Agam Satik Part 16 Vipak Aadi Sutro Gujarati Anuwad

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009007/1

Page #1

| I નમો નમો નમૂનર્વસાસ ..
આગમસ
સટીક અનુવાદ
(૧૬)
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુળા ટીયર છાસાગર

Page #2

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરભ્યો નમ:
આગમસટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ - ૧૬ માં છે...
વિપાકશ્રુત, ઓપપાતિક
- અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક :
૦ બે આગમ સૂત્રો-સંપૂર્ણ... –– વિપાશ્રુત-અંગમ-૧૧
અને
મુનિ દીપરત્નસાગર
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
૨૦૬૬ કા.સુ.પ
– – ઓપપાતિક-ઉપાંગસૂત્ર-૧
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-રા-૧૦,૦૦૦
– X
- X
- X
- X
- X
- X
- X
–
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ) આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર,
ખાનપુર, અમદાવાદ.
& ટાઈપ સેટીંગ
-: મુદ્રક :શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ| નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. |III ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ. (M) 9824419736 III Tel. 079-25508631
[16/1].

Page #3

ઋણસ્વીકાર
૦ વંદના એ મહાન આત્માને ૦
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણસુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી ચયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીર્વાદ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વારા ચૂર્ણનો ક્ષેપ અને ધનરાશિની જવાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા
મારા ચિત્તે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે હયાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિઘ્નરહિતપણે મૂર્ત સ્વરૂપને પામ્યું, એવા...
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ ના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ: વંદના
·
O
•
g
•
d
૦ કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ ? ૦
ચાસ્ત્રિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવ્રજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરત્ન–
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપ્રભાવક પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાધંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપુલ ધનરાશિ મોક્લાવી. ઉક્ત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેસ્તિ સંઘો થકી થયેલ ધનવર્ષાના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ
૧૬
ની
સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી
૫.પૂ. ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ શ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.ના શિષ્ય પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.
તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વે.મૂ.પૂ.સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ટ્રસ્ટ સુરત

Page #4

વ્યસહાયકો
અનુદાન દાતા
આગમ સટીક અનુવાદના કોઈ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ૰ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સદ્ગુણાનુરાગી પૂજ્ય આદેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત. ૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજ્ય સરળ સ્વભાવી, ભદ્રિક પરિણામી, શ્રુતાનુસગી સ્વ આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે.
(૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વેભૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. સંઘ, નવસારી (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ
(૫) શ્રી જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. તપાગચ્છ સંઘ, બોટાદ (૬) શ્રી પાર્શ્વભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
એક ભાગ.
એક ભાગ.
[પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.]

Page #5

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદિવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે.
(૧) શ્રી જૈન મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
| પદ્મ ક્રિયાવિત પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વસ્થ
આચાર્યદિવ શ્રીમદવિજય કચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવતી પ્રમાણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો
૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી
સમુદાયવર્તી મિલનસાર સાદદનીશ સૌપ્રાકાશ્રીજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે- (૧) શ્રી કારેલીબાગ, જે મૂ૦પૂજૈનસંઘ, વડોદરા. - (૨) શ્રી કારેલીબાગ, જેન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. - (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જેનસંઘ, અમદાવાદ.
- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સાધીશી ભાવપૂર્ણાશ્રીજી માની
પ્રેરણાથી “શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ” - નવસારી તરફથી.
|
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી
મ૦ ના સમુદાયવર્તી પપૂ. સાદનીશ્રી ધ્યાન-રસાસ્ત્રીજી તથા સાદનીશ્રી પ્રફુલિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી - “શ્રી માંગરોળ જૈન એ તપ સંઘ, માંગરોળ - તરફથી.

Page #6

દ્રવ્યસહાયકો
૪- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાધ્વીશ્રી સત્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
૫- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મળ્યા સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યા મોક્ષનંદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન શ્વેભૂપૂ॰ સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજ્ય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બહુશ્રુત આચાર્યદેવ આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી શ્રુત અનુરાગીણી શ્રમણીવર્યાઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાધ્વીશ્રી ચંદ્રયશાશ્રીજી માથી પ્રેરિત -૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જૈન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -૨- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
(૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા ૫.પૂ. મલય-પ્રગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સાશ્રી પ્રશમરત્નાશ્રીજીની પ્રેરણાથીશ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(૩) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાધ્વીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે સંઘ,” ભોપાલ.
66
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાનતપસાધિકા, શતાવધાની સાધ્વીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે “કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,' કરચેલીયા, સુરત.

Page #7

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાળીશ્રી હિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી
શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલય-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરના સાનીથી પૂરપક્વાશ્રીજીની પ્રેરણાથી
“સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” મુંબઈ
(આગમ-સીક અનુવાદ સહાયસ્કો)
(૧) પપૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષાદેવશ્રી નરદેવસાગરસૂરિજી મસાની
પ્રેરણાથી - “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,” જામનગર.
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાક્રસૂરીશ્વરજી મe
ની પ્રેરણાથી – “અભિનવ જૈન શ્વેબ્યૂ સંઘ,” અમદાવાદ,
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આ દેવશ્રી મુનિસૂરિજી મની પ્રેરણાથી
– “શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,” ભીલડીયાજી.
| (૪) પપૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સારા સૂર્યપભાશ્રીજી મની
પ્રેરણાથી – “શ્રી ભગવતીનગર ઉપાશ્રયની બહેનો,” અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધમશ્રીજી મના શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાદનીશ્રી
પ્રીતિઘમશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી. - (૧) શ્રી પાર્થભક્તિ શ્રેમૂવપૂછ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી. - (૨) શ્રી રાજાજી રોડ ચેમ્પૂ તપાજૈન સંઘ, ડોંબીવલી.
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમદીવયશ્રી સમ્યગાણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી.
“શ્રી પરમ આનંદ શેમ્પૂ જેનસંઘ, પાલડી, અમદાવાદ.

Page #8

અમારા પ્રકાશનો
-
-
- -
- -
-
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક
કુલ પ્રકારનોનો અંક ૩૦૧
-માલુiળ-મૂe.
૪૯-પ્રકાશનો આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ + ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે.
અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતચા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીસ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
સામરોસો, સામાોિસો, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ-ગુજરાતી અનુવાદ
પ્રકારનો આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન.
સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.

Page #9

૧૦
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
३. आगमसुत्ताणि सटीकं ૪૬-પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તત્ત્વો આધારિત કથા, દૃષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિર્યુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્ણિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને ગાથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુટનું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શ્રૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નકલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. આગમ-વિષય-દર્શન
આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪૫-આગમોની વિશરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે.
M
૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સૂત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથક્પૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીકં માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુક્રમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે. રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.

Page #10

અમારા પ્રકાશનો
५. आगमसइक्रोसो
૪-પ્રકાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદભ સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અર્થો.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીયો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – એ થી દપર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પીસ્તાલીશે પીસ્તાલીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જ જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
– વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું ગામસુત્તપિ– સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીકં માં મળી જ જવાના
६. आगमनामकोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ". આ પ્રકાશન આગમસટીકં માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, મૂર્તિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રકમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂ. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં.
સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું મામસુત્તળિ-સટી તો છે જ.

Page #11

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
ગાકારનો મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે. જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે.
હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ ગામસૂત્ર-હિન્દી અનુવા માં પણ ક્રમાંકન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને મારામ સરી અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ કથાનુયોગ
પ્રકાશનો આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનો સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે.
આ કથાનુયોગમાં તીર્થકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિલવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠોક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
- આ “આગમ કથાનુયોગ” કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂ. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.

Page #12

અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ માતાજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકારકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સુચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડલ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમ સટીક અનુવાદ
૪૮-માણાનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિર્યુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને કલ્પ [બારસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે ૪૨-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત શ્રુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂા. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પન્ના સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
- x
–
–
આ હતી આગમ સંબધી કામારા ૨૫૦ પ્રકાશનોની યાદી
- X - X –

Page #13

G
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય : ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લઇપ્રક્રિયા” પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્યર્થ, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદામાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે. (૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મન્નત જિણાણ” નામક સક્ઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક-જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્ત્વિક વ્યાખ્યા અને સમાજ-જેનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની અંદર ગૂંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
– શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચત્રિ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય + ૦ તત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
– આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દશ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂત્રાર્થ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂત્રસંદર્ભ, સૂપધ, સૂકનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.

Page #14

અમારા પ્રકાશનો
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂત્રક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ, સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૧
૦ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
- આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે. જેમાં તત્ત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય -
૦ સમાધિમરણ ઃ
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
૦ સાધુ અંતિમ આરાધના
૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
૧૫
(૫) વિધિ સાહિત્ય :
• દીક્ષા-યોગાદિ વિધિ
૦ વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧
૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે. પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
(૬) પૂજન સાહિત્ય -
૦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાર્શ્વ પદ્માવતી પૂજનવિધિ
(૭) યંત્ર સંયોજન :
૦ ૪૫-આગમ યંત્ર
૦ વિશતિ સ્થાનક યંત્ર
3
3
૧

Page #15

૧૬
(૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય -
• चैत्यवन्दन पर्वमाला
• चैत्यवन्दनसंग्रह - तीर्थजिन विशेष
• चैत्यवन्दन चोविसी
૦ ચૈત્યવંદન માળા
આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પર્વતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ જિનની ચોવિસી રૂપ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ
સંગ્રહ છે.
d શત્રુંજય ભક્તિ
• शत्रुञ्जय भक्ति
૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય
૦ ચૈત્ય પરિપાટી
(૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય -
૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી
૦ શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
૦ અભિનવ જૈન પંચાંગ
• अभिनव जैन पञ्चाङ्ग
૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી
૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો
૦ શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા
૦ કાયમી સંપર્ક સ્થળ
૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા
(૧૦) સૂત્ર અભ્યાસ-સાહિત્ય -
૦ જૈન એડ્યુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ
.
પ્રતિક્રમણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
આ રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
= = X =
E
G
મ

Page #16

બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ नमो नमो निम्मलदंसणस्स
૫.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
ભાગ-૧૬
૧૭
૦ આ ભાગમાં બે આગમોનો સમાવેશ કરાયેલો છે. આગમ-૧૧ અને ૧૨.
અંગસૂત્ર ક્રમ-૧૧ અને ઉપાંગ સૂત્ર ક્રમ-૧. આ આગમોના પ્રાકૃત નામો અનુક્રમે વિવાળસૂય અને વવાડ્યું છે. તેને સંસ્કૃતમાં વિપાશ્રુત અને સૌપપાતિ કહે છે. વ્યવહારમાં તે વિપાકસૂત્ર અને ઉવવાઈ કે ઔપપાતિક નામે પણ ઓળખાય છે.
વિપાક-અંગસૂત્રમાં બે શ્રુતસ્કંધ છે. બંને શ્રુત-સ્કંધમાં દશ-દશ અધ્યયનો છે, કુલ વીશ અધ્યયનો છે. મુખ્યત્વે ધર્મકથાનુયોગવાળા આ આગમમાં દુઃખ [અશુભ] અને સુખ [શુભ વિપાકને જણાવેલ છે. અશુભ કર્મના વિષાકમાં કિંચિત્ દ્રવ્યાનુયોગ અને શુભકર્મના વિપાકમાં કિંચિત્ ચરણકરણાનુયોગ સમાવિષ્ટ છે.
ઉવવાઈ-ઉપાંગસૂત્રમાં કોઈ શ્રુતસ્કંધ, અધ્યયન કે ઉદ્દેશા નથી, સૂત્ર-સમૂહ જ છે. આ સૂત્ર ધર્મકથાનુયોગ રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. પણ તેમાં ચરણકરણાનુયોગ અને દ્રવ્યાનુયોગ પણ જોવા મળે છે. આ સૂત્રની વિશેષતા એ છે કે – તેના વિવિધ વર્ણનોનો સાક્ષી પાઠ આગમોમાં અનેક સ્થાને જોવા મળે છે. જેમકે નહીં વવા, નીં ોળિ આદિ.
આ બંને આગમોના મૂળસૂત્રોનો પૂર્ણ અનુવાદ તો અહીં કરેલો જ છે. તે સાથે વિવેચન પણ છે. જે માટે અમે “ટીકાનુસારી વિવેચન' શબ્દ પસંદ કરેલ છે. તેમાં વૃત્તિ સાથે ક્વચિત્ અન્ય સંદર્ભોની નોંધ પણ છે. વૃત્તિનો અનુવાદ પણ છે. આ બંને આગમોની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ હોવાનો ઉલ્લેખ અમોને મળેલ નથી. અમે વૃત્તિના અનુવાદનો જે ભાગ છોડી દીધેલ છે. ત્યાં - ૪ - ૪ - આવી નિશાની મુકેલ છે. વૃત્તિકારની પદ્ધતિ મુજબ અમે “વિવેચન’ શબ્દ લખ્યો છે, પણ વૃત્તિમાં અનેક સ્થાને શબ્દાર્થની પ્રચુરતા જ જોવા મળે છે. કેટલુંક વિવરણ સૂત્રાર્થમાં આવી જ જાય છે, તેથી વિવેચનમાં અમે આવા શબ્દાર્થ કે વિવરણને છોડી પણ દીધેલ છે. -
16/2
૧૮
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧૧–વિપાકદશાંગ
સૂત્ર
ઋતુ તથા ટીડાનુ ચિન
૦ અહીં “વિપાકશ્રુત” શબ્દનો શો અર્થ છે ? વિપાક-પુણ્ય, પાપરૂપ કર્મફળ, તેને પ્રતિપાદન કરનાર શ્રુત-આગમ તે વિપાકશ્રુત. આ બાર અંગરૂપ પ્રવચન પુરુષનું અગીયારમું અંગ છે. આ શાસ્ત્રમાં શિષ્ટ સિદ્ધાંત પરિપાલનાર્થે મંગલ-સંબંધ-અભિધેય
પ્રયોજન ચારે કહેવા જોઈએ. તેમાં આ શાસ્ત્ર જ સમગ્ર કલ્યાણને કરનાર સર્વજ્ઞએ શ્રુતપણે રચેલું હોવાથી ભાવનંદીરૂપ છે, તેથી સ્વયં મંગલરૂપ છે. તેથી અહીં જુદું મંગલ બતાવેલ નથી. શુભાશુભ કર્મનો વિપાક તે અભિધેય છે તે શાસ્ત્રના નામથી જ જણાઈ છે. શ્રોતામાં રહેલ અનંતર પ્રયોજન કર્મના વિપાકનું જ્ઞાન શાસ્ત્રના નામથી જ જણાય છે. કેમકે કર્મના વિપાકને જણાવનાર શ્રુત સાંભળવાથી જ શ્રોતાને પ્રાયે કર્મ વિપાકનું જ્ઞાન થાય છે. પરંપર પ્રયોજન શ્રોતાને મોક્ષ પ્રાપ્તિરૂપ છે, જે આપ્ત પ્રણીતતાથી સ્પષ્ટ છે. કેમકે આપ્તપુરુષો મોક્ષનું સાધક ન હોય તેવા શાસ્ત્રને કહેવામાં ઉત્સાહિત હોતા નથી, તેવી રચનાથી આપ્તત્વને હાનિ થાય છે. ગ્રંથનો ઉપાયોય સંબંધ ગ્રંથના નામથી જ જણાઈ આવે છે તે એ કે - શાસ્ત્ર ઉપાય રૂપ
છે, કર્મવિષાકનું જ્ઞાન ઉપેય છે
- શ્રુતસ્કંધ-૧, દુઃખવિપાક
= 0 = 0 — a = 0 = 0 =
• સૂત્ર-૧ -
તે કાળે, તે સમયે ચંપા નામે નગરી હતી. વર્ણવો. પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય હતું. તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્ય આર્ય સુધમાં અણગાર, જાતિસંપન્ન હતા, વર્ણવો. ચૌદપૂર્વી, ચાર જ્ઞાન સહિત, ૫૦૦ અણગારો સાથે પરીવરી પૂર્વાનુપૂર્વી યાવત્ પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યે યથાપ્રતિરૂપ અવગ્રહ લઈ યાવત્ વિચરતા હતા... પર્યાદા નીકળી, ધર્મને સાંભળી, અવધારી, જે દિશામાંથી આવેલ તે દિશામાં પાછા ગયા.
તે કાળે તે સમયે આર્ય સુધર્માના શિષ્ય આર્ય જંબૂ અણગાર, જે સાત હાથ ઉંચા તથા ગૌતમસ્વામીની જેમ યાવત્ ધ્યાન રૂપી કોઠામાં રહી વિચરતા હતા. ત્યારે આર્ય જંબૂ અણગારે જાતશ્રદ્ધ થઈ યાવત્ આર્ય સુધાં અણગાર પાસે આવી, ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, કરીને વંદનનમસ્કાર કરીને યાવત્ પપાસતા આ પ્રમાણે કહ્યું –

Page #17

વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• વિવેચન-૧ :
તે કાળમાં, તે સમયમાં - x • કાળ અને સમયમાં શો ભેદ છે? સામાન્ય વર્તમાન અવસર્પિણીના ચોથા આરારૂપ કાળ, વિશિષ્ટ, તેના એક દેશભૂત તે સમય. અથવા તે કાળના હેતુરૂપ, તે સમયના હેતુરૂપ. જો કે તે નગરી આવી હતી, તથા અવસર્પિણીકાળ સ્વભાવથી તે વસ્તુ સ્વભાવોની હાની પામતાં વર્ણક ગ્રંથોક્ત રૂપ, સુધમસ્વિામીના કાળે તેવી ન હતી. વર્ણન- શ્રદ્ધ, સમૃદ્ધ, તિમિત આદિ ઉવવાઈ માફક જાણવું. પૂર્ણભદ્ર નામનું ચૈત્ય હતું.
કાપfspવ - દ્વારા આમ સૂચવે છે - આર્ય સુધમાં સ્થવિર યથા પ્રતિરૂપ અવગ્રહ ગ્રહીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. તેમાં જે પ્રકારથી સાધુ ઉચિત રૂ૫, તે યથાપતિરૂપ, તે અવગ્રહ-આશ્રય, વિહરતિ-રહે છે. • x • સજીગ્નેહ-સાત હાથ ઉંચા, નEI નયનસાથી તZI - જેમ ભગવતીસૂત્રમાં ગૌતમને વર્ણવ્યા છે, તેમ અહીં વર્ણવવા. ક્યાં સુધી ? “ધ્યાનકોઠગત” સુધી. તે આ પ્રમાણે • સમચતુરસ સંસ્થાન સંસ્થિત, વજઋષભ નારાય સંઘયણી, સુવર્ણના કકડાની કસોટીમાં કરેલી જે રેખા, તેની જેવા તથા કમળના ગર્ભ જેવા ગૌર વર્ણી. પરાભવ ન પમાડી શકાય તેવા તપવાળા, કર્મરૂપી વનને બાળવામાં અગ્નિ જેવા તેજસ્વી તપવાળા, તપને તપાવનાર જેના વડે કર્મોને તપાવીને, પોતાના આત્માને સખ્યપણે તપાવનાર, કે જે તપ બીજા કરી શકે નહીં, પ્રશસ્ત તપસ્વી, ભીમ-અતિ કટકારીતા કરીને પાસે રહેલા અપસવ્વીને ભય ઉત્પન્ન કરવાથી પ્રધાન -
•• ઘર • પરિષહાદિ મુના વિનાશમાં નિર્દય, બીજા વડે આચરી ન શકાય તેવા ગુણવાન, ઘોર તપવાળા, અલાસત્વ પ્રાણી ન આચરી શકે તેવા દારુણ બ્રાહ્મચર્યને વિશે રહેનારા, પ્રતિકર્મના ત્યાગથી શરીરના ત્યાગી, શરીરમાં સંકોચેલી હોવાથી સંક્ષિપ્ત અને અનેક યોજન પ્રમાણ વસ્તુને બાળવામાં સમર્થ હોવાથી વિપુલ તેજોવેશ્યાવિશિષ્ટ તપોજન્ય લબ્ધિવાળા, શુદ્ધપૃરવી આસન ત્યાગીને ઔપગ્રહિક નિષધા ભાવે ઉભડક આસને રહેલા. અધોમુખ - ઉંચે કે તિછ દૃષ્ટિ ન સખી નીચી દૈષ્ટિ રાખનારા. ધ્યાન કોઠમાં રહેલા. સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા રહે છે.
નાત શ્રદ્ધ - વિક્ષિત અર્થના શ્રવણની ઈચ્છાવાળા, જાતસંશય - નિશ્ચય ન થયેલ અર્થમાં શ્રદ્ધાવાળા, જાતકુતુહલ-શ્રવણ ઉત્સુકતાવાળા, પહેલાં ન હતી પણ હવે જેને શ્રવણેચ્છા ઉત્પન્ન થઈ છે તેવા. એ પ્રમાણે ઉત્પન્ન સંશય, ઉત્પન્ન કુતૂહલ. સંજાત શ્રદ્ધ-સંશય-કુતૂહલ, સમુત્પન્ન શ્રદ્ધ-સંશય-કુતુહલ. આ પદો છે શબ્દ પ્રકષિિદ વચન છે. બીજા આચાર્યો આ પદોનો અર્થ આમ કરે છે - જાતશ્રદ્ધ - પ્રશ્ન પૂછવાની ઈચ્છાવાળા, શા માટે? જાતસંશય-સંશય થયો માટે, શા માટે? જાતકુતુહલ-આ ત્રણ પદથી અવગ્રહ કહ્યો. એ રીતે અન્ય ત્રણ ત્રણ પદો વડે ઈહા, અપાય, ધારણા કહી.
ત્રણ વખત જમણા પડખેથી આરંભી પ્રદક્ષિણા કરી. પર્યપામે છે, પાસે યાવતું શબ્દથી શુશ્રુષા-નમસ્કાર કરતા વિનય વડે અંજલિ જોડી, સન્મુખ રહીને પર્યાપાસે છે.
• સૂત્ર-૨ -
હે પૂજ્યા જો શ્રમણ ભગવંત મહાવીર યાવત્ સંપાd દશમાં અંગ પ્રશ્ન વ્યાકરણનો આ અર્થ કહ્યો, તો હે ભતે અગ્યારમાં વિપાકમૃતનો શો અર્થ કહો છે ? ત્યારે આર્ય સુધમએિ જંબૂ અણગરને આમ કહ્યું - હે જંબૂ શ્રમણ યાવ4 સંપાત ભગવંતે અગ્યારમાં અંગ વિપાકકૃતના બે શ્રુતસ્કંધ કહા છે - દુ:ખવિપક અને સુખવિપક. હે ભંતે ! શ્રમણ યાવત્ સંપાd ૧૧માં અંગ વિપાક મૃતના બે શ્રુતસ્કંધ કહ્યા છે, તો પહેલા શ્રુતસ્કંધ દુઃખવિપાકના શ્રમણ યાવત સંપણે કેટલાં અધ્યયનો કહ્યા છે ત્યારે આર્ય સુધમએિ જંબૂ અણગારને કહ્યું - હે જંબૂ દિકર તીર્થકર શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે દુ:ખવિપાકના દશ અધ્યયનો કહ્યા છે.
• વિવેચન-૨ -
દુ:ખવિપાક-પાપકર્મના ફળ, દુ:ખના હેતુરૂપ હોવાથી પાપકર્મ, તેનો વિપાક. આ પહેલો શ્રુતસ્કંધ છે, બીજો સુખવિપાક છે.
• સૂત્ર-૩ - - મૃગાપુ, ઉજિતક, અભગ્ન, શટ, બૃહસ્પતી, નંદી, ઉંબર, શૌર્યદિત, દેવદત્તા, અંજૂ [આ દશ માધ્યયનો છે.]
• વિવેચન-3 :
(૧) મૃગાગ - આ નામે રાજપુત્ર વક્તવ્યતાવાળું અધ્યયન, (૨) ઉઝિતસાર્થવાહપુત્ર (3) અભન-વિજય ચોર સેનાપતિનો પુગ, (૪) શકટ-સાર્થવાહ પુત્ર, (૫) બૃહસ્પતિ-પુરોહિતપુર, (૬) નંદી-નંદીવર્ધન રાજકુમાર, (૭) ઉંબર-ઉંબરદd, સાર્થવાહ પુગ, (૮) સૌકિદd-માછીમાર પુત્ર, (૯) દેવદત્તા-ગૃહપતિ પુત્રી, (૧૦) અંજૂસાર્થવાહ પુત્રી.
છે અધ્યયન-૧-“મૃગાપુત્ર” છે
-X - X - X - X – • સૂત્ર-૪ :
ભતે જે આદિકર તીર્થકર યાવત્ સપાખે દુઃખવિપાકના દશ અધ્યયનો કહા છે . x • તો ભતે પહેલા દુઃખવિપાક અધ્યયનનો શો અર્થ કહ્યો છે ? ત્યારે સુધમાં શણગારે જંબૂ અણગારને કહ્યું - હે જંબૂ! તે કાળે, તે સમયે મૃગામ નગર હતું. વણક. તે મૃગગ્રામ નગરની બહાર ઈશાન દિશિભાગમાં ચંદન પાદપ નામે ઉધાન હતું. તે સર્વઋતુક હતો. ત્યાં સુધર્મયક્ષનું જુનું, પૂણભદ્ર જેવું વાયતન હતું. તે મૃગગામ નગમાં વિજ્ય નામે ક્ષત્રિય રાજા હતો.
તે વિજય ક્ષત્રિયને મૃગા નામે અહીન રાણી હતી. વક. તે વિજય ક્ષત્રિયનો પુત્ર અને મૃગા રાણીનો આત્મજ મૃગાપુત્ર નામે પુત્ર હતો. તે તિબંધ, જાતિસૂક, જાતિબધિર, જાતિપંગુલ, હુંડ, વાયુ વાળો હતો. તે બાળકની હાથ, પગ, કાન, આંખ, નાક ન હતા. કેવળ તેને તે અંગોપાંગની આકૃતિ-મધ્ય

