Antraykarm Nivaran Ashtaprakari Pooja

Author(s): Jaybhikkhu
Publisher: Jivanmani Sadvachan Mala Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005923/1

Page #1

ક
હિટ
- કાકા કાકી આવી
હારી 2009 હજાર
છે. જો
| પંડિતશ્રી વીરવિકથજી મ. કૃત
-
2ના 2 પાઠારી -
- ૧Uઈજી .
સંપાદક જટાઓrin
•
=

Page #2

અંતરાય કર્મનિવારણ અષ્ટપ્રકારી પૂજા
SITTITION
જLTH
જી
છે
જે
સંપાદકઃ જયભિખ્ખ
: પ્રકાશક : શ્રી. જીવન મણિ સવા ચ ન માળા ટ્રસ્ટ
હઠીભાઈના દેરા સામે ઃ અમદાવાદ

Page #3

પહેલા આવૃત્ત : ૧૯૬૪ કિંમતઃ ૦-૭૫ ન.પૈ.
: પ્રકાશક: લાલભાઈ મણિલાલ શાહ શ્રી જીવન-ભાણ સવારમાળા સૂર હઠીભાઈના ઘર સામે : અમદાવાદ
ગોવિંદલાલ જગશભાઈ શાહ : શારદા મુળ દર
પાનકોર નાકા : અમદાવ

Page #4

88888888
88888888888
‘ ધરતા ગૃહિણીનું ’
એ સૂત્રને વ્રત અને વિચાર દ્વારા સાર્થક કરનાર
સ્વ. લીલાવતીબેન લાલભાઈ શાહને
અપણ
· સંપાદક
જન્મ : વિ. સ. ૧૯૭૧, જેઠ,
અમદાવાદ
લગ્ન : વિ. સં. ૧૯૮૫, અસાડ,
અમદાવાદ
મૃત્યુ : વિ. સ’. ૨૦૧૮, ફાગણ સુદ તેરશ, અમદાવાદ
BeEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE

Page #5


Page #6

મનમેળો નાટક દુનિયા દેખતે, નવિ હોય અભાવે; શ્રી “શુભવીરને પૂજતાં, ઘેર ઘેર વધાવો.
શ્રી જીવન-મણિ દવાચનમાળા ટ્રસ્ટ આજે પિતાના આઠમા વર્ષમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી રહ્યું છે, ને નાનીશી નીતિગંગાની સાહિત્ય-સરવાણું સર્જવાને હૈયે ઉછરંગ ધારી રહ્યું છે. આ ટ્રસ્ટનાં એક પ્રેરક અને મારાં સહધર્મચારિણી અ.સૌ. લીલાવતીના અવસાન કાળ, મૃતાત્માની કલ્યાણનિમિત્ત, આજથી બે વર્ષ પહેલાં, કેટલાએક ધર્મનિર્ણ લેવામાં આવ્યા હતા.
એ વખતે એકાએક અમારા દિલમાં તેઓને અતિપ્રિય એવું પૂજા-સાહિત્ય પ્રગટ કરવું – બને તેટલું સરળ, રંજક ને સુઘડ રીતે રજૂ કરવું તેવો નિર્ણય ઉદ્દભવેલે.
એ નિર્ણય અનુસાર સ્વર્ગસ્થની પહેલી મૃત્યુતિથિએ પં. શ્રી વીરવિજયજીત “બાર વ્રતની પૂજા અર્થ સાથે પ્રગટ કરી હતી. આ બીજ મૃત્યુતિથિએ એ જ કવિવરની રચેલી
અંતરાયકર્મનિવારણ પૂજા' પ્રગટ કરીએ છીએ. શકય તેટલું સંશોધન અને સુશોભન કર્યું છે એમ કરતાં અમારા મનને પ્રભુની આંગી રઆ જેવો આનંદ આવ્યો છે. પણ અપ

Page #7

= .
'=
કરનારા
નાના ગામના
મી, મારા
સમય ને અતિ પ્રવૃત્તિ—એ આ જમાનાનાં સર્વસામાન્ય લક્ષણ પ્રમાણે અમે ધારણા પ્રમાણે કંઈ કરી શક્યા નથી, તે માટે વાચની ક્ષમા ચાહીએ છીએ.
આ કાર્યમાં આ ટ્રસ્ટને મારા સાથીમિત્ર શ્રી. જ્યભિખ્ખએ દિલના ઉછરંગથી કામ કર્યું છે. ઉપરાંત આ ભક્તિ-પૂજાના પ્રશસ્ત કાર્યમાં અનેક હાથ રળિયામણા બન્યા છેગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલયના માલિક શ્રી. શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈની પિતાનું કામ અટકાવીને આ પુસ્તિકાનું મુદ્રણ કરી આપવાની તમન્ના, ભાઈશ્રી રતિલાલ દેસાઈ તથા પ. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહને શુદ્ધિકરણ વગેરેને સાથ તથા શ્રી વિજય જૈન ગ્રંથમાળાના સેક્રેટરી શ્રી અભયચંદભાઈ, જેઓએ માગ્યું સાહિત્ય પૂરું પાડયું છે, તે સહુને સહકાર અમને પ્રેરક બને છે.
ચિત્રકાર શ્રી રજનીભાઈ વ્યાસે પણ પ્રથમ જેમ પુસ્તકના શણગારમાં ઉત્સાહભર્યો સહકાર આપ્યો છે. ફીનીક્ષ પ્રિન્ટીંગ વકર્સે પણ અમારી ભીડ ભાંગી છે. દીપક પ્રિન્ટરી તો આત્મીય ભાવે કામ કરી આપે જ છે. શ્રી વીરવિજયજી મહારાજ કહે છે, તેવો મનમેળે ” આ કાર્યમાં અમે અનુભવ્યો છે.
આ પુસ્તકમાં અતિ ઝડપના કારણે અને અન્ય પ્રત્તિએમાં મગ્ન હોવાને લીધે અનેક ક્ષતિઓ રહી જવાને સંભવ છે. સંપૂર્ણ જ્ઞાની તો એક સર્વજ્ઞ છે, બાકી બધા ભૂલને પાત્ર છે. આ કૃતિના દેષો તરફ જે કઈ મહાનુભાવ આંગળી ચીંધ્યાનું પુણ્ય કરશે, તો અમે તેના આભારી થઈશું.

Page #8

#
# # # રા
આ બધી પ્રવૃતિઓમાં અંતરને એકતારે એક જ વાત ગુંજતો રહ્યો છે. ન હિ સ્થાન ટુ ટુર્તિ તાત જાતિ ભાવ જ ભવ વધારનાર ને ભવ ઘટાડનાર છે. શુભ ભાવથી કરેલું કાર્ય કથારેય દુર્ભાવ કે દુર્ગતિ માટે થતું નથી, બલ્ક કલ્યાણસાધક બને છે, એવી અમારા અંતરમાં શ્રદ્ધા છે. - આ પુસ્તિકા તૈયાર કરવામાં કેટલાક ગ્રંથને ઉપયોગ કર્યો છે, ખાસ કરીને ભાવનગરથી પ્રગટ થયેલ “સઠ પ્રકારી પૂજાને તથા અમારા સ્નેહી માસ્તર જશવંતલાલે પ્રગટ કરેલ “પૂજાસંગ્રહ” વગેરેનો અર્થ શુદ્ધિ ને પાઠશુદ્ધિમાં ખાસ લાભ લીધો છે, તે સહુના અમે ઋણી છીએ.
પ્રભુપૂજાઓનું યથાયોગ્ય પ્રકાશન કરીએ, ને એ દ્વારા જીવનને પૂજા જેવું નિર્મળ ને સંગીતમય બનાવીએ, એ જ અભ્યર્થના!
છેલ્લે પરમ પ્રભુ પાસે એક જ પ્રાર્થના છે, કે– દાચક નામ ધરાવે તો સુખ આપે રે, | ‘સુરત ની આગ રે શી બહુ માગાગી ? શ્રી “ગુભવીર” પ્રમુડ કાળે રે,
ટીચંતા દાને રે શાબાશી ધાગી.” આશા છે કે અમારા ટ્રસ્ટના અન્ય ગ્રંથની જેમ આ ગ્રંથામૃતનું પણ ચાતકનો ઉલ્લાસપૂર્વક પાન કરશે.
લાલભાઈ મ. શાહ
વ્યવસ્થાપક શ્રી જીવનમણિ સદ્વાચનમાળા ટસ્ટ
.
.
.
. .

Page #9

ગુરુ શ્રી ગુરુ દેવતા, ગુરુથી લડીએ નાણ; નાણ થકી જગ જાણીએ, મોહિનીનાં અહિડાણ. કષ્ટ કરવું તે સેહ્યલું, અજ્ઞાની પશુબેલ; જાણુંપણું જગ હ્યલું, જ્ઞાની મેહનવેલ.
મુરખ સંગ અતિ મિલે, તે વસીએ વનવાસ પંડિત સું વાસે વસી, છેદે મેહને પાસ.
A
–પં. શ્રી વીરવિજયજી

Page #10

-
ધન્ય વચન છે
આવી રૂડી ગતિ મેં પહેલાં ન જાણી; સંસારની માયામાં મેં તો વાવ્યું પાણી.”
. વીરવિજ્યજી એ કરિ ધન્ય છે, જે પ્રભુની ભક્તિથી સભર જનગમન-ઉદ્ધારક ગતિ રચે છે !
એ ગીતકાર ધન્ય છે, જે સુમિષ્ટ કંઠે આ પ્રેસરસને હાલે. પોતે પીએ છે, ને અન્ય સહુને પાય છે !
એ શ્રોતાઓને ધન્ય છે, જેમાં શ્રવણ, જિહવા ને મન આ ભક્તિરસના પાનથી રંગમછડ બન્યાં છે!
આ વિધાનોને ધન્ય છે, જેઓએ સે ટચના સુવર્ણ પાત્રનાં કિનારી, સિંહણના દૂધ જેવી આગમવાણુને લેકકલ્યાણ * કાજે સરલ ભાવ ને સુસંવાદી અર્થમાં અવતારી છે !
અને એ નમ્ર પૂજારીને ધન્ય છે, જે જે ભરાયેલી શાસ્ત્રપ્રતિમાને રોજ જ પખાળે છેને દૂધે અભિષેક કરે છે !
તે આ પુસ્તકમાં કોઈ પવિત્ર મંદિરમાં અનધિકારે પ્રવેશ કરી, દીપ પટાવવાનું, ધૂપ કરવાનું કે બુહારી દેવાનું કામ કર્યું છે અને એને મનને એટલે જ પરિતોષ છે.

Page #11

પ્રત્યેક પૂજાને અંતે આવતો કાવ્યને ગુજરાતી પલાનુવાદ મારા પંડિતમિત્ર ૫. અંબાલાલ છે. શાહે યથાશક્તિ યથામતિ પ્રેમથી કરી આપે છે. વાચક તેને આસ્વાદ લે !
જે આત્માને નિમિત્તે પ્રત્યેક વર્ષે આવું પવિત્ર કાર્ય થયા કરે છે, એ આત્માને વાસે ખરેખર કઈ પુણ્યભૂમિમાં હોવ ઘટે, જે આવાં પુણ્યકાર્યોની અમને પ્રેરણા કર રહે છે.
૫. વીરવિજ્યજી મહારાજે આઠ કર્મોની આઠ એવી એસક પૂજાઓ રચી છે. એમાંથી ફક્ત અંતરાયકર્મને લગતું પૂજાટક અહીં રજૂ કર્યું છે–પુણ્યકાર્યોમાં થતા અંતરાયને દૂર કરવા.
ચંદ્રનગર અમદાવાદ– ૭
જયભિખુ

Page #12

“શુભવીર’ [પડિત શ્રી. વીરવિજયજી મ.]
પ્રસિદ્ધ પૂજાગીતિકાર, પંડિતકવિ પન્યાસ શ્રી વીરવિજયજી મ., જેઓશ્રીએ શુભવીર'ના તખલ્લુસથી પિતાની મોટા ભાગની કૃતિઓ રચી છે, તેઓ ઓગણીસમી સદીના જાણુતા સ્તુતિસ્તોત્રકાર, આખ્યાનકાર, રાસ ને કીર્તનકાર હતા. જેનેના દયારામ તરીકે તેઓ વિખ્યાત હતા. તેઓએ પિતાની સંખ્યાબંધ કૃતિઓથી એ વખતના પદ્ય સાહિત્યને સભર કર્યું છે.
આ સ્વનામધન્ય કવિવરનો જન્મ ગુજરાતના પાટનગર અમદાવાદમાં, ઘીકાંટા આગળ, શાંતિદાસના પાડામાં, બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં થયું હતું. તેઓનું નામ કેશવરામ હતું. પિતાનું નામ જટેસર ને માતાનું નામ વિજયાદેવી હતું. કેશવરામને રળિયાત નામની પત્ની હતી.
કેશવરામ એકવાર બહારગામ ગયા. મનમોજી આત્માને પાછા વળતાં અતિ મોડું થયું. માતાએ ખિજાઈને ઠપકે આપે. જુવાન કેશવરામથી આ ઠપકો સહન ન થયું. એ રોચકા ગામે ગયા ને ત્યાં રહ્યા. ગરથ ગાંઠે નહતું, પણ વિદ્યા પાઠ હતી. વારસામાં ઊતરી આવેલી કંઠસ્થ વિદ્યા એમની આજીવિકા માટે પૂરતી હતી.
માતાના વાત્સલ્ય ફરી વિજય મેળવ્યું, પણ કેશવનું અંતર વૈરાગ્યવાસિત થયું હતું. એ વખતે અમદાવાદ સુપ્રસિદ્ધ

Page #13

જૈનપુરી લેખાતી, ને રાજનગર તરીકે વિખ્યાત હતી. અમદામૈં વાદમાં શેઠ હેમાભાઈની, શેઠ પ્રેમાભાઈની શેઠ હડીભાઈની જાહેાજલાલીને સમય ચાલતા હતા. મુંબઈમાં શેઠ મેાતીચંદ્ર અમીચંદ વગેરે અગ્રગણ્ય હતા.
વિદ્વાન જૈન સાધુઓ પણ ધર્મની ભરપૂર જાહેાજલાલી પ્રવર્તાવતા વિહરતા હતા. રાજ્કારે ને લેાકદ્દારે આ મુનિપુંગવાની અજબ પ્રતિષ્ઠા હતી. અઢારે આલમ એમના શિષ્યપદ્દમાં રાચતી.
એ કાળ ધર્મો-ઉછરંગના હતા, એવરંગ વધામણાંના હતા. નિત્ય જમણુ નિત્ય આચ્છવ, નિત્ય પ્રતિષ્ઠા તે નિત્ય સમૈાનાં લભ્ય પ્રયાણુ થતાં રહેતાં. એ યુગ સુખ-શાંતિને હતા. શત્રુંજય પર અસ ંખ્ય મંદિશ અદ્ભુત કલાકારીગરીથી નિર્માણ થઈ રહ્યાં હતાં. આખું પાલીતાણા રાજ્ય નગરશેઠ ઝુમાભાઈ ને ત્યાં ગિરા હતું.
સ્વાભાવિક છે કે કેશવરામના વૈરાગ્યવાસિત દિલને જૈન સાધુઓને પરિચય રુચ્યા હોય; એમના કડક સિદ્ધાંત અને અતિ કઠિન તપ-આચાર મનને ભાવ્યા હોય. એટલામાં માતાને સ્વર્ગવાસ થયા. કદાચ નિઃસંતાન પત્ની પ્રથમ ગુજરી ગઈ હશે. કેશવરામ બધું વેચીસાટી માતાનું કારજ કરી ‘ ભલુ થયું ભાંગી જંજાળ'ની જેમ નિવૃત્ત થયા.
પછી સિદ્ધગિરિના કાઈ સંધ સાથે કેશવરામે પાલીતાણા તરફ પ્રયાણ કર્યું, પણ માર્ગોમાં તેમને વ્યાધિએ ઘેરી લીધા. શ્રી. શુભવિજયજી નામના સુજ્ઞ મુનિરાજે તેમને પેાતાની પાસે રાખ્યા તે ઉપચારથી સ્વસ્થ કર્યાં. કેશવરામને ‘ સગપણ એક
1

Page #14

સાચું રે જિન અનગાર'નું થઈ રહ્યું.
કેશવરામ હવે સાધુઓના અંતેવાસી બની ગયા, અને સ્વાધ્યાય, તપને વિહારનું મુનિ જેવું જીવન ગાળવા લાગ્યા. પાલીતાણુથી ખંભાત તરફ ગુરુએ વિહાર કર્યો. શાસ્ત્રાભ્યાસ ને તપ આચરતા કેશવરામ મુનિની જેમ ગુરુ સાથે વિહરી રહ્યા. માર્ગમાં પાનસર ગામે પં. કેશવરામે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. (વિ. સં. ૧૮૪૮, કારતક) ખંભાતના શ્રીસંઘે દીક્ષા ઉત્સવ કર્યો.
૫. કેશવરામ મુનિ વીરવિજય બન્યા. તેઓ પિતાના ગુરુભાઈ ધીરવિજ્યજી ને ભાનવિજયજી સાથે સંયમ ને રવાધ્યાયમાં આગળ વધ્યા. અંદર સંસ્કારબીજ તે પડયાં જ હતાં, જરાક ઉષ્મા ભળતાં અંતરની ઉખર ભૂમિને ભેદીને એ હરિયાળીરૂપે બહાર આવ્યાં.
કવિત્વનું ઝરણું ફૂટયું; એ કવિત્વને સંયમ, તપ ને ભક્તિનું ગાન ભાવ્યું. સં. ૧૮૫૮માં કવિશ્રીએ સુરસુંદરીરાસ, નેમિનાથ વિવાહલે (વિવાહને ગર)ને સ્થૂલિભદ્રજીની શિયળવેલ રચી. પોતાના ગુરુ શુભવિજ્યજીનું ચરિત્ર “શુભવેલી' નામથી રમું.
આ પછી અમદાવાદથી તેઓ ગુરુ સાથે વડોદરા ગયા. ત્યાં વેગ વહેવરાવી ગુરુએ તેઓશ્રીને પંન્યાસપદથી વિભૂષિત ક્ય. (સં. ૧૮૬૦, ફાગણ સુદ ૧૨.) આ પછી તેઓશ્રીએ સુંદર કવિત્વ પમરાવતા લીંબડી, વઢવાણુ, ભરૂચ, સુરત ને મુંબઈ સુધી વિહાર કર્યો. કવિ મયૂર પિતાની કેકાથી સમાજને આહલાદિત કરી રહ્યો હતો.
એ વખતે યતિવર્ગનું પ્રાબલ્ય હતું. સુરતમાં એક યતિ
- ૧૧

Page #15

સાથે ઝઘડો થશે. ઝઘડે તિથિને હતો. એમાં કવિવરે એ સુંદર વાદવિવાદ કર્યો કે એથી ટોપીવાળો (અંગ્રેજ) રાજી થયે, ને સુરતમાં તેઓએ નિવાસ કર્યો.
આ પછી તેઓ રાજનગરમાં આવ્યા. આ વખતે શ્રી સંઘે ભઠ્ઠીની બારી પાસે પિષધશાળા નિર્માણ કરી. આ પિષધશાળામાં તેઓશ્રી રહ્યા. આજે પણ એ સ્થાન “વીરના ઉપાશ્રય' તરીકે જાણીતું છે.
સં. ૧૮૭૦માં એમણે શાસ્ત્ર પ્રમાણથી પ્રતિમાસિદ્ધિ કરીને પ્રતિમાના વિરોધીઓને રાજદરબારમાં ઝાંખા પાડયા. આ વિવાદસભામાં ભુજ, ખેડા, અમદાવાદના જાણીતા પંડિત ને નાગરિકે ઉપસ્થિત રહ્યા હતા.
રાજનગરના જાણીતા શેઠ હઠીસિંગ કેસરીસિંગે અમદાવાદમાં દિલ્હી દરવાજા બહાર ભવ્ય જિનાલય સ્થાપન કર્યું. પ્રતિષ્ઠા અગાઉ ભાવભર્યા શેઠશ્રી એકાએક ગુજરી ગયા. તેઓનાં બાહોશ ધર્મપત્ની હરકુંવર શેઠાણુએ દીનાનાથ જોશી પાસે મુહૂર્ત કાવ્યું, ને પં. શ્રી વીરવિજયજી મહારાજે અંજનશલાકા કરી. (સં. ૧૯૦૩, માહ વદિ ૧૧)
વિ. સં. ૧૮૮૭માં કવિશ્રીએ બાર વ્રતની પૂજા અમદાવાદમાં ભઠ્ઠીની બારીની પાસે આવેલી પિષધશાળામાં રહીને રચી, અને ભણાવી.
સં. ૧૯૦૮ના ભાદ્રપદ વદિ ૩ ના દિવસે વિદ્વાન કવિ મુનિરાજ અમદાવાદમાં કાળધર્મ પામ્યા.
પંન્યાસજી પ્રખર વિદ્વાન હતા, અને કવિ હતા. બાર

