ચિત્યમાં વિરાજિત એવી જિન પ્રતિમાની પૂજાને મહાન લાભ પ્રાપ્ત થશે.” કવિઓની આ ભાવના કેવી દિવ્ય છે? અને કેવી ચેત્યક્ષેત્રના માહાભ્યને દર્શાવનારી છે?
આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, ઉત્તમ જૈન ગૃહસ્થાએ તન, મન અને ધનથી ચૈત્યક્ષેત્રની ઉન્નતિ કરવી જોઈએ. આહત ધર્મની ઉન્નતિન આધાર બીજા ક્ષેત્રોની સાથે ચૈત્યક્ષેત્રની ઉપર પણ રહે છે. જો ચેત્યક્ષેત્ર પલ્લવિત હશે, તે આહત ધર્મની ભાવના વિશેષ પુષ્ટિ પામશે. અને તેનાથી પુણ્ય સંચય વિશેષ થશે.
સાંપ્રતકાળે ચેત્યક્ષેત્રની ઉન્નતિ કરવાનું સાધન સુવ્યવસ્થા છે. પૂર્વકાળના ચૈત્યને જીર્ણોદ્ધાર કરે અને તે નિમિત્ત ઉપજતા દ્રવ્યની વ્યવસ્થા કરવામાં સારી પેજના કરવી; એજ ચેત્યક્ષેત્રને ઉત્તેજન રૂપ છે. અને તેજ તેની ખરી રક્ષા છે. પૂર્વકાળે ઘણું ચે રચાવવામાં ચૈત્યક્ષેત્રની પુષ્ટિ હતી, ત્યારે વર્તમાનકાળે તે પૂર્વ ચૈત્યની સંભાળ રાખવામાં તે ક્ષેત્રની પુષ્ટિ થાય છે. હવે ચૈત્યેની સંખ્યામાં વધારો કરવા કરતાં પ્રાચીન–પૂર્વ ચેત્યેની સંભાળ-રક્ષણ અને ઉદ્ધાર કરવામાં જરા પણ ઓછું ફળ નથી અને આ કાળે તેવી કેટલીક જરૂર પણ ખાસ દેખાય છે. કદિ કોઈ દેશ કે સારા ગામમાં આરાધન કરવાના સ્થાન રૂપે ચેત્યની ખામી હોય તો એક તેવે સ્થળે સામાન્ય ચેત્યની રચના કરવી આવશ્યક છે, પરંતુ જ્યાં શહેર કે ગામના પ્રમાણમાં જોઈએ તેટલા ચે હોય તેમાં વિશેષ વૃદ્ધિ કરવાની જરૂર નથી. પૂર્વકાળે પ્રતિમા પૂજનના પ્રભાવિક ધર્મની વૃદ્ધિ કરવાની આવશ્યકતા હતી,

Page #19

સાતક્ષેત્રોનાં અંતરંગ હેતુઓ. - ૨૬૩ તેથી તે સમયના આચાર્યોએ અને મુનિઓએ એ ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ કરવાને ઉપદેશ કર્યો હતો, કે જેમના ઉપદેશથી ભારતવર્ષની ભૂમિ વિવિધ રચનાવાળા અને સ્વર્ગીય વિમાનની શેભાને ધરનારા ચેત્યોથી નવમંડિત થઈ ગઈ છે. હવે તેની રક્ષા કરવી એજ તે ક્ષેત્રની ઉન્નતિ સાધવા જેવું છે. તેથી જ આચાર્યો ચૈત્યક્ષેત્રના માહાત્મમાં લખે છે કે
જીર્ણોદ્ધાર કરે એ નવીન ચિત્યની રચના કર્યા જેવું છે, એટલે ચૈત્યની રચના કરવાથી જે પુણ્ય થાય છે, તે પુષ્ય જીર્ણોદ્ધાર કરવાથી થાય છે. આ કથનને અંતરંગ હેતુ ઘણજ ગંભીર છે.
સાંપ્રતકાળે ચેત્યક્ષેત્રની વ્યવસ્થા ઉત્તમ યોજનાથી થતી નથી, એમ કહેવું, એ તદન અનુચિત નહીં ગણાય. દેવદ્રવ્યની વ્યવસ્થા ઉપયોગ પૂર્વક ન થતી હોય તે વ્યવસ્થા શિવાય તેને સદુપયેગ થાય, એ શંકા ભરેલું છે. તેમાં ખાસ કરીને મેટા તીર્થ સ્થળમાં તે વ્યવસ્થાનું ઝાંખુ દર્શન થાય છે. કઈ ચેત્યક્ષેત્ર કદિ દ્રવ્યથી પલ્લવિત થતું હશે તે કઈ ચેત્યક્ષેત્ર ઉત્તમ સમીક્ષા શિવાય શુષ્ક બની જતું હશે. આવી સ્થિતિમાંથી એ ક્ષેત્રને મુક્ત કરવું જેઈએ. જ્યાં સુધી તેની સુધારણ નહીં થાય, ત્યાં સુધી ચેત્યક્ષેત્રમાં વાવેલા દ્રવ્યને સદ્દઉપયોગ થયો ગણાશે જ નહીં.
કઈ ચેત્યક્ષેત્રની ભૂમિમાં દેવદ્રવ્યને વધારે જોવામાં આવે છે, ત્યારે કોઈ ચેત્યને નિર્વાહ માંડમાંડ થઈ શકે છે. જેમ ગૃહસ્થ સધનતા નિર્ધનતા વગેરે સ્થિતિને અનુભવ કરનારા થાય છે, તેવી રીતે ચૈત્ય પણ સધનતા અને નિર્ધનતાની સ્થિતિને ભેગવનારા દેખાય એ આશ્ચર્ય છે.
વળી ચેત્યક્ષેત્રની બાબતમાં કેટલું એક શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ વર્તન થતું જોવામાં આવે છે. જેમના પૂર્વજોએ ચૈત્ય બંધાવેલું હોય, તે ચિત્ય ઉપરજ તેના વારસો અપેક્ષા રાખે છે અને બીજા ચૈત્ય તરફ ઉપેક્ષા રાખે છે. એટલું જ નહીં પણ કેઈ તે પોતાના વડિલના ચિત્યના હિતની ખાતર બીજા ચૈત્યને હાનિ કરવા પણ પ્રવર્તે છે. અને
૧ તપાસ..