Page #18

૧/૧/૪
૨૨
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
આકારરૂપ હતો.
પછી તે મૃગાદેવી, તે મૃગાપુત્ર બાળકને ગોપનીને ભૂમિ ઘરમાં ગુપ્ત રીતે ભોજન-પાન વડે પોષતી રહે છે.
• વિવેચન-૪ :
મળી ૩૧ - સર્વઋતુના કુલ વડે વ્યાપ્ત, નંદનવન સદેશ ઈત્યાદિ ઉધાસવર્ણના કહેવું. ચિરાદિક-ઘણાં કાળનું બનેલ આદિ, જેમ ઉવવાઈમાં પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય છે તેમ કહેવું. અહીન-પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય શરીર, ઈત્યાદિ વર્ણન કહેવું. આત્મજ-પુત્ર. જાતિ અંધ - જન્મથી અંધ, હંડ-સર્વ અવયવના પ્રમાણથી રહિત. વાયવ્વ-વાત પ્રકૃતિવાળો. આગઈમેત • આકાર માત્ર, ઉચિત સ્વરૂપવાળો નહીં. રહસ્સ-ખાનગી.
• સૂત્ર-૫ :
તે મગણામ નગરમાં એક જતિબંધ પુરણ રહેતો હતો. તે એક ચક્ષુવાળા પરસ વડે દંડ વડે આગળ ખેંચાતો-ખેંચાતો જતો હતો. તેના મસ્તકના કેશ ફુટેલા અને અત્યંત વિખરાયેલા હતા. માખીના ઝુંડ તેની પાછળ બણબણતા હતા. આવો તે આંધ મિયગામ નગરમાં ઘેર ઘેર દયા ઉપજાવતો આજીવિકાને કરતો રહેતો હતો..
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સાવત્ પધાયાં. ચાવતું પર્વદા નીકળી. ત્યારે તે વિજય ક્ષત્રિય આ કથાના અને પામીને કોણિક રાજાની જેમ નીકળ્યો યાવતુ પર્યાપાસવા લાગ્યો. ત્યારે તે જાતિ અંધ પરણે તે મોટા જન શબ્દને યાવત સાંભળીને, તેણે કહ્યું – દેવાનુપિય! શું આજે મૃગગ્રામ નગરે ઈન્દ્રમહોત્સવ છે યાવ4 બધાં જઈ રહ્યા છે. ત્યારે એક વસ્તુ પર જાતિ અંધ પરને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા ઈન્દ્રમહોત્સવ આદિ નથી, યાવતું તે માટે લોકો જતાં નથી. પણ શ્રમણ ભગવંત મહાવીર યાવતુ પધાર્યા છે, તે કારણે ચાવવું બધાં જઈ રહ્યા છે.
ત્યારે તે અધપુરુષે તે એકાક્ષી પુરુષને કહ્યું – દેવાનુપિય ! ચાલો, આપણે પણ ભગવંત મહાવીરની પાસે જઈને યાવતુ પર્યાપાસીએ. ત્યારે તે જાતિ આંધ પુરષ આગળ ચાલતા પુરુષ વડે લાકડીથી દોરવાતો ભગવત મહાવીર પાસે આવ્યો, આવીને ત્રણ વખત જમણેથી પ્રદક્ષિણા કરી, કરીને વંદન-નમન કયાં, ચાવતું પર્યાપાસવા લાગ્યો.
ત્યારે ભગવતે તે વિજય ક્ષત્રિય અને પર્યદાને ધર્મ કહો. પર્ષદા રાવત પાછી ગઈ. વિજય રાજ પણ ગયો.
• વિવેચન-૫ -
કુ-સ્કૃટિતવાળના સંચયથી વિખરાયેલ કેશ. હડાહડ-અતિ, મસ્તક જેનું તે. મછિયા-માખી, ચટકરપ્રધાન-વિસ્તરતો એવો, પહક-સમૂહ. અથવા માખીના વંદનો જે પ્રહકર, તેના વડે માર્ગમાં ગમત કસતો. પ્રાયઃ મેલવાળી વસ્તુમાં જ માખી. અનુગમન કરે છે. કાલુણવડિયા - કરુણવૃત્તિથી, વિલિંકખેમાણે - આજીવિકા
કરતો. • • • નાવ સમોસfy - પૂવનુપૂર્વી ચાલતા, પ્રામાનુગ્રામ વિચરતા ઈત્યાદિ. મા મોટો જનશબ્દ-કોલાહલાદિ. તેમાં જનમૂહ-ચકાદિ આકાર. સમૂહ, તેનો શબ્દ, બોલઅવ્યક્ત ધ્વનિ.
મ - ઈન્દ્ર મહોત્સવ, ચાવત્ શબ્દથી - છંદ, રુદ્રાદિ મહોત્સવ અથવા ઉઘાન યાત્રા. જેમાં ઘણાં ઉગ્ર, ભોગાદિ લોકો એક દિશામાં જ મુખ કરીને ચાલતા હોય. વૃત્તિકાર શ્રીનું પછીનું લખાણ સૂપમાં પ્રત્યક્ષ જ નોંધાયેલું છે. હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સાવત્ પધાર્યા છે, અહીં સંપાત છે, આજ મૃગગ્રામ નગરના મૃગવન ઉધાનમાં યથા પ્રતિરૂપ અવગ્રહ સ્વીકારી, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતાં રહ્યા છે.
ભગવંતે ઉપદેશ આપ્યો - x - જે રીતે જીવો બંધાય છે આદિ. જાતિ બંધજન્મથી જ અંધ, તે ચાના ઉપઘાતથી પણ થાય, તેથી કહે છે - ઉત્પન્ન અંધઆરંભથી જ ચક્ષુ ન હોય તેવો કુલિંગ અંગ સ્વરૂપ.
• સૂત્ર-૬ -
તે કાળે સમયે ભગવંતના મુખ્ય શિષ્ય ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર યાવત્ વિચરતા હતા. પછી તે ગૌતમસ્વામીએ તે જાત્યંધ પુરુષને જોયો. જઈને જાતશ્રદ્ધ યાવ4 કહ્યું - ભગવાન ! કોઈ પુરુષ જાત્યંધ, જીત્યધરૂષ હોય ? હા હોય. - • ભગવન ! તે પુરુષ જાતિઅંધ, જાતિધરૂપ કેવી રીતે છે ? હે ગૌતમ ! આ જ મૃગામ નગમાં વિજયીક્ષત્રિયનો યુઝ, મૃગાદેવીનો આત્મજ એવો મૃગાપુ નામે બાળક જાતિઅંધ, જાતિધરૂપ છે, તે બાળકને અવયવો નથી યાવત્ આકૃતિ માત્ર છે. મૃગાદેવી ચાવતું તેનું પાલન કરે છે.
ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવદ્ મહાવીરને વંદન-નમન કયાં, કરીને કહ્યું - હે ભગવન્ ! આપની આજ્ઞા પામીને મૃગાપુત્ર બાળકને જોવા ઈચ્છ છું - - - હે દેવાનુપિય! સુખ ઉપજે તેમ કરો. ત્યારે ગૌતમસ્વામી ભગવંતની આજ્ઞા પામીને હષ્ટ તુષ્ટ થઈ ભગવત પારોથી નીકળ્યા, નીકળીને ત્વરિત ચાવતુ ઈયસિમિતિ શોધતા મૃગગ્રામ નગરે આવ્યા, આવીને મૃગામ નગર મધ્યેથી મૃગાદેવીને ઘેર આવ્યા. ત્યારે મૃગાદેવી ગૌતમસ્વામીને આવતા જોઈને. હસ્ટ-તુષ્ટ થઈ ચાવતું બોલી - દેવાનુપિય! આપના આગમનનું પ્રયોજન શું છે ? તે જણાવો.
ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ મૃગાદેવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા ! હું તમારા પુને જોવાને કદી આવેલો છું. ત્યારે મૃગાદેવીએ મૃગાપુમ બાળકની પછી જન્મેલા ચારે પુત્રોને સવલિંકાર વિભૂષિત કયાં, કરીને ગૌતમસ્વામીના પગે લગાડ્યા પછી કહ્યું - ભગવદ્ ! આ મારા ચાર પુત્રો, તમે જુઓ. ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ મૃગાદેવીને કહ્યું – દેવાનુપિયા! હું તમારા આ પુત્રોને જોવા જલ્દી નથી આવ્યો. તમારો જે મોટો પુત્ર મૃગાપુત્ર’ જે જાતિ અંધ, જાતિ અંધરૂપ છે, જેને તમે છુપી રીતે ભોંયરામાં રાખીને ગુપ્તપણે ભોજન-પાન વડે

Page #19

૧/૧/૬
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
પાલન-પોષણ કરો છો, તેને જોવા આવ્યો છું.
ત્યારે તે મૃગાદેવીએ ગૌતમસ્વામીને પૂછ્યું - હે ગૌતમી તે કોણ એવા તળારૂપ જ્ઞાની કે તપસ્વી છે? જેણે આપને મારા આ રહસ્થિક અને શીuપણે કો, જેથી તમે આ માનિ જાણો છો? ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ મૃગાદેવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા મારા ધમચિાર્ય શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, જેનાથી હું આ વૃત્તાંત જાણું છું. મૃગાદેવી, ગૌતમસ્વામી સાથે આ વાત કરતી હતી તેટલામાં મૃગાપુમ બાળકની ભોજનવેળા થઈ ગઈ. ત્યારે મૃગાદેવીએ ગૌતમસ્વામીને કહ્યું - ભતે આપ અહીં જ ઉભા રહો. જેથી હું તમને મૃગાપુત્ર બાળક બતાવું. એમ કહી ભોજનપાન ગૃહે ગઈ, જઈને વસ્ત્ર પરાવનિ કયાં, કરીને કાષ્ઠની ગાડી ગ્રહણ કરી, કરીને વિપુલ આશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ ભયd. ભરીને તે કાષ્ઠની ગાડીને ખેંચતી ખેંચતી ગૌતમસ્વામી પાસે આવી, પછી ગૌતમસ્વામીને કહ્યું તમે આવો, મારી પાછળ ચાલો, હું તમને મૃગાપુત્ર બાળક બતાવું.
ત્યારપછી ગૌતમસ્વામી મૃગાદેવીની પાછળ ચાલ્યા. ત્યારે તે મૃગાદેવી કાષ્ઠની ગાડીને ખેંચતા ખેંચતા ભૂમિગૃહે આજ, આવીને તુટપટ વસ્ત્ર વડે મુખ બાંધ્ય, મુખ બાંધતા ગૌતમસ્વામીને કહ્યું તમે પણ ભગવાન ! મુહપત્તિ વડે મુખને બાંધો ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ પણ મુખને બાંધ્યું. પછી મૃગાદેવીએ અવળું મુખ રાખી ભૂમિગૃહના દ્વાર ઉઘાડ્યા. તેમાંથી જે ગંધ નીકળી, તે સપને મૃતક, સપનું કલેવર યાવતુ તેનાથી પણ અનિષ્ટતા એવા પ્રકારે ગંધ હતી.
ત્યારે તે મૃગામ બાળક તે વિપુલ આશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમની ગંધથી અભિભૂત થઈને તે વિપુલ આશન, પાન આદિમાં મૂર્શિત થઈ તે વિપુલ આશનાદિને, તેમાં બેસીને આહાર કર્યો આહાર કરીને જલ્દીથી તે આહાર વિધ્વંસ થયો,. પછી તે પર-લોહીપણે પરીણમ્યો, તે પર-લોહીનો સંહાર કર્યો.
ત્યારપછી ગૌતમસ્વામી, તે મૃગાપુત્ર બાળકને જોઈને આવા પ્રકારે સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો - અહો! આ બાળક પુરાણા-દુષ્ટ રીતે આચરેલા, દુપ્પતિકાંત અશુભ પાપકૃત કમોંના પાપક ફળ-વૃત્તિ વિશેષને અનુભવતો રહ્યો છે. મેં નરક કે નાસ્કીને પ્રત્યક્ષ જોયા નથી પણ આ પુરષ નક પ્રતિરૂષ વેદના વેદ છે. એમ વિચારી અગાદેવીને પૂછીને મૃગાદેવીના ઘેરથી નીકળે છે, નીકળીને મૃગાગ્રામ નગરની મધ્યેથી નીકળીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા. આવીને ભગવંતને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરી, વંદન-નમન કરીને પૂછયું –
હું આપની આજ્ઞા પામીને મૃગગ્રામ નગરની મધ્યેથી પ્રવેશીને મૃગાદેવીના ઘેર ગયો ત્યાં તે મૃગાદેવી મને આવતો જોયો, જોઈને હર્ષિત થઈ ઈત્યાદિ બધું ચાવ4 પટ-લોહીને આહારે છે સુધી કહેવું. ત્યારપછી મને આવો મનોગત સંકલ્પ થયો કે - અહો ! આ બાળક તેના જૂના કર્મોને વશ યાવત્ રહેલો છે.
• વિવેચન-૬ :
કવિ - મનની સ્થિરતાથી અવરિત. યાવતુ શબદથી આ પ્રમાણે - ચપળ, અસંભ્રાંત, યુગપ્રમાણ અંતને પ્રલોકની દૃષ્ટિને આગળ રાખી ચાલે છે. અચપળ - કાયાની ચપળતાના અભાવે, અસંભ્રાંત-ભ્રમરહિત, યુગ-પ પ્રમાણ ભૂમિભાગ. વુિં • ઈર્યા, જામન - તેનો માર્ગ. દ્ધ - હર્ષિત, સંતુષ્ટ, આનંદિત. આ શબ્દો પોકાર્યક છે. હq-જલદીથી. જાયા યાવિ હોલ્યા - થયા. વલ્યપરિચ - વા પરિવર્તન.
છે નાનામg • તે આ પ્રમાણે. માટે આદિ - ગાયનું કે શાનનું મૃતક. • x : અનિટતર-અતિ અનિષ્ટ ગંધ, યાવત્ શબ્દથી કાંતતર, અપિયતર, અમનોજ્ઞતર, અમણામતર. આ શબ્દો એકાઈક છે. મુછિત આદિ - ગ્રથિત, વૃદ્ધ, અધ્યપપત્ત, આ પણ એકાર્ચક શબ્દો છે. મOિણ આ ચિંતિત, કવિત, પ્રાર્થિત, મનોગત સં૫. એકાર્યક છે.
પુજાપરા - જરઠ, કર્કશરૂપ, પૂર્વકાળે, પ્રાણાતિપાતાદિ દુશ્ચરિત હેતુ, પડિઝંત - દુ:શબ્દ અભાવ અર્થમાં છે, તેનાથી પ્રાયશ્ચિત સ્વીકાર આદિ વડે વિપાકોને દૂર ન કર્યો. અશુભ-અસુખ હેતુ, પાવાણાં-પાપ, દુષ્ટ સ્વભાવ. કમ્માણ - જ્ઞાનાવરણ આદિ.
• સૂત્ર-૭ -
ભગવનું તે પુરુષ પૂર્વભવે કોણ હતો ? તેનું નામ કે ગોત્ર શું હતા ? કયા ગામ કે નગરમાં, શું આપીને કે ભોગવીને, શું આચરીને? પૂર્વના કેવા કમથી યાવતું વિચારે છે ? - : હે ગૌતમ ! એમ સંબોધીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ગૌતમસ્વામીને આ પ્રમાણે કહ્યું -
હે ગૌતમ તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપના ભરતમાં શતાર નામે નગર હતું. જે ઋદ્ધ-સિમિત હતું. તે શdદ્વાર નગરમાં ધનપતિ નામે રાજા હતો. તે શતદ્વાર નગરની કંઈક સમીપે દક્ષિણ-પશ્ચિમ દિશા ભાગમાં વિજયવર્તમાન નામે ખેટક હતું, તે ઋદ્ધ-સ્વિમિતાદિ હતું. તે વિજય વર્તમાન ખેટકની પાછળ બીજ પo૦ ગામો હતd.
વિજયવર્ધમાન ખેટકમાં ઇક્કઈ નામે રાષ્ટ્રકૂટ હતો. તે રાધાર્મિક યાવતું દુuત્યાનંદ હતો. ૫oo ગામનો અધિપતિ થઈ યાવતું પાલન કરતો રહેતો હતો. તે વિજયવર્ધમાન ખેટકના ૫૦૦ ગામોને ઘણાં કર ભર, વૃદ્ધિ, ઉકોટ, પરાભવ, દેય, ભેઘ, કુd, dછપો, દીપન, પંથકો વડે પીડા કરતો, ઘમરહિત કરતો તર્જના-તાડના-નિધન કરતો - કરતો રહેતો હતો.
ત્યારપછી તે ઈક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટ વિજયવર્ધમાન ખેટકના ઘણાં રાજા, ઈશ્વર, તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક, શ્રેષ્ઠી, સાવાહોને તથા બીજા પણ ઘણાં ગામ્યપરપોને ઘણાં કાર્યો . કારણોમાં, રહસ્ય-નિશ્ચય-વ્યવહારોમાં સાંભળવા છતાં “ન સાંભળ્યું” કહેતો, ન સાંભળ્યા છતાં “સાંભળ્યું” એમ કહેતો એ પ્રમાણે જોવામાં - બોલવામાં - લેવામાં - જાણવામાં કરતો હતો. ત્યારે તે ઈક્કાઈ