Page #16

મતની પૂજાની ઢાળામાં તેઓએ આખા ઉપાસકદશાંગ સૂત્રને ગૂંથી લીધું છે; સાથે પ્રાચીન પૂર્વ પુરુષાનાં ચરિત્રો પણ તેમાં ગૂંથ્યાં છે. ‘ ચાસઠ પ્રકારી પૂજામાં' આખા કવાદને સમાવી દીધા છે અને સરળ રીતે શ્રેતાઓને સમજાવી દીધે છે. તેઓએ રચેલી ઘેાડીએક કૃતિઓના નામેાલ્લેખ કરીને આપણે સતેષ લઈશું. આજના કાઈ અભ્યાસી ૫. વીરવિજયજીની પૂજા, રાસાઓ અને સ્તવન પર એક મહાનિબંધ લખી ડાકટરેટની પદવી લઈ શકે એટલી વિપુલ અને વિવિધ સામગ્રી એમની કૃતિઓમાં ભરી પડી છે.
દશા ભદ્રની સજ્ઝાય (ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના આધારે); કાણિકનું સામૈયુ (આચારાંગ સૂત્રના આધારે); ચાતુર્માસિક દેવવંદન વિધિ, અક્ષયનિધિતપસ્તવન ( કલ્પસૂત્રના આધારે); ચાસઠ પ્રકારી પૂજા–કમ પર (સ. ૧૮૭૪, અમદાવાદ); ૪૫ આગમની પૂજા (સં. ૧૮૮૧, અમ॰); નવ્વાણુપ્રકારી પૂજા (શત્રુજય માહાત્મ્ય, સ. ૧૮૮૪, પાલીતાણા); માર વ્રતની પૂજા (સ. ૧૮૮૭ દિવાળા, અમ॰, ઉપાસકદશાંગ સૂત્રના આધારે); ઋષભ ચૈત્યવંદન (ભાયખલા પ્રતિષ્ઠા સં. ૧૮૮૮); ૫ંચકક્લ્યાણક પૂજા (શ ંખેશ્વર, સ. ૧૮૮૯); મોતીશાનાં ઢાળિયાં; ધમ્મિલકુમાર રાસ; હિતશિખામણની સજ્ઝાય; મહાવીરના ૨૭ ભવતું સ્તવન; ચદ્રોખર રાસ; હઠીસિંહનાં ઢાળિયા (સ. ૧૯૦૨); સિદ્ધાચલ-ગિરનાર સંઘ વર્ગુન (સ", ૧૯૦૫); સંઘવણુ હરકુંવર સિદ્ધક્ષેત્ર સ્તવન સ. (૧૯૦૮); સ્તવન–સજ્ઝાયાદિ.
૧૩

Page #17

કવિશ્રી પિતાના જીવનના અંતિમ સમય સુધી ગતિ રચતા જ રહ્યા.
તેઓ પ્રત્યેક પૂજાને અંતે પિતાની પરંપરા આપે છે; ને એ પાટપરંપરા અકબર–પ્રતિબોધક શ્રી. હીરવિજયસૂરિજીથી શરૂ કરે છેઃ શ્રી. હીરવિજયસૂરિ, શ્રી. વિજયસેનસૂરિ, શ્રી. વિજયદેવસૂરિ, શ્રી. વિજયસિંહરિ, . સત્યવિજયજી, શ્રી. કપૂરવિજ્યજી, શ્રી. ખીમાવિજયજી, શ્રી. જસવિજયજી ને છેલ્લે પિતાના ગુરુ શુભ વિજયજી બતાવે છે; તેઓના શિષ્ય તે પિતે.

Page #18

ર્મપ્રકૃતિ
- કમ કર્યાથી કમ પેદા થાય છે. કમ કર્યાથી
કર્મ તૂટે છે. નિષ્કામ થવું એ નિષ્કર્મ થવાને
મહાન માર્ગ છે. નિષ્કર્મ સાથે મુક્તિને ગાઢ સંબંધ છે. જૈન ઘમ ઈશ્વરને જગતને કત માનતિ નથી; શ્વિરને માથે સુખદુખ દેવા, રાયક સર્જવાને ટોપલે ઓઢાડતો નથી. એ માને છે, કે નર નિજ કરણી કરે, નારાયણ હે જાય! હર એક ભાવભીના આત્માને એ મૂછિત પરમાત્મા માને છે.
વિશ્વના છેવોમાં દેખાતી અજબ વિવિધતા માત્ર કર્મને આભારી છે. કર્મની ધરી પર સંસારનું ચક્ર વેગીલું ઘૂમ્યા કરે છે, ને કરણ દ્વારા પ્રાપ્ત કરેલા કર્મના આધારે જીવમાત્રને સુખદુઃખ, શુભ-અશુભ, ઊંચતા-નીચતા, પ્રિયાપ્રિય પ્રાપ્ત થયાં કરે છે.
સંસારસંચાલક, દુનિયા ડેલાવનાર, ઉન્નતિ-અવનતિનું કરનાર, સુખદુઃખ આપનાર, એક જ પ્રકારને પુરુષાર્થ છતાં એકને વિજય અને બીજાને પરાજ્ય અપાવનાર અદ્દભુત તવ છે કર્મ,
કર્મ જૈન ધર્મનું પ્રાણભૂત તત્વ છે.
સુવર્ણખાણમાં અનાદિ કાળથી સુવર્ણ ધરબાયેલું પડયું છે. એની સાથે માટીનું મિશ્રણ થયેલું છે. કેટલીક વાર સુવર્ણમાં માટીને જ ભ્રમ થાય, એટલું ગાઢ મિશ્રણ છે. એ સુવર્ણમાં મળેલી મટાડીને ગાળવાની, તપાવવાની, અલગ કરવાની–શુદ્ધિકરણની-જેમ જેમ ક્રિયાઓ થતી જાય છે, એમ એમ એ સુવર્ણ પ્રગટ થતું જાય છે ને એ રીતે શુદ્ધિકરણ ચાલુ રહે તે એક દહાડે સે ટચના સોના રૂપે એ પ્રસિદ્ધ થાય છે, પછી એના ચલણમાં ક્યાંય રુકાવટ રહેતી નથી.

Page #19

જ્ઞાનાવરણીય ક
ચેતન-આત્મારૂપી સુવર્ણ સાથે અનાદિ કાળથી કÖરૂપ જડ મંટોડી જોડાયેલી છે. ઘણી વાર કર્યું-મટેાડી એટલી કારમી હાય છે કે આત્મા Û જ નહિ એવી ભ્રાંતિ થાય છે, પણ જેમ જેમ આત્મા તપ, ત્યાગ ને સમભાવ દ્વારા પરિશુદ્ધ થતા જાય છે, એમ એમ ક–મટાડી દૂર થતી જાય છે; ધીરે ધીરે અમૂત આત્મા મૂર્તી ક પુદ્ગલોથી સČથા મુક્ત થઈ જાય છે, પછી એની પરમ ગતિને—પરમ પદને કાઈ રાકી શકતું નથી. આત્મા જ્યેાતિય, સત્, ચિત્ ને આનંદથી ભરપૂર બને છે. એનું ૮૪ લાખ જીવાયેાનિનું ભ્રમણ ને સુખ-દુઃખની અનુભૂતિ સયા 2ળી જાય છે.
જૈન ધર્માંની ષ્ટિએ આ કર્મને આ વિભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યાં છેઃ
૧. જ્ઞાનાવરણીય, ૨. દર્શનાવરણીય, ૩. વેદનીય, ૪. મેાહનીય, ૫. આયુ, ૬. નામ, ૭. ગેાત્ર ને ૮. અંતરાય.
:
જ્ઞાનાવરણીય ઃ આ કમ આત્માને વસ્તુના સાચા જ્ઞાનથી વંચિત રાખે છે. એ માટે દૃષ્ટાંત છે, કે મૂર્તિ તે સ્વયં સમુજ્વલ છે, પણ તેની આડે પડદા પડેલા છે. એ પડદાને કારણે મૂર્તિના સત્ય સ્વરૂપથી માનવી વંચિત રહે છે. સંસારમાં એક મહાબુદ્ધિશાળી ને ખીજો મહામૂર્ખ જોવા મળે છે, એ આ કર્મનુ પરિણામ છે.
૧૬

Page #20

દાનાવરણીય કમ
દવૈકાલિક સૂત્રમાં પહેલું જ્ઞાન અને પછી યા એમ કહ્યું છે. જ્ઞાન વિના જીવ, ધાંચીના બળદની જેમ, કરે છે તે ધણુ, પણ રહે છે ડેરને ડેર.
દનાવરણીય ક : આ ક આત્માને વસ્તુના સામાન્ય ખાધ થવા દેતું નથી, મનને અસ્થિર દેાલાયમાન રાખે છે. રાજા રાજ સભામાં બેઠા છે; સહુનાં સુખદુખ કાપે છે; પણ પહેરેગીર યાચકને દરવાજા પર જ પ્રવેશનાં રાકે છે, રાજાનાં દન જ કરવા દેતા નથી. આવા પહેરેગીર જેવું આ અટકાયત કરનારું ક છે.
દ”નાવરણીયના નવ ભેદો બતાવ્યા છે, તેમાં પાંચ પ્રકારની નિદ્રા બતાવવામાં આવી છે. નિદ્રા મેહમહારાજાની દાસી લેખાઈ છે; એમાં ત્રણ મેટી નિદ્રાએ છે તે એ નાની છે. આ નિદ્રાથી જગતના સર્વાં જીવા મૂઝાયેલા છે. આ વિશે વિશેષ જાણવું રસિક થઈ પડે તેવું છે.
વેદનીય : આ કમ એ પ્રકારનાં છે: શાતા વેનીય ને અશાતા વેદનીય. તલવારની ધાર પર મધ લગાડેલું છે. માણસ જીભથી ચાટે છે. એને પ્રારભમાં મધને આસ્વાદ મળે છે, પણ પાછળ જીભ કપાવાનું જોખમ ખડું છે; અર્થાત્ સુખ અલ્પ ને દુઃખપ્રધાન ક એ વેદનીય છે. વેદનીયમાં દેવ-મનુષ્યને મુખ્યત્વે શાતા વેદનીય અનેતિય ચ–નરકને
૧૭

Page #21

R:
જ રીતે
fમો
વેદનીય કામ
અશાતા વેદનીય હોય છે. શાતા વેદનીયથી સુખ મળે, પણ ત્યારે પ્રભુને સંભાર્યા ન હોય, તે તે નિરર્થક છે; એનાથી અશાતા વેદનીય સારું, જે પ્રભુને યાદ કરાવે. સુખે સાંભરે સેની, દુઃખે સાંભરે રામ, એ લકિત જાણીતી છે.
મહનીય આ કર્મ આઠેય પ્રકારનાં કર્મોમાં મુખ્ય છે, આત્માને આગળ વધતો અટકાવનારું છે, ને ભલભલા મહાન આત્માઓ એનાથી મુક્ત થઈ શક્તા નથી. મોહભરી મદિરા પીને જગત ઉન્મત્ત બનેલું છે. દારૂડિયે દારૂ પીને તત્ત્વને તત્ત્વ ને સારાખેટાને સારું બેટું સમજી શકતો નથી; સમજ્યા છતાં આચરી શકતો નથી, એવું આ કર્મના કારણે બને છે. મોહનીય કર્મ બે પ્રકારનાં છેઃ દર્શનમોહનીય ને ચારિત્રમેહનીય. દર્શનમેહનીય દર્શન એટલે શ્રદ્ધાને અર્થત આત્મવિકાસના પ્રથમ પગથિયા રૂપ સમકિતને રોકે છે; અને ચારિત્રમોહનીય વિરતિ અર્થાત વ્રત-નિયમ–પચ્ચખાણ તરફ અભિરુચિ થવા દેતું નથી; તેથી આઠેય કર્મોમાં આ મહા બળવાન કર્મ છે. આ તૂટતાં સાતેય કર્મ જલદી જલદી તૂટી જાય છે.
‘ચાર ચતુર ચિત્ત રટા રે,
મોહ મહીપતિ ઘેર રે.'

Page #22

ન
=
=
એહનીય કામ મેહરૂ૫ રાજાને ત્યાં ચાર ચાર છેઃ કોધ, માન, માયા ને લેભ. ક્રોધ પૃથ્વીની પાટ જેવો છે, ઝટ ન પુરાય. માન હાડકા જેવું છે, ઝટ ન નમે; માયા મેંઢાના શિંગડા જેવી, વાંકીચૂંકી છે, ને લેભા કાદવના રંગ સમાન છે, જલદી પાસ ન છૂટે.
આયુષ્ય : આ કર્મના ચાર ભેદ છે. આ કર્મ હોય ત્યાં સુધી દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ ને નરકની ગતિમાં જીવ વારંવાર ભટક્યા કરે છે. આ કર્મ પગમાં પડેલી જંજીર જેવું છે. આયુષ્યની કેદમાં છવ કેદી હેય, દેહની દીવાલેથી ઘેરાયેલે હેય, ત્યાં સુધી મુક્તિ પામી શકતો નથી.
નામકર્મ : આ કર્મના શુભ અને અશુભ આદિ અનેક ભેદે છે. સારું શરીર-ખરાબ શરીર, સુસ્વર-સ્વર, સુનામ-કુનામ વગેરે આ કર્મથી પ્રાપ્ત થાય છે. ચિત્રકાર જેમ સારાં–ખેટા ચિત્ર બનાવે, એક ચિત્ર એવું બને કે લેકે એને જોઈ હાથ જોડે, બીજું ચિત્ર એવું બને કે જેના લીધે લેક એના પર થૂકે; બનાવવાનાં સાધન સરખાં છે ફક્ત ભાવના અલગ અલગ છે. એમ આ કર્મ સારા–ટા છાનું કે જીવસ્વભાવનું નિર્માણ કરે છે. . ગોત્રકર્મ કુંભાર જેમનાના મેટા ઘડા, ફંડા, કલાડા, કુલડીએ

Page #23

=
TANIN
= ;
==
આયુ કર્મ બનાવે છે, એમ આ કર્મ ઊંચ કે નીય, સંસ્કારી કે અસંસ્કારી કુલમાં જન્મ ધરવાના નિમિત્તરૂપ બને છે
અંતરાયકર્મ : માણસ મહેનત કરે, અને ફળ ન મળે; માણસ દાન આપવા ઇછે ને દાન આપી ન શકે; માણસ કેઈનું સારું કરવા ઈછે ને સારું કરી ન શકે, એ આ અંતરાયકર્મને પ્રભાવ છે–જેમ રાજા દાન દેવાને હુકમ કરે છે, પણ દીવાન દાન દેવા દેતું નથી, અંતરાય ખડો કરે છે યા બહાનાં કરીને ટાળે છે તેમ,
આ દરેક કર્મના ભેદો નીચે મુજબ છે:
જ્ઞાનાવરણયના પ, દર્શનાવરણીયના ૯, વેદનીયના ૨,મેહનીયના ૪, આયુષ્યના ૨૮, ગોત્રના ૪૨ ને અંતરાયના ૫ ભેદ છે.
પ્રસ્તુત પૂજા અંતરાયકર્મનિવારણની છે. એ કર્મના પાંચ ભેદ છેઃ દાનાંતરાય, લાભાંતરાય, ભેગાંતરાય, ઉપભેગાંતરાય ને વીર્યાન્તરાય.
એક મોટી નહેર બેદી, એમાં કઈ તળાવનું, કઈ નદીનું પાણી જળમાર્ગ દ્વારા આણવામાં આવે છે. આ માર્ગનાં પ્રવેશદ્વાર ખુલ્લાં હેય ત્યારે પાછું આવતું રહે; એ દ્વાર બંધ હોય ત્યારે પાણી આવતું અટકે.
અત અલ્પ સાથે કર્યો કે આ રીતે થાય છે. એમાં
૨૦

Page #24

/
જ
ire
નામ કમ
મુખ્યત્વે પાંચ કારણે માનવામાં આવ્યાં છેઃ મિથ્યાત્વ (આત્માના વિષયમાં અશ્રદ્ધા), અવિરતિ (હિંસાથી અટકવું નહિ ને ભેગમાં આસક્તિ, પ્રમાદ (આત્મભાવનું ભૂલી જવું, કર્તવ્ય-અક્તવ્ય ભૂલી જવાં, કશાય ( ક્રોધ, લેભ આદિ) ગ(મન, વચન ને કાયાની પ્રવૃત્તિ) આ કર્મોનાં આગમનને આસ્રવ અને બંધ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
મન, વચન, કાયાના યોગથી આત્માને કર્મ ચેટે છે; અને કથાની તરતમતા પ્રમાણે આત્મા સાથે એ સજજડ કે સાધારણ તેમ જ ટૂંકા કે લાંબા કાળ માટે ચોટી જાય છે. પ્રમાદનો સમાવેશ અવિરતિ અથવા કપાયમાં થઈ શકે છે. મિથ્યાત્વ ને અવિરતિને પણ કષાયમાં સમાવેશ થઈ જાય છે, એટલે કર્મબંધને હેતુ મુખ્યત્વે ક્યાય અને એગ લેખી શકાય.
મન-વચન-કાયાની અસત્રવૃત્તિને નિગ્રહ, પાંચ સમિતિ, ક્ષમામૃદુતા-જુતા–સંયમ વગેરે દસ પ્રકારનો ધર્મ, કર્ણો પર વિજય, ચારિત્ર એટલે વિરતિ અને તપસ્યા દ્વારા કર્મબંધ રોકાય છે. તેને સંવર કહે છે; અને કર્મને નાના રૂપમાં તપ આદિથી નાશ કરવામાં આવે તે નિર્જરા નામે ઓળખાય છે.
નિર્જરા સકામ અને અકામ બે પ્રકારની હોય છે. તપ દ્વારા કર્મ દૂર થાય છે તે સકામ નિર્જરા. કર્મના ઉપભોગ
૨૧

Page #25

E
A.
- i' ,
1
-
--
-
-
-
in
I/II/II/
S
ગોત્ર કમ દ્વારા કર્મ દૂર થાય તે અકામ નિર્જ.
આમ્રવૃક્ષ પર રહેલી કેરીનું દષ્ટાંત આ માટે આપવામાં આવે છે. જે ઝાડ પર કેરીને રહેવા દેવામાં આવે તે સમયે પાકી જાય છે; આ અકામ નિર્જરા. ને કેરી કાચી ઉતારી પાલમાં નાખે તો વહેલી પાકી જાય છે, આ સકામ નિર્જરા.
આસવ ને બંધ ભવભ્રમણનું કારણ છે. સંવર ને નિર્જરા મેક્ષનાં કારણ છે.
જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મેહનીય અને અંતરાય-એ ચાર કર્મ આત્માના મૂળ સ્વભાવને ક્ષતિ-ઘાત પહોંચાડે છે માટે તે ઘાતી કર્મ કહેવાય છે. બાકીનાં ચાર વેદનીય, નામ, ગોત્ર ને આયુષ્ય એ ચાર અઘાતી કહેવાય છે? એમ આઠ કર્મ પૂરાં થાય છે,
જેનેએ આત્મસાધના માટે નવતત્વ યા સાત તત્વ કહ્યાં છે. મુખ્ય બે તત્વ–જીવ અને અછવ.
જીવ તે ચેતન અને અજીવ તે જડ. કર્મને અજીવમાં સમાસ થાય છે.
અછવમાં આસવ ને બંધ તે જીવને કર્મ બાંધવાને અધ્યવસાય

Page #26

અંતરાય કમ
ને ક્રમ સાથેના સંબંધ. આ છે તāા ત્યાજ્ય છે.
પછીનાં એ તત્ત્વા સવર અને નિરા. કમેર્માંની રુકાવટ તે આત્માની ઉજ્જવલ દશા. આ બે ગ્રાહ્ય તત્ત્વ છે
મેાક્ષ એ અ ંતિમ ધ્યેય છે—આત્માની સંપૂર્ણ નિળ સ્થિતિ છે.
જૈન ધર્મના કર્માંવાદને ધણા જુદી રીતે સમજે છે; પણ ખરી રીતે જૈતાને કાઁવાદ એ નિરાશાવાદ નથી, એમાં રાજાનેા છેાકરા રાજા થાય— એવી ઇજારાશાહીને વિરાધ છે, ત્યાં કાઈની લાગવગ ચાલતી નથી. જેવું કરો તેવું પામે - તમારું સુખ તમારા હાથમાં, તમારું દુઃખ તમારા પ્રયત્નમાં—એવા ન્યાયી એ સિદ્ધાંત છે.
શી જરૂર છે, જે થવાનું હશે તે જૈન ધર્મે નિષેધ કર્યાં છે; આ શિષ્ય ગેાશાલક હતા; તેને સંધમાંથી
ભાગ્યવાદ–નિયતિવાદ—જેમાં માસ કપે છે કે પ્રયત્ન કરવાની થરશે—આ નિષ્ક્રિયતાપ્રેરક નિરાશાવાદને વાદને પ્રચારક ભ. મહાવીરને પ્રથમ બહિષ્કૃત કર્યાં હતા.
જૈનેને ક્રમ વાદ આશાવાદ છે. સંસારની અનેક અજાયબીને એ જવાબ છે. જીવનાં સારા–નરસાં કર્મ કદી વિળ થતાં નથી, એ વાતનુ એ પૂર્વજન્મ ને પુનર્જન્મની ફિલસૂફી દ્વારા સમન કરે છે.
૧૩