Page #20

२६४
*
આત્માનંદ પ્રકાશ, -
પોતાના પૂર્વજોના ચૈત્યથી બીજા ચૈત્યને ઉત્કર્ષ ન થાય, એવી કુભાવના પણ ભાવે છે. તેમ તેવી જનાઓ પણ ઘડે છે. આ પ્રવૃત્તિ કર્મના બંધને કરનારી છે. આવી પ્રવૃત્તિથી ચૈત્યક્ષેત્રની હલકું થાય છે. તેથી ઉત્તમ શ્રાવકોએ સર્વ ચેત્ય ઉપર સમાન ભાવ ધારણ કરે જોઈએ.
ચેત્યક્ષેત્ર કે જે ધાર્મિક ભાવનાને પિષણ કરવાનું મુખ્ય સાધન રૂપ છે અને મેક્ષના દરવાજા પાસે લઈ જવામાં એક અદ્વિતીય સહાય રૂપ છે. એવું ધારી ભગવાન તીર્થકરેએ તેની ઉન્નતિના અનેક નિયમ બાંધ્યા છે. તે સર્વ નિયામાં દેવદ્રવ્યની રક્ષાને મુખ્ય નિયમ કરેલ છે. કેઈપણ પ્રકારે દેવદ્રવ્યને હાનિ ન પહોંચે, એમ દર્શાવવાનો હેતુ પણ ગંભીર છે. કારણ કે, દેવદ્રવ્યની રક્ષા એ ચેત્યક્ષેત્રની રક્ષા છે.
જ્યાં દેવદ્રવ્ય સુરક્ષિત છે, ત્યાં ચૈત્યક્ષેત્ર સુરક્ષિત થાય છે. અગ્રાહ્ય, અસ્પૃશ્ય અને અભક્ષ્ય દેવદ્રવ્ય છે; એમ સિદ્ધ કરવાને તે વિપકારી મહાત્માઓએ અનેક દૃષ્ટાંત આપ્યા છે. દેવદ્રવ્ય ઉપગમાં લેવાથી કેવા અનર્થ થાય છે, તેને માટે કેવળી ભગવાને એ અસરકારક આખ્યાયિકાઓ આપેલી છે. અને દેવદ્રવ્ય સુરક્ષિત કરવાનું માહાભ્ય પ્રગટ કરી બતાવ્યું છે. આટલા ઉપરથી એમ સમજવાનું નથી કે દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરનારાઓએ તેના ઉપર પિતાની માલિકી રાખી તેનાથી બીજા ચૈત્યને ઉદ્ધાર કે રક્ષણ થવામાં બેદરકાર કે સાંકડા થવું જોઈએ. ગમે તે સ્થળના દેવદ્રવ્યને ઉપગ કેઈ પણ સ્થળના ચૈત્ય રક્ષણઉદ્ધાર માટે કરવામાંજ તેની સાર્થકતા છે. એ વિચાર નહિ રહેવાથી તે દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરવાને માટે માલકી ધરાવનારાના સાંકડા વિચારેજ હજી અનેક સ્થળે ચેત્યે અરક્ષિત સ્થિતિમાં છે અને કેટલેક સ્થળે અપૂજનિક અને જીર્ણ થઈગયેલ સાંભળવામાં અને જાણવામાં આવે છે.
આ સર્વને વિચાર કરતાં આપણું સમજવામાં આવે છે કે, ચેત્યક્ષેત્રની સ્થાપના કરવામાં ઘણું અંતરંગ હેતુઓ રહેલા દેખાય છે. ચૈત્યવૃક્ષ પલ્લવિત રહેવાથી આહુત ધર્મને ઉદય સદા ટકી રહેવાને છે. પ્રભુની પ્રતિમાની પૂજા અને ભાવનાને એવા ઉત્તમ હેતુથી પ્રરૂપણું કરવામાં આવી છે કે, જે પરિણામે માનવજીવનનું મોટું માહાભ્ય