Page #20

ર૬
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
રાષ્ટ્રકટને આવા કર્મમાં, આવી પ્રધાનતામાં, આવી વિધામાં, એવા આચરણમાં ઘણાં પાપકર્મોને અને કલહહેતુરૂપ પાપકર્મોને ઉપાર્જનો વિચરતો હતો.
ત્યારપછી તે ઈક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટને અન્ય કોઈ દિવસે શરીરમાં એક સાથે સોળ રોગાતક ઉત્પન્ન થયા. તે આ પ્રમાણે -
• વિવેચન-૭ :
પૂર્વભવે કોણ હતો ? નામ શું હતું ? ગોત્ર-કુળ શું હતું ? પુરા - પૂર્વેના દક્ષિણ, દુપતિકાંત, અશુભ પાપકર્મોના પાપક ફળ-વૃત્તિ વિશેષને અનુભવતો વિચરે છે ? જોવIT3 - ગૌતમને આમંત્રીને. ઋદ્ધિતિમિત-નિર્ભય. વણઓ - નગર વર્ણના કહેવું, તે ઉવવાઈવ. સામંત-બહુ દૂર કે નજીક નહીં. ખેડ-ધૂળીયા પ્રાકાવાળું. રિદ્ધ-ત્રદ્ધ, તિમિત, સમૃદ્ધ જાણવું. આભોગ - વિસ્તાર, રાષ્ટ્રકૂટ-મંડલોપજીવિ રાજનિયોગિક. અધાર્મિક-જાવત્ શબ્દથી આ પ્રમાણે જાણવું -
અઘમનુગ-શ્રુત ચાસ્ત્રિના અભાવને અનુસસ્તાર, આવું કઈ રીતે ? અઘર્મિષ્ટઅધર્મ જ જેને વલ્લભ કે પૂજિત છે તે અથવા અતિશયથી અધર્મી-ધર્મવજિત, તેથી જ અધમપિવાયી - અધર્મના પ્રતિપાદક અથવા આ “અવિધમાનધર્મ'' છે એવી પ્રસિદ્ધિવાળો. તથા અધર્મ પ્રલોક્યતિ - ઉપાદેયરૂપે જાણે છે. તેથી જ અધર્મપરંજનઅધર્મરાગી, તેથી જ અધર્મસમુદાયાન્સમાચારીવાળો. તેથી અધર્મ વડે - હિંસાદિ વડે વૃતિ-આજીવિકાને કરતો, દુ:શીલ-શુભ સ્વભાવથી હીન, દુર્વત-વંતરહિત, દુuત્યાનંદસાધુ દર્શનાદિથી ખુશ નહીં.
આવળે - અધિપતિકર્મ, યાવત્ શબ્દથી-પોરેવચ્ચ અથવું અગ્રેસરવ, સ્વામિત્વ-નાયકત્વ, ભતૃત્વ-પોષકત્વ, મહારકત્વ-ઉત્તમત્વ, આશ્વરસ્ય-જેનું સેનાપતિત્વ આજ્ઞાપ્રધાન છે તેને નિયોગિક વડે કરતો, સ્વયં પાળતો એવો. : ક્ષેત્રાદિ આશ્રિત રાજય દ્રવ્ય. ભરેહિ-તેની જ પ્રચુરતાથી, વિદ્ધિ-કુટુંબીને વિતરણ ધાન્યના બમણાદિનું ગ્રહણ, ક્વચિત્ વૃત્તિ વડે, તેમાં રાજાના આદેશકારીની જીવિકા. ઉક્કોડ-લાંચ, પરાભય-પરાભવ વડે. દેજ્જર્દય દ્રવ્ય-વ્યાજ વડે, ભેજ-મારામારી આદિ અપરાધને આશ્રીને તે ગામના મનુષ્યો ઉપર દંડનું દ્રવ્ય નંખાય, તથા પ્રત્યેક કણબી પાસે જુદું જુદું દંડ દ્રવ્ય ઉઘરાવે, તેવા ભેધ વડે, તેના વડે કુંત - “આટલું ધન તારે મને આપવું' એ શરતે નિયોગિકને અમુક દેશ આપી તે ઘન લેવું.
લંછપોસ-ચોર વિશેષને પોષવા તે. આલીવણ - લોકોને વ્યાકુળ કરીને લુંટવાને પ્રામાદિકને સળગાવવા વડે. પંથકો-સાર્ચગાત, ઉવીલમાણ-પીડા કરતો. વિહમ્મમાણસ્વ આચારથી ભ્રષ્ટ કરતો, તજમાણ-તર્જના કરતો, “મારી અમુક વસ્તુ તું આપતો નથી” તું યાદ રાખજે, એમ કહી ડરાવતો. તાલેમાણ-ચાબુક અને થપ્પડો વડે મારતો. નિદ્ધણ-નિર્ધન.
તલવર- રાજપ્રસાદવાળા રાજોત્થાસનિક, માડંબિક-મડંબના અધિપતિ, મડંળસંનિવેશ વિશેષ, જેના બે યોજનમાં પ્રામાદિ નિવેશ અવિધમાન હોય. • • કજકાર્ય, પ્રયોજનમાં અનિuત્ર, કારણ - સાધવાના પ્રયોજન વિષયભૂતમાં જે મંગાદિ
વ્યવહાર, તેમાં મંગ-પલિોચન, ગુહ્ય-રહસ્ય, નિશ્ચય-વસ્તુનિર્ણય, વ્યવહાર-વિવાદ.
થH - આ વ્યાપાર, એયપહાણ - એમાં જ રહેલ, એયવિજ્જ-આ જ વિધા-વિજ્ઞાન, - X• પાવકસ્મ-અશુભ, જ્ઞાનાવરણાદિ કલિ કલુસ - કલહ હેતુ મલીન સમ. જમણસમગ-એક સાથે. - x -
• સૂત્ર-૮ :
શાસ, ખાંસી, જવર, દાહ, કુક્ષિશુળ, ભગંદર, મસા, અજીર્ણ, નેત્રશૂળ, મસ્તક શૂળ, અરુચિ, નેપીડા, કર્ણપીડા, ખરજ, જલોદર, કોઢ.
• વિવેચન-૮ :
યોનિશૂળ એ અપપાઠ છે, અન્યત્ર અહીં કુક્ષિશૂળ છે. ભગંદલ-ભગંદર, અકારઅઅરોચક, ઉદર-જલોદર.
• સૂત્ર-6 :
ત્યારપછી તે ઈક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટે ૧૬-રોગાતંકથી અભિભૂત થઈને કૌટુંબિક પરષોને બોલાવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ, વિજય વર્ધમાન ખેટકના શૃંગાટક, મિક, ચતુક, ચત્વર, મહાપથ, પથમાં મોટા-મોટા શબ્દોણી ઉઘોષણા કરતા-કરતા આ પ્રમાણે કો – દેવાનપિય! અહીં ઈાઈ રાકટના શરીરમાં ૧૬-રોગાતકો ઉત્પન્ન થયા છે, તે આ - શ્વાસ, ખાંસી યાવત કોઢ. હે દેવાનપિયો ! જે કોઈ વૈધ-વૈધપુત્ર, જ્ઞાયક-જ્ઞાયકપુત્ર, ચિકિત્સક-ચિકિત્સકપુx, જે ઇક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટના તે ૧૬-રોગાતકમાંનો એક પણ રોગાતકને શમાવી દે, તેને ઇક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટ વિપુલ અર્થસંપદા આપશે. બીજી-ત્રીજી વખત આ ઉદ્ઘોષણા કરીને મારી આ આજ્ઞા મને પાછી સોંપો.
ત્યારે તે કૌટુંબિક પુરષોએ યાવતુ આજ્ઞા પાછી સોંપી.
ત્યારે તે વિજય વર્ધમાન ખેટકમાં આ આવા પ્રકારની ઉઘોષણા સાંભળી, સમજીને ઘણાં વૈધ આદિ છ એ હાથમાં શાકોશ લઈને પોત-પોતાના ઘરથી નીકળ્યા, નીકળીને વિજય વર્ધમાન ખેટક મધ્યે થઈને ઇક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટના ઘેર આવ્યા, આવીને ઈક્કાઈ રષ્ટિકૂટના શરીરને તપાસીને, તે રોગનું નિદાન પૂછ્યું, પૂછીને ઇક્કાઈ રાષ્ટ્રકૂટને ઘણાં અમ્પંગન, ઉર્વતના, નેહપાન, વમન, વિરેચન, અદ્વાવણ, અપાન, અનુવાસના, વસ્તિકર્મ, નિરોધ, સિરોવેધ, તક્ષણ, પ્રક્ષણ, શિરોવસ્તિ, તર્પણ, પુટપાક, છાલ, મૂલ, કંદ, ઝ, પુષ્પ, ફળ, બીજ, શિલિકા, ગુલિકા, ઔષધ અને ભેજ વડે - તે સોળ રોગાનંકમાંથી એકપણ રોગાનંકને સમાવવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ તેમાંના એકને પણ શમાવવા સમર્થ ન થયા.
ત્યારે તે ઘi વૈધો, વૈધપો આદિ જ્યારે સોળમાંના એક પણ રોગકર્તકને ઉપશમાવી ન શક્યા ત્યારે શ્રાંત, તાંત, પરિતાંત થઈને જે દિશામાંથી આવ્યા હતા, તે જ દિશામાં પાછા ગયા. ત્યારપછી ઈજ્જાઈ રાકટ, વૈધ વગરે છે એ નિષેધ કર્યો, તેના પરિચારકોએ પણ તેનો ત્યાગ કર્યો, તે ઔષધ અને ભેજ કરવાથી પણ ખેદ પામ્યો, સોળ રોગાનંકોથી પરાભવ પામેલો તે રાજય, રાષ્ટ્ર

Page #21

૨૮
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧/૧/૯ ચાવ4 અંતઃપુરમાં મૂર્ષિત, રાજ્ય અને રાષ્ટ્રનો આસ્વાદ-પ્રાર્થના-ઈચ્છા-અભિલાષા કરતો, આd-દુ:ખrd-quid થઈ ૫૦ વર્ષનું ઉત્કૃષ્ટ આયુ પાળી કાળમાસે કાળ કરીને આ રતનપભામૃedીમાં ઉત્કૃષ્ટ સાગરોપમની સ્થિતિવાળા નારીઓને વિશે નાસ્કીપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યારપછી ત્યાંથી અનંતર રાવીને આ મૃગગ્રામ નગરમાં વિજય ક્ષત્રિયની મૃગાદેવીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો.
ત્યારે તે મગાદેવીના શરીરમાં ઉજ્જવળ યાવતુ જવલંત વેદના ઉત્પન્ન થઈ, જ્યારથી મૃગાપુત્ર દારક મૃગાદેવીની કુHીમાં ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થયો છે, ત્યારથી મૃગાદેવી વિજયરાજાને અનિષ્ટ, આકાંત, અપિય, અમનોજ્ઞ, અમણામ થઈ છે.
ત્યારપછી તે મૃગાદેવીએ અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિએ કુટુંબ જાગરિકાથી જગતા આ આવા પ્રકારનો મનોગત સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયો - એ પ્રમાણે હું વિજય ક્ષત્રિયને પૂર્વે ઈષ્ટ આદિ, શ્રેયા, વિશ્વસનીયા, અનુમતી હતી. જ્યારથી મારી કુક્ષિમાં આ ગર્ભ ગર્ભપણે ઉત્પન્ન થયો છે, ત્યારથી હું વિજય ક્ષત્રિયને અનિષ્ટ યાવતુ અમનોજ્ઞ થઈ છું. વિજય ક્ષત્રિય મારા નામ કે ગોમને પણ ગ્રહણ કરવા ઈચ્છતા નથી. તો મારી સામે જોતું કે ભોગપભોગ તો ક્યાંથી જ હોય ?
તેથી મરે નિશે આ ગન ઘi ગર્ભitતન-unતન-ગાલન-મરણ વડે શાતના આદિને યોગ્ય છે. આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો. વિચારીને ઘણાં જ ખારા, કડવા, તૂરા આદિ ગભશાતન ઔષધને ખાતી અને પીતી તે ગભતું શાતના આદિ કરવાને ઈચ્છવા લાગી, પણ તે ગર્ભનું શnતન-પાતન-ગલન-મરણ ન થયું. ત્યારે તેણી શાંત, તાંત, પરિતાંત, અકામિત, પરાધીન થઈ દુઃખે દુઃખે ગર્ભને વહેવા લાગી.
તે બાળક ગર્ભમાં હતો ત્યારે જ તેને આઠ નાડી શરીરમાં અને આઠ નાડી શરીરની બહાર વહેતી હતી, આઠ પરને અને આઠ લોહીને વહાવતી હતી. ભળે નાડી કાનના છિદ્રમાં બન્ને આંખમાં, બળે નાકમાં, બળે ધમનીમાં વારંવાર પશુ-લોહીને ઝરતી હતી.
બાળક ગર્ભમાં હતો ત્યારથી જ અગ્નિક નામે વ્યાધિ પ્રગટેલો, તેથી તે બાળક જે કંઈ ખાતો, તે તુરંત વિવંસ પામતો હતો અને પરુ તા લોહીપણે પરિણમતો હતો. તે પણ તે અને લોહી ખાઈ જતો. -- . પછી તે મૃગાદેવીએ. અન્ય કોઈ દિવસે નવ માસ પતિપૂર્ણ થતા બાળકને જન્મ આપ્યો, જે જાતિય યાવતુ આકૃતિ મમ હતો. ત્યારે તે મૃગાદેવી તે બાળકને હુંડ અને અંધરૂપ જુએ છે. જોઈને ભયભીત આદિ થઈને બધાબીને બોલાવે છે.
બધીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા! તમે આ બાળકને એકાંત ઉકરડામાં ફેંકી દો. ત્યારપછી તે બધાત્રીએ મૃગાદેવીને ‘તહત્તિ’ કહી આ અને
વીકાય. સ્વીકારીને વિજય ક્ષત્રિય પાસે આવી, આવીને બે હાથ જોડી, આમ કહ્યું - હે સ્વામી ! મૃગાદેવીએ નવ માસ પૂર્ણ થતાં યાવતુ આકૃતિ માત્ર છે.
પછી તે મૃગાદેવી, તે હુંડ અને અંધરૂપને જોઈને ભયભીત, ત્રસ્ત, ઉદ્વિગ્ન, સંતભય થઈને મને બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિય! તું જ, અને આ બાળકને એકાંતમાં ઉકરડામાં ફેંકી દો. તો હે સ્વામી ! આજ્ઞા આપો કે આ બાળકને એકાંતમાં ઉકરડામાં ફેંક કે નહીં?
ત્યારે તે વિજય ક્ષત્રિય, તે બધી પાસે આ વાત સાંભળી, તે રીતે જ સંભાત થઈ ઉભો થયો, થઈને મૃગાદેવી પાસે આવ્યો. આવીને મૃગાદેવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા ! આ તારો પહેલો ગર્ભ છે, જે તું અને એકાંત ઉકરડામાં ફેંકીશ, તો તારી પ્રજા સ્થિર થશે નહીં તો હું આ બાળકને ગુપ્ત રીતે ભોંયરામાં કોઈ ન જાણે તેમ ભોજન-પાન વડે પાલનપોષણ કરતી વિચર, તો તારી પ્રા સ્થિર થશે, ત્યારે મૃગાદેવીએ વિજયક્ષત્રિયની આ વાતને ‘તહત્તિ’ કહી વિનય વડે સ્વીકારી, સ્વીકારીને તે બાળકને ગુપ્ત રીતે ભોયરામાં કોઈ ન જાણે તેમ ભોજન-પાન વડે પાલન કરતી રહી.
હે ગૌતમ મૃગાપુત્ર બાળક પૂર્વ કાળકૃત ચિરંતન યાવતુ કમને અનુભવતા વિચરે છે.
• વિવેચન-૯ :
વિન - વૈધ શાસ્ત્ર અને ચિકિત્સામાં કુશળ, જ્ઞાયક-કેવળ શારકુશળ, તેગિચ્છિા -ચિકિત્સા માગ કુશળ, અન્ય સંપયા-અર્ચદાન. સત્યકોસ-નેરણી આદિ શા પેટી. અવદ્હણ-ડામ દઈને, અવહાણ -તેના દ્રવ્ય વડે સંસ્કારેલ જળ, અનુવાસના-ગુદા દ્વારા જઠરમાં તેલ પ્રવેશ કરવો, વથિકમ-ચવિટન પ્રયોગથી મસ્તકાદિમાં સ્નેહ પૂરણ અથવા ગુદામાં વર્યાદિ ક્ષેપણ, નિસહ-અનુવાસ, સિરાવેહનાડી વેધ, તઋણ-છરી આદિથી ત્વચાને પાતળી કરવી. પચ્છણ-અપ ચામડી કાપવી, શિરોબસ્તિ-માથામાં ચર્મકોશથી તેલ પુરવા વડે. •xx • તપણા-સ્નેહાદિથી શરીર પુટ કરવું, પડપાગ-પાક વિશેષ નિષ્પન્ન ઔષધિ વિશેષ, છલ્લી-રોહિણી આદિ, શિલિકાકિરાત, તિકતક આદિ, ગુલિયા-દ્રવ્યવટિકા, ઇત્યાદિ - ૪ -
સંત-દેહખેદથી શ્રાંત, તંત-મનથી ખેદ, પરિતાંત-ઉભયથી ખેદ પામેલ. રાજ્ય આદિ યાવત્ શબ્દથી કોશ, કોઠાગાર, વાહન. મૂર્ણિત-ગ્રચિત આદિ કાર્યક છે. આd-મનથી દુ:ખિત, આદિ શબ્દો એકાર્યક છે, અનિષ્ટ-કાંત આદિ કાર્થક છે.
પુવરd - શનિનો પૂર્વભાગ, અવરd-શનિનો પશ્ચિમ ભાગ, તે રૂપ જે કાળા સમય. કુટુંબ જાગરિયા - કુટુંબ ચિંતા. અઝલ્શિય-આત્મવિષયક, ચિંતિય-સ્મૃતિરૂપ, કપિય-બુદ્ધિ વડે વ્યવસ્થાપિત, પલ્વિય-પ્રાર્થનારૂપ, મનોગત-મનમાં રહેલ, બહાર
પ્રકાશિત, સંકલા-પર્યાલોચ. pg આદિ પાંચ એકાર્થક શબ્દો છે. ધિક્ક-યેય, વેસાણિય-વિશ્વસનીય, અનુમય-વિપરીત માન્યતા હોવા છતાં પછીચી માની લે છે. નામ-પારિભાષિકી સંજ્ઞા, ગોગઆન્વચિંકી સંજ્ઞા.
મ - ગર્ભ, શાતના-પાડી દેવા માટે ટુકડા કરવા/ થવા. પાડણ-પાતના, જે ઉપાયથી ખંડ ગર્ભ પડે, ગાલણ-દ્રવીભૂત થઈ ક્ષરે. મારણ-મરણ હેતુ. • • અકામિય