Page #27

આજ ભલે અંધકાર ઘેરાયેલે હેય, પ્રાણ યત્ન કરતા રહેશે, તે કાલે અવશ્ય પ્રકાશ પ્રાપ્ત થવાને છેઃ જૈનેના કર્મવાદને આ સંદેશ છે.
એ સંદેશ માનવીને સુખમાં છકી ન જવા અને વિપત્તિમાં મૂંઝાઈ ન જવા કહે છે. જેવી આજ છે, તેવી કાલ નથી ! મહાદુઃખને પણ છેડે છે; મહાસુખને પણ અંત છે ! સુખદુખ બંને એક અર્થમાં તજવાં જેવાં છે, મોક્ષના મહાસુખ માટે. અને એ માટે રાગ-દ્વેષ દૂર કરવાના યત્નની જરૂર છે. કર્મ કરતી વખતે સારાસારને વિચાર કરવો જરૂરી છે અને એનું પરિણામ ભોગવતાં મર્દનું દિલ રાખવું ઉચિત છે. કહ્યું છે –
બંધ સમય ચિત્ત ચેતીએ, યે ઉદયે સંતાપ;
સહુ શોક વધે સંતાપથી, શોક નરકની છાપ.” જીવ જ્યારે કર્મ બાંધવા લાગે છે, ત્યારે તેણે કાર્ય–અકાર્ય અને તેના સારા-ખોટા ફળને વિચાર કરવો જોઈએ. કર્મ કર્યા પછી, જ્યારે કર્મનો ઉદય થાય ત્યારે, હાયય કરવાથી શું વળે? શાક તે ખરેખર નરક ૨૫ છે.
૨૪

Page #28


Page #29


Page #30

ocelo
કવિવર પંડિત શ્રી વીરવિજયજીકૃત– અંતરાયકમસૂદનાર્થ
અષ્ટપ્રકારી પૂજા

Page #31

ALAX

Page #32

પ્રથમ જળપૂજા
દુહા
શ્રી શંખેશ્વર શિર ધરી, પ્રણમી શ્રી ગુરુ પાય;
વાંછિત પદ વરવા ભણી, ટાળીશું અંતરાય. ૧ [ શ્રી. શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પ્રભુને મસ્તક નમાવીને, શ્રીગુરુદેવના ચરણમાં પ્રણામ કરીને, વાંછિત સ્થાન એટલે મેક્ષપદ મેળવવા માટે આ પૂજા ભણાવી, આડે આવતાં અંતરાય કર્મને દૂર કરીશું.] | જિમ રાજા રિઝયો થક, દેતાં દાન અપાર;
ભંડારી ખિજો થકે, વારતે તેણી વાર. ૨ [ અંતરાય કર્મ કેવા પ્રકારનું છે, તે દાખલાથી સમજાવે છે. જેમ રાજા પ્રસન્ન થયો. એણે ઇનામ આપવા કહ્યું; પણ ખીજે બળે ભંડારી દાન આપવામાં વિલંબ લગાડે અથવા તે ટાળે તેવું અંતરાયકર્મનું સ્વરૂપ સમજવું].
તિમ એ કર્મ ઉદય થકી, સંસારી કહેવાય, ધર્મ-કર્મ સાધન ભણે, વિધન કરે અપાર. ૩

Page #33

[એ પ્રમાણે અંતરાયકર્મના ઉદયથી છવ સંસારમાં–ભવરણમાં ભટકે છે. આ કર્મ ધર્મધ્યાનનાં સાધને મેળવવામાં ઘણી હરકત ખડી કરે છે.]
અરિહાને અવલંબને, તરિયે ઈણ સંસાર;
અંતરાય ઉછેરવા, પૂજા અષ્ટ પ્રકાર. ૪ [ આ ભવરણને પાર પામવા અરિહંતને આધાર શોધવો જોઈએ; અંતરાય કર્મને નાશ કરવા આઠ પ્રકારે અરિહંત દેવની પૂજા કરવી જોઈએ.]
જળપૂજા કરી જિનરાજ, આગળ વાત વીતી કહે રે, કહેતાં નવિ આણે લાજ, કર જોડીને આગળ રહે રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ. ૧ [ શ્રી. જિનેશ્વર દેવને જળથી અભિષેક કરતાં, તેઓની સમક્ષ દિલ ખેલીને વીતેલી તમામ વાતે પ્રગટ કરે. આ પ્રકારની વાત કહેતાં મનમાં શરમ કે લજજાનો ભાવ ન આણો, અને હાથ જોડીને દીનભાવથી આગળ ઊભા રહે ને કહે. ].

Page #34

GCS
Wપાકને
જિનપૂજાને અંતરાય, આગમપી નિંદા ભજી રે; વિપરીત પ્રરૂપણ થાય, દીનતણી કરુણા તજી રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ ૨ [હે પ્રભુ! મેં કેવી રીતે અંતરાય ઊભા ક્ય, તે કહું છું કેઈજિનપૂજા કરતું હોય તેને રોકવું, આપનાં કલ્યાણકારી વચનથી ભરેલાં આગમશાસ્ત્રલેખાં, નિંદા કરવામાં આનંદ માણ્ય, શાસ્ત્રની આણથી વિરોધી વચન કાવ્યાં, ને ગરીબો ઉપર દયા ન કરી.]
તપસીન નમ્યા અણગાર, જીવતણી મેં હિંસા સજી રે; નવિ મળિયે આ સંસાર, તુમ સરિખ રે શ્રીનાથજી રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ૦ ૩ [મુનિ અને વળી તપસ્વી, એમને પણ ન નમે, અને અનેક પ્રકારે મેં જીવહિંસા કરી; કારણ કે સાચાને સાચું ને ખોટાને ખોટું બતાવનાર તારા જે ભગવાન મને સંસારમાં ન મળ્યો !]
રાંક ઉપર કીધે કપ, માઠાં કર્મ પ્રકાશિયાં રે, ધર્મમાગને લેપ, પરમારથ કેતાં હાંસિયાં રે,
જળપૂજા કરી જિનરાજ૦ ૪ [મેં ગરીબ પર ક્રોધ કર્યો ને કેાઈનાં ખોટાં કામ જાહેર કર્યા. ચાડીચગલી ખાધી, ધર્મના જે રસ્તા તે બધા મેં ખેરવી નાખ્યા, ને પોપકારની વાત કરનારની મેં હાંસી-મજાક ઉડાવી.]

Page #35

ભણતાને કર્યો અંતરાય, દાન ક્રિયતાં મેં વારિયા રે; ગીતારચને ઠેલાય, જૂઠ મેાલી ધન ચારિયાં રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ૦ ૫
[વિદ્યાના ઉપાસકેાને વિદ્યા ભણવામાં વિપદા નાખી; કાઈ દાન આપતુ હાય તે। આડા હાથ કરી તેને વાર્યાં; નાની જનેાની નિંદા કરી અને જૂઠું ખેાલીને ધન મેળવ્યું, જે ધનની ચેારી કર્યાં ખરાખર છે. ]
નર, પશુ, બાળક, ટ્વીન, ભૂખ્યાં રાખી આપે જન્મ્યા રે; ધ વેળાએ બળહીન, પરદારાણું રંગે રમ્યા રે. જળપૂજા કરી જિનરાજ૦ ૬
[નાકર, ઢારઢાંખર, બાળક અને દીન—ગરીબને જમાડીને જમવું એ ધ માર્ગો છે: તેના બદલે તેઓને ભૂખ્યાં–તરસ્યાં રાખી પેાતે જન્મ્યા. અને ધર્મોનાં કામ આવ્યાં, એમાં નબળા બની ગયા, અને પરદારા આદિ વિષયે રંગથી ભાગવવામાં ભારે જોર દાખવ્યું! સારાંશમાં ધર્માંમાં ઢીલા રહ્યો, કર્માંમાં શૂરવીર થયા. ]
ફૂડે કાગળિયે વ્યાપાર, થાપણ રાખીને મેળવી રે; વેચ્યાં પરદેશ માઝાર, બાળ કુમારિકા ભાળવી રે. જળપૂજા કરી જિનરાજ૦ ૭
૬

Page #36

-
-
:
• -
વ્યાપારમાં નામઠામાં મેટાં રાખ્યાં, બેટા દસ્તાવેજ ક્ય, બેટાં વખત કર્યા અને કઈ વિશ્વાસુ મિલકત સાચવવા મૂકી હોય, તે પચાવી પાડી. તેમ જ બાળક અને બાલિકાઓને ભેળવી બીજે લઈ જઈવેચાં-લેહીને વેપાર કર્યો.] પિંજરિયે પોપટ દીધ, કેતી વાત કહું ઘણી રે અંતરાય કરમ એમ કીધ, તે સવિ જાણે છે જગધણી રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ ૮ [ પાંજરામાં પિપટ આદિ પંખી પૂર્યા ? આવી ઘણી વાત છે, કેટકેટલી આપની આગળ કહું? એ રીતે અંતરાય કર્મ મેં બાંધ્યાં, તે બધું હું કહું છું, પણ આપ જગતના સ્વામી તો થોડું કહ્યું ઝાઝું જાણે છે.]
જળે પૂજતી દ્વિજ નારી, સેમસિરિ મુગતિ વરી રે; શુભવીર” જગત આધાર, આણું મેં પણ શિર ધરી રે.
જળપૂજા કરી જિનરાજ ૯ [હે પ્રભુ! જળથી આપની પૂજા કરનારી બ્રાહ્મણ સ્ત્રી સમશ્રી મુક્તિને પામી. બ્રહ્મપુર નામે નગર. સોમિલ નામે વિપ્ર. સમશ્રી નામે પુત્રવધૂ. સેમશ્રી એકવાર જળને કુંભ ભરીને આવતી હતી. ત્યાં તેણે સાંભળ્યું કે ભગવાનની જળથી પૂજા કરવાથી નિર્મળ જ્ઞાન મળે અને આત્મા અભયને પામે. સેમથી સંસ્કારી હતી. એણે જળ ભરેલે ઘડ અભિષેક માટે પ્રભુ પાસે મૂકી દીધું.
સાસુને આ વાતની જાણ થઈ. એ લાકડી લઈને ઘરના દ્વારમાં ખડી રહી ને બોલીઃ “ઘડા વગર ઘરમાં પેસવા નહિ દઉં, વહુ.”

Page #37

સામશ્રી પાછી વળી. કુંભારને ત્યાં ગઈ અને પેાતાના સુવ વલયના બદલામાં ધડા આપવા વિનંતી કરી. કુંભાર સંસ્કારી હતા. એણે પૂજાનું નિમિત્ત જાણી ડેા મત આપ્યા. ધડા લઈ સામશ્રી પાછી આવી.
આ પછી સામશ્રી જળપૂજા કરવાથી કુંલશ્રી નામે રાજકુમારી થઈ અને કુંભાર અનુમેાદના કરવાથી શ્રીધર નામે રાજા થયા. સાસુ દુતિ પામી. રાજકુમારી કુંભશ્રી પાંચમે ભવે મેક્ષપદને પામી.
આ દૃષ્ટાંત આપતા આ પૂજાના રચયિતા કવિ શ્રી વીરવિજયજી મહારાજ કહે છે કે હે જગતના આધાર ! આપની આણુાને મેં પણુ સ્વીકાર કર્યાં છે, કારણ કે · આણાએ ધમ્મા ! ']
काव्यम् ।
[સપનાતિવ્રુત્તમ્ ]
तीर्थोदकैर्मिश्रितचन्दनौघैः संसारतापाहतये सुशीतैः । जरा-जनीप्रान्तरजोऽभिशान्त्यै तत्कर्मदाहार्थमज यजेऽहम् ॥१॥
[ઽવિશ્ર્વિતવૃત્તદ્વચમ્ ]
सुरनदीजलपूर्णघटैर्घनै- घुसृणमिश्रितवारिभृतैः परैः । स्नपय तीर्थकृतं गुणवारिधिं विमलतां क्रियतां च निजात्म नः॥२॥ जनमनोमणिभाजनभारया शमरसैकसुधारसधारया । सकलबोधकलारमणीयकं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥३॥

Page #38

=
HITI
मन्त्र:-ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय विघ्नस्थानकोच्छेदनाय जलं यजामहे સ્વાહ | સંસારસંતાપ નિવારનારા, તીર્થોતણાં ચંદન શીત વારિ, વિદા હું જન્મ-જરા-મૃતિને, પંચામૃતથી અરિહંતઝારી. ૧
ગંગાજલ ચંદનભર્યા, કુંભ નિર્મળ ગાત્રનવડો અરિહંતનાં, કરવા મુક્તિપાત્ર. ૨ માનવ-મનમણિ ભાર જે, શમરસ અમૃત ધાર; કરવા બોધ નિજત્મને, પૂજે સિદ્ધ ભગવાન. ૩
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન; ઉચ્છેદે, તે વીરને, પૂજું જળે સહમાન.
ઇ

Page #39

..
Go ?
?
બા
*
બીજી ચંદનપૂજા
દેહા
શીતળ ગુણ જેમાં રહ્યો, શીતળ પ્રભુમુખ રંગ; આત્મ શીતળ કરવા ભણી, પૂજે અરિહા-અંગ. ૧ જે પ્રભુમુખને રંગ પ્રશમ રસભર્યો શીતળ છે, ને જેના દર્શન ૨૫ી ગુણ પણું શીતળ છે, એ અરિહંત ભગવાનનાં અંગેની આત્માને શીતળ કરવા માટે પૂજા કરે.]
અંગવિલેપન પૂજના, પૂજો ધરી ઘનસાર;
ઉત્તરપયડી પંચમાં, દાનવિઘન પરિહાર. ૨ [પૂરમિશ્રિત ચંદનથી પ્રભુનાં અંગ પર વિલેપન કરે અને એ રીતે અંતરાયકર્મની પાંચ ઉત્તર પ્રકૃતિમાંથી (૧. દાનાંતરાય, ૨. લાભાંતરાય, ૩. ભેગાંતરાય, ૪. ઉપભેગાંતરાય, ૫. વીર્યતરાય) પહેલી દાનાંતરાય પ્રકૃતિને નાશ કરે.]

Page #40

4
-
=
}
89.00
હાળ
કરપી ભૂડે સંસારમાં રે, જેમ કપીલા નાર; દાન ન દીધું મુનિરાજને રે, શ્રેણિકને દરબાર.
કરપી ભૂંડે સંસારમાં રે! 1 રાજા શ્રેણિકે એક વાર કપિલા નામની પિતાની દાસીને એક મુનિને દાન દેવા કહ્યું. રાજાને હુકમ હતું એટલે કપિલાને દાન દેવું પડયું, પણ એણે કહ્યું, “હું દાન આપતી નથી, રે મુનિ ! રાજાને ચાટવો તને દાન આપે છે !” અનાયાસે મળતું પુણ્ય તે લઈ શકી નહિ. દાનાંતરાય તે આનું નામ. ખરેખર ! કૃપણને મનખે ભારે ભૂડે છે.]
કરપી શાસ્ત્ર ન સાંભળે રે, તિણે નવિ પામે ધર્મ, ધર્મ વિના પશુ-પ્રાણિયા રે, છડે નહિ કુકર્મ.
કરપી ભૂંડે સંસારમાં રે! ૨ [ કંજૂસ કદાચ મન પીગળી જાય એ ડરથી ધર્મગ્રંથ સાંભળતું નથી, અને એટલે એને ધર્મની પરિણતિ પણ થતી નથી. ધર્મ વગરનો માણસ પશુ સમાન છે. ધર્મોણ હીનાઃ પશુભિઃ સમાના કંજૂસ સત્કર્મને સત્કર્મ સમજી સ્વીકારતા નથી, ને દુષ્કર્મને દુષ્કર્મ સમજવા છતાં તજી શકતા નથી.] .

Page #41

દાનતણ અંતરાયથી રે, દાનતણો પરિણામ; નવિ પામે ઉપદેશથી રે, લેક ન લે તસ નામ.
કરપી ભૂડો સંસારમાં રે! ૩ [ ઘણું પણ આત્માઓને સદ્દગુરુ સદુપદેશથી ભીંજવવા માગે છે પણ, પૂર્વભવમાં દાનાંતરાય કર્મ ઉપાર્જન કરવાથી આ વખતે દાનનો ભાવ જાગતે જ નથી! અને આ કારણે કંજૂસ કંજૂસ જ રહે છે ને એવાનું નામ પણ લેકે યાદ કરતા નથી, નામ લેવામાં અપશુકન માને છે !]
કૃપણુતા અતિ સાંભળી રે, નાવે ઘર અણગાર; વિશ્વાસી ઘર આવતા રે, કલ્પ મુનિ આચાર.
કરપી ભંડો સંસારમાં રે! ૪ [ અતિ કંજૂસ તરીકે જેની ખ્યાતિ હોય તે ગૃહસ્થના ઘેર મુનિજને પણ ભિક્ષા માટે જતા નથી. મુનિજનેને એ આચાર છે કે શ્રદ્ધાવાનના ઘેર ભિક્ષા માટે જવું.
કરપી લક્ષ્મીવંતને રે, મિત્ર સ્વજન રહે દૂર, અલ્પધની ગુણ દાનથી રે, વછે લેક પડુર.
કરપી ભંડે સંસારમાં રે! ૫ [કૃપણ એવા શ્રીમંતથી તેના મિત્ર તથા સગાંવહાલાં દૂર રહે છે.ને થોડા પૈસાવાળો હોવા છતાં દાનગુણીને લેક સંસર્ગ ઇચછે છે.]
૧૨

Page #42

કલ્પતરુ કનકાચળે રે, નવિ કરતા ઉપગાર; તેથી મધર રૂડે કરડે રે, પંથગ છાંય લગાર.
કરપી ભૂડો સંસારમાં રે. ૬ [સુવર્ણમેરુ પર્વત પર કલ્પતરુ ભલે હોય, પણ અહીંના લેકને જરા પણ ફાયદાકારક નથી. એ કલ્પતરુ કરતાં તો મારવાડના કેરડાનું ઝાડ સારું, જે પથિકને થોડીઘણું પણ છાયા આપે છે લેકના ઉપયોગમાં આવે છે. ]
ચંદનપૂજા ધન વાવરે રે, ક્ષય ઉપશમ અંતરાય; જિમ જયસૂર ને શુભમતિ રે, ક્ષાયિક ગુણ પ્રગટાય.
કરપી ભંડો સંસારમાં રે! ૭ [પ્રભુની ચંદનાદિથી પૂજા કરનારનાં અંતરાય કર્મ ક્ષપશમ પામે છે, ને જેમ જયસૂર રાજા ને શુભમતિ રાણુને ક્ષાયિક ગુણ પ્રગટયો, તેમ ક્ષાયિક ગુણું પ્રગટે છે.
એક રાજાની કુંવરી. ખૂબ સુંદર. પિતાએ ભારે ઠાઠમાઠથી એનાં લગ્ન કર્યા. એ પતિની પ્રાણવલ્લભા બની રહી. એવામાં એના દેહ રેગ આવ્યો, તેને શ્વાસ દુર્ગધમય બની ગયે. તેની દેહમાંથી પણ સડેલા શબ જેવી ગંધ આવવા લાગી. વૈદ-હકીમ નિષ્ફળ ગયા. રાજાએ કંટાળીને જંગલમાં એકદંડિયો મહેલ કરાવી રાણીને ત્યાં રાખી!
રાણી વિચાર કરવા લાગીઃ “મારે અન્યને શા માટે દોષ દેવે ? કારણ વગર કાર્ય ન બને. મેં જ કેઈ એવાં કર્મ કર્યા હશે !”