Page #21

પવિત્ર જીવન અને તેની પ્રતિજ્ઞાઓ.
૨૬૫
વધારનારી છે. તે ઉપર આક નામના અનાર્ય દેશના રાજકુમાર આર્દ્રકુમારને ઈતિહાસ જાણવા જેવું છે. એક અનાર્ય દેશના રાજકુમારને મારા પ્રતિમાના દર્શનથી જ જીવિતને અનુપમ લાભ મળ્યો હતું. તેથી સાંપ્રતકાળના દરેક શ્રીમતેએ તે ચૈત્ય ક્ષેત્રની ઉન્નતિને માટે સતત શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. જેથી પલ્લવિત થયેલા ચેત્યોથી આહંત ધર્મની જાહેરજલાલી વિશેષ વૃદ્ધિ પામશે. (અપૂર્ણ)
પવિત્ર જીવન અને તેની પ્રતિજ્ઞાઓ.
લેખક: શા. ફતેચંદ ઝવેરભાઇ. - અનેક જન્મને વિષે દુઃસાધ્ય એવા અમૂલ્ય માનવ દેહને પ્રાપ્ત કરી જે મનુષ્ય પ્રાણીઓ પાશવવૃત્તિ અથવા આસુરી ભાવનાને આ ધીન થઈ પિતાનું જીવન અપવિત્ર, અનીતિમાન અને અવિશુદ્ધ સ્થિતિમાં વ્યતીત કરે છે તેઓને દૈવી સંપત્તિની સુગંધને અનુભવ ક્યાંથી હોઈ શકે? કૅધ, અહંકાર, કપટવૃત્તિ, ઠગબુદ્ધિ, અને અસંતોષ તેમજ પચંદ્રિયજન્ય વિષયવાસનાવડે પરતંત્ર થયેલું જીવન શી રીતે પવિત્ર હોઈ શકે? પવિત્ર જીવન વ્યતીત કરવાના વિચારેનું વારંવાર પરિવર્તન થવું એજ જ્યાં મેટી મુશ્કેલીની સ્થિતિ હોય છે ત્યાં તે વિચારેના ફળ રૂપે પ્રાપ્ત થતે તેમને અમલ અને તે અમલને આખી જી. દગી સુધીમાં ઉચ્ચતર સ્થિતિમાં મૂક્તા જવું એ તે કરતાં પણ વિશેષ કઠિન છે, એમ માનવશાસ્ત્ર અને ઇતિહાસ પુરો આપી શકે છે. અનેક મનુષ્ય પિતાના વર્તમાન અધિકારની મર્યાદા નક્કી નહીં કરતાં મારા એકદમ ઉચ્ચતમ-શિખર ઉપર રહેલી સ્થિતિનું અવલોકન કરે છે-તેને ઈચ્છે છે, અને તે પ્રાપ્ત કરવા ફાંફા મારવા જતાં અનુક્રમે પ્રાપ્ત થતી પિતાની પ્રગતિને એકદમ ઉછાળા મારવા જતાં ગુમાવી બેસે છે. અને અધોગતિના માર્ગમાં આવી પડે છે; આવી પરિસ્થિતિ એમ સાબીત કરે છે કે આપણે આપણું દષ્ટિબિંદુએકદમ ઉંચામાંઉચું લઈ જવાકરતાં પિતાને અધિકાર, પિતાની વર્તમાન મર્યાદા, પિતાના આસપાસના સંગો અને પોતાની તુલના શક્તિ વિગેરે બરાબર તપાસી તેને અનુ

Page #22

२९६
આત્માનંદ પ્રકાશ. - - -
કૂળ કો માર્ગ ગ્રહણ કરવાથી કમશઃ પ્રગતિ થશે તેને બરાબર વિચાર કરી ઉન્નતિ માર્ગમાં આગળ વધાય તે જેવું સંગીન ફળ પ્રાપ્ત કરી શકાશે તેવું કૂદકો મારવાના માર્ગમાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકવાનું નથી. પ્રત્યેક મનુષ્ય એક વ્યાપારીના વાર્ષિક સરવૈયાની માફક પ્રત્યેક રાત્રિએ નિદ્રામાં શયન કરતાં પહેલાં મન વચન અને કાયાવડે થયેલા પવિત્ર અથવા અપવિત્ર કાર્યોને હિસાબ તપાસી જવાની અનિવાર્ય આવશ્યતા રહેલી છે, એ બહુજ ઓછા મનુષ્ય સમજતા હોય છે. કેમકે આપણને અન્ય મનુષ્યને માટે કઈ મનુષ્ય પૂછે કે તમે પેલા મનુવ્યોમાં લગભગ કેટલા દે જઈ શકે છે? તરત જ આપણને તે મનુષ્યમાં ઈષ, મદ, મત્સર, ક્રોધ, વિષયવાસના વિગેરે થડા પ્રમાણમાં કદાચ લાગતા હશે તે પણ મેટા પ્રમાણમાં આપણે બતાવ્યા સિવાય રહેશું નહીં, તે સાથે જ કેઈ આપણને પ્રશ્ન કરે કે તમે તમારા પિતાનામાં કેટલા દે જોઈ શકે શકે છે? ઉત્તરમાં આપણે કહીશું કે આવતી કાલે વિચારીને કહીશ. આમ ઉત્તર દેવાનું કારણ આપણે આપણુ દે જોવામાં, તેના ઉપાય શોધવામાં અને તેને પ્રતીકાર તૈયાર કરવામાં, કદાપિ સમીક્ષા કરી નથી; વર્તમાનમાં કરતા નથી. આમ હોવાથી ગુણદેષને જે હિસાબ વિચારણના અગ્ર ભાગે અને પછીથી જિલ્લા હવે જોઈએ તે હિસાબને તપાસવાનો સમય આવતાં આપણે તેને શોધવો પડે છે. ત્યાર પછી બીજે દિવસ વિચારતાં દેશની તપાસ શરૂ કરતાં આપણને આપણામાં લગાર ક્રોધ, સહેજ અસરળતા, અ૫ અસંતોષવૃત્તિ અને વિષયવાસનાની મંદ પ્રબળતા વિગેરે વિગેરે દે પર્વત તુલ્ય હોય તે પણ પરમાણુ તુલ્ય ભાસે છે.
વસ્તુ સ્થિતિ આવી હોવાથી સત્સંગ અથવા ગુરૂના ઉપદેશ વડે જે વખતે આપણે પ્રતિજ્ઞા લેવા તૈયાર થઈએ છીયે એટલે કે અમુક વખત સુધી અમુક મનુષ્યના સંબંધમાં ક્રોધ ઉત્પન્ન નહી થવા દે, અમુક વખત સુધી ખાવાની લાલસા ઓછી કરી તપશ્ચરણ કરવું, અમુક વખત સુધી બ્રહ્મચર્યની પાલન કરવી, અમુક મર્યાદા સુધી વચન ગુપ્તિ કરવી વિગેરે અંગીકાર કરવા તત્પર થઈએ છીએ ત્યારે સહેજ વખતને માટે પણ આપણને બહુ કઠિન ભાસે છે અને તે વખતે આ