Page #22

૧/૧/૯
3o
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે, તે કહું કહું છું. • વિવેચન-૧૦ :
- મરણ અવસરે, સાગરોપમ - સાગરોપમ સ્થિતિક તૈરયિકપણે. ગતિ , પંચેન્દ્રિય જાતિ, કુલકોટિના યોનિપ્રમુખ - યોનિ દ્વારક. જોણિ વિહાણંસિયોનિ ભેદો, ખલીલ મચિ-આકાશમાં રહેલ છિન્ન તટની ઉપર રહેલી માટી. • • • ૩મુF નાવ • બાલ્યભાવ છોડીને, વિજ્ઞાન પરિણત થયા પછી યૌવન પ્રાપ્ત થતાં - બુદ્ધિ પરિણામ પ્રાપ્ત તે વિજ્ઞાન પરિણત.
નંતરે વાવ વત્ત - અનાર શરીર ત્યજીને કે ચ્યવન કરીને દૃઢપતિડાવતું - ઉવવાઈ સૂત્રમાં દૃઢપતિજ્ઞ ભવ્ય વણવેલ છે, તેમ આને પણ કહેવો. - તેવી જ વક્તવતા કહેવી, દૃઢપ્રતિજ્ઞ માફક કલા ગ્રહણ કરી, પ્રdજયા લઈ ચાવત્ મોક્ષે જશે. ૌત - કૃતકૃત્ય થશે. ભોસ્મતે-કેવળજ્ઞાન વડે સકલ જાણવાલાયક જાણશે. મોક્ષ્યતિ-સર્વકર્મ મુક્ત થશે. પરિનિર્વાસ્થતિ - સર્વ કર્મ કૃત સંતાપરહિત થશે. સવ દુ:ખોનો અંત કરશે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-૧-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
નિરભિલાષ, અસયંવશ-પતંત્ર, નાલી-નાડી, શિસ. અગંતપવહ - શરીરમાં જ લોહી આદિ રાવે છે. બાહિwવહ-શરીરની બહાર પટુ આદિ ક્ષરે. જુવે - બે પરુને વહેતી, બે લોહીને વહેતી. ન્નતકાનના છિદ્ર આદિ.
જાતિ અંધથી જાતિમુક આદિ પણ લેવું. હુંડ-જેના શરીરના અવયવ અવ્યવસ્થિત છે તે. અંધારવ-અંધ-આકૃતિ. ભીત શબ્દથી બસ, ઉદ્વિગ્ન, સંજાતભય લેવું. વાયત્ર બે હાથ જોડી, મસ્તકે અંજલિ કરીને. - x• સંબંત-ઉત્સુક, પય-પ્રજા, સંતતિ - x ". પુરા-પૂર્વકાળે કરેલ. પુરાણ-દીર્ધકાળના, ચાવથી દુશ્ચિણ, દુપતિક્રાંત લેવું.
• સૂત્ર-૧૦ -
ભગવન્! મૃગાપુત્ર અહીંથી કાળમાસે કાળ કરીને ક્યાં જશે? ક્યાં ઉપજશે? ગૌતમાં તે ર૬-dઈ રમાય પાળીને કાળમાણે કાળ કરી આ જ જંબૂદ્વીપના ભરતના વૈતાગિરિની તળેટીમાં સીંહકુળમાં સીહરૂપે જન્મશે. તે સીંહ ત્યાં ધાર્મિક યાવત સાહસિક થઈ ઘણાં પાપને યાવતું ભેગા કરશે. કરીને કાળમાણે કાળ કરીને આ રનપભા પ્રતીમાં ઉત્કૃષ્ટ સાગરોપમસ્થિતિમાં ચાવતુ ઉપજશે. ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને સરીસર્પમાં ઉપજશે. ત્યાં કાળ કરીને બીજી પૃdીમાં ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ સાગરોપમ સ્થિતિવાળો થશે. ત્યાંથી ઉદ્ભવત પક્ષીમાં ઉપજશે. ત્યાં મરીને ત્રીજી પૃથ્વીમાં સાત સાગરોપમ સ્થિતિ થશે. ત્યાંથી સહમાં. પછી ચોથી, ત્યાંથી ઉષ્ણમાં, ત્યાંથી પાંચમી, પછી આ, પછી છઠ્ઠી, ત્યાંથી મનુષ્ય, પછી સાતમી નારકીમાં. ત્યાંથી ચ્યવીને આ જલચરપંચેન્દ્રિય તિયય યોનિમાં મસ્ય, કાચબો, ગ્રાહ, મગર, સંમારાદિ સાડા બાર લાખ પતિ કુલકોટિ પ્રમુખ કહી છે, તેમાં એક એક યોનિમાં અનેક લાખનાર ઉત્પન્ન થશે.
ત્યાંથી ઉદ્ભવતને ચતુપદ ઉરપરિસર્પ, ભુજપરિસર્ષ, બેચરમાં, ચાર-પ્રણબે ઈન્દ્રિયમાં, વનસ્પતિમાં, કડવા વૃક્ષમાં, કડા રસવાળી વનસ્પતિમાં, વાયુકાયતેઉકાય-અકાયમાં અનેક લાખ વખત જન્મો-મરશે. ત્યાંથી નીકળી અનંતર સુપતિષ્ઠપુમાં વૃષભપણે થશે. તે બાલ્યાવસ્થા મૂકી ચાવતું યૌવનને પામશે. કોઈ વખતે પહેલી વર્ષા ઋતુમાં ગંગા મહાનદીને કાંઠે ભેખડ ખણતાં, ભેખડ પડવાથી મૃત્યુ પામી, સુપતિષ્ઠપુરમાં શ્રેષ્ઠીના કુળમાં પુત્ર થશે.
ત્યાં બાલ્યભાવથી મુકત થઈ ચાવતું યૌવન પામીને તયારૂમ સ્થવિર પાસે ધર્મ સાંભળી, સમજી, મુડ થઈ, ગૃહવાસ છોડી અણગારિક દીક્ષા લેશે. તે ત્યાં અણગાર થશે, ઈયસિમિત ચાવતું લાચારી. તે ત્યાં ઘણાં વર્ષ ગ્રામપયયિ પાળી, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી, કાળમાસે કાળ કરી સૌધર્મકલો દેવપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર વીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જે અય કુળો છે, ત્યાં જમશે. દેauતિજ્ઞની જેમ વકતવ્યતા કહેવી, કળા શીખીને વાવતુ સિદ્ધ થશે.
હે જંબુ બ્રમણ ભગવત મહાવીર સાવ4 સપd દુ:ખવિપાકના પહેલા

Page #23

૧/ર/૧૧
૩૨
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
છું અધ્યયન-૨-ઉક્ઝિતક .
-x -X - X - X - X - X - • સૂત્ર-૧૧ -
બંતા જે શ્રમણ ભગવત મહાવીર યાવતુ:ખવિપાકના પહેલા ધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે, તો બીજાનો સાવત્ શો અર્થ કહ્યો છે ત્યારે સુધમાં અણગરે જંબુ અણગારને આ પ્રમાણે કહ્યું -
હે જંબૂ તે કાળે, તે સમયે વાણિજ્યગ્રામ નામે ઋદ્ધ-સિમિત-સમૃદ્ધ નગર હતું. તે વાજિયયામની ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં દૂતિપલાણ નામે ઉઘાન હતું. તેમાં સુધર્મ યનું ચાયતન હતું. તે વાણિજ્યગ્રામમાં મિત્ત નામે રાજ હતો. તેને શ્રી નામે રાણી હતી. તે વાણિજ્યગ્રામમાં કામશ નામે ગણિકા હતી, જે અહીન રાવત સુરપા, ૨-કલામાં નિપુણા, ૬૪-ગણિકાનુણ યુકતા, ર૯ વિશેષોમાં કીડા કરનારી, ર૧-રતિગુણપધાન, ૩ર-પુરષોપચાર કુશાલા, નવ સુપ્ત અંગો જગૃત થયેલી, ૧૮-દેelી ભાષા વિશારદા, શૃંગારના આગાર સમ, સુંદર વેરાવાળી, ગીત-રતિ-ગંધર્વ-નૃત્ય કુશલા, સંગતગde સુંદસ્તન દવા ઉંચી કરેલી, હજારના મૂલ્યની પ્રાપ્ત, રાજ દ્વારા છબચામરી વાળ વ્યંજનિકા અર્પિત, કણરથ વડે ગમનાગમન કરતી, બીજી ઘણી હારો ગણિકાનું આધિપત્ય કરતી વિચરતી હતી.
• વિવેચન-૧૧ -
ઉrીન • અહીન પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય શરીરી, લક્ષણ-વ્યંજન. ગુણયુક્ત, માનઉમાન-પ્રમાણથી પ્રતિપૂર્ણ, સુજાત, સવાંગસુંદરી હતી. તેમાં લક્ષણ-સ્વસ્તિકાદિ, વ્યંજન-મણી, તિલકાદિ, ગુણ-સૌભાગ્યાદિ • x • લેખથી શકુન પર્યન્ત ૭૨ કળા પંડિતા, આ કળા પાયા પુણોને અભ્યાસ યોગ્ય અને સ્ત્રીઓને જાણવા યોગ્ય છે. ગીત-નૃત્યાદિ ૬૪-કળા, જે વિશેષથી પથ્ય આજનને ઉચિત ૬૪ વિજ્ઞાનયુક્ત છે તે. અથવા વાત્સ્યાયને કહેલ દિiાનાદિ આઠ વસ્તુ, તે પોકના આઠ ભેદ, એ રીતે ૬૪-ચાય. • x • ૩૨ પુરુષોપચાર કામશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે.
બે કાન, બે આંખ, બે ઘાણ, એક જીભ, એક વયા, એક મત એ નવ અંગ સુપ્ત હોય છે, પણ યૌવન વડે પટતાથી પ્રાપ્ત થાય છે. તથા • x • શૃંગાર
સવિશેષના ગૃહ જેવી, સુંદર વેશવાળી, ગીત અને રતિ એવા ગાંઘવ, નૃત્યમાં કુશલા. સંજયા • સંગતગત, ભણિત, વિહિત, વિલાસ, સલલિત, સંતાપ નિપુણ યુક્તોપચાર કુશલ. તેમાં સંગત-ઉચિત, સલલિત-પ્રસન્નતાયુકત જે સંતાપ, તેમાં નિપુણ, ઉપચા-વ્યવહાર, તેમાં કુશળ. કુંવાથT * સુંદર સ્તન, જઘન, વદન, હાય, પણ, નયન, લાવણ્ય, વિલાસથી યુક્ત. * * *
#fun a • ઉંચી કરેલી જયપતાકા, વિયત્રછ• રાજાએ પ્રસાદરૂપે આપેલ છત્ર, ચામર રૂપ વીંઝણો. શરદUવાથી - કર્ણાસ્ય-વાહન, તેના વડે જનારી. હોલ્યહતી. આવશ્વ + આધિપત્ય, પ્રોવર્તિવ, પોષકત્વ, સ્વામીવ, મહતરવ-બાકીની વેશ્યાની તુલનાએ મહત્તમ, આફોશઆજ્ઞા પ્રધાન જે સેનાનાયક તે પણું. કારેમાણા
કરતી-બીજા પાસે કરાવતી, પોતે પાળતી એવી.
• સૂઝ-૨ ?
તે વાણિજ્યગ્રામમાં વિજયમિx નામે આય સાર્થવાહ વસતો હતો. તેને સુભદ્રા નામે અહીન પત્તી હતી. તે વિજયમિત્રનો » અને સુભદ્રા ભાયનિો આત્મજ ઉજિwતક નામે અહીન વાવ4 સુરૂપ » હતો. • • • તે કાળે તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પધાર્યા, "દા નીકળી, રાજા પણ કોશિક માફક નીકળ્યો, ભગવતે ધર્મ કહ્યો, પર્ષદા પાછી ગઈ, રાજ પણ પાછો ગયો.
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના પટ્ટશિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગાર ચાવતુ છ-છ વડે જેમ ભગવતીમાં કહ્યું તેમ યાવતુ વાણિજ્યગ્રામે આવ્યા. ઉચ્ચ-નીચાદિમાં ભિક્ષાર્થે ભ્રમણ કરતાં રાજમાર્ગો પસાર થયા. ત્યાં ઘણાં હાથી સદ્ધ-બદ્ધ-વર્મિત-ગુડિય-ઉપપીલિ-જીવાળા, ઘંટ બાંધેશ, વિવિધ મણિજનશૈવેયક-ઉત્તર કંચક વિશેષથી શણગારેલા હાથી હતા. તે વજ-પતાકા વડે શોભિત મસ્તકે પાંચ પાંચ શિખરો લટકાવેલા હતા. તે હાથીઓ ઉપર આયુધ અને પ્રહરણ ગ્રહણ કરેલા મહાવતો બેઠા હતા.
ત્યાં ઘણાં અaો જોયા, જે સહ૮-બદ્ધ-વર્મિત-ગુડિત હતા, તેમના શરીરના રક્ષણાર્થે પાખર નામક ઉપકરણો બાંધેલા હતા ઉત્તર કશુક ઉપકરણો બાંધેલ હતા. મુખમાં યોકડા હતા, તેનાથી નીચેના હોઠ ભયંકર લાગતા હતા. ચામર-દણિથી કટિભાણ શોભતો હતો. તેની ઉપર આયુધ અને પ્રહણ ગ્રહણ કરેલા અસવારો હતા.
બીજા પણ ત્યાં ઘણાં પરષો જોયા. તે પણ સંwદ્ધ-બહ૮-વર્મિત-કવચ હતા. ધનજી પવિકા ઉપર પાંચા ચડાવેલ હતી, ક8 વેયક પહેરેલ, નિર્મળ શ્રેષ્ઠ ચિઠ્ઠ બાંધેલ હતો. આયુધ અને પ્રહરણો તેમણે ગ્રહણ કરેલા. • • • તે પુરુષોની મધ્યે રહેલ પુરુષને જોયો, જેને અવળા મુખે બાંધેલો, નાક-કાન કાપેલા, શરીર ચીકાશવાળું કરેલ, વણ હોવાથી બે હાથ કટિcથે બાંધેલા, કંઠમાં રાતા કોરની માળા પહેરાવેલી, ગેરુ ચૂર્ણથી શરીર શેતું હતું. તે વધ્ય પ્રાણપીય તલત છેદાનો, આભ માંસના ટુકડા ખવડાવાતો હતો. તે પાપી, સેંકડો ચાલુકોથી પ્રહાર કરાતો, અનેક નર-નારીથી પરીવરેલો, ચો-ચૌટે ફૂટેલા ઢોલ વડે ઘોષણા કરાતો હતો.
આ આવા પ્રકારની ઘોષણા તેણે સાંભળી - હે લોકો આ ઉજિwતક બાળક ઉપર કોઈ સજ કે રાજો અપરાધ કર્યો નથી, પણ તેના પોતાના કરેલા કર્મો જ અપરાધી છે.
- વિવેચન-૧ર :
અહીન- અહીત પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય. •x• ઇન્દ્રભૂતિ-ગૌતમ ગોત્રના અણગાર, સંક્ષિપ્ત વિપુલ તેજોલેસ્યાવાળા. ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યા મુજબ નિરંતર છ-છ તપોકમ વડે આમો ભાવિત કરતા વિયરે છે. ત્યારે ભગવત ગીતમે છઠ્ઠના પારણે

Page #24

૧/૨/૧૨
33 પહેલી પરિસિમાં સઝાય કરી, બીજામાં ધ્યાન કર્યું. ત્રીજીમાં અત્વરિત, અચપલ, અસંભ્રાંતપણે મુહપતિ પ્રતિલેખી, ભાજન-વસ્ત્રોનું પડિલેહણ કર્યું, ભાજન પ્રમાર્જી, લઈ, ભગવંત પાસે આવ્યા, ભગવંતને વાંદી-નમી-છના પારણે ભિક્ષાર્થે જવાની જા માંગી ઈત્યાદિ - ૪ -
સંનદ્ધ-બતર બાંધેલા, વર્મ-ચામડીના રક્ષણ માટે ઉપકરણ બાંધ્ય, ગુડામોટ શરીર રક્ષક વિશેષ. ઉપીલિય કચ્છ-ગાઢતર ઉરો બંધન બાંધ્ય, ઉદ્દામિય ઘટલટકતા ઘંટ બાંધ્યા. શૈવેયક-ડોકનું આભરણ, ઉત્તકંચુક-શરીર રક્ષક વિશેષ અવમૂલ-મુખે બાંધેલ ચોકડું, - x • x • તેથી જ પડિકપ્રિય-બખ્તર આદિ સામગ્રી યુક્ત, ઝય-ગરુડાદિ વજા, પતાકા-ચિન્હરહિત પતાકા, આમલક-શેખક, આરૂઢાહાથી ઉપર બેસેલ મહાવત. ગહિરાઉદuહરણા - આયુધ અને પ્રહરણ ગ્રહણ કરેલા. કંઠ-ગળુ, ગુણ-કંઠસૂર, મલ્લરામ-પુષ્પમાળા, ચુગુંડિચગાય-નૈકિ ચૂર્ણ વડે ચોળેલ શરીર. યુન્નય-સંગd, બઝ-વધ્ય, પ્રાણ-ઉચ્છવાસાદિ કાગણિમંસ-નાના માસખંડ, પાવ-પાપી, ખર્નર-ચાબુક - ૪ -
• સૂગ-૧૩ :
ત્યારપછી ગૌતમસ્વામીએ તે પુરુષને જોઈને, આવો મનોગત સંકલ્પ થયો કે - આ પુરષ ચાવતુ નકાપતિરૂપ વેદના વેદે છે, એમ વિચારી વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં ઉચ્ચ-નીચ-મધ્યમ કુળમાં યાવતું ભ્રમણ કરતા, યથાવયપ્તિ સામુદાનિક ભિક્ષા ગ્રહણ કરીને વાણિજ્યગ્રામ નગરની મધ્યેથી નીકળી યાવતુ ગૌરી દેખાડી. ભગવંતને વાંદી-નમીને આ પ્રમાણે પૂછયું –
હે ભગવાન ! હું આપની અનુજ્ઞા પામીને વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં યાવતું પૂર્વવત્ કહેવું. ભગવાન ! તે પુરુષ પૂર્વભવમાં કોણ હતો ? યાવતુ અનુભવતો વિચરે છે ? :- હે ગૌતમ! તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપના ભરત ક્ષેત્રમાં હસ્તિનાપુર નામે ઋદ્ધિમાન નગર હતું ત્યાં સુનંદ નામે મહાન રાજા હતો. તે નગરના બહુમધ્યદેશ ભાગમાં એક મોટો ગોમંડપ હતો, જે અનેક સેંકડો સ્તંભ ઉપર રહેલો અને પ્રાસાદીય આદિ હતો.
ત્યાં ઘણાં અનાથ-નાથ પશુઓ, નગરની ગાયો-બળદો-વાછરડા-પાડાસાંઢો રહેતા હતા. તેમને માટે પુષ્કળ ઘાસ અને પાણી હતા, તેથી તેઓ નિર્ભય-નિરુપસ-સુખે સુખે રહેતા.
તે નગરમાં ભીમ નામે કૂટગ્રહી હતો, જે અધાર્મિક યાવત દુuત્યાનંદ હતો. તે ભીમ કુટગાહની ઉત્પલ નામે અહીન પની હતી. ઉત્પલ કુટગાહિણી કોઈ દિવસે ગર્ભિણી થઈ..
તેણીને ત્રણ માસ પરિપૂર્ણ થતાં આવા દોહદ ઉત્પન્ન થયા. તે માતાઓ ધન્ય છે ઇત્યાદિ યાવત તેણીના જન્મ અને જીવિતનું સારું ફળ પ્રાપ્ત થયું છે, જેઓ નગરના ઘણાં સનાથનાથ પશુઓના ચાવતું વૃભોના ઉધસ, સ્તન, વૃષણ, પુચ્છ, કકુદ, વધ, કાન, આંખ, નાક, જીભ, હોંઠ, કંબલ, [આ અવયવો] [16/3]
૩૪
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પકાવેલા, તળેલા, શેકેa, વય સુકાઈ ગયેલા, તેનો લવણાદિથી સંસ્કાર કર્યો હોય, તે સાથે સુરા, મધુ, મેક, જાતિ, સીધુ, પ્રસને આસ્વાદની, વિરવાદની, ભોગવતી, ભાગ પાડતી દોહદને પરિપૂર્ણ કરે છે.
તો હું પણ ઘણાં નગરના પશુ યાવત્ પરિપૂર્ણ કરું એમ વિચારી, તે દોહદ પરિપૂર્ણ ન થા શુક, બુધ્ધ, નિમfસ, અવરુણા, વરુણશરીર, નિસ્તેજ, દીન-વિમન વદનવાળી, પાંડુરક મુખવાળી, નીચા નમેલા નયનવદનકમલા, યથોચિત પુષ્ય-વા-ગંધ-માળા-આલંકાર-આહારને ન ભોગવતી, હથેળીમાં મસળેલી કમળની માળાની જેમ કરમાયેલી યાવતું ચિંતા કરે છે.
આ અવસરે ભીમ કૂટશાહ, ઉપલા કૂટાહિણી પાસે આવ્યો. આવીને ચિંતામન યાવત જોઈ, જોઇને કહ્યું - હે દેવાસુપિયા! તું કેમ અપહત મનવાળી અને ચિંતામાં છો ? ત્યારે તે ઉપલા ભાયએિ ભીમ ફૂટગાહને કહ્યું- દેવાનુપિયા મને ત્રણ માસ પૂર્ણ થતાં દોહદ ઉત્પન્ન થયો છે કે - તે માતાઓ ધન્ય છે, જે ઘણાં પશુઓના ઉધસ ઈત્યાદિને સુરાદિ સાથે આરવાદની અાદિ દોહદને પૂર્ણ કરે છે. પણ હું તે દોહદને પૂર્ણ કરી શકી નહીં હોવાથી યાવતું ચિંતામન છું.
ત્યારે તે ભીમ ફૂટગ્રાહે, ઉત્પલાને કહ્યું – દેવાનુપિયા! તું ચિંતામના ન થા. હું એવું કંઈક કરીશ, જેથી તારા દોહદો સંહાપ્ત થશે. તેણીને ઈષ્ટાદિ વાણી વડે યાવતું આશ્વાસિત કરી. પછી તે ભીમકૂટગાહ આધામિકાળ સમયમાં એકલો, બીજાની સહાય રહિત, બcર બાંધી પાવતુ પ્રહરણ લઈ પોતાના ઘરથી નીકળ્યો, નીકળીને હસ્તિનાપુર નગરની મધ્યેથી ગોમંડપ પાસે આવ્યો, ઘણાં જ નગરના પશુ યાવતું વૃષભોમાંના કેટલાંકની ઉંઘ છેદે છે ચાવતુ કેટલાંકની કંબલ છેદે છે, કેટલાંકના અન્ય અન્ય અંગોપાંગને વિકલ કયાં, કરીને પોતાને ઘેર આવ્યો. આવીને તે ઉત્પલા ફૂટગ્રાહિણીને આપ્યા.
ત્યારપછી તે ઉત્પલા, તે ઘણાં ગોમાંસને પકાવી, મદિરાદિનું આસવાદન કરતી, તે દોહલા પૂર્ણ કરે છે. ત્યારપછી તે ઉપલા ફૂટશાહીના દોહદ સંપૂર્ણ થયા • સંમાનિત થયા - વિનિત થયા - લુચ્છિન્ન થયા - સંપન્ન થયા, તેથી તે ગર્ભને સુખે સુખે વહન કરે છે. તેણીએ અન્ય કોઈ દિવસે નવ માસ પરિપૂર્ણ થતાં એક બાળકને જન્મ આપ્યો.
• વિવેચન-૧૩ :
અ0િ3 - આત્મગત, કથિત-ભેદવાળો અથવા કલિક-ઉયિત. ચિંતિતમૃતિરૂપ, પ્રાર્થિત-ભગવંતને પ્રાર્થનારૂપ, મનોગત-અપ્રકાશિત સંકલ્પ-વિકલ્પ. આ પુરુષ પૂર્વના, દીર્ધકાળના દૃશ્ચિર્ણ, દુપ્રતિકાંત, અશુભ પાપ કર્મોના પાપી ફળ વિશેષને અનુભવતો વિચારે છે ઈત્યાદિ, પહેલા અધ્યયનવતુ.
દ્ધનભવનાદિ વડે વૃદ્ધિને પામેલ, તિમિત-ભયવર્જિત, સમૃદ્ધ-ઘનાદિ યુક્ત. મવિ - મહા હિમવંત • મલય-મેર-મહેન્દ્રસાર, અર્થાત મહાહિમવંત પર્વત જેવો પ્રધાન પસાવ પ્રાસાદીય-મનને પ્રસન્નતા હેતુ, દર્શનીય-જેને જોતા આંખો થાકે નહીં,