Page #43

છે. એ વખતે એક શુક્યુગલ ત્યાં આવ્યું. શુકે પોતાની દુકાને વાત કરીઃ “ઓહ! કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે. આ રાણું કોઈ ભવમાં શુભમતિ નામે રાણું હતી. જયસૂર નામે રાજવી તેને પતિ હતો. વનમાં ફરતા એક વાર એમના નાકને દુર્ગધ સ્પર્શી ગઈ. રાણી નાકે રૂમાલ દાબતી ઓલી, “ઓહ! આ દુર્ગધ દૂર કરે !”
રાજા કહે, “આ ગંધ મુનિની દેહમાંથી આવે છે. આ મુનિએ સંયમરૂપ જળમાં સ્નાન કરનાર છે, નિત્ય પવિત્ર જ છે.” છતાં રાણીના આગ્રહથી રાજાએ જળથી મુનિને પખાળ્યા ને અત્તર વગેરેથી વિલેપન કર્યું ! રાજા–રાણું ચાલ્યાં ગયાં, પણ સુગંધલભી ભમરાઓ આવ્યા ને એમણે સાધુના ડિલને ફેલી ખાધું.
શુભમતિ ચેડા વખતે પતિ સાથે ત્યાં આવી. એણે સાધુને શોધ્યા તે ન મળે ! એક ઠેકાણે દવથી દાઝેલું થડિયું ઊભું હતું. જોયું તો પેલા દયાના સાગર મુનિ ! કેવી દુર્દશા ! રાણી ખૂબ અફસેસ કરી રહી. વિવેક વગર સારું કરવા જતાં ખરાબ થયું ! ખરેખર, ધૂળથી ને કાદવથી લેકે મલિન નથી, પણ પાપરૂપ પંકથી જે મલિન છે, તે જ ખરા મલિન છે.
શુકા શુકને પૂછવા લાગીઃ “આ રાણુને દેહ નિર્મળ કેમ બને ?” શુક કહે, “પ્રભુચરણની પૂજાથી સર્વ ઈચ્છિત પ્રાપ્ત થાય છે. ગંધથી પ્રભુપૂજા કરે તો તેની દુર્ગધ જાય અને તે નીરોગી થાય.' રાણુએ તેમ કર્યું અને તે નીરેગી થઈ.]
શ્રાવક દાનગુણે કરી રે, તુંગિયાભંગ દુવાર, શ્રી “શુભવીરે વખાણિયા રે, પંચમ અંગ મેઝાર.
કરપી ભૂડે સંસારમાં રે! ૮
૧૪

Page #44

શ્રી મહાવીર પરમાત્માએ પાંચમા અંગ-ભગવતી સત્રમાં તુરિયા નગરીના શ્રાવકેનાં વખાણ કરતાં કહ્યું છે કે તે શ્રાવકનાં દ્વાર આયા કરીને આવનારાઓ માટે સદાકાળ અભંગ-ખુલ્લાં રહેતાં. ધન્ય છે એવા દાનેશ્વરીઓને!]
વાવ્યા जिनपतेर्वरगन्धसुपूजनं जनि-जरा-मरणोद्भवभीतिहृत् । सकलरोग-वियोग-विपद्धरं कुरु करेण सदा निजपावनम् ॥१॥ सहजकर्मकलङ्कविनाशनै-रमलभावसुवासनचन्दनैः। अनुपमानगुणावलिदायकं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः -ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय दानान्तरायनिवारणायं चन्दनं ચકામદે વાહ .
જન્મ મરણના ભય હરે, ચંદનપૂજા ભગવંત; રેગ વિરોગ દૂર કરે, પાવન આત્મ જીવંત. ૧ કર્મકાંક નિવારવા, ચંદન નિર્મળ ગંધ; અનુપમ ગુણદાયક સદા, પૂજે સિદ્ધ સુબુદ્ધ ૨
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન, ઉચ્છેદે તે વીરને, અર્ચો ચંદન સુજાન.

Page #45

: ek &
:
P
ત્રીજી પુષ્પપૂજા
દેહા હવે ત્રીજી સુમન તણી, સુમનસ કરણ સ્વભાવ;
ભાવસુગંધ કરણ ભણી, દ્રવ્યકુસુમ પ્રસ્તાવ. ૧ [હવે પ્રભુની ત્રીજી પૂજા ફૂલેથી કરે, જે પૂજા મનને હળવું ફૂલ બનાવનારી છે. આત્મામાં ભાવસુગંધ પેદા કરવા માટે દ્રવ્યસુગંધથી એટલે પુષ્પથી પ્રભુપૂજા કરવી ઘટે.]
માલતી ફૂલે પૂજતી, લાભવિઘન કરી હાણ,
વણિગસુતા લીલાવતી, પામી પદ નિરવાણ ૨ [પ્રભુની પૂજા માલતીનાં ફૂલે રચતી વણિકપુત્રી લીલાવતી લાભાંતરાય નાશ કરી, મુક્તિને પામી.
લીલાવતી નામે વણિકપુત્રી. ઉત્તરમથુરાની રહેનારી. વિનયરત્ન નામના વ્યવહારિયાને પરણી. વિનયરત્નને જિનમતી નામની એક પત્ની હતી. જિનમતી જિનેશ્વરદેવની પૂજા કરતી, બગીચાનાં સુંદર ફૂલેને હાર કરી પ્રભુકંઠે સ્થાપન કરતી. શેખીન લીલાવતીને આ ન રુચ્યું. અંબેડા માટે, હારગજરા માટે, સેજ માટે ફ્લો વાપરવા આગ્રહ કરવા

Page #46

લાગી. એક વાર જિનમતીએ પ્રભુપૂજા માટે બનાવેલે હાર લીલાવતીએ ફેંકી દેવરા; પણ એ હાર એને સર્પરૂપ દેખાયો! એણે આંબેડે વયો તો ત્યાં સર્પને ફૂફાડો સંભળાયો ! એહ! જિનમતી માટે જે હાર હતો, એ લીલાવતી માટે હળાહળ ઝેરવાળો સર્પ બને.
લીલાવતી છોભીલી પડી ગઈ. એ પોતાની ભૂલ સમજી અને શોક્યના ચરણમાં પડી. એકદા મુનિઓ આવ્યા. લીલાવતીએ પોતાની વાત વિગતથી કહી. મુનિઓ બોલ્યાઃ “પિતાને જે અતિ પ્રિય તે પ્રભુચરણે અર્પણ કરવું ઘટે. તું ભાવથી–તારું અંતઃકરણ ભક્તિની સુગંધવાળું કરીને– એક પુષ્પથી પણ પ્રભુપૂજા કરીશ તેય તારું કલ્યાણ થશે !”
લીલાવતી ત્રિકાળ પૂજા કરવા લાગી. એને ભાઈ ગુણધર પણ બેનના લીધે પૂજામાં ભક્તિવંત થયો. બંને મરીને સારા સ્થળે જન્મ્યાં.
લીલાવતી સુરપુરના રાજાની પુત્રી વિનયશ્રી તરીકે જન્મી. તેને ભાઈ પદ્મપુરના રાજાને ત્યાં જય નામે કુમાર થયે. કાળક્રમે બંને પરણ્યાં. એક મુનિના ઉપદેશથી તેઓને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. તેઓએ જાણ્યું કે પરભવમાં પોતે બાઈ–બહેન હતાં, ને આ ભવે પતિ-પત્ની થયાં. આથી વૈરાગ્ય થયે, ને દીક્ષા લઈ કલ્યાણને વર્યા.]
કાળી, મનમંદિર આવો રે, કહું એક વાતલડી, અજ્ઞાનીની સંગે રે, રમિયે રાતલડી.
મનમંદિર આવે રે. ૧

Page #47

[હે પ્રભુ ! મારા મનમંદિરમાં આવીને બિરાજે. મારે આપવીતી કહેવી છે. વિષય-કષાયની અનેક રાતે મેં અજ્ઞાનીની સોબતમાં–ગમેતેવા ભવ કરવામાં–ગુમાવી છે.] .
વ્યાપાર કરવા રે, દેશ-વિદેશ ચલે, પર સેવા હેવા રે, કડી ન એક મળે.
મનમંદિર આવે રે૨ [વ્યાપાર-વણજ માટે મેં દેશ-વિદેશ ખેડ્યા, પારકાની તાબેદારી વેઠી, પણ એક કાણી કેડીયે મળી નહિ !]
રાજગૃહી નગરે રે, ઠુમક એક ફરે ભિક્ષાચર વૃત્તિએ રે, દુઃખે પેટ ભરે.
મનમંદિર આવો રે, ૩ લાભાંતરાયે રે, લોક ન તાસ દીએ, શિલા પાડતો રે, પહેતે સાતમીએ.
મનમંદિર આ રે. ૪ [ રાજગૃહી નગરી હતી. એક ભિક્ષુક હતો. ઘેર ઘેર ફરતે હતા, છતાં ભિક્ષા મળતી નહોતી. પેટ ભરવાનું મહાદુઃખ હતું. આનું કારણ એણે પિતાનાં લાભાંતરાય કર્મને ન લેખ્યાં, બલકે નગરજનો પર રેષ કર્યો. નજીકમાં વૈભાર પર્વત હતો. એ પર્વત પર મેટી શિલાઓ હતી. નગરલેકને છૂંદી નાખવા ભિક્ષુક એ શિલાઓ નગર પર ગબડાવવા

Page #48

-
૨
-
લાગે. એક શિલા પાડતાં પોતે પડી ગયે, ને શિલા નીચે કચરાઈ મર્યો. “ખાડો ખેદે તે પડે તેવું થયું. મર્યા પછી સાતમી નરકે પહોંચ્યો. આ ભિક્ષુકે પિતાને ભિક્ષા ન મળવાનું સાચું કારણ ન જાણ્યું. એ સાચું કારણ તે એણે ઉપાર્જન કરેલાં લાભાંતરાય કર્મ !એણે પોતાનાં કર્મ પિછાણ્યાં હોત–પૂર્વે જેવું કર્યું હશે તેવું પામતો હઈશ, એમ વિચાર્યું હોત–તો મનને સંતોષ પ્રાપ્ત થાય અને એની કુગતિ થતી અટકત.]
ઢંઢણ અણગાર રે, ગોચરી નિત્ય ફરે; પશુઆં અંતરાયે રે, આહાર વિના વિચરે.
મનમંદિર આવો રે૫ [એક મહામુનિ હતા. મૂળ શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર હતા. નામ ઢંઢણકુમાર હતું. તેઓને પણ ભિક્ષા લેવા જતાં આહાર મળતો નહિ. પિતે દ્વારકાપતિ શ્રીકૃષ્ણના પુત્ર છે, જગદગુરુ નેમનાથ પ્રભુના શિષ્ય છે, અને દ્વારકા નગરી સેનાની છે, પણ આહાર મળતો નથી! છતાં મુનિ દુ:ખ પામતા નથી, માઠું લગાડતા નથી; વિચારે છે કે કારણ વિના કાર્ય પેદા થતું નથી!
તેઓએ પ્રભુ પાસેથી જાણ્યું કે પૂર્વભવમાં પોતે પારાશર નામના ગરાસદાર બ્રાહ્મણ હતા. પાંચસો સાંતીની ખેતી હતી. એક દહાડાની વાત છે. બપોર વીતી ચૂક્યા હતા. ખેડૂતો ને બળદ ભૂખ્યા થયા હતા. એ વખતે પોતે હુકમ કર્યોઃ “એક એક ચાસ ખેડ્યા બાદ પછી પશુઓને ખાવા આપે!” આ લાભાંતરાય કર્મ તે વખતે બાંધ્યું. પછી તે અનેક સારાં કર્મ કર્યા, રાજપુત્ર તરીકે જન્મ્યા, પણ પેલું કર્મ તે દવાનું બાકી જ હતું ! કર્મના કાન ક્ષમાના નામથી અપરિચિત હેય છે.

Page #49

ભૂખ્યા ભૂખ્યા છ માસ વીતી ગયા. આખરે શ્રીકૃષ્ણના મુખેથી ઢંઢણકુમારની પ્રશંસા સાંભળી, આકર્ષાઈને તેઓને કેાઈ ભાલુકે આહાર વહોરાવ્યો. અન્યના લબ્ધિ-પ્રતાપથી મળેલો આહાર તેઓએ તજી દીધે, ને શુકલ ધ્યાનમાં ચડી ગયા. તરત કેવળજ્ઞાન થયું ને કર્મક્ષય કરી નિર્વાણ પામ્યા.].
આદીશ્વર સાહિબ રે, સંયમ ભાવ ધરે; વરસીતપ પારણું રે, શ્રેયાંસરાય ઘરે.
મનમંદિર આવો રે ૬ [લાભાંતરાય કર્મના પ્રાબલ્ય માટે અન્યની તો શી વાત કરું, ખુદ પ્રથમ તીર્થકર ભગવાન ઋષભદેવને પણ એ કર્મ ભેગવવાં પડ્યાં હતાં. પૂર્વ ભવમાં પોતે પાંચસો ખેડૂતોના ઉપરી હતા. ખળાં ભરચક્ક હતાં, દાણા છૂટા પાડવા બળદ ઠંડાં ખૂંદતા હતા; પણ ખૂંદતાં ખૂંદતાં ઠંડાં ખાતા હતા. એ વખતે તેઓ ત્યાંથી નીકળ્યા. તેઓએ બળદને ખાતાં વારવા માટે તેઓના મોઢે કાથીની શીકલી બાંધવા કહ્યું. શીં કલી કોઈને બનાવતાં કે બાંધતાં ન આવડી, તેથી પોતે બનાવી ને બાંધી. આ વખતે બળદેએ ૩૬૦ નિસાસા નાખ્યા.
એ નિસાસા એમને નયા તીર્થંકરના ભવમાં. ફાગણ વદિ આઠમે દીક્ષા લઈને ચાલી નીકળ્યા, લેકોના દ્વારે ભિક્ષા માટે જઈને ઊભા રહે, પણ મુનિધર્મથી અજ્ઞાત:લેક ઘોડા, હાથી કે કન્યા ધરે, પણ નિરવદ્ય ખોરાક આપવાનો તો એમને વિચાર પણ ન આવે. પૃથ્વીનાથને તે વળી એવી તુચ્છ ભેટ ધરાય!

Page #50

આમ ભૂખ્યા ૩૬૦ દિવસ વીતી ગયા. વૈશાખ સુદ ત્રીજે હસ્તિનાપુરમાં આવ્યા. બાહુબલીના પુત્ર સામયશાનેા પુત્ર શ્રેયાંસ પ્રભુ ને ગયા. એ વખતે ખેતરમાંથી શેરડીના રસના ધડા આવ્યા હતા. શ્રેયાંસે પ્રભુને વહેરાવ્યા. પ્રભુએ વરસ દિવસે પારણું કર્યુ. ને બધું સમભાવથી સહન કર્યુ..]
મિથ્યાત્વે વાદ્યો રે, આરત ધ્યાન કરે; તુજ આગમ વાણી રે, સમકિતી ચિત્ત ધરે. મનમંદિર આવા ૨૦ ૭
[ અંતરાય દૂર ન થાય, એ પહેલાં કંઈ બનતું નથી. પણ આ સમયમાં મિથ્યાત્વી તે સમકિતી—અશ્રદ્ધાળુ ને શ્રદ્ધાળુ-માં ફેર એટલો દેખાય છે, કે પહેલા મિથ્યાપી મનમાં વિષય-કષાયાને જગાડે, બીજો સમકિતી આગમમાં કહ્યા મુજબ આ બધા કા ખેલ સમજે. એક અસતેાષીને ક્રોધી બને, ખીજો સમતાવત ને સહિષ્ણુ રહે. વેદવાનાં તા બંનેને છે, વેદવાની રીત એયની આગવી છે.
જિમ પુણીએ શ્રાવક રે, સàાષ ભાવ ધરે; નિત્ય જિનવર પૂજે રે, ફૂલના પગર ભરે. મનમંદિર આવે ૨૦ ૮
[ એક શ્રાવક હતા. પ્રભુ મહાવીરને પરમ ભકત હતા. પણ લાભાંતરાયના ઉદ્દય હતા. રાજ પુણીએ વાળે-વેચે. એમાંથી ૧૨ દોકડા મળે. પતિ-પત્ની અને બાદશાહીથી જીવે. વળી, રાજ અતિથિને જમાડવાનું વ્રત. એ માટે એક જણ ભૂખ્યું રહે ને અતિથિને જમાડે. આમ સાહમીવાત્સલ્યને રાજ લાભ લે.
૧

Page #51

St..
S'
-
6
ગરીબ-અત્યંત નિર્ધન હોવા છતાં દિલના દરિયાવ આ શ્રાવકદંપતી અણહકનું એક અડાયું છાણું પણ લે નહિ.
એક વાર ભગવાન મહાવીરે શ્રેણિક રાજાને કહ્યું, “તમે નરકગામી -નરકેસરી તે નરકેશ્વરી !”
રાજા કહે, “નરક કેમ ટળે?”
ભગવાન કહે, “પુણિયા શ્રાવકનું એક સામાયિક ખરીદી લે તો ટળે !”
“ઓહ, એમાં તે શી બિસાત !' રાજા પુણિયા શ્રાવક પાસે ગયે. એક સામાયિકની કિંમત પૂછી.
શ્રાવકે કહ્યું, “હે રાજન ! મને કિંમતની જાણ નથી. તમે પ્રભુને જ પૂછો.”
પ્રભુને કિંમત પૂછતાં તેઓએ કહ્યું: - “હે રાજન ! તું તારું સમગ્ર રાજ્ય અને તમામ ઋદ્ધિ આપી દે તે પણ કોઈ અશ્વ ખરીદનાર લગામની કીમત આપે ને અશ્વની કિંમત આપવી બાકી રહે, એમ થાય. પુણિયા શ્રાવકનું એક સામાયિક ખરીદવા જેટલી સમૃદ્ધિ તારી પાસે નથી !”
એ પુણિયે શ્રાવક સંતોષથી છ, ને દ્રવ્યસુગંધથી-ફૂલપૂજાથી--પ્રભુપૂજા નિત્ય રચીને એ આત્મામાં ભાવસુગંધ પામે.]

Page #52

સંસારે ભમંતાં રે, હું પણ આવી મળે તે અંતરાય નિવારક રે, શ્રી શુભવીર મળે.
મનમંદિર આવો રે. ૮ [ભવભવમાં ભટકતો હું આખરે તારી સેવામાં આવ્યો છું. ખરેખર મને અંતરાયકર્મહારક પ્રભુ મળે છે !]
થયું. सुमनसा गतिदानविधायिना सुमनसां निकरैः प्रभुपूजनम् । सुमनसा सुमनोगुणसङ्गिना जिनविधौ हि निधेहि मनोऽर्चने ॥१॥ समयसारसुपुष्पसुमालया सहजकर्म मनश्च विशोधिना। परमयोगवलेन वशीकृतं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः -ॐ ह्री श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय लाभान्तरायोच्छेदनाय पुष्पाणि નામ સ્વાહા . સુગતિદાતા પુષ્પના, કે કરે પૂજન મન ગુણસંગી સૌરભ, રહી જનમાનસદન. વિધિઘટિત માલા થકી, હળવાં કર્મ વિશેધી; ગબળે મન વશ કરી, પૂજો સિદ્ધ સુધિ.
પરમપુરુષ પરમેશ્વર, જન્મ મરણ અજ્ઞાન, ઉચ્છેદે તે વીરને, પુષ્પપૂજા બહુમાન.
૩
૨૩

Page #53

.
*
*
illHits:
III
in jus
ધ
:
ચેથી ધૂમપૂજા
દુહા
કર્મકઠિન કઠ દાહવા, ધ્યાન હુતાશન મેગ; ધૂપે જિન પૂછ દહે, અંતરાય જે ભેગ. ૧
[લાભાંતરાય પછી ભેગાંતરાયની વાત કવિશ્રી કળે છે. આ કઠિન કર્મ રૂપી કાષ્ઠપુજને ભસ્મ કરવા માટે ધ્યાનરૂપી અગ્નિ જરૂરી છે. એ માટે જિનેશ્વર પ્રભુની ધૂપપૂજા કરી ભેગાંતરાયને પ્રજાળી નાખે.]
એક વાર જે ભોગમાં, આવે વસ્તુ અનેક; અશન, પાન, વિલેપને, ભેગ કહે જિન છેક. ૨
[અંતિમ ભગવાન મહાવીરસ્વામી કહે છે કે જે વસ્તુ એક વાર ઉપ
ગમાં આવે-જેમ કે ભોજન, પાણી, ચંદનાદિના લેપ વગેરે અનેક વસ્તુઓ–તે બધી ભેગમાં લેખાય છે.]