Page #23

પવિત્ર જીવન અને તેની પ્રતિજ્ઞાઓ.
w
પણમાં આપણે અ૫ પ્રમાણમાં જોયેલા દે જબરદસ્તપણે ઘર કરી રહેલા હોય તેમ અનુભવ સિદ્ધ કરાવી આપે છે. અને એમ સમજાય છે ત્યારેજ અપવિત્ર જીવનથી થયેલી આપણું પરતંત્રતાનું વિશાળ પ્રમાણુ દષ્ટિમાર્ગમાં આવે છે, જેથી પૂર્વ પ્રાપ્ત અપવિત્ર સંસ્કારેને દૂર કરી અટકાવવા અને પવિત્ર જીવન વહન કરવા, દરેક મનુષ્ય સાત પ્રતિજ્ઞાઓ પોતાના અધિકાર પરત્વે અનુક્રમે ગ્રહણ કરવાની છે અને તેનું પાલન કરી ઉત્તરોત્તર પિતાના આત્માનો ઉન્નતિકમ વધારવાને છે અને છેવટે આત્માની અનંતશક્તિને સર્વ ગમ્ય હેવાથી જે ઉચ્ચતમ દષ્ટિબિંદુ રચેલું હોય છે તેને પ્રાપ્ત કરવાનું છે. તે પ્રતિજ્ઞાઓ આ પ્રકારે છે.
૧ માર્ગનુસારિપણું, ૨ શરીરશુદ્ધિ, ૩ વાસના શુદ્ધિ, ૪ નીતિમાપણું, ૫ જનસમાજસેવા, ૬ આત્મસાક્ષાત્કાર, ૭ અભેદભાવ.
સાથી પ્રથમ સ્થિતિમાં દરેક મનુષ્યમાં સામાન્ય ગુણે હેવા જોઈએ; એટલે કે તેણે સેમ્ય, લજ્જા, દયાલુતા, ભદ્રકપણું વિગેરે શાક્ત પાંત્રીશ ગુણેના અધિકારી થવું જોઈએ. આમાં ખાસ કરીને ગૃહસ્થાશ્રમની શરૂઆતને પ્રસંગ હોવાથી અર્થશુદ્ધિની અગત્યતા છે. દ્રવ્યશુદ્ધિને માટે એક સંક્ષિપ દષ્ટાંત અત્ર યુગ્ય થઈ પડશે.
શિખ પ્રજાના ગુરૂ નાનક જંગલમાં ફરતાં ફરતાં એક વખત એક નગરમાં આવી પહોંચ્યા. તેઓએ પોતાને ઉતારે એક સુતાર કે જે તદ્દન સામાન્ય સ્થિતિને માણસ હતો, તેને ઘરે રાખે. તે સુતારને ત્યાં સુકા રોટલાનું ભજન કરતાં એક બે દિવસ વિત્યા પછી તે નાનકગુરૂને તે નગરના પિસાપાત્ર મનુષ્યએ દરરોજ છુટું છવાયું જમવાને માટે આમંત્રણ કરવા માંડ્યું. એક વખત એક શ્રેષ્ઠિને ત્યાં જમવાને વારો આવ્યું, તે દિવસે સુંદર રસવતી તેમને પીરસવામાં આવી. ભેજના સંપૂર્ણ રીતે તૈયાર થઈ રહ્યા પછી તે શ્રેષ્ટિએ શરૂ કરવા વિનંતિ કરી; તેવામાં નાનક ગુરૂ બેલ્યા, “જે તેરી રસવતી તયાર હે ચુકી હૈ સે ખૂન ઔર પરૂકે ટીપાસે હી બની હૂઈ હે” ત્યારે શ્રેષ્ટિએ પૂછ્યું કે આશ્ચર્ય લાગે છે કે આપ આ શું કહે છે? હું તે કાંઈ