Page #25

૧/૨/૧૩
૩૬
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અભિરૂપ-અભિમતરૂપ, પ્રતિરૂપ.
બલીવઈ-ખસી કરાયેલ બળદ, પકિા-નાની ભેંસ કે ગાય કે સાંઢ. કૂડગાહકપટ વડે જીવોને પકડનાર, અધાર્મિક-ધર્મ વડે આચરણ કે વ્યવહાર ન કરનાર, યાવતુ શબ્દથી - અઘમનુગ-પાપલોકને અનુસરનાર, અધર્મિષ્ટ-ધર્મરહિત, અધમ ભાષણશીલ અથવા અધાર્મિક રૂપે પ્રસિદ્ધ, બીજાના દોષોને જોવાના સ્વભાવવાળો તે અધર્મપલોડી. હિંસાદિમાં અનુરાગવાળો તે અધર્મપરંજન, અઘમરૂપ સમાચાQાળો. અધર્મથી આજીવિકા કરનારો. દુસ્સી-દુષ્ટશીલ, વ્રતરહિત, અસંતોષશીલ.
મીન • અહીન પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય શરીરી, આપHસત-ગર્ભમાં જીવનું આવવું. અમ્મયા-માતા, ચાવત્ શબ્દથી તે માતા પુન્યશાળી છે, કૃતાર્થ છે, કૃતલક્ષણ છે ઈત્યાદિ.
• સૂગ-૧૪ :
તે બાળક જન્મતાની સાથે મોટા મોટા શબ્દો ઘોષ કરતો, વિસ્ટ શબ્દ કરતો, બૂમો પાડવા લાગ્યો. તે બાળકની બુમો આદિ શબ્દો સાંભળી, સમજી હસ્તિનાપુર નગરના ઘણાં નગરપશુ યાવતુ વૃષભો ભયભીત થયા, ઉદ્વિગ્ન થયા, સર્વે દિશામાં ભાગી ગયા. ત્યારે તેના માતાપિતાએ આ પ્રમાણે નામ પાડયું - અમારો આ બાળક જન્મતા જ મોટા મોટા શબ્દોથી ચીસો પાડવા લાગ્યો - x • તે સાંભળીને - x • નગરના પશુ આદિ ભયભીત થઈને ચારે દિશામાં ભાગી ગયા, તેથી અમારા આ બાળકનું નામ ગોઝાસ થાઓ. પછી ગોત્રાસ બાળક બાળભાવ છોડી, યુવાન થયો. પછી કોઈ દિવસે તે ભીમકૂટગ્રાહ મરણ પામ્યો.
ત્યારપછી તે ગોગાસ ઘણાં મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સ્વજન સંબંધિ પરિજન સાથે પરીવરીને રોતો-કંદન કરતો - વિલાપ કરતો, ભીમ કુટગાહનું નીહરણ કયું કરીને ઘણાં લૌકિક મૃતક કૃત્યો કર્યા. પછી સુનંદ રાજાએ ગોગાસને અન્ય કોઈ દિને વર્યા જ કુટગ્રાહીપણે સ્થાપ્યો. પછી ગોઝાસ કુટગાહ અર્મિક ચાવતું દુuત્યાનંદ થઈ ગયો. પછી તે પ્રતિદિન આઈરાત્રિ કાળ સમયે એકલો, અદ્વિતીય, બખ્તરકવચ બાંધી યાવતુ આયુધ-પહરણ લઈને પોતાના ઘેરથી નીકળતો, ગૌમંડપે આવતો. આવીને ઘણાં નગર પશુઓ જે સનાથ-અનાથ હોય યાવત તેમને અંગરહિત કરતો હતો.
પછી પોતાને ઘેર આવીને તે ઘણાં ગોમાંસને પકાવીને સૂચ, મધાદિ સાથે આસ્વાદતો, વિવાદનો ચાવત્ વિચરતો હતો. ત્યાર પછી તે ગોગાસકૂડગ્રાહ આવો પાપકમ, આવા વિજ્ઞાન અને આચારવાળો થઈ અત્યંત પાપકર્મને ઉપાર્જન કરીને પo૦ વર્ષનું આયુ પાળીને આd-દુ:ખાd થઈ કાળમાણે કાળ કરી, બીજી પૃવીમાં ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ સાગરોપમ સ્થિતિક નૈરયિકમાં નૈરમિકપણે ઉત્પન્ન થયો.
• વિવેચન-૧૪ - ભયભીત થયો, અહીં ત્રસ્ત, ગણિત, સંજાતભય કહેવું. ભયોત્કર્ષ પ્રતિપાદન
કરતા આ એકાર્ચિક શબ્દો છે. સવઓ-સર્વદિશામાં, સમંત-વિદિશામાં. વિપલાઈ~ભાગી ગયા. -x - તહડ્યા સિચ્ચી-મોટો ચિકાર, આરણિત-રાડો પાડતો હતો. સોશ્ય-અવધારીને. • x • આd-આર્તધ્યાન, દુર્ઘટ-દુ:ખે નિવાર્ય, ઉપગત-પ્રાપ્ત.
• સૂત્ર-૧૫ :
ત્યારપછી તે વિજયમિત્ર સાર્થવાહની સુભદ્રા નામે પની જાતનિંદુકા હતી. તેના ઉત્પન્ન થયેલા પત્રો વિનાશ પામતા હતા. પછી ગોગસ કુટગાહ બીજી પૃથ્વીથી અનંતર ઉદ્વતને આ જ વાણિજ્ય ગ્રામ નગરમાં વિજયમિક સાવિાહની સુભદ્રા પનીની કુક્ષિમાં યુકપણે ઉપજ્યો. પછી તે સુભદ્રા સાર્થવાહી અન્ય કોઈ દિવસે નવ માસ બહુપતિપૂર્ણ થતા બાળકને જન્મ આપ્યો.
ત્યારપછી તે સુભદ્રા સાવાહીએ તે પુત્ર ઉત્પન્ન થતાં તુરત એકાંતે ઉકરડામાં કાવ્યો, ફેંકાવીને પછી બીજીવાર ગ્રહણ કરાવ્યો. કરાવીને અનુક્રમે તેને સંરક્ષતી-સંગોપતી-સંવર્ધન કરતી હતી.
ત્યારપછી તે બાળકના માતાપિતાએ સ્થિતિપતિતા કરી, ચંદ્ર-સૂર્યના દર્શન, જગરિકાને મહા ઋદ્ધિન્સકાર સમુદાય કરે છે.
ત્યારપછી તે બાળકના માતાપિતાએ અગિયારમે દિવસે નિવૃત્ત થતાં, મારો દિવસ પ્રાપ્ત થતાં આ આવા પ્રકારનું ગૌણ અને ગુણનિux નામ કર્યું,
જ્યારથી અમારો આ બાળક જન્મ્યો, ત્યારે એકાંતે ઉકરડામાં ત્યાગ કરેલો, તે કારણે આ પુનું નામ ઉજિwતક હો. પછી ઉજિwતક બાળક પાંચ ઘમીઓએ ગ્રહણ કર્યો. તે આ - ક્ષીરધમી, મજનધામી, મંડનધxી, ક્રીડાપનધામી, અંકધામી. સર્વે દઢપતિજ્ઞની જેમ કહેવું ચાવતું નિવ્યઘિાત પવનની ગુફામાં રહેલા ચંપકના વૃક્ષની જેમ સુખે સુખે વિચરવા લાગ્યો.
ત્યારપછી તે વિજયમિત્ર સાર્થવાહ અન્ય કોઈ દિવસે ગણિમ, ધરિમ, મેય, પારિyધ એ ચાર પ્રકારના ભાંડ ઝહીને લવણસમુદ્રમાં વહાણ વડે વેપાર કરવા ગયા. તેમનું વહાણ લવણસમુદ્રમાં ભાંગી ગયું, સારભૂત ભાંડ બૂડી ગયા. તે અત્રાણ, શરણ થઈ મરણ પામ્યો. પછી વિજયમિત્ર સાર્થવાહને જે ઘણાં ઈશ્વરતલવ-માર્કેબિક-કૌટુંબિક-ઈભ્ય-શ્રેષ્ઠી-સાર્થવાહોએ જયારે લવણસમુદ્રમાં વહાણ ભાંગી ગયું યાવત મરણ પામ્યો, જાણ્યું ત્યારે હસ્તનિક્ષેપ તથા બાહ્ય ભાંડસારને લઈને એકાંતમાં ચાલ્યા ગયા.
પછી સુભદ્રા સાવિાહીએ વિજય સાવિાહને - x • મૃત્યુ પાઓ જાણી, પતિના વિયોગના મોટા શોકથી અતી પીડા પામીને તેણી કુહાડાથી કપાયેલ ચંપકલતાની માફક ધસ કરતી જમીને પડી ગઈ. પછી મુહુdવાર પછી સાવધાન થઈ ઘણાં મિત્રો સાથે યાવતુ પરિવરી રુદન-કુંદન-વિલાપ કરતી વિજયમિત્ર સાર્થવાહના લૌકિક મૃતક કાર્ય કરે છે, પછી સુભદ્રા સાર્થવાહી કોઈ દિવસે લવણસમુદ્રમાં જવું - લક્ષ્મી વિનાશ-dહાણ વિનાશ - પતિ મરજને ચિંતવતી મૃણુ પામી.

Page #26

૧/ર/૧૫
૩૮
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• વિવેચન-૧૫ :
કટોથી સંરક્ષણ કરતી, વઆચ્છાદન અને ગર્ભગૃહમાં રાખીને સંગોપન કરતી. ••• સ્થિતિ પતિતા - કુળ ક્રમથી આવેલ પુત્ર-જન્મ ક્રિયા, ચંદ-સૂર્ય દર્શનબીજા દિવસનો ઉત્સવ, પઠી જાગરણ કર્યુ ગૌણનો અર્થ અપધાન પણ થાય, તેથી ગુણનિષજ્ઞ કહ્યું. ઉવવાઈમાં કરેલ દૈત્રપતિના વર્ણન મુજબ બધું અહીં પણ કહેવું.
કાળધર્મ-મરણ. • x નિબંબૂડી ગયા. - x • હત્યનિવ-થાપણ મૂકેલ દ્રવ્ય, બાહિર ભંડસાર-હસ્તવિક્ષેપ સિવાયનું સાર માંડ • x • x • તેને હરી લે છે. પસુણિયતા-કુહાડાથી છેદેલ. મિત્ર યાવત્ શબ્દથી જ્ઞાતિ આદિ. જ્ઞાતિ-સમાનજાતિના. નિજક-કાકા આદિ, સંબંધી-શ્વશૂરપક્ષના, રોયમાણી-આંસુ મુક્તા, કંદમાણી-કંદ કરતા, વિલવમાણી - આર્તસ્વર કરતી.
• સૂત્ર-૧૬ :
ત્યારપછી નગર આરક્ષકોએ સુભદ્રા સાર્થવાહીને મૃત્યુ પામેલી જાણીને ઉજિwતકને તેના પોતાના ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યો, કાઢી મૂકીને તે ઘર બીજાને આપી દીધું. ત્યારપછી તે ઉઝિતક પોતાના ઘેરથી કાઢી મુકાયેલો વાણિજ્યગ્રામ નગરમાં શૃંગાટક યાવતું માગમાં જુગારના સ્થાનોમાં, વેશયાગૃહોમાં, મદિરાપાનગૃહોમાં સુખે સુખે મોટો થયો.
ત્યારપછી તે ઉઝિતક અનપઘટ્ટક, અનિવારિત, સ્વચ્છંદ મતિ, ઐવિચારી, મધમાં આસકત ચોરી-ધુત-વેશ્યા આસકત થઈ ગયો. પછી તે અન્ય કોઈ દિને કામદqજ ગણિકા સાથે આસક્ત થયો. કામદેવજી ગણિકા સાથે વિપુલ, ઉદાર, માનુષી, ભોગપભોગ ભોગવતો રહ્યો. તે વખતે તે વિજયમિક રાજાની શ્રી નામની રાણીને કોઈ દિવસે યોનિશૂળ ઉત્પન્ન થયું, તેથી તે રાજી શ્રીદેવી સાથે ઉદર રોગ માનુષી ભોગોપભોગ ભોગવતો વિચરવાને અસમર્થ થયો.
ત્યારપછી તે વિજયમિત્ર રાજએ કોઈ દિવસે ઉજિwતકને કામદdજ ગણિકાના ઘેરથી કાઢી મૂક્યો, કાઢી મૂકીને કામધુન ગણિકાને આંતપુરમાં રાખી, રાખીને કામg% સાથે ઉદર ભોગ ભોગવતો રહ્યો.
ત્યારે તે ઉચ્છિતક કામળા ગણિકાના ઘેરથી કાઢી મૂકાતા, કામદવામાં મૂર્ષિત, વૃદ્ધ, ગ્રથિત, અતિ આસકત થવાથી બીજે ક્યાંય સ્મૃતિ રતિ ધૃતિ ન પામવાથી તેણીને વિશે જ ચિત્ત-મન-લેયા-અધ્યવસાનવાળો થઈને તંદથોપયુતતદર્પિતકરણ-dણીની ભાવના ભાવતો, કામદqજાના ઘણાં અંતર-છિદ્ધ-વિવરને શોધતો વિચરે છે.
ત્યારપછી તે ઉજિwતક અન્ય કોઈ દિને કામMા ગણિકાના તરાને પામ્યો. તેણીના ઘરમાં ગુપ્ત રીતે પ્રવેશ્યો, પ્રવેશીને કામદવા સાથે ઉદાર માની ભોગોપભોગ ભોગવતો વિચારવા લાગ્યો.
આ તરફ મિઝ રાજ નાન કરી ચાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ, મનુષ્યરૂપી વાપુરા વડે વ્યાપ્ત થઈ કામધજાને ઘેર આવ્યો,
આવીને ત્યાં ઉuિતકને કામદdજ ગણિકા સાથે ઉદાર ભોગ ભોગવતો ચાવતુ રહેલો જોયો, જોઈને ક્રોધિત થઈ, કપાળે ત્રણ વલીવાળી ભૃકુટી ચડાવીને, ઉuિતકને પોતાના સેવકો પાસે પકડાવ્યો, પકડાવીને મુદ્ધિ-ઢીંચણ-કોણીના પ્રહાર વડે તેના શરીરને ભાંગી નખાવ્ય, મથિત કરાવ્યું, કરાવીને અવકોટક બંધન કરાવ્યું પછી આ રીતે કરાવીને વધ કરવાની આજ્ઞા આપી.
હે ગૌતમ ! આ રીતે ઉઝિલક જૂના પુરાણા કમને યાવતુ અનુભવતો વિચરી રહ્યો છે.
• વિવેચન-૧૬ :
મળોટ્ટા - બળપૂર્વક હાથ પકડીને તેની પ્રવૃત્તિથી રોકવો. અનિવારિયનિષેધક રહિત, તેથી જ સજીંદગઈ - સ્વછંદ મતિવાળો. તેથી જ સઈwયાર
અનિવારિતપણે ફરનારો. વેસદારપસંગી-વેશ્યા અને સ્ત્રી પસંગી કે વેશ્યારૂપ સ્ત્રી પ્રસંગી. ભોગભોગાઇ-જે ભોગવાય તે ભોગ-પરિભોગ, ભોગ-શબ્દાદિ, ભોગભોગમનોજ્ઞ શબ્દાદિ.
મુચ્છિત-મૂર્શિત, દોષોમાં પણ ગુણના આરોપણથી મૂઢ. તેથી બીજા કોઈપણ વસ્તુમાં સુઈ-સ્મરણ, ઈ-આસકિત, ધિઈ-ધૃતિ, ચિતસ્વાચ્ય, અવિદમાણે - ન પામતો. તશ્ચિતે-તેણીમાં જ ચિત્ત - ભાવમનવાળો, તમ્મણ-દ્રવ્યમનને આશ્રીને વિશેષ ઉપયોગવાળો, તલેસ-વેણીમાં રહેલ અશુભ આત્મ પરિણામ વિશેષ લેસ્યા-કૃણાદિ દ્રવ્ય જનિત આભ પરિણામ. તદyવસાણ - ભોગ ક્રિયા પ્રયત્ન વિશેષ, તદઢોવઉત્તતેની પ્રાપ્તિમાં ઉપયોગવાળો, તયધેિયકરણ - તેણીમાં જ અર્પિત ઈન્દ્રિયવાળો, તબભાવણાભાવિત-કામદqજાની ચિંતામાં વાસિત.
અંતર , રાજગમન અંતર, છિદ્ર-રાજપરિવાર અલ્પ હોય તે, વિવર-બાકીના લોકો ન હોય, પડિજાગરમાણ-શોધતો. -- VgI ચાવતું શબ્દથી - બલિકર્મ કરીને, તૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત કરીને, મજુસ વરિપવિત્ત - મનુષ્ય વાપુરા મૃગબંધન માફક પરિવરેલા, તેના વડે આસુરત-શીઘ ક્રોધ વડે વિમોહિનું ચવા અસુરસ્વતું કોપથી દારુણપણે બોલનાર, રુટ-રોષવાળો, કુવિય-મનથી કોપવાળો, ચંડિક્કિો -દારુણરૂપ, મિસિમિસીમાણ-ક્રોધ જ્વાળાથી બળતો, -x- અવકોટક-ડોકને પાછળના ભાગે લઈ જઈને બાંધવી. પુરાપોરણ - દુશ્ચિર્ણ, દુપ્રતિકાંત લેવું.
• સૂત્ર-૧૭ -
ભગવન્! ઉંતિકદીરક અહીંથી કાળ માટે કાળ કરીને ક્યાં જશે? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? - - હે ગૌતમ! ઉઝિતક દીક ૨૫-વર્ષનું પમ આયુ પાળીને આજે જ ત્રણ ભાગ દિવસ બાકી હશે ત્યારે શૂળી વડે ભેદઈને કાળમાણે કાળ કરી આ રનપભા પૃથ્વીમાં નૈરવિકપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતીને આ જ જંબુદ્વીપ દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં સૈાય પર્વતની તળેટીમાં વાનર કુળમાં વાનરરૂપે ઉપજશે. તે ત્યાં બાલ્યભાવથી મુકત થઈને તિર્યરચના કામભોગોમાં મૂર્ષિત, વૃદ્ધ, ગ્રથિત, અતિ આસકન થઈને ઉન્ન થતા-સ્થતા