Page #54

li'all
up
*
...
iti :
INESIA
હાથી બાજી બાજી બાજી ભૂ બાજી ! ભોગ વિઘન ઘન ગાજી, ભૂલ્યો બાજી ! આગમત ન તાજી, ભૂલ્યો બાજી ! કર્મકુટિલ વશ કાછ, ભૂ બાજી !
સાહિબ સુણ થઈ રાજ, ભૂર્ભે બાજી ! [ રે ! સંસારની બાજીમાં મેં બેટા પાસા ઢાળ્યા, હું હાર્યો, હું રમત ચૂક્યો !
ભોગાંતરાય કર્મનાં વાદળો ગરવ કરી રહ્યાં, ને એમાં મારી આગમત-જ્ઞાનધ્યાન-ઝંખવાઈ ગયાં! હું જગતનું ડહાપણ ઓળનારેકાજી જેવો–પણુ વાંકાં કર્મને કારણે ભૂલ્યો ને સંસારની બાજીમાં હું ચૂક્યો–હું હાર્યો.
હે મારા દેવ ! મારી વીતકકથા પ્રસન્ન મુખે સાંભળ !] કાળ અનાદિ ચેતન રઝળે, એક વાત ન સાજી; મયણભણી ન રહે છાની, મળિયા માત-પિતાજી.
બાળ૦ ૧ અંતરાય–થાનક સેવનથી, નિર્ધન ગતિ ઉપરાજી; ફૂપની છાયા કૂપ સમાવે, ઈચ્છા તેમ સવિ ભાંજી,
ભૂલ્ય બાળ૦ ૨

Page #55

.
૬
S
PP.
.
*
છે
[ઉજજૈની નગરી છે. પ્રજાપાલ રાજા છે. એ રાજાને બે દીકરીઓ છેઃ
એકનું નામ સુરસુંદરી. બીજીનું નામ મયણાસુંદરી. રાજાએ બંને કુંવરીઓને સારા શિક્ષકે પાસે ભણવી. એક વાર ભણતરની પરીક્ષા કરતાં રાજાએ પ્રશ્ન કર્યો: “રે બેટીઓ ! જગજિવાડણહાર કેણુ?”
સુરસુંદરી કહેઃ “એક રાજા ને બીજો મેઘ.”
સુંદરી કહે સાચું પિતા રે, એહમાં કિશ્યો સંદેહ;
જગ જિવાડણ દોય છે, એક મહીપતિ દુજે મેહ! પિતાને ગર્વ છે. મયણાસુંદરી પિતાને ગર્વ ગાળવા બેલીઃ
પિતાજી! મ કરે જૂઠ ગુમાન ! એ દ્ધિ અથિર નિદાન ! સુખ-દુ:ખ સહુએ અનુભવે રે, કેવલ કમ પસાય,
અધિકું ઓછું ન તેહમાં રે, કીધું કેણે ન જાય. રાજાને ખૂબ ગુસ્સો ચડ્યો. સુરસુંદરીને સારા ઠેકાણે પરણાવી અને મયણને એક કેઢિયા સાથે પરણાવી દીધી. જા રે છોકરી, તારાં કર્મને રે !
કર્મની ગતિ ગહન છે. મયણને ભગવાન સિદ્ધચક્રના પ્રતાપે કેઢિયો પતિ ની રેગી થયે, ને બુદ્ધિબળ ને બાહુબળથી રાજા શ્રીપાલ તરીકે પંકાયે. સુરસુંદરીના પતિનું રાજ ગયું. બન્ને દેશપરદેશ રખડવા લાગ્યાં, નટ–નટીને ધંધો કરીને પેટ ભરવા લાગ્યાં.
એક દહાડે મયણાસુંદરીના આંગણામાં બંને નાચવા આવ્યાં. નટે તે નાટારંભ કર્યો, પણ નરી ઊભી થાય નહિ, ચોધાર આંસુડે રૂ. બહેને બહેનને ઓળખી; બાથમાં ઘાલીને આશ્વાસન આપ્યું, કહ્યું : “સુખ કે દુઃખ કર્મનાં પરિણામ છે. ઉદયે દુઃખી ન થઈએ. અનાદિ કાળથી ચેતન રાય-રંક થતો રહ્યો છે, ને એ કઈ હંમેશ માટે રાય કે રંક રહેતો નથી. કર્મ પ્રમાણે ગાડાના પૈડાની જેમ ગતિ ફર્યા કરે છે.'

Page #56

”
સુરસુંદરી બોલી: “અંતરાય કર્મના કરવાથી અમારી નિર્ધન ગતિ થઈ કૂવાની છાયા કૂવામાં જ રહે, એમ અમારા સર્વ સારા મનોરથે વ્યર્થ થયા છે.”]
નૈગમ એક નારી ધૂતી પણ, ઘેબર ભૂખ ન ભાંગી; જમી જમાઈ પાછો વળિયે, જ્ઞાનદશા તવ જાગી.
બાજી ૩ એક વણિકે ઘેબર ખાવાની ઈચ્છાથી એક ગ્રાહક સ્ત્રીને છેતરી અને પૈસા કમાણે. એ પૈસાથી ઘેબર લાવે. પોતે જમવા બેસે તે પહેલાં જમાઈ આવ્યું. સાસુએ તમામ ઘેબર જમાઈના ભાણામાં પીરસી દીધાં. વાણિયાને તો જે રેજ મળતું હતું તે મળ્યું; ત્યારે તેને પિતાના કર્મનું ભાન થયું. રળિયા ગઢવી ક્યાં ગયા'તા ? તો કહે, “ઘેરના ઘેર, અને ભડકાભેર.' રે! કર્મ વિના કંઈ નવ મળે, કરે કોટિ ઉપાય !]
કહી કષ્ટ ધનપતિ થા, અંતરાય ફળ આવે, રેગી પરવશ અન્ન–અરુચિ, ઉત્તમ ધાન્ય ન ભાવે.
[કઈ વાર અતિ કષ્ટ સહન કરીને માનવી શ્રીમંત થઈ જાય, પણ ભેગાંતરાય કર્મને ઉદય થતાં, રોગી થઈને પરવશ થાય, કાં અને ખાવા પર અરુચિ થાય. ઉત્તમ રસવતી જ ન ભાવે. કેદરા-કળથી જ ખાવાં પડે. અહીં મમ્મણ શેઠનું દૃષ્ટાંત આપી શકાય. (આ દષ્ટાંત આગળ આવશે.) ન ખૂટે તેવું ખજાને ધન હોવા છતાં તેને તેલ ને ચેના સિવાય બીજું ધાન્ય પચતું જ નહિ.]
૨
.

Page #57

સાયિક ભાવે ભેગની લબ્ધ, પૂજા ધૂપ વિશાલા; વીર કહે ભવ સાતમે સિધ્યા, વિનયંધર ભૂપાલા.
ભૂલ્યો બાજી ૫ અતિ ઉત્તમ ધૂપપૂજા કરીને, ભેળસંપદા ક્ષાયિક ભાવે પ્રાપ્ત થાય તેમ ભાવના ભાવું છું. કવિશ્રી કહે છે કે, વિનયંધર નામનો રાજવી આવી પૂજા કરવાથી સાતમે ભલે સિદ્ધિ પામ્યા.
રાજાની રાણીને કુંવર આવ્યું. જેશીડા જોશ જોવા આવ્યા. જોશી કહે, “રાજાજી ! આ કુંવરથી તમને લેણું નથી.” રાજા ગુસ્સે થ. દશ દિવસના દીકરાને જંગલમાં લઈ જઈને મરવા મૂક્યો!
આકાશમાં ઊડે એક ભાખંડ પંખી! એણે બાળકને દીઠું અને ચાંચમાં લીધું. આકાશે ઊડયું, પણ નસીબજોગે બાળક ચાંચમાંથી છૂટી ગયું.
વનવગડો. એમાં અંધારે કૂવો-અનેક વટેમાર્ગે જતાં-આવતાં પડે છે. એક વટેમાર્ગ એમાં પડેલે. એની ઉપર જ ભાખંડ પંખીની ચાંચમાંથી છૂટેલ પેલે રાજકુમાર પડ્યો–બરાબર છાતી પર!
પણ બાળકને ચહેરે પ્રેમાળ. તેજ રાજવંશી. પેલા વટેમાર્ગને પ્રેમ થયો. પ્રાણીમાત્ર પૂર્વકર્મના યોગે પ્રીતિ-અપ્રીતિ પામે છે. જે પિતા હતો એણે અપ્રીતિ દાખવી, ને જે કંઈ સંબંધમાં નહોતે તેણે પિતાવત પ્યાર દાખવ્યું. પેલે કૂવામાં રહેલ પુરુષ પિતાની જેમ એની રક્ષા કરવા લાગ્યો, પણ બાળક ભૂખ્યો થયો, રોવા લાગ્યો. એની સાથે પેલે અસહાય વટેમાર્ગ પણ રોવા લાગ્યા.

Page #58

PA છ05
છે
સુબંધુ નામે સાર્થવાહ. પોઠ ભરીને ત્યાંથી જાય. રસ્તે પાણી માટે કૂવા પાસે ગયે. રુદન સાંભળ્યું ને બાળક તથા પેલા પુરુષને બહાર કાઢ્યા. બંનેને ખવરાવું-પીવરાવ્યું. પેલે મુસાફર અને સાર્થવાહને કહે, “આ બાળક તેજસ્વી છે. તમે તેને ઉછેરે, કેળવો. પ્રેમ એવો ન હોવો જોઈએ કે પિતાનાંને પાછાં પાડે!'
સાર્થવાહને સંતાન નહોતું. મુસાફરને ખૂબ ધન આપ્યું, અને બાળકને લીધે પોતાની પત્નીને સોંપ્યો. બાળકનો વિનય જોઈ જતે દહાડે એનું નામ વિનયંધર રાખ્યું.
વિનયંધરને સારી સોબત થઈ, મુનિજનોને પરિચય થયો. મુનિજને કહેઃ “પ્રભુચરણમાં–પ્રભુસેવામાં માણસનો ઉદ્ધાર છે.'
વિનયંધર પ્રભુસેવામાં લાગી ગયો. એક વાર લાખેણે ધૂપ આવ્યો. વેચે તે અતિ અમૂલખ ભાવ મળે. પણ વિનયંધર તો ધૂપ લઈ ધૂપદાણામાં ભરીને પ્રભુ પાસે ગયે, ને અભિગ્રહ કર્યો કે ધૂપ જલે ત્યાં સુધી પ્રભુ સન્મુખ કાયોત્સર્ગ ઊભા રહેવું. તાકડે સર્પ આવ્યો. ભરડો નાખ્યો, પણ વિનયંધર વ્રતમાંથી ન ચળે. એ સર્પ કઈ દેવતા હતો. એણે વિનયંધરને ગારુડી મંત્ર આપ્યું.
રત્નરથ નામે રાજા. ભાનુમતી નામે કન્યા. બાગમાં ફરતાં કન્યાને કાળાંતરે નાગ ડો. ભલભલા ગારુડીથી વિષ ન ઊતરે. એ વખતે વિનયંધર ત્યાંથી નીકળ્યા. એ કહે, “રાજકન્યાને હું જીવિત આપીશ.” રાજા કહે, તે હું તને અર્ધ રાજપાટ આપીશ.” વિનયંધરે મંત્ર ભણ્યો. કન્યા બેઠી થઈને બોલીઃ “જેણે મને પ્રાણ આપ્યા, એને આ પ્રાણ અર્પણ!”

Page #59

9
રાજા કહે, પહેલી કુળપરીક્ષા કરો.' તપાસ ચાલી. બધા મેળ મળી ગયા. વિનયધર પાતનપુરના રાજકુંવર નીકળ્યેા.
લગ્ન થયાં.
વિનય ધર હવે પિતા સામે ચડયો. ભયંકર યુદ્ધ થયું, પણ જાણકાર યક્ષેાએ સમાધાન કરાવી ઓળખાણુ કરાવી. રાજા કહે, રે! મે કેવું અકાર્ય કર્યુ...! પુત્ર પાટુ મારે તે! એના પગને પાયલ બાંધવાં ટે અને હું તેા એને ધાયલ કરવા નીકળ્યા. હવે હું દીક્ષા લઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કરીશ !’ ‘વિનય ધર કહે : · પિતાજી ! હું કુપુત્ર ઠર્યાં. નરકમાં મને ઠામ ન મળે. તમારા વૈરાગ્યનું નિમિત્ત હું અન્યા, મારા વૈરાગ્ય માટે તમે નિમિત્ત અન્યા. ધિક્ રાજલક્ષ્મી !' બંને જણાએ દીક્ષા લીધી.
વિનયધર કાળક્રમે ગુજરી ગયા. મરીને ધૂપસાર નામને વ્યવહારિયા થયા. શરીરમાંથી મૃગમદની-કસ્તૂરીની સુગધ છૂટે. રાજરાણીઓ અને નગરલે એની વાહવાહ કરે. નગરના રાજાએ ઈર્ષ્યાથી એના દેડ પર અશુચિનું લેપન કરાવ્યું.
જ્ઞાની મુનિજનાએ ધૂપસારની અશુચિની શુચિ કરી ને રાજા તથા ધૂપસારને પૂર્વભવના પિતા-પુત્ર બતાવ્યા. પિતા માફી માગવા લાગ્યા.
*
ધૂપસાર કહે, “ હે રાજેન્દ્ર ! આપના દેષ નથી. દોષ પૂર્વે કરેલાં શુભાશુભ કર્માંને છે. ’ મેાટા મનને ધૂપસાર સાતમે ભવે સિદ્ધિ વર્યાં.]
૩૦

Page #60

काव्यम् ।
अगुरुमुख्यमनोहरवस्तुना स्वनिरुपाधिगुणौघविधायिना। प्रभुशरीरसुगन्धसुहेतुना रचय धूपनपूजनमर्हतः॥१॥ निजगुणाक्षयरूपसुधूपनं स्वगुणघातमलप्रविकर्षणम् । विशदबोधमनन्तसुखात्मकं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः-ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय भोगान्तरायदहनाय धूपं यजामहे स्वाहा ॥
નિરૂપાધિક નિજ ગુણ કરે, અગર ધૂપસુગંધ, १५ सुवासी ॥२वा, थे। धू५ मति . १ નિજ ગુણઘાતક કર્મને, વારે અક્ષય શુચિ ધૂપ; અનંત સુખ વિબેધકર, પૂજું સિદ્ધ સુરૂપ.
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન; ઉદે તે વીરને, પૂજું સિદ્ધ ધૂપધાન.
૩૧.

Page #61

R
:
'F
1.
પાંચમી દીપક પૂજા
દેહા
ઉપભોગ-વિધન પતંગિયા, પડત જગત જવું જેત;
ત્રિશલાનંદન આગળ, દીપકને ઉદ્દદ્યોત. ૧ [હવે ઉપભેગાંતરાયની વાત આવે છે.
દીપ તિમાં પડીને જેમ પતંગિયું ભસ્મ થાય છે, એમ અમે લાભાંતરાયરૂપ પતંગિયાના નાશ માટે વીર પ્રભુ સામે દીપકને પ્રકાશ કરીએ છીએ.]
ભોગવી વસ્તુ ભેગવે, તે કહીએ ઉપભેગ;
ભૂષણ, ચીવર, વલ્લભા, ગેહાદિક સંગ. [જે વસ્તુઓ એક વાર ઉપયોગમાં લીધા પછી પણ વારંવાર લેવી પડે તે ઉપભેગ કહેવાય. આમાં અલંકાર, વસ્ત્ર, વલ્લભા અને ઘર તથા ઘરવખરીને સમાવેશ થાય છે. ]

Page #62

recie
વંદના,
ઉપભાગ
અંતરાય
પ
ઢાળ
વંદના, વદના રે, નિરાજ અતરાય હઠાવી,
ભેાગી પદ મહાનંદના રે; જિન૦
ઉદયે સસારી,
નિરધન ને પરછંદના રે. જિન૦ ૧
સદા મારી વંદના.
[ શ્રી. જિનેશ્વર દેવને મારી ત્રિવા–ત્રિવિધ વંદના હા! ઉપભાગાંતરાયને નાશ કરીને તેઓ મેક્ષપદના ભાગી બન્યા છે. અંતરાય-ઉપભેગાંતરાયના ઉદયથી સંસારી જીવેા દરિદ્રતાને પામે છે, ને ગુલામ બને છે.] દેશવિદેશે ધર ધર સેવા,
ભીમસેન નરિના રે. જિન૦
સુણિય વિપાક સુખી ગિરનારે,
હૈલક તેડુ મુણીંદના રે; જિન૦ ૨
[ ભીમસેન નામે નરેન્દ્ર અંતરાય કર્મના ઉદયથી દેશ-વિદેશ રઝળ્યેા. ઠામઠામ નાકરી કરી, તેાય સુખી ન થયા. ગિરનાર પર્વત પર એક સુનિ મળતાં તેને જ્ઞાન થયું કે સાધુજનની આશાતનાનું આ ફળ છે. ક્યા એવી છે કે ભીમસેન નામે રાજકુમાર હતા. તે શ્રાવસ્તી નગરીના રાજા વસેનના પુત્ર હતા. તેને જિનવલ્લભ નામે નાના ભાઈ
૩૩

Page #63

હતો. જુવાની આવી ને ભીમસેન જુવાનીની કળાઓમાં નહિ, પણ સર્વ અવકળાઓમાં પ્રવીણ કે. પ્રજા રાજા પાસે રાવે ગઈ. રાજાએ કુંવરને ઘણો સમજાવ્યો, પણ ભીમસેન સમજે નહિ. આખરે તેને જેલમાં પૂર્યો.
ભીમસેને જેલમાં રહી કાવતરાં કર્યા; કારાગારમાંથી છૂટ્યો ને સહુ પ્રથમ પોતાનાં માતાપિતાને હણ્યાં. સિંહાસન પર ચડી બેઠો; દુષ્કૃત્યેનો દાસ બની રહ્યો. આખરે તેનાથી કંટાળી સામંતોએ બળવો કરી, ભીમસેનને સિંહાસન પરથી ઉતારી તેના ભાઈ જિનવલ્લભને ગાદીએ બેસાડ્યો.
ભીમસેન ઠેરઠેર ભટકવા લાગે, એક માળીને ત્યાં નોકરીએ રહ્યો. ફૂલેની ચોરી કરતાં પકડાય ને ત્યાંથી કાઢો. એક વેપારીના વહાણે ચડ્યો. વહાણ ખરાબે ભરાયું. - સાહસિક ભીમસેને પર્વત પર ચડી પંખીઓને ઉડાડી પવન ચાલુ કર્યો, તો વહાણ ચાલ્યાં ગયાં ને પોતે એકલે રહ્યો. ત્યાંથી સમુદ્રમાં પડ્યો. એક મગરની પીઠ પર રહીને સાગર તર્યો. ત્યાં એક ત્રિદંડી સાધુ મળે. એણે રત્નની ખાણ બતાવી. ભીમસેન ખાણમાં ઊતરી રત્ન લઈ આવ્યો. બીજી વાર ઊતર્યો, એટલે ત્રિદંડી સાધુ દેરડું કાપી, રત્ન લઈ નાસી ગયે.
ભીમસેન મહામહેનતે ખાણમાંથી બહાર નીકળે. એક નગરમાં ગયે. ત્યાં એક વેપારીની વખાર પર ચોકી કરવા રહ્યો. ચેરીમાં પકડાયે. ચેરને શૂળીની સજા થતી. ત્યાંથી માંડ માંડ છૂટો. પાસેનું બધું લૂંટાઈ ગયું. હવે તેણે નિશ્ચય કર્યો કે ગિરનાર પર જઈ ભરવજપ (ટેકરા પરથી પડીને મરી જવું) ખા. આ વખતે ગિરનાર પર એક મુનિ મળ્યા. તેઓએ કહ્યું : “સંસારનાં દુઃખકલેશ ઉપભોગાં
૪

Page #64

E
તરાયનું ફળ છે. એનાથી મૂંઝાવું નહિ. આત્મહત્યા કરી દેહથી છૂટીશ પણ કર્મથી નહિ છૂટી શકે. કર્મથી છુટાય તેમ કર ! આ ભૂખ-તાપતૃષા તારાં કરેલાં કર્મનાં ફળ છે. પરભવમાં તું રાજા હતા–શિકારે ચડેલો. એક હરણ તારા હાથમાંથી છટકી ગયું. તે ધ્યાનમગ્ન મુનિને દિશા પૂછી. એ શું દિશા બતાવે ? તે ગુસ્સે થઈ મુશ્કેટોટ બાંધ્યા. અઢાર ઘડી એ બંધન રહ્યાં. તને અઢાર વર્ષને અંતરાય લાગ્યો.”
ભીમસેને પૂછ્યું: “એ સમય ક્યારે પૂરે થશે ?”
મુનિ કહે, “નજીકમાં જ છે. જા, ભગવાન નેમનાથની અમર સુધા જેવી વાણુને આસ્વાદ કર !” ભીમસેન ભગવાનની પરિષદામાં ગયે, તેમનો અનુરાગી થયે, ને તપ-સ્વાધ્યાય દ્વારા કર્મ ખપાવવા લાગ્યો.
એક દહાડે તેને ભાઈ રાજા જિનવલ્લભ સંધ સાથે રેવતાચલની યાત્રા કરવા અને બાવીસમા તીર્થકરને વાંદવા આવ્યો. એણે પિતાના વડીલ બંધુને જોયા. બંને બાથ ભીડીને મળ્યા. નાના ભાઈએ મોટા ભાઈને ગાદી સંભાળી લેવા કહ્યું.
ભીમસેન નાના ભાઈના આગ્રહથી રાજધાનીમાં ગયે, રાજા થયો. ઘણાં વર્ષ રૂડી રીતે સ્વક્તવ્ય આચરી, ન્યાયથી પ્રજાનું પાલન કર્યું ને આખરે રૈવતાચલ પર આવી સાધુ થયે, ને આત્મકલ્યાણ સાધ્યું.] બાવીસ વરસ વિયોગે રહેતી,
પવનપ્રિયા સતી અંજના રે; જિન નળ-દમયંતી, સતી સીતાજી,
- ખમાસી આક્રંદના રે. જિન. ૩
૩૫