Page #24

આત્માનંદ પ્રકાશ.
- -
જોઈ શક્તા નથી. કોઇની રસેઈ દૂધથી બનેલી હશે અને તે કેની છે? હોય તે અત્યારે જ દર્શાવવા કૃપા કરશે. ગુરૂએ કહ્યું, “જે સુતાર કે ઘેર હમને વાસ કયા ગયા હે ઉસકી રેટી દૂધસેં બનતી હૈ, ઔર ઉસમેં સર્વત્ર દૂધ છે? શ્રેષ્ટિ સાહેબે કહ્યું, સાબીત કરી આપશે તેજ સંતેષ થશે. ગુરૂએ તરતજ તે સુતારને ઘરેથી સૂકો ટલે મંગાવ્યું, અને એક હાથમાં તે રસવતી અને બીજા હાથમાં જેટલો રાખીને મુષ્ટિ વડે દાબતાં પેલી રસવતીમાંથી લેહીનાં ટીપાં પડવા માંડ્યા અને રોટલામાંથી દૂધ નીકળવા માંડયું. તે શ્રેષ્ઠિ આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થયો અને પૂછયું; આનું કારણ શું હશે? નાનક ગુરૂએ કહ્યું. અનેક પ્રકારના વિશ્વાસઘાત, અપ્રમાણિકપણું અને અનેક મનુષ્યના ગળાં રહેંસીને ઉત્પન્ન કરેલા દ્રવ્યવડે નિષ્પન્ન થયેલાં આ અશમાં દૂધની આશા કયાંથી આવી શકે તેનો વિચાર કર?
આ દષ્ટાંત ઉપરથી શ્રીમદ્દ હરિભદ્રસૂરિએ પ્રબંધેલા “જારોનિતં વિમા જોતા હતા ત્તર ' સૂવને વારંવાર સ્મરણ કરી તદનુસાર વર્તન કરવાની પ્રથમ આવશ્યક્તા છે. વ્યાપાર, વકીલાત હુન્નર, ઉઘેગ અથવા નોકરી વિગેરે દરેક ધંધાને માટે ખાસ કરીને અર્થશુદ્ધિની આવશ્યક્તા છે, તેની અશુદ્ધિ હોવાથી પ્રથમ પાયે મૃળમાં સડેલે બને છે અને પછીનું ચણતર સ્થાયી રહેવું મુશ્કેલ છે. આથી માર્ગનુસારી થવાની પ્રથમ આવશ્યક્તા છે અને તેને માટે તેના ગુણ પ્રાપ્ત કરવા પ્રયત્ન સેવવાની અગત્ય છે.
મનુષ્ય પ્રાણીને માટે બીજી જરૂરીયાત શરીરશુદ્ધિની પ્રાપ્તિ પરત્વે છે. આ શુદ્ધિ માત્ર પાણી વડે કરવાની છે તેમ નથી, તે તે જલમત્સ્ય પોતાના શરીરની શુદ્ધિ જળ વડે અહોનિશ કર્યા કરે છે, પરંતુ પિતાના શરીરને કોઈ પણ અપવિત્ર માર્ગમાં જવા દેવું નહીં તે શુદ્ધિને માટે કહેવાનું છે. ખાસ કરીને જીવનની પવિત્રતા અથવા અપવિત્રતાનો આધાર શરીર, મન અને બુદ્ધિ ઉપર રહે છે. શરીર જે જે સ્થળે જાય છે અને પોતાની પવિત્રતા ગુમાવી બેસે છે, તે પ્રથમ તપાસવાનું છે. દષ્ટાંત તરીકે આપણને અમુક અભક્ષ્ય ખાવાની લાલસા

Page #25

પવિત્ર જીવન અને તેની પ્રતિજ્ઞાઓ. ૨૬૯ ઉત્પન્ન થઈ તે વખતે મને વિચાર કર્યો, બુદ્ધિએ નિર્ણય કર્યો પરંતુ આત્માને આધીન થઈ શરીર જે તે ખાવાને માટે પ્રયત્ન ન કરે તે મન અને બુદ્ધિને શાંત બેસી રહેવું પડે છે. પરંતુ શરીર જે તત્કાળ તેને અનુસરે તે શારીરિક અપવિત્રતા થઈ ચુકી. તેવીજ રીતે એક મનુષ્યને વ્યભિચાર કરવાની ઈચ્છા મન વડે થઈ, બુદ્ધિ વડે નિર્ણત થઈ પરંતુ તે વખતે શરીરથી જે તે મનુષ્ય પાછો હઠે–શરીરને તે મા
માં પ્રવર્તાવે નહિ તે અવશ્ય તે શારીર દષથી બચવાને--આમ હોવાથી પ્રથમ શરીરની પવિત્રતા પ્રાપ્ત કરવાની છે. આમ થાય ત્યારે જ મન શાંત થતાં તેવા સંસ્કારની અસર વારંવાર થાય છે અને પિતાનું વર્તન બંધાય છે. શરીર વડે પવિત્ર રહેવાનું સામર્થ્ય પ્રાપ્ત થશે ત્યારે મન અને બુદ્ધિને થાકીને પવિત્ર રહેવું પડશે અને ધીમે ધીમે ઉભયને સમજાશે કે જે વિચારે અમુક વખત પહેલાં આપણે કરેલા હતા તે દેષવાળા અને અપવિત્ર હતા. આમ હોવાથી શરીરને અયતનામાં પ્રવર્તાવવા માટે સેથી પ્રથમ સાચવવાનું છે. આ ટેવ બંધાયા પછી ત્રીજી પ્રતિજ્ઞા વાસના શુદ્ધિની પ્રાપ્ત કરવા તૈયારી કરવી પડે છે.
વાસના શુદ્ધિને માટે જૈનદર્શનમાં કહેલી અંતરાત્માણની સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવાની છે. દેહ એજ હું, મારું ઘર, મારાં સ્વજને, મારી મીલ
ક્ત વિગેરે જે મારાપણાની બુદ્ધિ આ મનુષ્ય પ્રાણીઓ કરી રહેલાં છે તે વાસ્તવિક રીતે પોતે અને પિતાનાં નહીં હોવાથી માનસિક અપવિત્રતાથી ભરેલા છે. હું, આ શરીર, મીલક્ત, સ્વજને અને સગાં વહાલાંએથી જુદે–અન્ય છું, મારે અને તેને કાંઈ લાગતું વળગતું નથી; ઉપચારવડે મારા પિતાનાં માની લીધેલા છે, પરંતુ વાસ્તવિક રીત મારે સ્વભાવ, મારી પરિસ્થિતિ અને મારે ધર્મ તેઓથી ભિન્ન હોવાથી મારે અને તેમનો સંબંધ ક્ષીર નીર જેવો છે. આમ વિચારવાથી અને પિતાને ભ્રાંતિમાંથી બહાર આવ્યું બરાબર ઓળખી લેવાથી બહિરાત્મ ભાવની મૂઢતા દૂર થઈ અંતરાત્માપણું પ્રગટે છે. અહીંથી સર્વ જેની સાથે બ્રાતૃભાવ શરૂ થાય છે. પોતાના જેવાજ અન્ય છ લાગે છે, પિતાને દુઃખ થાય તે પતિ કેટલી