Page #27

૧//
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
વાનરના બાળકોને મારી નાંખવા માંડશે.
આવા પાપકર્મવાળો, આવા કર્મ કરવામાં તત્પટ, આવા જ વિજ્ઞાનવાળો, આવા જ આચારવાળો તે કાળમાણે કાળ કરીને આ જ જંબૂદ્વીપ દ્વીપમાં ભરતમાં ઈન્દ્રપુરનગરમાં ગણિકાના કુળમાં પણ ઉત્પન્ન થશે. ત્યારપછી તે દારકના માતાપિતા તેના જમતાં જ વર્ધિતક-ખસી કરશે, તેને નપુંસક કર્મ શીખવાડશે.
તે બાળકના માતાપિતાએ બાર દિવસ વીત્યા પછી આવું આ પ્રકારનું નામ કરશે • પિયસેન નામે નપુંસક થાઓ. ત્યારપછી પિયોન નપુંસક બાલ્યભાવથી મુકત થઈ. યૌવનને અનકમે પામી, વિજ્ઞાન પરિણત થતાં રૂપયૌવન અને લાવશ્યવાળો તથા ઉત્કૃષ્ટ, ઉત્કૃષ્ટ શરીરી થશે. ત્યારપછી તે પિયસેન નપુંસક ઈન્દ્રપુર નગના ઘણાં રાજ, ઈશર ચાવ4 આવા બધાં લોકોના હદયની શૂન્યતાને કરનારા, નિલવણ, પણહવણ, વશીકરણ, અભિયોગ વડે અભિયોગિક કરનારા ઘણાં વિધા પ્રયોગ વડે, મ અને સૂર્યના પ્રયોગ વડે વશ કરીને મનુષ્ય સંબંધી ઉદર કામભોગ ભોગવતો વિચરશે.
ત્યારપછી તે પિયસેન નપુંસક આવા પાપકમ/દિથી ઘણાં જ પાપકમાં એકઠા કરીને-૧ર-વનું પમાણુ પાળીને મરણ સમયે મરણ પામીને આ રતનપભા પૃથ્વીમાં નૈરમિકપણે ઉપજશે. ત્યાંથી સરિસપfમાં સંસમામાં યાવતું પહેલા આધ્યયન માફક ચાવતુ સર્વે નક કહેવી. ત્યાંથી ઉદ્વતને આ જ જંબૂદ્વીપમાં ભરતમાં ચંપનગરીમ પાડો થશે. કોઈ દિવસે તે ત્યાં ગોષ્ઠિક વડે મારી નંખારો..
તે જ ચંપા નગરીના શ્રેષ્ઠીકુળમાં પુરુમપણે જન્મશે. તે ત્યાં બાલ્યભાવથી મુક્ત થઈ, તથા૫ અવિર પાસે કેવલ બોધિ અણગાર થઈ, સૌમકલ્પ ઈત્યાદિ પહેલા આધ્યયન મુજબ મોક્ષે જશે.
• વિવેચન-૧૭ -
વાતપેલ્લય-વાંદસનું બચ્યું. •x • વદ્ધહિંતિ-ખસી કરશે. ઉક્ટ્રિ-કર્ષવાન. • x• વિઘા, મંત્ર, ચૂર્ણ પ્રયોગ વડે, કેવા પ્રકારના ? હદયોફાપન-શૂન્યચિવતાકાક, તિવણ-અદેશ્યતા કાક, કઈ રીતે? બીજાના ધનનું હરણ કરીને પછી જાહેર ન કરે. પહવણ-બીજા મનુષ્યોને આનંદ ઉપજાવનાર, વસીકરણ-dશ્યતાકારક, અભિયોગ-પસ્વશતા, અભિયોગ બે પ્રકારે - દ્રવ્યયી અને ભાવથી. તેમાં ઔષધચૂર્ણનો યોગ તે દ્રવ્ય, વિદ્યા અને મંત્ર તે ભાવ અભિયોગ. અભિતોગિત-વશ કરીને.
નિક્ષેપ કહેવો • હે જંબૂ ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે દુ:ખવિપાકના બીજા અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો, તે હું કહું છું.
8 અધ્યયન-3-અભગ્નસેન છે
> X - X - X - X = x – • સૂત્ર-૧૮ -
ત્રીજાનો ઉલ્લોપ હે જંબૂ તે કાળે સમયે પુસ્મિતાલ નામે ઋદ્ધિવાળું નગર હતું. તે પુમિતાલ નગરની ઉત્તર પૂર્વ દિશામાં “અમોઘદર્શન” ઉંધાના હતું. તેમાં અમોઘદર્શ યાનું યાયતન હતું. તે પુસ્પિતાલમાં મહાબલ નામે રાજ હતો. તે નગરના ઉત્તપૂર્વ દિશા ભાગમાં દેશને છેડે એક અટવી હતી. અટવીમાં સાલા અટવી નામે ચોરની પલ્લી હતી. તે ચોરપ«dી વિષમ પિરિકંદરાને છેડે રહેતી, વાંસની ઝાડીમય વાડી કિલ્લાથી વીંટાયેલી હતી. પર્વતીય ફાટમાં રહેલા વિષમ ખાડારૂપી ખાઈ વડે વ્યાપ્ત હતી, તે પલ્લીમાં જ પાણી મળતું હતું. તેની બહારના ભાગમાં પાણી દુર્લભ હતું. મનુષ્યોને નાસી જવા માટે તેમાં અનેક છીંડીઓ હતી. ગુપ્ત હોવાથી જાણીતા લોકો જ આવાગમન કરી શકતા, લુંટીને લાવેલ માલ પાછો લેવા આવનારા ઘણાં માણસો પણ તે પલ્લીનો નાશ કરી શકે તેમ ન હતા.
તે શાલાટવી ચોપ««ીમાં વિજય નામે ચોર સેનાપતિ રહેતો હતો, તે અધાર્મિક કાવતુ હણ-છેદ-ભેદ-વિનાશકર, કતરંજિત હાથવાળો, ઘણાં નગરોમાં પ્રસિદ્ધ યશવાળો, શર, દેઢuહારી, સાહસિક, શબ્દવેધી હતો. તે ગલતાને વિશે પહેલો મલ્લ હતો. તે ત્યાં શાલાટવી ચોરપત્રલીમાં ૫૦૦ ચોરના અધિપતિરૂપે રહેલો હતો.
• વિવેચન-૧૮ :
બીજા અધ્યયનની પ્રસ્તાવના • ભંતે ! જો શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ચાવતું બીજા અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે, તો બંને ! બીજા અધ્યયનનો શો અર્થ કહ્યો છે ? - * દેસપંતે-મંડલને અંતે. વિનમffસ વિષમ એવો જે પર્વત, તેની કંદરા, તેનો કોલંબ-છેડો, ત્યાં સંનિવિટ-રહેલી, કોલંબ જ લોકમાં નમેલ વૃક્ષ શાખાણ કહેવાય છે, તેથી ઉપચારથી કંદપ્રાંત કોલંબ કહ્યું. વંશીકલંક-વાંસની જાળમયી, પરિક્ષિપ્તા-તેના વડે વીંટાયેલ, છિન્ન-અવયવ અંતર અપેક્ષાએ વિભક્ત જે પર્વત, તેનો વિષમ પ્રપાત-ખાડ, તે રૂપ પરિખા વડે વીંટાયેલ.
* * * * * અનેગખંડી-અનેક નાસતા લોકોના માર્ગપ, ખંડી-અપદ્વાર, વિદિત-જાણકાર લોકોનો. કુવિયજણચોરીમાં પ્રવર્તેલ લોકો. અઘાર્મિક-અઘમ વડે વિચરનાર, ધર્મિષ્ટ-અતિ નિદ્ધર્મ-દયા રહિત કર્મ કરનાર. અધમ્મખાઈઅધર્મને કહેવાના સ્વભાવવાળા. અધમનુગ-અધર્મ કર્તવ્યના અનુમોદક * * * અધમ્મપલોય-અધર્મને જ જોવાના આચારવાળા, અધમ્મપલજણ-અધર્મ પ્રાય કમોંમાં પ્રકર્ષથી રણવાળા. અઘમ્મસીલસમુદાયાર-અધર્મ જ જેનો સ્વભાવ અને અનુષ્ઠાન-આચરણ-વાળા. અમેણ-સાવધ અનુષ્ઠાન વડે દહન-અંકન-તિલાંછના કર્મ વડે વૃત્તિ કરતા.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-ર-નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ

Page #28

૧/૩/૧૮
૪૨
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
હણ-વિનાશ કરો, છિધિ-બે ભાગ કરો, ભિન્દ-કુંત આદિથી ભેદ કરો, આ પ્રમાણે બીજાને પ્રેરણા કરી પ્રાણીને હણનાર. - x - લોહિયપાણી - જીવોનો વિનાશ કરી લોહીથી લાલ થયેલ હાથ જેના છે તે. બહુનગરનિગયજસ - ઘણાં નગરોમાં ફેલાયેલ યશ. અસિલક્રિપઢમમલ-ખગ લતામાં પ્રધાન યોદ્ધો. આહેવચ્ચ-અધિપતિ કર્મ, ચાવત્ શબ્દથી અગ્રેસરત્વ, ભતૃત્વ આદિ કહેવું.
• સૂત્ર-૧૯ :
ત્યારે તે ચોર સેનાપતિ, ઘણાં ચોરો, પારદારિકો, ગ્રંથિભેદકો, સંધિ છેદકો, વરખંડ ધારકો તથા બીજી પણ ઘણાં છેદી-ભેદીને બહીષ્કૃત કરાયેલા માટે કડંગ સમાન હતો. પછી તે વિજય ચોરસેનાપતિ પરિમતાલ નગરના ઉત્તરપૂર્વીય જનપદના ઘi ગામનગરનો ઘાતક, ગાય અાદિના ગ્રહણ વડે, બંદિગ્રહણ વડે, પંચકો અને ખાતર પાડનાર વડે પીડા કરતો-કરતો, નાશ કરતો-ફરતો, તર્જના-તાડના કરતો, સ્થાન-ધન-ધાન્ય રહિત કરતો વિચરતો હતો. મહાબલ રાજાના કલ્ય-આયને વારંવાર લઈ લેતો.
- તે વિજય ચોર સેનાપતિને કંદશ્રી નામે પત્ની હતી, તે અહીન પૂર્ણ પંચેન્દ્રિાદિ હતી. તે વિજય ચોરનો પુત્ર અને અંદશીનો આત્મજ અભિનોન નામે પુત્ર હતો. તે અહીન પૂર્ણ પંચેન્દ્રિયશરીર, વિજ્ઞાન પરિણત, અનુક્રમે યૌવનને પામ્યો.
કાળે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પુમિતાલ નગરે પધાયાં, પદા નીકળી, રાજ નીકળ્યો, ભગવંતે ધર્મ કહ્યો, પરદા અને રાજ પાછા ગયા. -- તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના મુખ્ય શિષ્ય ગૌતમ યાવતું રાજમાર્ગે ચાલ્યા. ત્યાં ઘણાં હાથી જોયા, ઘણાં ઘોડા અને બન્નર-કવચાદિ પહેરેલા પુરુષો જોયા. તે પુરુષોની મધ્યે એક પુરુષને જોયો. તે આવકોટક બંધને બાંધેલો યાવત ઉોષણા કરાવાતો હતો. પછી તે પ્રયને રાજપુરષોએ પહેલાં ચત્વરે બેસાડ્યો-ભેસાડીને તેની સન્મુખ તેના આઠ કાકાઓને મારવા લાગ્યા, મારીને ચાબુકના પ્રહારથી તાડન કરતાં કરતાં કરુણા ઉપજે તે પુરુષને માંસના ટુકડા ખવડાવવા લાગ્યા, પછી લોહીરૂપી જળ પાવા લાગ્યા.
ત્યારપછી બીજી ચારે આઠ કાકી કે લઘુમાતાને, મારવા લાગ્યા, એ પ્રમાણે મીશ ચત્વરે આઠ મોટા કાકાને, ચોથા ચત્વરે આઠ મહામાતાને, પાંચમે પુત્રોને, કે પુત્રીઓને, સાતમે જમાઈઓને, આઠમે પુત્રવધૂને, નવમે પૌત્રોને, દશમે પૌમીને, અગ્યારમે પૌત્રીની પતિઓને, બામે પોગોની પનીઓને, તેમે ફુવાઓને, ચૌદમે ફોઈઓને, પંદરમે માસાઓને, સોળમે માસીઓને, સાતમે મામીઓને, અઢારમે ચcરે બાકીના મિત્ર-જ્ઞાતિ-નિજકસ્વજન-સંબંધી-પરિજનોને, તેની સમક્ષ મારતા હતા, મારીને ચાબુકના પ્રહારથી તાડન કરતા કરતા કરુણાસ્પદ તે પુરુષને માંસના ટુકડા ખવડાવે છે, લોહીરૂપી wel vlasiddi edi.
• વિવેચન-૧૯ :
વિવ - ગજવા વગેરે કાપનાર, સંધિ છેદક-ભિંતના સાંધાને છેદનાર, ખંડપટ્ટ-અપરિપૂર્ણ વસ્ત્ર પહેરેલા, મધ-ધુતાદિ વ્યસનમાં અભિભૂત હોવાથી પૂર્ણ વસ્ત્રો પ્રાપ્ત ન થવાથી, તે ખંડ-પ-ગારી આદિ અથવા ધૂર્ત કે અન્યાયવ્યવહારી. છિન્નભિન્નબાહિરહિય-હાથ આદિ છેદીને, નાક આદિ ભેદીને, નગરથી બહાર કરાયેલા અથવા સ્વઆચારથી ભ્રષ્ટ થઈ વિશિષ્ટ લોક બહિવર્તી. અહિય-ગ્રામાદિ દાહકવચી અહિd. કુડંગ-વાંસની ઝાડી સમાન.
માઉસિયાપઈય-માસા, માઉસિયા-માસી, માસિયા-મામી. જ્ઞાતિ-સમાન જાતીય, નિજક-સ્વજન, મામાના દીકરા આદિ, સંબંધી-સસરો, શાળા આદિ, પરિજન-દાસદાસાદિ.
• સૂત્ર-૨૦ :
ત્યારે તે ગૌતમસ્વામીએ તે પુરુષને જોયો, જોઈને આ આવા પ્રકારે આધ્યાત્મિક, પાર્થિત વિચાર આવ્યો. ચાવત્ પૂર્વવત્ નીકળ્યા, એમ કહ્યું - ભગવાન ! હું આપની આજ્ઞાથી ઈત્યાદિ પૂવવ4 ચાવતુ આ પુરષ પૂર્વભવે કોણ હતો? આદિ..
હે ગૌતમ ! તે કાળે સમયે આ જંબૂદ્વીપ દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં પુરિમતાલ નામે નગર હતું. ત્યાં ઉદિતોદિત નામે મહાન રાજા હતો. તે પુમિતાલમાં નિણય નામે ઈંડાનો વેપારી હતો. તે આ ચાવ4 અપરિભૂત, આધાર્મિક યાવત્ દુuત્યાનંદ હતો. તે નિર્ણય કવણિકે ઘણાં પરષોને દૈનિક વેતન અને ભોજન આપીને રાખેલા, જેઓ હંમેશાં કોદાળીઓ અને ટોપલા આદિને ગ્રહણ કરતા હતા. પુરિમતાલ નગરની ચોતરફ ઘણાં કાગડી-ઘુવડ-કબૂતરી-ટીંટોડીબગલી-મસૂરીનુકડીના ઉંડાને તથા બીજી પણ ઘણાં જલચરસ્થલચર-ખેચરના લંડને ગ્રહણ કરતાં, કરીને વાંસના ટોપલા ભરતા, ભરીને નિર્ણય અંડવણિક પાસે આવતા, આવીને તેને ટોપલા આપતા.
ત્યારે તે નિર્ણય અંડવણિકે બીજી ઘણાં પરષોને દૈનિક વેતન અને ભોજનાદિથી ઘણાં કાગડીના ચાવતુ કુકડીના ઇંડાને તથા બીજા પણ ઘણાં જલચરસ્થલચર-ખેચરાદિના ઇંડાને તવા, કવલ્લી, કંડુક, ભજનક અને અંગારામાં તળતા-સૅકતા-પકાવતા હતા. એ રીતે તળીને-ભંજીને-સેકીને રાજમામિાં-મધ્યમાં ઉsઓ વેચવા વડે આજીવિકા જતા વિચરતા હતા. તે નિર્ણય અંડવણિક પોતે પણ ઘw કાગડી યાવન કુકડીના ઇંડા કે જે રાંધેલ-તળેલ-ભુજેલ હતા, તેની સાથે સુરા આદિને આહાદતો, વિવાદનો વિચરતો હતો.
ત્યારે તે નિર્ણય અંડવણિક આ પાપકર્મથી ઘણાં જ પાપકર્મી ઉપાર્જન કરીને ૧ooo વાતું પરમાણુ પાળીને મૃત્યુ અવસરે મરીને ત્રીજી નરકમાં ઉત્કૃષ્ટ સાત સાગરોપમ સ્થિતિક નૈરયિકમાં નાકપણે ઉત્પન્ન થયો.
• વિવેચન-૨૦ :મત્તે દિપ્ત વિછર્દિત-વિપુલ ભોજન-પાન ઈત્યાદિ લેવું. દિdભઈભdવેયણ

Page #29

૧/૩/૨૦
४४
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તેમાં સ્મૃતિ-દ્રવ્યાદિ, ભક્ત-ઘી, ધાન્યાદિ તે રૂપ વેતન-મૂલ્ય આપતો. કલ્લાકલિપ્રતિદિન, કુદ્દાલિકા-કોદાળી.
પત્યિકાપિટક-વાંસનો ટોપલો - x • તવક-તવો, તળવાનું વાસણ. કવલીગોળ આદિ પકાવવાનું વાસણ. કવલી-ગોળ આદિ પકાવવાનું વાસણ. કંડુ-રોટલા આદિ પકાવવાનું વાસણ, ભજ્જણ-પાણી પકાવવાનું ભાજન, તલિંતિ-તળવું, ભર્જતિમુંજવું, સોલિતિ-ભાતની જેમ રાંધવું, અંતરાવણ-રાજમાર્ગ મધ્યની દુકાન, અંડરપણિય-ઇંડા વેચીને.
• સૂત્ર-૨૧ -
તે ત્યાંથી ઉદ્ધતને અનંતર આ જ શાલાટવી ચોર પલ્લીમાં વિજય ચોર સેનાપતિની સ્કંદશ્રી પનીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. પછી અંદશીને અન્ય કોઈ દિને ત્રણ માસ પ્રતિપુર્ણ થતાં આ આવા સ્વરૂપનો દોહદ ઉત્પન્ન થયો. તે માતાઓ ધન્ય છે, જે ઘણાં મિત્ર-જ્ઞાતિ-નિજક-સ્વજન-સંબંધી-પરિજન મહિલાઓ તથા બીજી પણ ચોર મહિલા સાથે પરીવરી, સ્નાન કરી, ભલિકમ કરી રાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ, વિપુલ આશન-પાન-ખાદિમસ્વાદિમ અને સુરાને આસ્વાદdી, વિવાદdી રહે છે. ભોજન કર્યા પછી ઉચિત સ્થાને આવી પુરુષવેશ લઈ, સહદ્ધ-બદ્ધ યાવત્ પ્રહરસ-આયુધ ગ્રહણ કરીને, ઢાલને હાથમાં લઈ, ખગને મ્યાનમુક્ત કરી, બાણના ભાથાને ખભે લટકાવી, ધનુષ ઉપર પ્રત્યંચા ચડાવી, ભાણને ઉંચા કરી, માળાને લાંબી કરી અથવા વિશિષ્ટ પ્રહરણને ઉલ્લાસિત કરી, જંઘાએ ઘુઘરા લટકાવી, શીઘ વાજિંત્ર વગડાવી, મોટા મોટા ઉત્કૃષ્ટ યાવતુ સમુદ્ર રવ વડે યુકત એવા કરતી શાલાટવી ચોરપલ્લીની સર્વ દિશા-વિદિશામાં જતી-જતી, ફરતી-ફરતી પોતાના દોહદ પૂર્ણ કરે છે. તેથી જો હું પણ યાવતું દોહદ પૂર્ણ કરું એમ વિચારી તે દોહદ પૂર્ણ ન થવાથી ચાવતું ચિંતામગ્ન બની.
ત્યારે તે વિજય ચોર સેનાપતિ સ્કંદશ્રીને ઉપહત ચાવત જોઈ, જોઈને કહ્યું કે - હે દેવાનુપિયા! તું કેમ ઉપહd યાવતું ચિંતામગ્ન છે ? ત્યારે કંદશ્રીએ વિજયને કહ્યું - હે દેવાનુપિય! એ પ્રમાણે મને ત્રણ માસ પરિપૂર્ણ થતા ચાવતુ હું ચિંતામન છું.
ત્યારે વિજયયોર સેનાપતિએ છંદશીની પાસે આ અર્થ સાંભળીને યાવત્ સમજીને કંદશ્રીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયા! તને સુખ ઉપજે તેમ કર આ વચન સાંભળીને, પછી તે કંદશ્રી, વિજય ચોર સેનાપતિની અનુજ્ઞા પામીને હર્ષિત, સંતુષ્ટ થઈ, ઘણી મિત્ર ચાવતુ બીજી પણ ચોર મહિલા સાથે પરીવરીને,
Mીન યાવત્ વિભૂષિત થઈ, વિપુલ આશનાદિ અને સુરાને આસ્વાદતી, વિસ્વાદતી વિચરે છે. ભોજન કર્યા પછી ઉચિત સ્થાને આવીને, પુરુષવેશ લઈ, સદ્ધબદ્ધ થઈ ચાવતું ફરતી-ફરતી દોહદને પૂર્ણ કરે છે. ત્યારપછી તે કંદથી દોહalસંપૂર્ણ, સંમાનિત, વિનીત, ચુતચ્છિન્ન, સંપન્ન થવાથી ગર્ભને સુખ-સુખે વહન
કરે છે.
ત્યારપછી તે કંદશ્રી ચોર સેનાપતિણીએ નવ માસ બહુ પ્રતિપૂર્ણ થતા બાળકને જન્મ આપ્યો. ત્યારે તે વિજય ચોર સેનાપતિએ તે બાળકનો મહા ઋદ્ધિસકારપૂર્વક દશ રાત્રિની સ્થિતિપતિતા કરે છે. પછી તે વિજય ચોરસેનાપતિ તે બાળકના [જન્મના અગ્યારમે દિવસે વિપુલ આશનાદિ તૈયાર કરાવી, મિત્રજ્ઞાતિ ને આમંત્રે છે. આમંત્રીને યાવતું તે જ મિત્ર-જ્ઞાતિ પાસે આમ કહે છે - જે કારણે અમારો બાળક ગર્ભમાં આવ્યો ત્યારે આ આવા પ્રકારના દોહદ ઉત્પન્ન થયેલા, તે કારણથી અમારા બાળકનું ભગ્નસેન નામ થાઓ. પછી અભગ્નસેન કુમાર પાંચ ધાત્રીઓ વડે ચાવતું મોટો થાય છે.
• વિવેચન-૨૧ :
નિવ"નુત્તરત - ભોજન કરીને, ભોજન પછી ઉચિત સ્થાને આવ્યા. નેવસ્થિજ્જ-વેશ ધરીને, સત્ર-તંe - બદ્ધવર્મિત કવચવાળા, સરાસણપટ્ટિકા બાંધીને,
વેયક પહેરીને, વિમલવર ચિહ્ન પટ્ટ બાંધી, આયુધ-પ્રહરણ લઈને. ભરિય-હસ્તપાશ, કલિહ-સ્ફટિક, નિક્ક-મ્યાનથી બહાર કાઢેલ, અસી-ખગ, સાગત-પાછલના ભાગે બાંધતા ખંભે આવેલ. સજીવ-ધનુષ આરોપિત પ્રત્યંચા, ધનૂ-કોદંડક, સમુખિત સર-નિર્મને માટે કાઢેલ બાણ, દામ-પાશક વિશેષ, દાહ-લાંબા વાંસડા ઉપર બાંધેલ દાંતરડારૂપ, ઓસારિય-લંબાવેલ. • x • x • મહ્નિા - આનંદ મહાધ્વનિ, સિંહનાદ, વર્ણવ્યસ્તતા રહિત ધ્વનિ, કલકલ-વ્યક્ત વચન છે રૂપ જે સ્વ. સમુદ્વભૂયંપિવ-ગગન મંડલમાં વ્યાપ્ત સમુદ્ર ગર્જના માફક.
• x • x - = રોહત્નષિ દોહદ પૂર્ણ ન થતાં શુક, ભુખી, અવલગ્ન ઈત્યાદિ થઈ. “આર્તધ્યાનોપગત થઈ” સુધી કહેવું. તેને જે સ્કંદશ્રીને ઉપહત મનસંકલ્પવાળી, જમીન તરફ દૃષ્ટિ કરેલ આર્તધ્યાન યુક્ત થઈ ચિંતિત થયેલી જોઈ. ઈત્યાદિ - x -
ત્રદ્ધિ-વસ્ત્ર, સુવર્ણાદિ સંપત્તિ, સકારા-પૂજા વિશેષ, તેનો સમુદાય. દશરતંઠિઈપડિયં-દશ રાત્રિ સુધી કુલકમાણત પુત્ર જન્માનુષ્ઠાન.
• સૂત્ર-૨૨ -
ત્યારપછી તે ભગ્નસેનકુમાર બાલભાવથી મુક્ત થયો. આઠ કન્યા સાથે લગ્ન થયા, ચાવતુ આઠનો દાયો મળ્યો. ઉપરી પ્રાસાદમાં ભોગ ભોગવતો વિચરે છે. પછી તે વિજય ચોર સેનાપતિ કોઈ દિવસે મૃત્યુ પામ્યો. પછી તે અભનસેન કુમાર પo૦ ચોરો સાથે પરીવરીને રુદન-કંદન-વિલાપ કરતો વિજય ચોર સેનાપતિનું મહા ઋહિદ્ધ સકારના સમુદયથી નીહરણ કર્યું કરીને ઘણાં લૌકિક મૃતકાર્યો કર્યા. કરીને કેટલોક કાળ જતાં અશોકવાળા થયા.
ત્યારપછી તે ષoo ચોરોએ કોઈ દિવસે અભનસેન કુમારને શાલાટવી ચોરપલ્લીમાં મોટા-મોટા ચોર સેનાપતિપણે અભિષેક કર્યો. પછી તે અનસેનકુમાર ચોર સેનાપતિ થયો. તે ધાર્મિક યાવ4 નીકટની નગરીને