Page #65

મિહાસતી અંજના–પહેલાં પતિ સાથે વિક્ષેપ,પછી એકાએક પતિનું મિલન, ગર્ભધારણ અને પતિનું પરદેશગમન, સાસુ-સસરાની વહુ પર આશંકાને ઘરનિકાલ–આ રીતે સતી અંજનાને પતિને બાવીસ વર્ષને વિગ રહ્યો ! - રાણું દમયંતીને પણ નલરાજાએ જુગામાં રાજપાટ હાર્યા પછી જંગલમાં એકલી છોડી દીધી અને વન વિયેગ રહ્યો.
સતી સીતાને પણ રાવણ હરી ગયે; ને છ માસ સુધી પતિના વિરહમાં ઝૂરવું પડયું.] મુનિવરને મોદક પડિલાભી,
પછી કરી ઘણી નિંદના રે; જિન શ્રેણિક દેખે પાઉસે નિશિએ,
મમ્મણ શેઠ વિડંબના રે. જિન. ૪ રિાજગૃહી નામની નગરી હતી. શ્રેણિક નામે રાજા હતા. ચેલણ નામે રાણી હતી.
વર્ષાની ઋતુ હતી. ઝરમર ઝરમર વરસાદ વરસતે હતે. ગર્જના કાન ફાડી નાખતી હતી. વીજળી આંખ આંધળી કરતી હતી. નીચે નદી હતી. નદીમાં પૂર આવ્યું હતું. રાજા–રાણું ગેખે બેઠાં હતાં.
રાજાએ કહ્યું: “રાણી ! મારા રાજમાં કોઈ દુઃખી નથી !'
આ વખતે રાણીએ નદીના પટ પર કોઈ માનવીને જે. એ પૂરમાં પડીને, નદીમાં તણાતાં લાકડાં જાનના જોખમે ને અતિ શ્રમે, બહાર ખેંચી કાઢતો હતો.
રાણુ કહે, “જુઓ! પેલે રહ્યો દુઃખી ! આવા ખરાબ વખતે,

Page #66

SHES
By
જીવનું જોખમ ખેડી નદીમાંથી લાકડાં કાઢનાર સુખી કે દુઃખી?'
રાજાએ તરત ચેકીદારને મોકલ્યાઃ “જા, એ માણસને બોલાવી લાવ! એનાં દુઃખ હું કાપીશ.'
ચેકીદાર એ માણસને લઈને તરત પાછા આવ્યા. એ માણસે કહ્યું: “રાજન ! મારી પાસે બે બળદ છે. એકને શિંગડું નથી. શિંગડા માટે મહેનત કરું છું.'
રાજા કહે, “હું શિંગડું કરાવી આપીશ.”
માણસ કહે, “આપ પ્રથમ મારા બળદ જુઓ, પછી શિંગડું કરાવી આપવાની હિંમત કરજે.”
સવારે રાજાને તેડું આવ્યું. રાજા ગયા. જોયું તો નગરના શ્રેષ્ઠી મમ્મણશેઠનું ઘર ! મમ્મણશેઠને જોતાં જ રાજા શ્રેણિક ઓળખી ગયા કે આ જ રાતવાળો માણસ.
મમ્મણ શેઠ રાજાને પોતાના ખજાનામાં લઈ ગયા. ત્યાં બે બળદ હતા. સાવ સોનાનાં શિંગડાં; હીરા–માણેકથી જડેલાં, એક બળદની કિંમત લાખો રૂપિયા હતી.
મમ્મણ શેઠ કહે, “બીજા બળદનું એક શિંગડું ખાંડું છે. એ પૂરું કરવા કાળી રાતે મજૂરી કરું છું. હું ફક્ત તેલચેખા ખાઉં છું; મિષ્ટાન્ન ખાનારને મૂર્ખ કહું છું. ને હું એકલે મહેનત કરતો નથીઃ મારા દીકરાને પરદેશ રાખું છું. ફક્ત તેમનું કમાયેલું ધન ઘરમાં રાખું છું. ચમડી તૂટે તો એ નવી આવે, પણ દમડી તૂટે તે એ નવીન આવે.'
રાજા શ્રેણિકને ખૂબ જ આશ્ચર્ય થયું. તેણે ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્ન કર્યો, “આ જીવન કે કર્મવિપાક?”
૨૭.

Page #67

ભગવાન ખેલ્યા : ‘પૂર્વભવમાં મુનિ—અતિથિને ભિક્ષામાં માદક વહેારાવ્યા. પછી પાતે મેાદક ખાધા. મીઠા લાગ્યા, એટલે મુનિ પાસેથી પડાવી લેવાની ભાવના કરી. પાછા ન મળ્યા એટલે અસાસ કર્યાં. એ વખતનાં કર્માં આ ભવમાં ફ્ળ્યાં. ]
ઇમ સ`સાર
ચકવી . ચાહે
વિડંબન
દેખી,
ચાહું ચરણ જિનચંદના રે; જિન૦ ચિત્ત તિમિરારિ,
ભાગી ભ્રમર અરવિંદના હૈ. જિન૦ ૫ [દુનિયાની આ દુઃખવિડંબના જોઈ હું જિનેશ્વરદેવનું શરણુ ચાહું છું. મારા અભિલાષ જેમ ચકવી ચદ્રને ઇચ્છે અથવા જેમ ભેગી ભમરા કમળને ચાહે તેવા ઉત્કટ છે. ]
જિનમંતિ ધનસિર દાય સાહેલી,
દ્વીપકપૂજા અખંડના રે; જિન૦ શિવ પામી તિમ ભવીપદ પૂજો,
શ્રી ‘શુભવીર’ જિષ્ણુ દના રે. જિન૦૬ [જિનમતી અને ધનશ્રી નામની એ સખીએ દીપકપૂજા કરવાથી મેાક્ષને વરી. હેમપુર નગર. મકરધ્વજ રાજા. કનકમાલા રાણી. આ રાણીને એક શાકલ. નામ દૃઢમતી. રાણી કનકમાલા દૃઢમતીને ચાહે, પણ રાજાનું મન નમાલામાં, દૃઢમતી એને દીઠે ગમે નહિ.
દૃઢમતી સંતાપમાં ને ક્રોધમાં જીવી અને મરી. મરીને બ્ય તરી થઈ. વ્યંતરી થઈને કનકમાલાને હેરાન કરવા લાગી. પણ કનકમાલા
૩

Page #68

કદી વ્યંતરીને દેષ ન દે. એ પિતાનાં પૂર્વ કર્મને દુઃખનું કારણ માને -
કનકમાલા જેમ સરલતા બતાવે, દઢમતી એમ વિશેષ કાપે ભરાય. એક દહાડે ભયંકર સર્પને મૂક્યો, પણ સ પણ પિતાને દંશ દેવાને સ્વભાવ ભૂલી એને ભક્ત થઈને બેઠે.
આખરે વ્યંતરીએ પ્રગટ થઈને વચન માગવા કહ્યું. કનકમાલા કહે, “મને સાચું જ્ઞાન આપનાર જગદ્ગુરુનું એક મંદિર નિર્માણ કરી દે.” | વ્યંતરીએ પ્રભુમંદિર નિર્માણ કરી દીધું. આ મંદિરના ગેખે ચડીને કનકમાલા એક ઉત્તમ ઋષભપ્રાસાદનાં રોજ દર્શન કરે. આ ત્ર૪ષભપ્રાસાદ અલૌકિક હતો. એનું તળિયું સ્ફટિકના શિલાતલથી રચેલું હતું. એની થંભાવલિ સુવર્ણ, મણિ ને રત્નોની હતી. કમલની શત પાંખડીઓની જેમ કલાકારીગરીથી એ દિવ્ય બનેલું હતું. એની વજમાલ સુવર્ણ દંડથી યુક્ત હતી. એ સુવર્ણદંડ પર એક રત્નદીપ હતો. એને અવિરત પ્રકાશ ભવિકેનાં હૈયાંને અજવાળતા.
કેટલેક દિવસે કનકમાલાને કેટલાક અદશ્ય અવાજે કર્ણનેચર થવા લાગ્યા. અન્યની જેમ એ ભયભીત ન બની; પણ શાંતિથી અવાજ સાંભળવા લાગી. એ અવાજ કહેતા હતા:
“રે કનકમાલ! દીપદાનનું આ ફળ છે. સુવર્ણ, મણિ ને રત્નમાં મેહ ન પામીશ. જ્ઞાન, દર્શન ને ચારિત્ર રૂપી રત્નોને સ્વીકાર !”
કનમાલા આ માટે એક જ્ઞાની મુનિરાજને મળી. મુનિરાજે ખુલાસો કરતાં કહ્યું :
મેધપુર નગર. મેધરાજા. સુરદત્ત શેઠ. એને ઘેર શીલવતી પત્ની. શેઠને જિનમતિ નામે પુત્રી. એ પુત્રીને ધનશ્રી નામે સખી!
૩૯

Page #69

'il.
બંને સખીઓ એકબીજીનાં સુખે સુખી, દુઃખે દુઃખી! જિનમતિ જ પ્રભુ સમીપે જાય. ચેખા ઘીનો દીવો કરે,
ધનશ્રી ટીકા કરે ને કહે, “સખી! આ ઘી ખાવામાં વાપર. આ પ્રમાણે નિરર્થક વ્યય ન કર!” '' જિનમતિ કહે, “પશુવૃત્તિ હમેશાં પિંડપષક હોય છે. જે સારું તે પિતાના ઉપગ માટે. આ સ્વાર્થ ભાવના છે. ભાવના ભવનાશિની છે. આ દીપ આપણી માનવભાવનાને શુદ્ધ કરવાનું પ્રતીક છે.” - ધનશ્રી કહે, “દીપપૂજાનું ફળ શું?” * જિનમતિ કહે, “ભક્તિરૂપ દીપ પાપરૂપ પતંગિયાને બાળીને ભસ્મ કરે છે. ત્રણ કાળ ભગવાનને દીપદાન કરવાથી બુદ્ધિ નિર્મળ થાય છે, દેહ નીરોગી બને છે ને વિવિધ લૌકિક અને અલૌકિક રત્નો પ્રાપ્ત થાય છે !”
ધનશ્રીના અંતરમાં વાત વસી ગઈ. બંને ભક્તિરસમાં નિમગ્ન બની ગયાં. અંતે મૃત્યુ પામી દેવલોકમાં જન્મ્યાં. દેવી તરીકે એ બંને દેવીઓએ પૃથ્વી પર અષભપ્રાસાનું નિર્માણ કર્યું - એ બે સખીમાં ધનથી તે તું. તમેએ રચેલે ઋષભપ્રાસાદ તે પેલે રત્નદીપવાળો દેવપ્રાસાદ. તારી સખી જિનમતિ ટૂંક સમયમાં સ્વર્ગથી એવી પૃથ્વી પર સાગરદત્ત શ્રેષ્ઠીની પુત્રી સુદર્શના તરીકે અવતરશે. તું જઈને એને પ્રતિબોધ પમાડજે ! . અને ખરેખર! તપાસને અંતે મુનિની વાણી સાચી પડી. ધનશ્રીએ ત્યાં જઈ તેને પ્રતિબંધ આપે. બંને સખીઓ ગૃહસ્થ ધર્મ ને પછી

Page #70

ક
vill.
.
millilii
.
li
શમણુધર્મ પાળી શાશ્વત સુખને પામી.
હે ભવ્ય લેકે! તમે પણ શ્રી જિનેશ્વર પરમાત્માના પદને પૂ.]
काव्यम् । भवति दीपशिखापरिमोचनं त्रिभुवनेश्वरसम्मनि शोभनम् । स्वतनुकान्तिकरं तिमिरं हरं जगति मङ्गलकारणमान्तरम् ॥१॥ शुचिमनात्मचिदुज्ज्वलदीपकैवलितपापपतङ्गसमूहकैः। स्वकपदं विमलं परिलेभिरे सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः-ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय तूर्यबन्ध( उपभोगान्तराय )उच्छेदनाय दीपं यजामहे स्वाहा ॥
દીપશિખા પ્રજવાલતાં, શેભે જિનમંદિર; નિજ તનુને ઉજજવળ કરે. મંગલ કારણ ધીર. ૧ પાપપતંગ બળેઝળે, કરવા આત્મ પ્રદીપ્ત; નિર્મળ નિજ પદ કારણે, પૂજે સિદ્ધ સુવત. ૨
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન; ઉચ્છેદે તે વીરને, દીપક દર્શને જ્ઞાન.
૪૧

Page #71

૬
અક્ષત પૂજા
boo -ત
દોહા
વીŠવિધન ધન પડળમે, અવરાણું રવિ તેજ; કાળ ગ્રીષમ સમ જ્ઞાનથી, દ્વીપે આત્મ સતેજ. ૧
[ વીર્યંતરાયરૂપી વાદળાના ઘેરામાં આત્મારૂપ સૂર્યનું તેજ ઢંકાઈ ગયું છે—સૂરજ ક છાબડે ઢંકાયા છેઃ એ વાદળાને ગ્રીષ્મ ઋતુના સૂના જેવા પ્રખર તાપરૂપ જ્ઞાનથી દૂર કરા, જેથી આત્મા સવિશેષ નૂરથી ચમકે !]
અક્ષત શુદ્ધ અખંડ શું, નંદાવર્તી વિશાળ; પૂરી પ્રભુ સન્મુખ રહી, થુણિયે જગતદયાળ. ૨
[ શુદ્ધ ને અણીશુદ્ધ ચેાખાથી મેટા એવા નંદ્યાવત પૂરી—ચીતરી પ્રભુ પ્રતિમાની સામે રહી, એ જગતયાળુની સ્તુતિ કરીએ.]
કર

Page #72

.
-
ઢાળ
પ્યારા,
સુણીદા
પ્યારા;
જિષ્ણુ દા દેખારી જિણ દા ભગવાન, દેખારી જિણદા પ્યારા.
[ મુનિએમાં મહાન મુનીશ્વર, જિતામાં પણ સશ્રેષ્ઠ એવા પ્રિય જિન ભગવાનને નીરખા ! તેમનાં દર્શન કરા ! ]
ચરમ પયડીકા મૂળ વિખરિયાંઃ તીરથ સુલતાન; દે
ચરમ
દર્શન દેખત મગન ભયે હૈ,
માગત
ખયક દાન. દે૦ ૧
[ અંતરાય કની પાંચ પ્રકૃતિ; એમાં વીર્યંતરાય એ છેલ્લી પ્રકૃતિ. એ પ્રકૃતિને મૂળથી ડામીને આપ શાસનના છેલ્લા નાયક થયા છે. આપ શાસનનાયકનાં દન કરીને અમે આપમય બન્યા છીએ, અને આપની પાસે ક્ષાયિક ભાવે વીગુણુનું દાન માગીએ છીએ. ]
પંચમ વિધનકા ખય ઉપશમસે,
દાવત હુમ નહીં લીન; દે૦ પાંગળ બળહીણા દુનિયામે, સાળવી દીન. ૪૦ ૨
વીરા
૪૩

Page #73

[ પાંચમી પ્રકૃતિ–વીયતરાયના ક્ષપશમથી અમે રાજી થનારા નથીઃ કારણ કે જગતમાં એના જ કારણે જે અંગે પાંગથી લૂલાપાંગળા ને કમજોર પેદા થાય છે. વીરા સાળવીનું પણ એમ જ બન્યું.]
હરિબળ ચકી શક્ર ભર્યું બળિયે, નિર્બળ કુળ અવતાર; દે બાહુબલી બેલ અક્ષય કીને,
ધન ધન વાલીકુમાર. દે૦ ૩ વીર્યંતરાયના ઉદયથી વાસુદેવ, બળદેવ, ચક્રવર્તી અને ઇન્દ્ર જેવા નિસ્તેજ થઈ નિર્બળ કુળમાં જન્મ લે છે: અને એના ક્ષયોપશમથી બાહુબલી જેવાને પણ અક્ષય શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે: ને વાલી જેવા પણ રાવણને બગલમાં ઘાલીને ફરે છે. આ બધો આ પ્રકૃતિને અને એના ક્ષશમને પ્રભાવ છે.]
સફળ ભયે નરજન્મ હમેરે, દેખત જિન દેદાર; દેવ લેહચમક જ્યે ભગતિસેં હળિયે,
પારસ સાંઈ વિચાર. દે. ૪ [ જિનેશ્વર ભગવાનનાં દર્શન થતાં, અમારે મનુષ્ય જન્મ સફળ થયો. લોઢું જેમ પારસ સાથે મળીને સુવર્ણ થઈ જાયઃ એમ આપ પર માત્માની ભક્તિરૂપ પારસને સ્પર્શ કરી અમારો તમારા જેવા થવાને આશય છે.]

Page #74

*
કરયુગલ ત્રીહી ચંચુમેં ધરતે, જિનપૂજત ભયે દેવ; દે અક્ષતસે અક્ષય પદ દવે,
શ્રી “શુભવીર’ કી સેવ. દે૫ [એક હતી પોપટી. એક હતો પોપટ. સુડા-સુડીની આ જે આંબાડાળે રહે. મીઠાં-મધુરાં ફળ ચાખે ને ટહુકા કરી આંબાવાડિયું ગજવે. એક વાર પોપટીને દેહદ થયો. એણે પોપટને કહ્યું,
રાજાના શાલી ધાન્યના ખેતરમાંથી મારા માટે ખાનાં માંજર લઈ આવ.”
પિપટ કહે, “રાજા નિધુર છે. જે રાજા નિષ્ફર એના નેકર સાત નિષ્ફર. રાજા બધાનું લે છે, પણ કેઈ એનું લે, તે કાપ કરે છે. પ્રિય પિપટડી ! રખેવાળોની ગેરણને ગળો કારમે હેાય છે.”
પિપટી કહે, “ધિફ છે પતિ તરીકેના તારા જીવનને! પ્રિયાની ખાતર લેકે પ્રાણ પાથરે છે, તે તું થોડાક ચખા નહીં લાવી શકે ? ખરેખર, મારી સખીઓમાં હું જ્યારે વાત કરીશ ત્યારે મને આ કાયર પતિ મળે, માટે શરમ પામીશ. રે, તમે તમારા જીવને સાચે. હું ગાર્મવતી છું. મારે દેહદ પૂરે નહિ થાય, તે હું મરણ પામીશ.”
પોપટને ચાનક ચડી. એ શાલીના ખેતરોમાં ગયે. રૂપાળી શાલમાંજર લઈ આવ્યો. પોપટીને સંતોષી. શાલમાંજરની શી મીઠાશ ! હવે તે એ હમેશનો ક્રમ થઈ પડ્યો !
૪૫

Page #75

રાજાને આ ખબર પડી એણે ચેકીદાર મૂક્યા, પણ પોપટ ચતુર સુજાન કોનું નામ!કેઈના હાથે એ ન પકડાયો. આખરે રાજાએ પંખીને પકડવાની જાળ ગોઠવી.
એ જાળમાં ચતુર પિપટ પકડાઈ ગયે. રાજા કેપે ભરાયે હતો. તલવાર લઈને મારવા ધાયે. આ વખતે પોપટી વચ્ચે આવીને પડી અને બોલી :
રાજન ! એ મારે પતિ છે. મારા કહેવાથી એણે આ કર્મ કર્યું છે. માટે મને દંડ દે.'
આ સાંભળી રાજાને કેપ ઊતરી ગયે.એ પોપટ તરફ જઈનેબેલ્ય,
રે પંખી ચતુર સુજાન ! પત્નીને ખાતર પ્રાણ આપનાર તારા જેવા મૂર્ખને મેં આજે જ જોયે !”
પોપટ કહે, “હે રાજા! જે સ્ત્રી પતિ ખાતર પોતાની જન્મ ભૂમિ, પિતાનાં જનક–જનની છડી આપણને સ્વીકારે છે, તે ત્યાગ પાસે આ મસ્તક તે એક બિંબફળ સમાન છે. હું એ કંઈ એ નથી, આખી દુનિયા એવી છે. તમે કાં ભૂલી ગયા ? તમારી પત્ની શ્રીદેવી ખાતર પ્રાણત્યાગ કરવા-ચિતામાં બળી મરવા તમે જ તૈયાર થયા હતા. મનુષ્યની આ સ્થિતિ છે, તે અમ પંખીની કા ગતિ !'
રાજાને જૂની વાત યાદ આવી, ને બંનેને છોડી મૂક્યાં. સાથે પિતાનું શાલીધાન્યનું ખેતર બક્ષિસ કર્યું !
ફરી આંબાડાળે પોપટ ને પોપટી લહેરથી રહેવા લાગ્યાં. એકદા પિપટીએ બે ઈડાને જન્મ આપ્યો. એ દિવસે આંબાડાળે રહેતી બીજી પિપટડીએ એક ઈડાને જન્મ આપ્યો.