Page #26

२७०
• આત્માનંદ પ્રકાશ
પીડા અનુભવતો હતો સમજતાં અન્ય પ્રાણીઓ પણ તેવી જ ભૂલ કરતા હશે તેમ સમજાય છે. આ વિવેક પ્રગટ થતાં આપણે આપણા સમાન બંધુ તરફ પ્રીતિભાવ, વડીલ તરફ પૂજ્યબુદ્ધિ અને લઘુ બંધુઓ તરફ અનુકંપા શીખીયે છીયે. જે પ્રસંગે આપણને કઈ વડીલ શીખામણ આપે તે વખતે ક્રોધ કરતા હતા, અભિમાનવૃત્તિ ધારણ કરી પોતાનામાં દેષ નથી, એવું ભાન લાવતા હતા તે દૂર થઈ પિતા પોતાની ફરજમાં પ્રવૃત્ત થવા માંડીએ છીએ. “કઈ પણ પ્રાણીને આત્મા અમર હોવાથી તેને હણવામાં પાપ નથી એવી માન્યતાવાળું અંતરાત્મપણું પ્રાપ્ત કરવાનું નથી પરંતુ તેને થતું દુઃખ અને તે વડેપ્રાપ્ત કરાતી આપણુ આત્માની મલિનતાનો વિચાર કરવાનો છે. તેમજ અન્ય પ્રાણુને પદ્દગલિક ભાવજન્ય દુઃખ હેવાથી તે દુઃખ પણ વાસ્તવિક નથી” એવી માન્યતાવાળું અંતરાત્મપણું પ્રાપ્ત કરવાનું નથી કિંતુ પિતાના વિચારેવડે ભ્રાતૃભાવ શરૂ કરવાનો છે. આ શરૂઆત પછી જે મનને આધીન આત્મા અત્યાર સુધી વર્તતે હતોલગભગ મને કહેલ દરેક હુકમ ઊઠાવતા હતા અને તેને અમલ કરવા શરીરને પ્રેરણુ કરતે હતા તે હવે મનને પોતાના સ્વાધીનમાં પિતાના દેર ઉપર ચલાવવા પ્રયત્નબળ મેળવે છે. અંતરાત્માન મનુષ્ય સર્વ પદાર્થોને, તેથી પ્રાપ્ત થતા સંયેગને, આકસ્મિક પ્રસંગને અને અનેક રંગીપણને સાક્ષી રૂપે જાણે છે અને જુએ છે. જગની આસપાસના બનાવોનો દૃષ્ટા હોવાથી તેમજ જે આત્મા તે દેખે છે તેને પણ પોતે ઓળખતે હેવાથી તે મનુષ્ય ક્રોધાદિ સ્વરૂપમાં પલટાઈ જતો નથી, અહંકાર વડે અક્કડ થતો નથી, માયાનું સેવન કરતાં ડરે છે અને અસંતેષવૃત્તિને દાબી દેવા માંડે છે. આ અસર ઈદ્રિયના વિષયે ઉપર થતાં માનસિક વાસનાઓ ઓછી થતી જાય છે અને વિકાર વિષ અંદરથી સૂકાતું જાય છે. આ વાસના શુદ્ધિને માટે દાન શીલ તપ અને ભાવનાની જરૂરીયાત પડે છે. દાન વડે લક્ષ્મીની અશુદ્ધિ દૂર થાય છે, શીલ અને તપવડે શરીર અને મનનું ઝેર ઉતરે છે અને ભાવ વડે આત્માની પદ્ગલિક ભાવના નષ્ટ થાય છે. આમ હોવાથી જિતેંદ્ર પૂજા અને ગુરૂ સેવા-પ્રાણુઓ ઉપર અનુકંપાવૃદ્ધિ વિગેરે ઉપચારને

Page #27

વર્તમાન સમાચાર.
૨૦૧
સતત અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે. જે તેમ કરવામાં આવે તેાજ વાસના શુદ્ધિ ટકી શકે છે અન્યથા ક્ષણુવારમાં પલટાઇ જાય છે. આ શુદ્ધિ વડે ભ્રાતૃભાવ અને પવિત્રતાનું માનસિક અળ પ્રાપ્ત થતાં બુદ્ધિની મિલનતા ઓછી થાય છે. આ ક્રેય ( Phisical & mental body ) થી પવિત્ર થયેલું જીવન પછીથી ચતુર્થ કાટીમાં આવવા માટે અધિકારી અને છે.
અપૂર્ણ.
****
વર્તમાન સમાચાર.
શેઠ અમરચંદ તલકચંદ જૈન ધાર્મિક ઇનામી પરિક્ષામાં મેસાણા શ્રીમદ્ યશોવિજયજી જૈન સંસ્કૃત પાઠશાળાના પાસ થએલા વિદ્યાર્થી
એના ઇનામના મેલાવડા.
મેસાણા તા. ૯-૫-૧૯૧૩.
સંવત્ ૧૯૬૯ના વૈશાખ શુદ્દે ૩ શુક્રવાર.
આજરેોજ સવારના નવ વાગતા મુનિ મહારાજ શ્રીમાન્ હુંસવિજયજીના પ્રમુખપણા નીચે ઉક્ત મેલાવડા ભરવાને અગાઉથી આમંત્રણ કરવામાં આવ્યું હતુ. અનેક સંભાવિત ગૃહસ્થા સારી સખ્યામાં હાજર થયા હતા. મેલાવડા વ્યાખ્યાન પછી તરતજ હાવાથી શ્રાવિકા સમુદાય તથા સાધ્વી શ્રી સુમતિશ્રીજીએ પણ સભામાં ભાગ લીધા હતા. શરૂઆતમાં સદર પાઠશાળાના વિદ્યાર્થીઓએ શાસન નાયક “ મહાવીર દેવ ” અને કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રીમદ્ “ હેમચંદ્રાચાર્ય ”ની સ્તુતિ ગર્ભિત મગળાચરણ મધુર ગિરામાં કર્યું હતું. ત્યાર બાદ માસ્તર ભગવાનદાસ મીઠાભાઇએ પરીક્ષાનું પિરણામ જણાવતાં જણાવ્યુ` કે શ્રી જૈન શ્વેતાંબર એજ્યુકેશન માર્ડ તરફથી લેવાયેલી શેઠ અમરચંદ તલકચંદની ધાર્મિક ઈનામી પરિક્ષામાં સદર પાઠશાળાના ૨૧ ઉમેદવારા બેઠા હતા. પાંચમા ધેારણમાં એક, ચાથા ધેારણમાં એક, ત્રીજામાં એક, બીજાના જ્ઞ વિભાગમાં પાંચ, ૬ વિભા