Page #30

૪૬
૧/3/૨૨
૪૫ લુંટવા લાગ્યો.
ત્યારપછી તે દેશના લોકો અભનસેન ચોર સેનાપતિએ ઘણાં ગામોનો ઘાત કરવાથી, તાપ પામીને, એકબીજાને બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું – હે દેવાનપિયો નિશે અભનસેન ચોરસેનાપતિ પુમિતાલ નગરની ઉત્તરે રહેલા દેશને, ઘણાં ગામના ઘાત વડે ચાવતું નિધન કરતો વિચરે છે. તેથી નિશે હે દેવાનુપિયો ! પુમિતાલનગરમાં જઈ આપણે મહાબલ સજાને આ વૃત્તાંત જણાવવો શ્રેયસ્કર છે.
ને ત્યારપછી તે જનપદ પુરષોએ આ વૃત્તાંતને પસ્પર સ્વીકાર્યો, સ્વીકારીને મહાઈ, મહાઈ, મહાહ, રાજાઉં પ્રાભૃતને ગ્રહણ કર્યું કરીને પુમિતાલ નગરે આવ્યા, મહાબલ રાજા પાસે આવ્યા, આવીને મહાબલ રાજાને તે મહા યાવતું પ્રાભૃત ધર્યું. બે હાથની આંજલિ કરી મહાબલ રજાને આ પ્રમાણે કહ્યું - નિશે હે સ્વામી શાલાટવી ચોરપલ્લીમાં અભZરોન ચોર સેનાપતિ રહે છે, તે અમને ઘણાં ગામોના ઘાત વડે યાવતું નિધન કરતો વિચરે છે. તો હે સ્વામી ! અમે ઈછિએ છીએ કે - તમારી બાહુની છાયામાં ગ્રહણ કરાયેલા અમે ભય અને ઉપસર્ગ રહિત સુખે સુખે રહીએ. આમ કહી, રાજાને પગે પડી, બે હાથ જોડી મહાનલ રાજાને આ વૃત્તાંત વિજ્ઞપ્ત કર્યો
ત્યારે તે મહાબલ રાજાએ તે જાનપદ પુરુષો પાસે આ અર્થ સાંભળી, વધારી અતિ ક્રોધિત થઈ યાવત ધમધમતા ત્રણ વળી-વાળી ભૃકુટીને કપાળમાં ચડાવી દંડનાયકને બોલાવ્યો, બોલાવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા તું જ, સાલાટવી ચોરપલ્લીનો નાશ કર નાશ કરીને ભગ્નસેન ચોર સેનાપતિને જીવતો પકડ, પકડીને મારી પાસે લાવ
ત્યારે તે દંડનાયકે “તહતિ” કહી, તે વાત સ્વીકારી. પછી તે ઘણાં પુરો સાથે સદ્ધ મહદ્ધ થઈ ચાવતુ આયુધો સાથે તેમની સાથે પરીવરીને હાથમાં પાશ અને ઢાલ લઈ યાવતુ શીઘ વાગતા વાજિંત્રો વગાડાતા, મોટા ચાવતું ઉત્કૃષ્ટ શબ્દ વાવ4 કરતા પુરિમતાલ નગરની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે છે, નીકળીને શાલાટવી ચોટપલીએ જવા નીકળ્યા.
ત્યારે તે અભનસેન ચોર સેનાપતિના ચાર પુરો આ વૃત્તાંતને વણીને શાલાટવી ચોરપલ્લીમાં અભનરોન પાસે આવ્યા, આવીને બે હાથ જોડી યાવતું આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિય! પુરિમતાલનગરમાં મહાબલ રાજાએ મોટા સુભટોના સમૂહ સહિત દંડનાયકને આજ્ઞા કરી છે કે – હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ અને શાલાટવી ચોરપલ્લીનો વિનાશ કરો, અનસેન ચોર સેનાપતિને જીવતો ગ્રહણ કરો. ગ્રહણ કરીને મારી પાસે લાવો. તેથી તે દંડનાયક મોટા સુભટોના સમૂહ સહિત શાલાટવી ચોરપલ્લી આવવા નીકળેલ છે.
ત્યારે તે અભગ્નોને ચોરસેનાપતિ તે ચાર પુરો પાસે આ વૃત્તાંત સાંભળી, સમજીને ૫૦૦ ચોરોને બોલાવ્યા, બોલાવી આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો!
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ નિશે પુસ્મિતાલ નગરે મહાનલ ચાવત (દંડનાયક) જવાને નીકળ્યો છે, તે આવી રહ્યો છે. ત્યારે ભગ્નરોને તે પo૦ ચોરોને કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! આપણે તે દંડનાયકને શાતા અટવી ચોરપલી પ્રાપ્ત થતાં પહેલાં માર્ગમાં જ પ્રતિષેધ કરવો શ્રેય છે. ત્યારે તે પno ચોરોએ અભગ્નસેનની વાત ‘તહત્તિ' કહી સ્વીકારી.
ત્યારપછી તે અભનોન ચોર સેનાપતિ વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ તૈયાર કરાવે છે, કરાવીને ૫૦૦ ચોરો સાથે સ્નાન યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી ભોજન મંડપમાં તે વિપુલ શનાદિને સુરા સાથે આવવાદિત આદિ કરતા વિચરે છે ભોજન કર્યા પછી ઉચિત સ્થાને આવીને આચમન કરી, મુખશુદ્ધિ કરી, અતિ પવિત્ર થઈ પo૦ ચોરો સાથે આદ્ધચર્મ ઉપર બેસીને સદ્ધ-બદ્ધ થઈ ચાવતું પ્રહરણ ગ્રહણ કરી, હાથમાં પાશ ગ્રહણ કરી ચાવત્ શબ્દો સાથે મદયાલ કાળસમયે શાલાટવી ચોરપલ્લીથી નીકળે છે. નીકળીને વિષમ-દુ-ગહનમાં રહી, ભોજન-પાણી ગ્રહણ કરીને તે દંડનાયકની રાહ જોતો જ રહ્યો.
ત્યારપછી તે દંડનાયક અભગ્નસેન ચોર સેનાપતિ પાસે આવ્યો, આવીને અભનસેન ચોરસેનાપતિ સાથે યુદ્ધ કરવા લાગ્યો. પછી આભનસેન ચોર સેનાપતિએ તે દંડનાયકને જલ્દીથી હત-મથિત યાવત પતિષેધ કર્યો. ત્યારે તે દંડનાયક અભિનસેન ચોર સેનાપતિ વડે હત-મથિત-પ્રતિષેપિત થતા તેજબળ-વીર્ય-પુરુષાકાર પરામ રહિત થયો. તેથી આધારણીય છે, એમ જાણીને પુમિતાલ નગરે મહાબલ રાજા પાસે આવ્યો, આવીને બે હાથ જોડીને આ પ્રમાણે કહ્યું –
હે સ્વામી ! નિશે અભગ્નસેન ચોર સેનાપતિ વિષમ-૬-ગહનમાં રહીને, ભોજન-wણીને ગ્રહણ કરીને રહ્યો છે. કોઈપણ અતિ મોટા અa-હાથી-ગોવાથ સૈન્યથી એમ ચતુરંગ સૈન્યથી પણ સાક્ષાત ગ્રહણ કરી શકે તેમ નથી. તેથી શામ-ભેદ-ઉપપદાન વડે વિશ્વાસ પમાડીને વશ કરવા લાયક છે. વળી જે તેના અત્યંતર શિષ્ય સમાન તથા મિત્ર, જ્ઞાતિ, નિજક, સ્વજન, સંબંધી, પરિજનને વિપુલ ધન-કનક-રન-ઉત્તમ સારભૂત ધન વડે ભેદ પામશે. તે અભસેન ચોર સેનાપતિને પણ વારંવાર મહાઈ-મહાઈ-મહાઈ પ્રાભૃત મોકલી આભનોન ચોર સેનાપતિને વિશ્વાસ પમાડાશે.
• વિવેચન-૨૨ :
મકવાણા - ત્યારે તે અગ્નિસેનના માતાપિતાએ અગ્નિસેનને શોભન તિથિ-કરણ-નક્ષત્ર-મુહૂર્તમાં આઠ કન્યાઓ સાથે એક દિવસે પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. તેના માતાપિતાએ આ આવું પ્રીતિદાન આપ્યું. આઠ-આઠ પરિમાણવાળું દાય-દાન, તે આ - આઠ કૌટિ હિરણ્ય, આઠ કોટિ સવર્ણ, આઠ પ્રેષણકારી, ઈત્યાદિ કાને વિપુલ ધન-ધાન્ય-કનક-રત્ન-મણિ-મોતી-શંખ-શિલા-પ્રવાલ-રક્તરત્ન ઈત્યાદિ.
ofણ મુંનર - તે અભગ્નસેનકુમાર ઉપરી શ્રેષ્ઠ પ્રાસાદે રહી, ફૂટ વાગતા

Page #31

૧/3/૨૨
૪૮
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
મૃદંગ, શ્રેષ્ઠ તરણીયુક્ત મીશબદ્ધ નાટક, ગવાતા ગીતો, સહિત વિપુલ માનુષી કામભોગ અનુભવતો વિચરે છે.
મહાર્ચ-મહાપ્રયોજન, મહાઈ-બહુમૂચ, મહાઈ-મહાનને યોગ્ય. - - દંડદંડનાયક. જીવગાહ-જીવતો, ભડચડગર-યોદ્ધાસમૂહ. મમ્મઈત-હરતપાશ. • x - વિષમ-ઉંચાનીચા, દુર્ગ-દુપ્રવેશ, ગહન-વૃક્ષોથી ઢંકાયેલ. સંપલગ્ન-યુદ્ધ કરવાનું શરૂ કર્યું. વિષfa૦ હત-સૈન્યના હણાવાથી, મથિત-માનના મથનથી, પ્રવરવીર-સુભટ, ઘાતિત-વિનાશિત, જેની ચિહ્નયુક્ત ધજાઓ પડી ગઈ. વિપડિલેહ-ભાગી ગયા.
ઉમથTE • તેવા સ્થાન હિત, અબલ-શારીરબલ રહિત, વીરિય-જીવવીર્ય રહિત, પુરિસક્કારપક્કમ-પૌરુષ અભિમાનથી નિપાદિત સ્વપ્રયોજન પરાક્રમ રહિત. અધારણિજધારણ કરવાનું કે રહેવાને અશક્ય. - - ઉરંઉરેણ-સાક્ષાત્. સામપ્રેમોત્પાદક વચન, ભેદ-પરસ્પર અવિશ્વાસ ઉપજાવવો, ઉપપ્રદાન-અભિમત અર્થે દાન.
અભિતરગાસીસગભમ-નીકટના મંત્રી વગેરે. કેવા ? શિષ્ય જેવા - શિષ્યની ભાંતિ થાય તેવા, વિનિતપણાની શિષ્યતુલ્ય. અથવા મસ્તકના કવયનો ભ્રમ કે શરીરરક્ષવથી શીર્ષભમ. * * * *
• સૂત્ર-૨૩ :
ત્યારપછી તે મહાબલ રાજાએ અન્ય કોઈ દિવસે પુમિતાલ નગમાં એક મોટી મહાતિ મહાલિકા કૂટાકારશાળા કરાવી. તે અનેક શત સ્તંભ ઉપર રહેલી, પ્રાસાદીય, દર્શનીય હતી. પછી મહાબલ રાજાએ અન્ય કોઈ દિને પરિમતાલ નગરે શુક રહિત ચાવત દશ દિવસનો પ્રમોદ-મહોત્સવની ઘોષણા કરાવી, પછી કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું –
હે દેવાનુપિયો . તમે શાલાટવી ચોરપલ્લીમાં જાઓ, ત્યાં તમે અભનસેન ચોર સેનાપતિને બે હાથ જોડીને કહો - હે દેવાનુપિયા નિક્કે પુમિતાલ નગરે મહાબલ સા ઉત્સુક યાવત દશ દિવસનો મહોત્સવ ઘોષિત કરાવેલ છે. તો હે દેવાનુપિય ! તમારે માટે વિપુલ રાશનાદિ, પુષ્પ-વસ્ત્ર-માળા-અલંકાર શીઘ અહીં મોકલીએ કે તમે જાતે જ ત્યાં આવશો ? ત્યારે કૌટુંબિક પુરુષોએ મહાબલ રાજાની આજ્ઞાને બે હાથ જોડી યાવતું સ્વીકારી, સ્વીકારીને પુમિતાલ નગરથી નીકળ્યા. પછી બહુ લાંબા નહીં એવા માર્ગમાં સુખેથી વસતા અને ભોજનાદિ કરતા શાલાટવી ચોરપલ્લીએ આવ્યા.
ત્યાં આભનસેન ચોર સેનાપતિને બે હાથ જોડીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયા પુરિમતાલ નગરે મહાબલ રાજાએ શુક સહિત મહોત્સવ જાહેર કર્યો છે તો ચાવતું તમે જાતે જ આવશો ? ત્યારે અભનસેન ચોર સેનાપતિએ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! હું જાતે જ પુમિતાલ નગરે આવીશ. તે કૌટુંબિક પુરુષોનો સત્કાર કરી વિદાય આપી. - ત્યારપછી તે અભનરોન ચોર સેનાપતિ, ઘણાં મિત્રોથી યાવત પરિવૃત્ત થઈને નાન કરી ચાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ શાલાટવી
ચોરપલીથી નીકળ્યો. નીકળીને પુરિમતાલ નગરે મહાબલ રાજા પાસે આવ્યો, આવીને બે હાથ જોડી, મહાબલ રાજાને જય-વિજયથી વધાવ્યા, વધારીને મહાથ સાવત્ ભટણું ધર્યું.
ત્યારે મહાબલ રાજાએ અભિનસેનના તે મહાઈ ભટણાને યાવતું સ્વીકાર્યું. તેનો સત્કાર, સન્માન કરી વિદાય આપીને કૂટાગારશાળામાં રહેવાનું સ્થાન આવ્યું. ત્યારપછી આભનરોન, મહાબલ રાજા પાસેથી વિદાય પામીને કૂટાગાર શાળાએ આવ્યો. પછી મહાબલ રાજાએ કૌટુંબિક પુરષોને બોલાવીને કહ્યું -
' હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ, વિપુલ આશન-પાન-ખાદિમ-સ્વાદિમ તૈયાર કરાવો. તે વિપુલ આશનાદિ અને સુરાને તથા ઘણાં જ પુષ્પગંધ-માળા-અહંકારને અભનસેન ચોર સેનાપતિની કૂટાગારશાળામાં લઈ જાઓ. કૌટુંબિક પુરુષો હાથ જોડી યાવતું લઈ ગયા.
ત્યારે તે અભનરોન ઘણાં મિત્ર, જ્ઞાતિ સાથે પરીવરી સ્નાન કરી રાવતું સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ, તે વિપુલ આશનાદિ અને સુરાને આસ્વાદિત કરતો પ્રમાદી થઈ વિચારવા લાગ્યો.
- ત્યારપછી મહાબલ રાજાએ કૌટુંબિક પુરષોને બોલાવ્યા, બોલાવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! તમે જઈને પુરિમાલ નગરના દ્વારોને બંધ કરો અને અભગ્નસેનને જીવતો પકડીને મારી પાસે લાવો.
ત્યારે તે કૌટુંબિક પુરુષોએ બે હાથ જોડી યાવન સ્વીકાર કર્યો સ્વીકારીને પરિમતાલ નગરના દ્વારો બંધ કર્યા. અગ્નિસેન ચોર સેનાપતિને જીવતો પકડીને મહાબલ રાજા પાસે લાવ્યા. ત્યારે મહાબલ રાજાએ અભિનસેન ચોર સેનાપતિને આ વિધાનથી વધ કરવાની આજ્ઞા કરી.
હે ગૌતમ! આ રીતે અભનોન ચોર સેનાપતિ જુનાપુરાણા [પોતાના કમોંથી] યાવતું વિચારે છે. • - ભગવત્ ! અભગ્નસેન મરણ અવસરે મરીને કયાં જશે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ?
હે ગૌતમ! તે 38 - વર્ષનું પરમાણુ પાળીને આજે ત્રણ ભાગ શેષ દિવસ બાકી રહેતા શૂળીએ ભેદiઈને કાળ માસે કાળ કરીને રનપભા પૃત્રીમાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક નૈરમિકપણે ઉપજશે. તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધત્વને, એ પ્રમાણે પ્રથમ અદયયનવતું તેનું સંસાર પરિભ્રમણ જાણવું. ચાવતુ નરકમાંથી ઉદ્ધતી વાણારસી નગરીમાં સૂકપણે ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં સૂકાપણામાં જીવિતથી રહિત થઈને તે જ વાણારસી નગરીમાં શ્રેષ્ઠી કુળમાં પpપણે જન્મશે. તે ત્યાં બાહ્ય ભાવથી મુકત થઈ, પ્રથમ અધ્યયનવત્ અંત કરશે. નિક્ષેપ કહેવો.
• વિવેચન-૨૩ :
મહતી-પ્રશસ્ત, અતિમહાલિકા-મહા મોટી, કૂટ-સ્પર્વતના શિખરના જેવા આકારવાળી એવી શાળા. અનેક શત સ્તંભ ઉપર રહેલી, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ, વ્યાખ્યા પૂર્વવત્.