Page #76

: પોપટીએ આ જોયું ને જ્યારે બીજી પિપટી ચારા માટે ગઈ, ત્યારે એ ઈડું ત્યાંથી ઉપાડી લીધું. બીજી પોપટી ચણ ચરીને પાછી આવી. જુએ તે માળ ખાલીખમ! એ માતૃસ્નેહથી માથાં પટકવા
લાગી.
પેલી પોપટીને દયા આવી અને ઈડું પાછું હતું ત્યાં મૂકી દીધું. પણ મા-દીકરાને વિયાગ કરાવવાથી દારુણ વિપાકવાળું કર્મ બાંધ્યું.
પિપટીના ઈડામાંથી બે બચ્ચાં પેદા થયાં. એ માતાની સાથે રહીને આનંદ કરવા લાગ્યાં. શાલના ખેતરમાં દાણું ચણવા લાગ્યાં.
એ ખેતરની સામે એક દેવપ્રાસાદ !
એ દેવપ્રાસાદમાં અનેક લેકે દર્શન કરવા આવે, અને ભગવાન સામે ચેનાની ત્રણ ઢગલી કરે. આ બે બચ્ચાંઓને આ ક્રિયા ગમી ગઈ. તેઓ રોજ ચાંચમાં તાંદુલ લાવે, ત્રણ ઢગ રચે; ઢગ ન રચે ત્યાં સુધી એક પણ દાણે પેટમાં ન મૂકે !
આ ચારે પંખી ધીરે ધીરે પ્રભુભક્તિમાં લીન બન્યાં. અને આખરે મરીને રાજારાણી તરીકે જન્મ્યાં. ત્યાં બાંધેલાં કર્મ ભેગવી, ચિત્ત ઉદાર રાખી જીવ્યાં. રાણી તે પિપટી. એ રાણી જયસુંદરીને પિતાના પુત્રને વિરહ ભેગવવો પડ્યો. કરેલાં કર્મનાં ફળ ચાખવાં જ પડે છે. આખરે એ શાશ્વત સુખને પ્રાપ્ત થયાં. જે પ્રાણી એક તિલ માત્ર પણ બીજાને સુખ કે દુઃખ આપે છે, તે લદ્રુપ ભૂમિમાં વાવેલા બીજની જેમ પરલેકમાં એવા જ ફળને પામે છે.
શુક પક્ષીઓને ત્રીજે ભવે મેક્ષ મળ્યું.
૪૭

Page #77

પપટ–પિપટી જેવાં પંખી ચાંચમાં ચેખા લાવી પ્રભુની પૂજા કરવાથી દેવજન્મ પામ્યાં. શ્રી. શુભવીર પરમાત્માની પૂજા એવી છે. અક્ષતથી–ગેખાથી અક્ષત એવું મોક્ષપદ મળે છે.]
काव्यम् । क्षितितलेऽक्षतशर्मनिदानकं गणिवरस्य पुरोऽक्षतमण्डलम् । क्षतविनिर्मितदेहनिवारणं भवपयोधिसमुद्धरणोद्यतम् ॥१॥ सहजभावसुनिर्मलतण्डुलैर्विपुलदोषविशोधकमङ्गलैः। अनुपरोधसुबोधविधायकं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः-ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय वीर्यान्तरायदहनाय अक्षतं यजाમદ્ સ્વાહીં
અક્ષય સુખ જગમાં કરે, અક્ષત પ્રભુ સન્મુખ; ક્ષીણ શરીર નિવારતા, તારક ભવજલ દુઃખ. ૧ નિર્મળ ભાવે તંદૂલા, કરી શુદ્ધ સુમંગલા વિમલ બે વિધાયકા સિદ્ધ પૂજો સુખદાયકા. ૨
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન, ઉશ્કેરે તે વીરને, ધરું અક્ષત શુભવાન.
૩

Page #78

GK
નૈવેદ્ય પૂજા
હા
નિર્વેદી આગળ ધરે, શુચિ નૈવેદ્યને થાળ; વિવિધ જાતિ પકવાન શું, શાળિ અમૂલક દાળ. ૧
વીતરાગ ભગવાનની આગળ જાતજાતનાં પકવાથી ભરેલો ને શાળ ચોખા) અને દાલ સાથે પવિત્ર નિવેદને થાળ મૂકે.]
અણાહારી પદ મેં કર્યા, વિગ્રહગઈએ અણુત, દૂર કરે ઈમ કીજીએ, દિયે અણહારી ભદંત. ૨
(વિગ્રહગતિમાં અનેક વાર થોડા વખત માટે અણુહારીપણું પ્રાપ્ત કર્યું; પણ તેવા ખંડિત અણુવારીપદની મને અપેક્ષા નથી. એક ધાને અંતિમ અણુહારીપદ જે મેક્ષમાં છે તે મને આપ.]

Page #79

,
,
હાળ અખિયનમેં અવિકારા, જિર્ણદા !
તેરી અખિયનમેં અવિકારા. રાગદ્વેષ પરમાણુ નિપાયા, સંસારી સવિકારા, જિ. શાંતરુચિ પરમાણુ નિપાયા, તુજ મુદ્રા મહારા. જિ. ૧ [હે જિનેશ્વરદેવ! તારાં નયન નિર્વિકાર છે. અમ સંસારવાસીઓની આંખે વિકારવાળી છે, કારણ કે રાગ-દ્વેષના અણુ-પરમાણુથી અમારું ધડતર થયું છે. તારી મુદ્રા મનને હરણ કરનારી છે; કારણ કે એ શાંત. ને મધુર અણુ-પરમાણુથી બનેલી છે.] દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય ને મુદ્રા, ચઉ ગુણ ચૈત્ય ઉદારા જિ. પંચ વિઘન ઘન પડળ પલાયા, દીપત કિરણ હજારા. જિ. ૨ [દ્રવ્યથી, ગુણથી, પર્યાયથી ને મુદ્રાથી–આ ચારે રીતે આપની પ્રતિમા શ્રેષ્ઠ છે; પાંચે અંતરાયરૂપી વાદળનાં આવરણોને દૂર હટાવી સહસ્ત્રકિરણ સૂર્યની જેમ એ દીપે છે.] કર્મવિનાશી સિદ્ધસ્વરૂપી, ઈગતીસ ગુણ ઉપચારા, જિ. વરણાદિક વીશ દૂર પલાયા, આગઈ પંચ નિવારા. જિ. ૩

Page #80

[ સર્વ કર્મનો નાશ કરવાથી આપ સંત, ચિંત ને આનંદરૂપ સિદ્ધપદને પામ્યા છે, ને ઉપચારથી એકત્રીસ ગુણને ધારણ કરનારા બન્યા છે. વર્ણાદિક વીસ ભેદ દૂર થયા છે, આગતિ વગેરે પાંચ ગતિને નિવારી છે.] તીને વેદકા છેદ કરાયા, સંગ રહિત સંસારા; જિ.' અશરીરી ભવબીજ દહાયા, અંગ કહે આચારા. જિ૪
[ત્રણ વેદ-પુવેદ, સ્ત્રીવેદ ને નપુંસદને છેદ કર્યો. સંસારથી અસંગ થયા. અશરીરી થયા, અર્થાત શરીર લેવારૂપ ભવબીજ સારી રીતે બાળી નાખ્યાં. આ અમે કહેતા નથી, પવિત્ર આચારાંગ સૂત્ર કહે છે.]
અરૂપી પણ રૂપારેપણસેં, ઠવણું અનુયે ગદારા, જિ. વિષમ કાળજિનબિંબજિનાગમ, ભવિયણ આધારા.જિ.૫ [હે જિનેશ્વરદેવ! આપ અરૂપ થયા છે, પણ રૂ૫ના આરે પણથી આ કળિકાળમાં આપની પ્રતિમા અને આપની વાણી–આગમ ભવી જીવોને આધારરૂપ છે. આ વાતની સાક્ષી અનુગદ્વાર આપે છે.] મેવા-મીઠાઈ થાળ ભરીને, ખટ્રસ ભોજન સારા, જિ. મંગળ તૂર બજાવત આવે, નરનારી કર યારા. જિ. ૬ [છ રસવાળાં ભેજન અને મેવા—મીઠાઈને થાળ ભરીને, મંગલ વાજિંત્રે વગાડતાં સ્ત્રીપુરુષ હાથમાં નૈવેદ્યના થાળ લઈને પ્રભુ પાસે આવે. ]
('
r

Page #81

નવેઘઠવી જિન આણે માગે, હલિનૃપ સૂર અવતારા, જિ. ટાળી અનાદિ આહારવિકારા, સાતમે ભવ અણહારા.જિ. ૭ [જિનેશ્વર દેવની આગળ નૈવેદ્ય ધરીને હલિ રાજા જેવું ફળ માગે. જે દેવ થઈ, અનાદિ કાળને આહાર આદિ વિકાર ટાળી દઈ, સાતમે ભવે સિદ્ધગતિને પામ્યા.
એક શાપિત નગરી. ખાલી ખડર પડેલાં. ત્યાં એક દેવપ્રાસાદ. નગર ઉજજડ થવાથી વાઘ બડ નાખીને દરવાજે બેઠેલા.
આ ખંડેરો પાસે એક કણબીનું ખેતર. કણબી ભલે ભે, તેજસ્વી ને તંદુરસ્ત. પણ કર્મની કઠિનાઈ એવી કે પંડ તોડી નાખે તેય પેટ ભરાય નહિ! ઘી-તેલ જેવું પડ તે ભાગ્યે જ ભાળે!
એક વાર મુનિજન આવ્યા. કણબી તેમની પાસે ગયે ને બેઃ “સંસારમાં સુખી ઘણ, તો હુ દુઃખી કાં ?' ' મુનિજન કહે, “ન્યાય સરખે છે. આ ભવ પરથી બધે ક્યાસ ન કાઢીશ. ન આપેલાને મળતું નથી. આપેલાનું આપ્યું જતું નથી. દેવ અને અતિથિ આગળ હમેશાં નિવેદ ધરીને જમવાનું વ્રત લે. સુખી થઈશ.”
કણબી કહે, “આજથી પ્રતિજ્ઞા. દેવ-અતિથિને નિવેદ ધરાવ્યા વગર જમવું વૃથા.”
મુનિજન કહે, “પ્રતિતાને નાની નાની પ્રમાદ ન કરીશ. સંક૫ને સિંહવૃત્તિથી નિભાવજે, તો સિંહ પણ મોં ફેરવી જશે.”
પર

Page #82

જુવાન કણબી નિયમને પાળવા લાગે. ઘેડામાંથી થોડું દેવઅતિથિને અર્પણ કરવા લાગ્યા. એક વાર ભાતનું મોડું થયું. ભૂખ ભડકા નાખવા લાગી. જે ભાત આવ્યો કે ખાવા બેઠે, ત્યાં નિયમ યાદ આવ્યું. તરત દેવપ્રાસાદ તરફ દોડ્યો. અતિથિ નહિ તે દેવબંને એકરૂપ છે.
દેવપ્રાસાદ પાસે પહોંચે તે દ્વાર આગળ વિકરાળ સિંહ ઊભેલ. પણ સિંહની સામે આ સંકલ્પસિંહ કણબી પાછો ન પડ્યો. સામા પગલે ગયે. સિંહે ખસીને માર્ગ દીધો.
દેવને નિવેદ ધરાવી કણબી આવીને ખાવા બેઠો. ત્યાં ન જાણે મુનિરાજેનો રાફડો ફાટયો. એક મુનિ આવ્યા. થોડે ભાત વહેરી ગયા. ત્યાં બીજા સ્થવિર મુનિ આવ્યા. થોડું એ પણ વહેરી ગયા. ત્યાં ક્ષુલ્લક મુનિ આવ્યા. એ બચેલું બધું લઈ ગયા, પણ કણબી પરીક્ષામાં પાછો ન પડ્યો.
ત્યાં તે અજવાળું અજવાળું થઈ રહ્યું. આકાશવાણી થઈ દઢતા ને સંક૯પબળથી પ્રસન્ન છું. ભાગ, ભાગ ! માગે તે આપું !”
કણબી કહે, “મારા ભવદારિદ્રનો નાશ કરે.” વાણું આવીઃ સત્તશુદ્ધિ ને સંકલ્પબળ પાસે કશું અશક્ય નથી!”
જુવાન કણબી આ પછી ખૂબ આગળ વધે. પ્રજામાં ને રાજામાં એની પ્રશંસા થવા લાગી. એ નગરની રાજકુંવરીના લગ્નને
--
-
-

Page #83

: - CREDyS>
સ્વયંવર રચાણે. રાજકન્યા મનથી આ યુવાન હલધર કણબીને વરી ચૂકી હતી. ભરી સભામાં એણે હલધરના કંઠમાં વરમાળા આરોપી.
સ્વયંવરમાં આવેલા રાજાઓ કેપ પામ્યા. રે, રાજકન્યા શું એક કણબીને વરે ! પણ હલધરે હલદ્વારા એવું પરાક્રમ બતાવ્યું કે રાજાએના દાંત ખાટા થઈ ગયા. બધા રાજા વિચારી રહ્યા કે અપુત્ર રાજાની પુત્રી સાથે રાજગાદી પણ આ યુવાન લઈ જશે. પણ શું થાય ?
આખરે તમામ રાજાઓ પરાજય પામીને રવાના થઈ ગયા.
હલધર કણબી રાજકન્યાને પરણ્ય ને કાળક્રમે રાજા થયે, પણ દેવઅતિથિને નિવેદ ધર્યા પહેલાં ન જમવાની પ્રતિજ્ઞા કદી ન વિસર્યો,
અને એ રીતે એણે સવથી ને સંકલ્પથી નગર પણ વસાવ્યું. - પિતા વૈ જાયતે પુત્ર ! હાલિક રાજાનો પુત્ર પણ એની પેરે દેવ-અતિથિના સન્માનની પરંપરા જાળવતો રહ્યો. જેવો રાજા તેવી પ્રજા. પ્રજા પણ રાજાને અનુસરી રહી.]
સગવિહ શુદ્ધિ સાતમી પૂજા, સગગઈ સગ ભયહારા, જિ. શ્રી ‘શુભવીર વિજય પ્રભુ પ્યારા, જિન આગમ જયકારા. જિં૦ ૮
[સાત પ્રકારની શુદ્ધિ સાચવીને (ભૂમિ, ઉપકરણ, વસ્ત્ર, મન, વચન, કાય અને દ્રવ્યની શુદ્ધિ) આ સાતમી પૂજા કરીએ છીએ. એ સાત ગતિ અને સાત ભયને દૂર કરનારી છે. કવિ કહે છે કે વીર ભગવાન અને વીરવાણ૫ આગમ બંને જયવંતાં વહેં! ]

Page #84

BYATRO
.
.
.
.
-
काव्यम् ।
अनशनं तु ममास्त्विति बुद्धिना रुचिरभोजनसञ्चितभोजनम् । प्रतिदिन विधिना जिनमन्दिरे शुभमते बत ढोकय चेतसा ॥१॥ कुमतबोधविरोधनिवेदकैविहितजातिजरामरणान्तिकैः। निरशनैः प्रचुरात्मगुणालयं सहजसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः -ॐ ही श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय अज्ञानोच्छेदकाय सिद्धपदप्रापणाय नैवेद्यं यजामहे स्वाहा ॥
કર્યા મિષ્ટ સુભોજન, હજો હવે મુજ અનશન निगडे नित सम सुभाथी, ५२। नैवेध सुरीतिथी १. કુમત બેધ વિરેધકા, ભવતણા ભય પાપ નિરોધકા; નિરશને ગુણવધ કા, પૂજો સિદ્ધ સુખસાધકા. ૨
- પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન;
अछे ते वीरने, अपु नैवेध सुधान.
3
५५

Page #85

૮
ફલપૂજા
દુહા
અષ્ટ કદળ ચૂરવા,આઠમી પૂજા સાર; પ્રભુ આગળ ફળ પૂજતાં, ફળથી ફળ નિરધાર. ૧
[આઠ પ્રકારનાં કર્મોને હણવા માટે આઠમી પૂજા કરે. પ્રભુ આગળ ફળથી પૂર્જા કરતાં એનુ ળ ચાક્કસ મળે છે, ]
ઇંદ્રાદિક પૂજા ભણી, ફળ લાવે ધરી પુરુષાત્તમ પૂજા કરી, માર્ગે શિવફળ
રાગ;
ત્યાગ. ૨
[દેવાના રાજા ઈંદ્ર પશુ પ્રેમ ધરીને ફળ ચડાવે છે. તમે પણ તે રીતે પુરુષાત્તમ પ્રભુની પૂન્ન કરી, શિવપદરૂપી ફળ માગા !]
૫૬

Page #86

N
IIII
/llllllllli
til
પ્રભુ તુજ શાસન અતિ ભલું, માને સુરનર રાણે રે; મિચ્છઅભવ્યન ઓળખે,એક અંધ એક કાણો રે. પ્રભુત્ર ૧
હે પરમાત્મા! તારું શાસન બહુ રૂડું છે. એનું દેવ, રાજા અને મનુષ્યો પણ ભાન કરે છે. ફક્ત ન માનનારામાં બે જણે છે: એક મિથાવી ને બીજે અભવી ! જ્ઞાન અને ક્રિયા–જીવોની બે આંખો છે; એમાં મિથ્યાત્વી માનવી અજ્ઞાની અને અક્રિયાવાદી હેવાથી એણે બંને આંખે ઓઈ છે, એટલે છતી આંખે એ અંધ છે. અભવી ક્યિા કરે છે, પણ એની પાસે જ્ઞાન નથી : માટે તે એક આંખે કાણે છે.]
આગમ વયણે જાણીએ, કર્મણ ગતિ ખેટી રે; તીસ કોડાકોડી સાગરુ, અંતરાય સ્થિતિ મેટી રે. પ્રભુત્ર ૨ [ આગમવચનથી જાણવા મળે છે કે કર્મની ગતિ બહુ ખરાબ હોય છે. અંતરાય કર્મની સ્થિતિ ત્રીસ કોટાનુકટી સાગરોપમ જેવડી મેટી હોય છે.]
ધ્રુવબંધી ઉદયી તથ, એ પચે ધ્રુવ સત્તા રે; દેશઘાતિની એ સહી, પચે અપરિયત્તા છે. પ્રભુત્ર ૩

Page #87

8
છે
એ
,
છેe
[એની પાંચે ઉત્તર પ્રવૃતિઓ-થુવબંધી, ધ્રુવઉદયી, ધ્રુવસત્તાક દેશ– ઘાતી અને અપરાવર્તમાન છે.]
સંપરાય બંધ કહી, સત્તા ઉદયે થાકી રે, ગુણઠાણું લહી બારમું, નાઠી જીવવિપાકી રે. પ્રભુ. ૪ [એને બંધ સૂક્ષ્મપરાય દશમા ગુણઠાણ સુધી છે, અને સત્તામાંથી ને ઉદયમાંથી બારમું ગુણઠાણું છવ પામે ત્યારે તે ગુણઠાણે અંતે જાય છે, અને જીવવિ પાકી છે.] જ્ઞાન મહોદય તેં વ, ઋદ્ધિ અનંત વિલાસી રે; ફળપૂજા ફળ આપીએ, અમે પણ તેહના આશી રે. પ્રભુ પ [ હે પ્રભુ! તેં એ સર્વનો ક્ષય કર્યો છે; ને કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું છે. અને આત્માની અનંત સમૃદ્ધિના તમે ભાગી બન્યા છે. અમે પણ એવી જ આશાવાળા છીએ. એ માટે ફળપૂજા કરી જ્ઞાન અને આત્માની ઋદ્ધિનું ફળ માગીએ છીએ ]
કીયુગલ શું દુતા, નારી જિમ શિવ પામી રે;
અમે પણ કરશું તેહવી, ભક્તિ ન રાખું ખામી રે. પ્રભુત્ર ૬ [ પ પટનું જોડું અને દુર્ગા સ્ત્રી જેમ ભક્તિથી શિવસુખ પામી, તેમ અમે પણ ભક્તિ કરીશું, અને ભક્તિ કરવામાં કઈ પ્રકારની ખામી નહિ આવવા દઈએ.