Page #28

૨૭૨
આત્માનંદ પ્રકાશ.
ગમાં બે અને પહેલામાં ૧૧ મળી કુલે ૨૧ ઉમેદવારે પૈકી અઢાર વિદ્યાર્થીઓને રૂ. ૧૫)નું ઈનામ મળ્યું છે. ત્રણ વિદ્યાર્થીએ પચ્ચાસથી ઓછા માર્ક મેળવવાથી તેને સટીફીકેટેજ મળ્યાં છે. પાંચ ધારણમાં કુલ્લે રૂ. ૪૫૮)નું ઇનામ વહેંચાવવાનું મુકરર થએલું તે પૈકી રૂા. ૧૫) જેવી મેટી રકમ ફક્ત આ એકજ સંસ્થાએ મેળવી છે. એ વિદ્યાર્થીઓના અભ્યાસમાં દઢ પ્રયત્નનું જ ફળ છે. પરીક્ષાના પ્રમાણપત્ર પૂજ્ય પ્રમુખ સાહેબના હસ્તથી અને ઈનામની રકમ અહીંના સુપ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ્થ પારેખ હરિચંદ સ્વચંદના હસ્તથી વહેંચાવવાની હું દરખાસ્ત કરું છું. તેને સર્વાનુમતે ટેકે મળવાથી ઈનામ અને સર્ટીફીકેટ કમસર અપાયાં હતાં. ત્યારબાદ પ્રમુખ સાહેબે વિદ્યાર્થીઓએ મેળવેલા પારિતોષિકથી તેમના અભ્યાસ તરફ સતેષ જણાવતાં જણાવ્યું કે વિદ્વાનપણું સર્વ કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. વિદ્યાવડે મનુષ્યના સુખ, દેવતાના સુખ અને પરંપરાએ મેક્ષ મેળવી શકાય છે, માટે વિદ્યાથીઓ વધુ ને વધુ અભ્યાસ કરી આ કરતાં પણ વધારે સારાં પરિતોષિક મેળવે એમ હું ચાહું છું. આ વિગેરે ઉત્તમ બેધક વચને કહ્યા બાદ મુનિશ્રી કુસુમવિજ્યજીએ પ્રમુખ સાહેબની આજ્ઞાનુસાર વિદ્યાની પુષ્ટિ નિમિત્તક અસરકારક વિવેચન કર્યું હતું. ત્યાર બાદ પારીખ માણેકલાલ ત્રિકમદાસે પ્રમુખ સાહેબને ઉપકાર માનવાની દરખાસ્ત મૂકી હતી, તેને સર્વાનુમતે અનુમોદન મળતાં સભા વિસર્જન કરવામાં આવી હતી.
ત્યરત્ .