Page #88

દેવાની નગરી જેવી કંચનપુર નગરી. નરામાં શ્રેષ્ઠ એવા નરસુંદર રાજા.
નગરના પ્રાંત ભાગે આંબાવાડિયું, એ આમ્રકુંજમાં ભ. અરના સ્વામીનું મંદિર. ઉત્સવના દિવસેા ચાલે રાજા તથા પ્રજાપૂજા કરવા આવ્યાં હતાં. રાય—ર્ક દન કરવા આવ્યાં હતાં.
રાજાએ સુંદર આશ્રળના એક કરડિયેા પ્રભુ આગળ ભેટ ધર્યાં. આ વખતે દુતા નામની ગરીબ સ્ત્રી, એને પણ સુંદર ફળ ધરીને ભગવાનની પૂજા કરવાની ઇચ્છા થઈ. રે! મૂળ ધરું પ્રભુ આગળ, તા જીવન સફળ કરું! પણ મૂળ લાવવું કયાંથી?
દુ॰તા વિમાસી રહી છે, ત્યાં ઉપરથી એક આમ્રફળ એના ખેાળામાં આવી પડયું”—રસથી કસદાર ને સુગંધથી મધમધતું ! ભૂખ્યાને અમૃતનુ ભોજન મળ્યું !
ખાઈ એ ઊંચે જોયું, ત્યાં આશ્રધટામાં શુકપક્ષીનુ એક જોડુ ખેડેલું. નીલકમલના વતુ. શુકપક્ષીએ એ ફળ નાખેલું. સ્ત્રીએ તે ફળ લઈ તે પ્રભુ આગળ મૂકયું, ને મનમાં ખેલી: · આપ્યું હાય તા મળે, આંચકયું હાય તેા ટળે !'
"
શુકપખી ચતુર સુજાન હેાય છે. શુકે ખાઈને આમ્રફળ પાતે ખાવાને બદલે પ્રભુ પાસે આમ્રફળ મૂકતી જોઈ. ખરેખર, જે અણુ કરે છે, એ મહાપવિત્ર યજ્ઞ કરે છે. સૂડી ઊડીને અન્ય સારાં પાકાં ફળને ચાંચ મારવા જતી હતી, ત્યાં શુકે કહ્યું,
"
રે મનેાહરે ! નજર સામેની વાત જોતી નથી ? આ ભૂખી ખાઈને આપણે ફળ ખાવા આપ્યું ! એના પેટમાં ભૂખ ભડકા નાખે
પહે

Page #89

છે, છતાં એણે ફળ: જાતે આ પ્યું નહિ, ને પ્રભુને અર્પણ કર્યું. પિટપૂજા કરતાં પ્રભુપૂજા મેટી, એ આપણ નગુરાં પંખી કયારે સમજણું! બેગ કરતાં ત્યાગ મેટ એ ભાવના આપણામાં ક્યારે જાગશે ?”
સૂડી શરમાઈ ગઈ. આમ્રકલ લઈ પ્રભુ સન્મુખ ઠવ્યું! દુર્થતાબાઈ ત્યાં ઊભી હતી. એ રાજી થઈને બેલીઃ
“હે શકરાજ અને સૂડીરાણી! ઘણું માણસ નથી સમજતાં, તે તમે પંખી સમયાં. ખરેખર ચતુર સુજાન છો તમે. જે જીવ પ્રભુ આગળ ફળ અર્પણ કરે, એની સર્વ આશા ફળે, એનું આયુષ સફળ થાય.”
હવે તો દુર્ણતાબાઈને અને શુક્યુગલને દસ્તી બંધાઈ જ પ્રભુ પાસે ફળપૂજા કરે. સમય જતાં દુર્ગાબાઈ ગુજરી ગઈ. મરીને દેવલેકમાં દેવ થઈ
શુકપંખી પણ આયુ પૂર્ણ કરી ગંધીલા નગરીમાં, સૂરરાજાની રત્નાદે રાણીના ગર્ભમાં આવ્યો. રાણીને આમ્રફળ ખાવાને દેહદ B. રાણું કહે, મને આમ્રફળ લાવી આપે.
રાજા કહે, “આયુષ આખું આપું તેય અત્યારે અકાળે આમ્રફળ ન મળે.'
રાણી કહે, “તે નહિ જીવું, રાજ! એક સાથે બે હત્યા થશે.
સજા મૂંઝાયો. ખાવુંપીવું અકારું થયું. રાણી મેતના બિછાને પડી. આ વખતે દેવનું સિંહાસન ડેવ્યું. પેલા દુર્ગાદેવે જાણ્યું કે મને નિરંતર ફળ આપનારને ફળની જરૂર પડી છે!

Page #90

-
-
તરત સાર્થવાહનું રૂપ લીધુ. દેવોની આમ્રવાટિકામાંથી આમ્રફળને ટપલ ભરીને માથે લીધે, ને રાજાના દરબારમાં નજરાણું ધરવા આવ્યું. રાજા તે ખુશખુશ થઈ ગયે,
“રે સાર્થવાહ ! ખરે વખતે તું કયાંથી ?'
સાર્થવાહ કહે, “કર્મની આ બધી રચના છે. આ વાવનારને આંબા ને બાવળ વાવનારને બાવળ મળી રહે છે. ગર્ભસ્થ આત્માના પુણ્યપ્રતાપથી આ બધું બન્યું છે!
રાજા પ્રસન્ન થયું. એણે જિનેશ્વરપૂજન, ગુરુજનસેવા અને દીનજનોને દાન આપ્યાં. પૂરે મહિને પુત્ર પ્રસ.
નામ ફલસાર રાખ્યું ! - ફસાર કુમાર મોટો થયો, યૌવનવયને પામ્યા. આ વખતે રાજા સમરકેતુની પુત્રી ચંદ્રલેખાનો સ્વયંવર રચાયે. દેશદેશથી રાજાએ એમાં ભાગ લેવા ગયા.
આ વખતે એક વૃદ્ધ નિષી કુમાર ફલસારને મળવા આવ્યા. એણે કહ્યું, “રે કુંવર! કઈ ભવે તું પોપટ હતો, રાજકુંવરી ચંદ્રલેખા પિપટી હતી. આમ્રવનમાં આનંદથી રહેતાં હતાં. ત્યાં તમે એક બાઈના કહેવાથી પ્રભુ સન્મુખ ફળ મૂકીને પૂજા કરવા લાગ્યાં. એ ફળપૂજાના પ્રતાપથી તું રાજકુંવર સરજાયે, તારી સૂડી રાજકુમારી ! હવે તું શુક અને શુકીના જોડાનું ચિત્ર લઈને સ્વયંવરમાં જા ! હજાર રાજકુમારેને મૂકી ચંદ્રલેખા તને વરશે. ઋણાનુબંધ અજબ હેાય છે.'

Page #91

એ જોશી તે પેલા દુર્ગાંત દેવ. એની સલાહ ક્ળી. અનેક રૂપાળા ને મહાન રાજકુમારીને છેડી ચદ્રલેખા લસારને વરી. હવે અને રાજપાટ ભોગવવા લાગ્યાં. કમ એવાં ઉપાર્જન કર્યાં હતાં કે જે માગે તે મળે. ઘણીવાર એછું માગે વધુ મળે. પાણી માગે દૂધ મળે !
બંને જણા પાતપેાતાનું ફોડી લે, અને પેાતે નિય રહે. સામે ગાંડા સર્પ ધસ્યા આવતા હેાય, તે ગરુડ ઝપાટા કરતા સામેા આવી મળે. હાથી ધસ્યા આવતા હોય, તેા સામે સિંહ ગર્જતા ચાહ્યા આવે ! સિહ ખા ખા કરતા આવતા હાય તે સામે અણીને ટાણે આવી પહેાંચેલા શરલથી પેાતાની રક્ષા થાય.
આ અનુકૂળતાથી અભિમાન ન આણુતાં, પૂર્ણાંકના પસાય સમજી, આ ભવમાં સારી કરણી કરવા લાગ્યાં. સાતમે ભવે સિધ્યાં.] સાચી ભકતે રીઝવી, સાહિબ દિલમાં ધરશુ' રે; ઓચ્છવ રગ વધામણાં, મનવાંછિત સવિ કરશું રે. પ્રભુ૦ ૭
[ સાચી ભક્તિથી આપને પ્રસન્ન કરી, આપ સાહેબને અમારા અંતરમાં સ્થાપીશું. ઉત્સવરંગ વધશે, તે મનવાંછિત બધું પ્રાપ્ત થશે. ]
કસૂદન તપતરું ફળે, જ્ઞાનઅમૃત રસધારા રે; શ્રી ‘શુભવીર’ને આશરે, જગમાં જયજયકારા રે. પ્રભુ૦૮
.
[કા નાશ કરનાર જે તપ, એ રૂપી જે વૃક્ષ એ ફળવતુ થાઓઃ અને જ્ઞાનરૂપી અમૃતની ધારા પ્રાપ્ત થાઓ. શ્રી. વીર ભગવાનના આશ્રય લેનારના જગમાં જયજયકાર થાય છે.]
ર

Page #92

'o'p
००
A
काव्यम् ।
शिवतरोः फलदानपरैर्नवै-र्वरफलैः किल पूजय तीर्थपम् । त्रिदशनाथनतक्रमपङ्कजं निहतमोहमहीधरमण्डलम् ॥१॥
शमरसैकसुधारसमाधुरै -नुभवाख्यफलैरभयप्रदः । अतिदुःखहरं विभवप्रदं सकलसिद्धमहं परिपूजये ॥२॥
मन्त्रः - ॐ ह्री श्री परमपुरुषाय परमेश्वराय जन्मजरामृत्युनिवारणाय श्रीमते जिनेन्द्राय अष्टमकर्मोच्छेदनाय फलं यजामहे स्वाहा ||
ફળ દેતાં ફળને ભજો, પ્રભુ ગુણા મનથી પૂજો; માહમલ્લ નિવારક દેવ જે, શક્રસ્તવે જિનપદને લજે. ૧
શમ સુધારસ માધુરી, અનુભવ દે ફળ ચાતુરી; દુઃખ સદા દૂર ટાળવા, સિદ્ધ પૂજો નિજને તારવા. ૨
પરમપુરુષ પરમેશ્વરા, જન્મ મરણ અજ્ઞાન; ઉચ્છેદે તે વીરને, ધરું શ્રીફળ સુરસાલ.

Page #93

કળશ
Live
ગાયે ગાયે રે મહાવીર જિનેશ્વર ગાયે, ત્રિશલા માતા પુત્ર નગીન, જગને તાત કહા તપતપતાં કેવળ પ્રગટાવે, સમવસરણવિરચાય રે. મહાલ યણ સિંહાસન બેસી ચૌમુખ, કર્મસૂદણ તપગા; આચારદિનકરવર્ધમાનસૂરિ, ભવિઉપગાર રચાય રે. મહા૨
મેં ભગવાન મહાવીરનાં ગુણગાન કર્યા !]
-
4
-
-
-
-
, ,
,
,

Page #94

ત્રિશલા માતાના એ મારા પુત્ર જગપિતા તરીકે નામના મેળવી. તપ આચરતાં કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું ને કેવળજ્ઞાન થતાં દેવો દ્વારા સમવસરણ રચવામાં આવ્યું.
સમવસરણમાં રત્નમાલા સિંહાસને બેસી, ચાર દિશામાં ચાર મુખ કરી, કર્મ સૂનતપનો મહિમા ભગવાન મહાવીરે કહ્યો.એ તપ આચાર નિકર નામના ગ્રંથમાં શ્રી. વર્ધમાનસૂરિએ ભવી જીના ઉપકાર માટે ગૂંચે.] પ્રવચનસારોદ્વાર કહાવે, સિદ્ધસેન સરિરાય દિન ચઉસહી પ્રમાણે એ તપ, ઉજમણે નિરમા રે. મહા. ૩ ઉજમણાથી તપબળ વાધે, એમ ભાખે જિનરાયે; જ્ઞાન ગુરુ ઉપગરણ કરા, ગુરુગમ વિધિ વિરચાયો રે. મહા. ૪ [શ્રી. સિદ્ધસેનસૂરિએ આ તપને પ્રવચનસાધારમાં હ્યો છે. ૬૪ દિવસ પ્રમાણને એ તપ છે, અને છેવટે ઉજમણું કરવાનું છે. ઉજમણું કરવાથી તપબળ વૃદ્ધિ પામે છે, એમ જિનરાજ કહે છે. જ્ઞાનનાં અને ગુરને ઉપયોગી થાય એવાં ઉપકરણ કરાવો ને ગુરુગમથી વિધિ જાણુને તેની ઉજવણી કરે.] આઠ દિવસ મળી ચેસઠ પૂજ, નવ નવ ભાવ બના; નરભવ પામી લાહે લીજે, પુણ્ય શાસન પાયે રે. મહા. ૫ [ આઠ દિવસ માટે–અષ્ટાક્ષિક માટે–ચોસઠ પૂજા ચઢતે પરિણામે રચી છે. મનુષ્ય જન્મ પામીને, પરમ પુણ્ય જૈનશાસન પ્રાપ્ત કરીને એને લહાવો લેવો જોઈએ.] વિજયજિતેંદ્રસૂરીશ્વર રાજ, તપગચ્છ કેરો રા; ખુશાલવિજ્ય માનવિજયવિબુધના આગ્રહથી વિરચાયે રે.મહા૦૬

Page #95

29
[તપગચ્છના રાજા શ્રી વિજય જિનેદ્રસૂરિજીના રાજ્યમાં શ્રી ખુશાલવિજયજી અને શ્રી. ૫. માનવિજયજીના આગ્રહથી આ પૂજા મેં રચી.] વડ આશવાળ ગુમાનચંદ્રસુત, શાસનરાગ સાચે; ગુરુભક્તિ શા ભવાનચંદ નિત્ય, અનુમેાદન ફળ પાયા રે. મહા૦૭ માટાઓશવાળ વંશના શ્રી ગુમાનચદ્રના પુત્ર, જેણે ગુરુની ભક્તિ કરી તથા આ અનુમેદન કર્યું, એ ભવાનચ ંદે આનું પુણ્યફળ પ્રાપ્ત કર્યુ..] મૃગ બળદેવ મુનિ થકારક, ત્રણ હુવા એક ઠાયે; કરણ કરાવણ ને અનુમાદન, સરીખા ફળ નિપજાયા રે. મહા૦૮ [ શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવના ભાઈ બળભદ્ર અતિ સ્વરૂપવાન હતા. એક વાર દીક્ષા લીધા પછી નગરમાં ગયા. ત્યાં કૂવા પર નિહારી પાણી ભરતી હતી. બાજુમાં તેને છેકરા ઊભા હતા.
પનિહારી બલભદ્રનુંમનેાહર રૂપ જોઈ રહી, તે પાસવા માટે દારડાના ગાળિયા ઘડાને ખલે પેાતાના પુત્રના ગળામાં નાખી દીધેા. એ ચતુરાનું માં બલભદ્રનું ચંદ્રમુખ જોવામાં લીન હતું.
સુતિ અલભદ્રે આ જોયું. પાતાના રૂપની ખૂબ નિંદા કરી. નિયમ કર્યાં કે અરણ્યમાં રહેવું તે જે ભિક્ષા મળે તે લેવી.
ખલ મુનિ અરણ્યમાં રહેવા લાગ્યા. આ વખતે એક હરણુ તેમનુ હેવાયું બન્યું. અરણ્યમાં કાઈ કઠિયારા ભાત ખાવા બેસે કે હરણુ મુનિને તેમના વસ્ત્રના છેડે પકડીને ત્યાં ખેંચી જાય. કઠિયારા પાસેથી ભિક્ષા લઈ મુનિ વન નિવડે.
ખરા બપારે એક કઠિયારા લાકડું કાપવા આવ્યેા. રથ બના• વવા માટે કાષ્ઠ જોઈતું હતું. માટી જાડી ડાળી કાપવા લાગ્યા, પણ
૬૬

Page #96

S'
ક
6"
કાપતાં બખેર થઈ ગયા, અડધી કાપેલી ડાળી મૂકીને કઠિયારે ખાવા બેઠે.
પિલું હરણું ત્યાં ફરતું હતું, તે તરત મુનિ બલભદ્રને ખેંચી લાગ્યું. કઠિયારે ઊભે થયો. એને થયું કે ઓહ, વગડામાં મુનિ કયાંથી! મૃગ વિચારી રહ્યો કે ધન્ય છે કઠિયારાને કે એ દાન આપી શકે છે! મુનિ તે ચડતે પરિણામે હતા જ.
એવામાં અર્ધ કાપેલી ડાળ તૂટી. ત્રણે જણું પરં–મૃગ, મુનિ ને કઠિયારા પર પડી. ત્રણે જણ પંચત્વ પામ્યા, અને કરનાર, કરાવનાર ને અનુમોદનાર–ત્રણે જણ શુભ ભાવથી એક સરખી શુભ ગતિ પામ્યા શ્રી વિજ્યસિંહસૂરીશ્વર કેરા, સત્યવિજ્ય બુધ ગાયે; કપૂરવિજયતસ ખીમાવિયજસ,વિજયપરંપર થાયે રે.મહા૦૯ પંડિત શ્રી શુભવિજ્ય સુગુરુ મુજ પામી તાસ પસાયે; તાસ શિષ્ય ધીરવિજય સલુણ, આગમરાગ સવાયો રે.મહા૦૧૦ તસ લધુ બંધવ રાજનગરમેં, મિથ્યાત પુંજ જલા; પંડિતવીરવિજ્ય કવિ રચના, સંધ સકળ સુખદાય રે. મહા૦૧૧ [શ્રી. વિજયસિંહસૂરીશ્વરની પાટે યિાઉદ્ધાર કરનાર ઉપાધ્યાય શ્રી સત્યવિજયજી થયા. તેમના શિષ્ય કપૂરવિજય થયા. તેમના ક્ષમાવિજય થયા. આ પ્રમાણે વિજયની પાટ પરંપરા થઈ
શ્રી ક્ષમાવિજ્યના શિષ્ય શુભવિજયજી થયા. એ આ પૂજાના (વિગત માટે “જૈન ધર્મની પ્રાણીકથાઓ” નામનું પુસ્તક જુઓ)

Page #97

દ૯૦૯:
કત શ્રી વીરવિજયજીના ગુરુ થાય. (શુભ-વીર) ગુરુની મહતી કૃપા પામીને કર્તાએ આ રચના કરી. - શ્રી શુભવિજયના શિષ્યોત્તમ શ્રી ધીરવિજયજી, જેઓને વીરવચનમાં સવા રાગ છે, તેમના લઘુબંધુ એવા શ્રી વીરવિજ્યજી, જેઓએ મિયા દર્શન પુંજને ભસ્મશેષ કર્યો છે, એ કવિરાજે સકળ સંધને સુખદાયી આ પૂજાની રચના કરી. પહેલે ઉત્સવ રાજનગરમેં, સંધ મળી સમુદાયે, કરતા જિમ નંદીશ્વર દેવા, પૂરણ હર્ષ સિવાયે રે. મહ૦ ૧૨ [શ્રી. રાજનગર સંઘસમસ્ત એકત્ર મળીને આ પૂજાને પ્રથમ ઉત્સવ કર્યો. એને ઠાઠ નંદીશ્વરદીપે દેવે અભિષેકેત્સવ કરે તે હ; ને એને હર્ષ હમેશાંથી સવાય હતે.]
[ કવિત] શ્રુતજ્ઞાન અનુભવતાન, મંદિર બજાવત ઘંટા કરી; તવ મેહપુંજ સમૂલ જલતે, ભાગતે સગ ઠીકરી, હમ રાજતે જગ ગાજતે, દિન અખય તૃતીયા આજ મેં,
શુભવીર વિક્રમ વેદમુનિવસુ ચંદ્ર, (૧૮૭૪) વર્ષ બિરાજતે. [શ્રુતજ્ઞાનરૂપી મંદિરમાં અનુભવરૂપી ઘંટા બજાવી ત્યારે મેહના ઢગલા નાશ પામ્યા, ને શેષ બધાં કર્મ ઠીકરીની જેમ ભાગી ગયાં. વિ. સંવત ૧૮૭૪ની અક્ષય તૃતીયાએ અમે આનંદપૂર્વક આ પૂજ રચાવી જગતમાં જયજયકાર વર્તાવ્યો.]
- -
-
•
= =
-
-
- - -
- -
-
-
- - -
૬૮

Page #98
_