Page #29

૩ સૂક્ત રત્નાવણી [ મૂળ ] , ખેડા નિવાસી એક જૈન મંડળ શ્રી વિજયસેનસૂરિ વિરચિતા ?
- તરફથી. ૪ આત્મોન્નતિ-પૂર્વાચાર્યોની કૃતિના શેઠ વહાલુભાઈ લવજી પાલનપુરતથા આધારે નવી પદ્ધતિએ તૈયાર કરેલ શેઠ દલીચંદ વીરચંદ સુરતવાળા ત
રફથી. પ કાય સ્થિતિ ) ૬ વિચાર પં- (મૂળ તથા ભાષાં• $ શેઠ આણ દજી પુરૂષોતમ - ચાશિકા C તર સાથે.' ) ભાવનગરવાળા તરંથી. વિચાર સિત્તરી છે.
મૂળ તેમજ ભાષાંતરનાં નવા છપાતા ગ્રંથો. ૮ બંધ ષ ત્રિશિકા,
| શેઠ બાલમુકુંદ નારણદાસ સુર
જ તવાળા તરફથી. ૯ પરમાણુખંડ બૂટ ટિશિકા ૧૦ પુદગળષટ્ટ ત્રિશિકો, કે વૃત્તિ સાથે શેઠ તલકચ દ પ્રેમચંદ ૧૬ નિમેષ ચિંશિકા
S સુરતવાળ તરફથી. ૧૨ ભાષ્ય ત્રય સાવચૂરિ
પટેલ ઉમેદભાઈ રણછોડભાઈ
| નારવાળા તરફથી. ૧૩ શ્રાદ્ધગુણ વિવરણ ભાષાંતર ( ..... ... .. વેરા હઠીસંગભાઇ ઝવેરચંદ
ભાવનગરવાળાની સહાયથી. છપાવવાને તૈયાર કરેલા મૂળ ગ્રંથા.
(થોડી મુદતમાં છપાશે. ) ૧૮ પંચ સૂગસટીક હરિભદ્રાચાર્ય કત ? વકીલ હીરાલાલ ગોકળદાસ
તરફથી. ૬૫ શ્રાવક ધર્મ વિધિ પ્રકરણસટીક ૧૮ પ્રજ્ઞાપના તૃતીય પાદ સંગ્રહણી, ૧૬ પંચ નિગ્રંથી સાવચૂરિ ૧૯ બંધદય સત્તા પ્રકરણ સાવચૂરિ, ૧૭ શ્રાવક વ્રત ભંગ સાવચૂરિ. ૨૦ વિચાર સિત્તરી સાવચૂરિ. ૨૧અષ્ટકજી, ઉપાધ્યાયજી મહારાજ શ્રી યશોવિજયજી કૃત મૂળ; અને
શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી મહારાજ કૃત જ્ઞાન મંજરી ટીકા સહત. / ઉપર પ્રમાણેના ગ્રંથ હાલમાં છપાય છે તેમજ બીજી ચ થે છપાવવા માટે તૈયાર થાય છે તે, તેમજ હવે પછી છપાવવામાં આવતા તેવા માત્ર મૂળ થે દ્રવ્ય સહાય આપનાર જન બંધુઓની સૂચના મુજબ ભેટ આપવામાં આવે છેવેચાણ લેનારને મુદલ કિંમતે અપાય છે. નફાના વ્યય જ્ઞાન ખાતામાં તેવા પુસ્તકો છપાવવામાંજ કરવામાં આવે છે. તે સિવાય બીજા મૂળ ગ્રંથા અમુક અમુક ગૃહસ્થની દ્રવ્ય સહાય વડે પણ કેટલાક છપાવવાના છે, જેની પ્રેસ કોપીઓ તૈયાર થાય છે. તેની જાહેર ખબર હવે પછી આપવામાં આવશે.
-૪૦ee;

Page #30
નીચે લખેલા પુસ્તકે આ માસમાં અમને ભેટ મત્સા છે તેઉપકાર સાથે સ્વીકારવામાં આવે છે. 1 ભાગ્યેય ( માસીક )-અધિપતિ જેઠાલાલ દેવશંકર દવે અમદા વાળા તરફથી. 1 વિવેચક(માસીક)–અધિપતિ હરીભાઇ દાદાભાઈલાછરસવાળા તરફથી. 1 સ્ત્રીબોધ (માસીક) તેના અધિપતિ માલેક જાહાંગીર કે અશર કાબરાજી મુંબઈવાળા તરફથી . 1 સનાતન ધમ મડળ-અધિપતિ પ. રૂપચ'દ્રશમાં કરાંચીવાળા તરફથી. 1 સતી નર્મદા ચરિત્ર-પ્રકાશક શ્રી જૈન મિત્રમંડળના તરફથી. પચાસજી શ્રી પ્રતાપવિજયજી મહારાજને સ્વર્ગવાસ, આ મહાત્મા ગયા પાશ માસમાં વદી 70 ના રોજ ઉંઝ! ગા મેં 57 વર્ષની વયે સ્વર્ગવાસ પામ્યા છે. દીક્ષા પર્યાય ::રે ચાલીશ વર્ષ ને! હતા. સ, ૧૯૪૮ની સાલમાં પંન્યાસ પદવી પ્રાપ્ત થઈ હતી. સ્વભાવે શાંત, ક્રિયાપ:ત્ર અને સાધુ સમાચારીમાં કુશળ હતા. ઘણે સ્થળે ઘણી વખત ઘણા સાધુ સ, કે વીઓને રોગ વહન કરાવ્યા છે. તેઓશ્રીના વિહાર પ્રાયે કાઠીયાવાડ ગુજરાત અને મારવાડમાં હતા. તારંગાજી મહાન તીર્થ ઉપર તેઓને અત્યંત ભક્તિ ભાવ હોવાને લઈને ઉક્ત તીર્થના જીર્ણોદ્ધાર વગેરે માટે સતત ઉપદેશ આપતા હતા. અત્યારે આ તીર્થની જે અપૂર્વ શે.ભા છે તે ઉકત મહ' માના ઉત્તમ પ્રયાસનું ફળ ઇં, આ મહામાની જોન કામમાં ખોટ પડી છે. તેઓના પવિત્ર આત્માને શાંતિ મા એટલી પ્રાર્થના સાથે વિરમીએ છીયે. " સુધારો ? ગયા ફાગણ માસના અંકમાં “આડમી શ્વેતામ્બર જૈન કે;સેના સંબંધમાં કેટલીક સુચનાઓના” એ લેખમાં પાને 194 મેં 88 દશ હજાર જેનેની વસ્તીમાં ફકત 184 મનુષ્ય અંગ્રેજી લખી વાંચી જાણે છે. તેને બદલે ફક્ત 18 અઢારજ મનુષ્ય અંગ્રેજી લખી વાંચી જાણે છે તેમ સમજવું. - 6, મુંબઇ ઇલાકામાં સ્ત્રીયોની સંખ્યા પુરૂષો કરતાં ૯૩પ૦ જેટલી ઓછી છે. તેને બદલે ૧૩પ૦ જેટલી ઓછી છે તેમ સમજવું..