Page #32

વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧/૩/૨૩
ઉસુક્ક-શુકરહિત ચાવતું શબ્દથી ક્ષેત્ર-પશુ આદિના રાજાને દેવાના કરરહિત. અભડપવેસ-કૌટુંબિક ઘરોમાં રાજાના સુભટોનો પ્રવેશ નહીં. દંડ-નિગ્રહ, તેનાથી નિવૃત, કુદંડિમ-અસભ્ય નિગ્રહોથી રહિત, જે મહોત્સવ. અધરિમ-ઋણદ્રવ્ય માફ, અંધારણીય-દેવાદાર રહિત, અનુદ્ભૂત-આનુરૂપેણ વગાડવા માટે ઉદ્દિાd,
નુત-વગાડવા માટે વાદક વડે ન ત્યજાયેલ મૃદંગ. અમિલાયમHદામ-સ્વાનપપમાળા, નાડઈક્લકલિત-નાટક પાત્રો વડે યુક્ત. તાલાચરાનુચરિત-પેક્ષાકારી વડે સેવાયેલ. * * - નારેદ - યથા યોગ્ય. - ૪ -
નાઈવિગિટ્ટ-અત્યંત દીર્ઘ, અદ્ધાણ-પ્રયાણક, માર્ગ. બસહિપાયાસ-વાસિક પ્રાતઃભોજન. - ૪ -
શંકા-જ્યાં તીર્થકર વિચરે તે દેશમાં પચ્ચીશ કે બાર યોજન સુધી તીર્થકરના અતિશયથી વૈરાદિ અનર્થો ન થાય - - તો ભગવંત મહાવીર પરિમતાલમાં હતા ત્યારે અગ્નિ સેનનો વૃતાંત કેમ થયો ? . . . આ સર્વે અર્થ-અનર્થ પ્રાણીના પોતાના કરેલા કર્મથી જ ઉત્પન્ન થાય છે તે કર્મ સોપકમ અને નિરપક્રમ બે ભેદે છે. તેમાં સોપકમ કર્મ જ જિન અતિશયથી શાંત થાય, પણ નિરૂપકમ કર્મ તો અવશ્ય ફળરૂપે વેદવા જ પડે. • x • તે જિનઅતિશયથી શાંત ન થાય.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-૩-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ
છું અધ્યયન-૪-“શકટ' $
– X - X - X - X – • સૂત્ર-૨૪ :
ચોથા આધ્યયનનો ઉોપ કહેવો. હે જં! તે કાળે, તે સમયે સાહજણી નામે નગરી હતી, તે ઋદ્ધ-નિર્ભયન્સમૃદ્ધ હતી. તે સાહંજણીની બહાર ઉત્તર-પૂર્વ દિણિ ભાગમાં દેવરમણ નામે ઉધાન હતું. તેમાં અમોઘ યક્ષનું પુરાતન ચાયતના હતું. તે સાહંજણીમાં મહાચંદ્ર નામે મહાનુ રાજ હતો. તેને સુસેન નામે સામભેદ-દંડ વડે નિગાહ કરવામાં કુશળ અમાત્ય હતો. સુદનિા નામે ગણિકા હતી.
તે સાહંજણી નગરીમાં સુભદ્ર નામે આદ્ય સાર્થવાહ રહેતો હતો. તેને સુભદ્રા નામે અહીન પૂર્ણ પચેન્દ્રિય પત્ની હતી. તે સુભદ્રનો પુત્ર અને ભદ્રાનો આત્મજ એવો શકર નામે અહીન પુત્ર હતો.
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પધાય. પપૈદા અને રાજ નીકળ્યા, ભગવંતે ધર્મ કહ્યો, પરદા પાછી ગઈ.
તે કાળે, તે સમયે ભગવત મહાવીરના મોટા શિષ્ય યાવતું રાજમાર્ગ પ્રવેશ્યા. ત્યાં ઘણાં હાથી, ઘોડા, પુરુષો હતા. તે પુરષો મણે એક સ્ત્રી સહિત પુરને જોયો. તેને અવકોટક બંધને બાંધેલ, નાક-કાન કાપેલ, ચાવતુ ઉદ્ઘોષણા કરાવાતી હતી. ગૌતમસ્વામીને પૂર્વવત વિચાર યાવતુ ભગવંતે ઉત્તર આપ્યો. -
- હે ગૌતમ! તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપ દ્વીપમાં ભરતક્ષેત્રમાં છગલપુર નામે નગર હતું. ત્યાં સિંહગિરિ નામે મહાન રાજા હતો તે નગરમાં છણિક નામે કસાઈ રહેતો હતો. તે ઋદ્ધિમાન, ધાર્મિક ભાવતું પત્યાનંદ હતો. તે છણિક કસાઈ ઘણાં બકરા, ઘેટા, રોઝ, બળદ, સસલાસૂર પસંય, સિંહ, હરણ, મોર અને પાડાને સેંકડો-હજારોની સંખ્યામાં વાડામાં બાંધી રાખતો હતો. બીજ પણ ત્યાં ઘણાં પરષો દૈનિક વેતન અને ભોજનથી ઘણાં બકરા યાવતુ ડાનું રક્ષણ અને પાલન કરતા હતા.
બીજા પણ ઘણાં પરષો બકરા આદિને યાવતું ઘરમાં ઘેલા-રાખતા હતા. બીજા પણ ઘણાં પુરો દૈનિક વેતન અને ભોજનશી (રાખેલા જે) સેંકડો-હજારો બસ આદિને મારી નાંખતા હતા, તેના માંસને છરી આાદિથી કાપીને કકડા કરતા હતા, કરીને છણિક કસાઈને આપતા હતા.
બીજ પણ ઘણાં પુરુષો તે ઘણાં બકરા ચાવત્ પાડીના માંસને તવાકવલ્લી-કંદૂક-ભર્જનક-અંગારામાં તળતા-મુંજતા-પકાવતા અને રાજમાર્ગમાં અાજીવિકાને કરતા રહેતા હતા. તે છણિક કસઈ પોતે પણ ઘણાં બકરા યાવતુ ભેંસના માંસને પકાવી-તળી-ભુજીને સુરા સાથે આસ્વાદતો વિચરતો હતો. ત્યારે તે છણિક કસાઈ, આ કમોંથી ઘણાં જ મલિન પાપકર્મોન ઉપાર્જિત કરી છoo વર્ષનું પરમ આયુ પાળીને મરણ અવસરે મૃત્યુ પામી ચોથી નારકીમાં ઉત્કૃષ્ટ દશ સાગરોપમ સ્થિતિક નૈરયિકપણે ઉપજ્યો.
[16/4

Page #33

૧/૪/૨૪
• વિવેચન-૨૪ :
ભગવન ! જો ઈત્યાદિ ચોથા અધ્યયનો ઉોપ • પ્રસ્તાવના કહેવી. તે આ - જે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર યાવતુ દુ:ખવિપાકના ત્રીજા અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે. તો ચોથા અધ્યનનો શો અર્થ કહ્યો છે ?
જતા મહા હિમવંત, મહાત્ મલય, મેરુ ગિરિ મહેન્દ્રસાર ઈત્યાદિ રાજા વર્ણન જાણવું. નામ : તેમાં સામ-પ્રિયવચન, ભેદ-નાયક અને સેવકના ચિતમાં ભેદ કરવો, દંડ-શરીર અને ધનનું હરણ, ઉપપ્રદાન-અભિમત અર્થે દાન. આ નીતિઓથી જે સુપયુક્ત છે તેથી જ નયોમાં વિવિધ પ્રકારોને જાણે છે, ઈત્યાદિ અમાત્ય વર્ણન જાણવું.
• સૂત્ર-૨૫ :
ત્યારે સુભદ્ધ સાર્થવાહની પત્ની ભદ્રા યાવતુ જાતનિંદુકા હતી. જન્મતાજન્મતા બાળકો વિનાશ પામતા હતા. ત્યારે તે છમિક કસાઈનો જીવ ચોથી પૃથવીથી અનંતર ઉદ્ધતીને આ જ સાહંજણી નગરીમાં સુભદ્ર સાવિાહની ભદ્રા નામે પત્નીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. પછી કોઈ દિવસે ભદ્રા સાથવાણીએ પુરા નવ માસે મ પસવ્યો.
તે બાળકને જન્મતાં જ તેના માતાપિતાએ ગાડાની નીચે સ્થાપ્યો, ફરી ગ્રહણ કરાવી, અનુક્રમે સંરક્ષણ, સંગોપન, સંવર્ધન કરતા ઉંતિકની જેમ કહેવું. યાવતું આ બાળક જન્મતાં જ શકટ-ગાડાં નીચે સ્થાપેલો, તેથી આ બાળકનું નામ શકટ થાઓ. બાકી બધું ઉઝિતક માફક જાણવું.
સુભદ્ર લવણસમુદ્રમાં મૃત્યુ પામ્યો, માત્ર પણ મૃત્યુ પામી. તે પણ પોતાના ઘેરથી કાઢી મુકાયો. ત્યારે શક્ય બાળક પોતાના ઘેરથી કાઢી મુકાયેલો શૃંગાટક આદિમાં પૂર્વવત ચાવતું સુદર્શના ગણિકા સાથે લુબ્ધ થયો. ત્યારપછી સુસેન અમાત્યે તે શકટને કોઈ દિવસે સુદર્શના ગણિકાના ઘેરથી કાઢી મૂક્યો અને સુદર્શના ગણિકાને પોતાના ઘરમાં સ્ત્રીરૂપે સ્થાપી. પછી સુદર્શના ગણિકા સાથે ઉદર એવા માનુષી કામભોગ ભોગવતો રહ્યો. - ત્યારપછી તે શકટ સુદર્શનાના ઘરથી કાઢી મૂકાયેલો એવો, બીજે ક્યાંય મૃતિ-રતિ-વૃતિ ન પામતાં, કોઈ દિવસે ગુપ્તપણે સુદનાના ઘેર પ્રવેશ્યો, પ્રવેશીને સુદર્શન સાથે ઉદાર કામભોગ ભોગવતો વિચરવા લાગ્યો. આ તફ સુસેન અમાત્ય નાન યાવત્ વિભૂષા કરી મનુષ્યરૂપી વાપુરા સાથે સુદર્શના ગણિકાને ઘેર આવ્યો, આવીને શકટને સુદર્શના ગણિકા સાથે ઉદાર કામભોગ. ભોગવતો જોયો, જોઈને અતિ ક્રોધિત થઈ યાવતુ ધમધમતો કપાળમાં શિવલી ચડાવી શકટને પરમો પાસે પકડાવ્યો. પકડાવીને લાકડી, મુકી આદિથી ચાવતું મથિત કર્યો, આવકોટક બંધને બાંધ્યો. બાંધીને મહાચંદ્ર રાજ પાસે આવ્યો. આવીને બે હાથ જોડી યાવતુ પ્રમાણે કહ્યું –
હે સ્વામી ! એ પ્રમાણે શકટે મારા અંતઃપુરમાં પ્રવેશરૂપ અપરાધ કર્યો છે.
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ત્યારે મહાચંદ્ર રાજાએ સુરાણ અમાત્યને કહ્યું - હે દેવાનુપિયા તમે જ શકટનો દંડ કરો. ત્યારે સુલેણ અમાત્યે મહાચંદ્ર રાજાની અનુજ્ઞા પામીને શકટને અને સદ્ધશના ગણિકાને આવા પ્રકારે વધ કરવાની આજ્ઞા આપી. હે ગૌતમ ! એ પ્રમાણે શકટEાક પૂર્વ જન્મના જૂનાં પાપકર્મનો અનુભવ કરતો વિચરે છે. • વિવેચન-૨૫ -
નવો સુભદ્ર સાર્થવાહ લવણસમુદ્રમાં મૃત્યુ પામ્યો. • સૂત્ર-૨૬ -
ભગdg/ શકટ મૃત્યુ પામીને ક્યાં ગયો? ક્યાં ઉત્પન્ન થયો? હે ગીતમાં શકટ દક-પર્ષ પરમાણુ પાડીને આજે જ વિભાગ દિવસ શેષ બાકી રહેતા, એક મોટી લોઢાની તપાવેલી અનિવસિમ સ્ત્રીની પ્રતિમાને આલિંગન કરાવાયેલો મરણ સમયે મરણ પામીને રનપભા પૃedીમાં નૈરકિપણે ઉત્પન્ન થશે.
તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતને રાજગૃહનગરમાં માતંગકુળમાં યુગલપણે જન્મ લેશે. ત્યારે તે બાળકના માતાપિતા બાર દિવસ પુરા થતાં આ આનું ગુણસંપER નામ કરશે - અમારા પુત્રનું નામ શકટ અને પુત્રીનું નામ સુદના થાઓ. પછી શફ્ટ બાળક, બાલ્યભાવથી મુકત થઈ યૌવનને પામશે. ત્યારે તે સદના પુત્રી પણ બાલ્યભાવ છોડી અનુક્રમે યૌવનને પામશે, તેણી રૂપ-ગૌવન અને વાવણયથી ઉત્કૃષ્ટા, ઉત્કૃષ્ટ શરીરી થશે. ત્યારે તે શકટ, સુદનિાના રૂપ-ચૌવન અને લાવણ્યથી મૂર્ણિત થઈ સુદર્શન સાથે ઉદર ભોગ ભોગવશે.
ત્યારપછી શકટ અન્ય કોઈ દિવસે સ્વયં જ કૂટગ્રાહીપણાંને સ્વીકારીને રહેશે. ત્યારપછી તે શકટ કૂટગ્રહ થશે, આધાર્મિક ચાવત દુuત્યાનંદ થશે. આ [અશુભ કમોં વડે ઘણું જ પાપકર્મને ઉપાર્જિત કરીને, કાળમાસે કાળ કરીને આ રતનપભા પૃથ્વીમાં નૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થશે. તે જ પ્રમાણે તેનો સંસાર યાવત્ સાતમી પૃથ્વી સુધી છે.
તે ત્યાંથી અનંતર ઉદ્વતને નાણારસી નગરીમાં મત્સ્યપણે ઉપજશે. તે ત્યાં માછીમાર વડે વધ પામીને તે જ વણારસી નગરીમાં શ્રેષ્ઠીના કુળમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યારે તે સમકિત પામી, પ્રતિબોધ પામી દીક્ષા ગ્રહણ કરી, સૌધમકશે દેવ થશે. ત્યાંથી ચ્યવી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં દીક્ષા લઈ, સિદ્ધિ પામશે.
નિપા દુખવિપાકના ચોથા અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો. • વિવેચન-૨૬ -
અમર લોઢાની, તd - dખ, સમજોઈભૂય-અગ્નિ સમાન. અવયાસાવિયઆલિંગિત. નીવUTTe - યૌવન પામીને, ભોગ સમર્થ થયો. • X - X - તિક્ષેપ-હે જંબૂ ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ચોથા અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલા અધ્યયન-૪-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ

Page #34

૧/પ/ર8
પs
છું અધ્યયન-૫-“બૃહસ્પતિદત્ત” છે
-x -x -x -x -x -x - - સૂગ ?
પાંચમાં અધ્યયનનો ઉોપ કહેવો. હે જંબૂ! નિશે તે કાળે, તે સમયે કૌશાંબી નામે ઋદ્ધ, નિર્ભય, નગરી હતી. તેની બહાર ચંદ્રોdણ ઉંધાન હતું.
ત્યાં શેતભ4 યાનું યજ્ઞાયતન હતું. તે કૌશાંબી નગરીમાં શતાનીક નામે મહાન રાજા હતો, મૃગાવતી નામે રાણી હતી. તે શતાનીકનો પુત્ર અને મૃગાદેવીનો આત્મજ ઉદાયન નામે અહીન પંચેન્દ્રિયકુમાર હતો, તે યુવરાજ હતો. તે ઉદાયન કુમારને પકાવતી નામે [પની] સણી હતી. તે શતાનીક રાજાનો સોમદત્ત નામે વેદાદિને ભણેલ પુરોહિત હતો. તે સોમદત્તની વસુદના નામે પની હતી. તે સોમદત્તનો પુત્ર અને વસુદત્તાનો આત્મજ બૃહતિદd નામે અહીન પૂર્ણ પંચેન્દ્રિય બાળક હતો.
તે કાળે, તે સમયે ભગવન મહાવીર પધાર્યા. તે કાળે, તે સમયે ગૌતમસ્વામી પૂર્વવત્ યાવત્ રાજમાર્ગ નીકળ્યા. પૂર્વવત્ હાથી, ઘોડા, પુરુષો મધ્ય એક પાને જોયો. ગૌતમે પૂર્વવત્ વિચાર્યું, પૂર્વવત્ પ્રશ્ન કર્યો. ભગવંત તેને ઉત્તર આપે છે. હે ગૌતમાં નિશે તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂઢીપદ્વીપમાં ભરતોમાં સર્વતોભદ્ર નામે ઋદ્ધ-તિમિત-સમૃદ્ધ નગર હતું. ત્યાં જિતy રાજ હતો. તે રાજને મહેશ્વરદત્ત નામે પુરોહિત હતો. જે ઋગવેદાદિમાં યાવતું
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ઉપાજીને ઉooo વર્ષનું પમ આયુ પાળીને, મૃત્યુ અવસરે મૃત્યુ પામી પાંચમી નકમાં ઉત્કૃષ્ટ સાગરોપમ સ્કિતિક નકમાં ઉન્ન થયો. તે ત્યાંની અનંતર ઉદ્વતીને આ જ કૌશાંબી નગરીમાં સોમદત્ત પુરોહિતની વસુદત્તા પત્નીના પુvપણે ઉત્પન્ન થયો છે. તે બાળકના માતાપિતાએ બાર દિવસ પુરા થતાં આ આવા
સ્વરૂપનું નામ કર્યું. જે કારણે અમારો આ બાળક સોમદત્ત પુરોહિતનો પુત્ર અને વસુદત્તાનો આત્મજ છે, તેથી અમારા પુત્રનું નામ બૃહસ્પતિદત્ત થાઓ. પછી તે બાળક પાંચ ધણી વડે વૃદ્ધિ પામ્યો.
ત્યારપછી તે બૃહસ્પતિદત્ત બાલ્યભાવથી મુકત થઈ, યૌવન વય પામ્યો, વિજ્ઞાન પરિષત થયો. તે ઉદાયનકુમારનો પિય બાલમિત્ર થયો. કેમકે તેઓ સાથે જન્મ્યા, સાયે વૃદ્ધિ પામ્યા, સાથે ધૂળમાં મેલા હતા. કોઈ દિવસે શતાનીક રાજ મૃત્યુ પામ્યો. ત્યારપછી ઉદાયનકુમારે ઘણાં રાજ, ઈશર ચાવતું સાવિાહ આદિ સાથે પરીવરીને રુદન-કંદન-વિલાપ કરતાં શતાનીક રાજાનું મહા ઋદ્ધિ, સકારના સમુદયથી નીહરણ કર્યું. ઘણાં લૌકિક મૃતક કાર્ય કરd.
ત્યારપછી ઘણાં રાજા, ઈશર ચાવતું સાવિાહે ઉદાયન કુમાને મહાન રાજાભિષેકથી સિંચિત કર્યો. ત્યારે તે ઉદાયનકુમાર મહીનું રાજી થયો. ત્યારે તે બૃહસ્પતિદd, iદાયન રાજાનું પુરોહિતકર્મ કરતો સર્વે સ્થાનોમાં, સર્વે ભૂમિકામાં અને અંત:પુરમાં ઈચ્છા મુજબ ગમનાગમન કરનારો થયો. ત્યારપછી તે બૃહસ્પતિ પરોહિત ઉદાયન ચાના અંતાપુ વેળાએ-અવેળાએ, કાળ-કાળ, સનિમાંવિકાલમાં પ્રવેશ કરતો હતો. કોઈ દિવસે પstવતી રાણી સાથે સંપલન થઈને પstવતી રાણી સાથે ઉદાર કામભોગ ભોગવતો વિચરવા લાગ્યો.
આ તરફ ઉદયન રાજ નાન કરી યાવતુ વિભૂષિત થઈ પઝાવતી દેવી પાસે આવ્યો. બૃહસ્પતિ ta પુરોહિતને પાવતી રાણી સાથે ઉદાર કામમોગ ભોગવતો જોઈને અતિ ક્રોધિત થઈ, કપાળમાં શિવલી કરી, ભૃકુટી ચડાવી બૃહતિદત્તને પુરો પાસે પકડાવી દીધો યાવતુ આવા પ્રકારે વાની આજ્ઞા આપી. હે ગૌતમાં આ પ્રમાણે વિષે બૃહસ્પતિદત્ત જૂના-પુરાણા કમૉને યાવતું ભોગવે છે.
ભગવના બૃહસ્પતિદત્ત અહીંથી મૃત્યુ પામીને કયાં જશે ? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે ? ગૌતમાં બૃહસ્પતિ પુરોહિત ૬૪-વર્ષનું પરમ આયુ પાળીને આજે વિભાગ દિવસ શેષ રહેતા શુળી વડે ભેદાઈ મૃત્યુ અવસરે મૃત્યુ પામી, આ રનપભા પૃથ્વીમાં ઉન્ન થશે. તે જ રીતે સાતે પૃવીમાં ઉત્પન્ન થવારૂપ સંસાર કહેવો.
ત્યાંથી હસ્તિનાપુર નગરમાં મૃગપણે ઉજ્ઞ થશે. તે ત્યાં વાસુકિ વડે હણાઈને ત્યાં હસ્તિનાપુર નગરમાં શ્રેષ્ઠી કુળમાં પણે ઉન્ન થઈ, બોધિ પામી, સૌધર્મ કયે ઉપજી, મહાવિદઢ મોણે જો. નિપ કહેવો.
- વિવેચન-૨૮ :
થના - ભોજન, શયનાદિ કાળમાં. અવેળા-અવસર સહિત, કાળ-ત્રીજા અને પહેલા પ્રહની આદિમાં, અકાળ-મદયાલાદિમાં, રાઓ-રાત્રિમાં, વિયાલ-સંધ્યામાં.
કુશાલ હતો..
ત્યારપછી મહેશ્વરદત્ત પુરોહિત જિતશત્રુ રાજાના રાજ્ય, અને સૈન્યની વૃદ્ધિ નિમિત્તે હંમેશા એક-એક શહાણમ • ગિયપુત્ર - વૈશ્યપુત્ર અને શુદ્ધ પુત્રને પકડાવતો હતો. પકડાવીને તેમના જીવતાના જ હૃદયના માંસને ગ્રહણ કરતો અને જિતમુની શાંતિને માટે હોમ કરતો.
ત્યારે તે મહેશ્વરદત્ત પુરોહિત આઠમ, ચૌદશે બે-બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈય, શા બાળકને, ચાર માસે યાચાર બ્રાહ્મણ દિના બાળકને, છ મણે આઠ-આઠ બાળકને, વરસે સોળ-સોળ બાળકોને તથા જ્યારે જ્યારે જિતનુ રાજાને જુના સૈન્ય સાથે યુદ્ધનો પ્રસંગ આવતો ત્યારે તે મહેશરદત્ત પુરોહિત ૧૦૮-૧૦૮ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ધ બાળકોને પરો પાસે પકડાવે છે. પકડાવીને તેમના અવતાના જ હદયમાંથી માંસની પેelીઓ કઢાવતો હતો. કઢાવીને જિતશત્રુ રાજાની શાંતિ નિમિત્તે હોમ કરતો હતો. તેથી તે અનુસૈન્ય શીઘપણે નાશ પામતું હતું અથવા છિન્નભિન્ન થઈને નાશી જતું હતું.
• વિવેચન-8 - રિપેર - ઋગ્વદ, યજુર્વેદ આદિ. વિડીવ : હદયના માંસપિંડ. • સૂત્ર-૨૮ :ત્યારપછી તે મહેશ્વરદત્ત પુરોહિત ઉક્ત શુભકર્મ વડે ઘણાં જ પાપકર્મોને

Page #35

V૬/ર૯
અધ્યયન-૬-“નંદિવર્ધન” નિંદિપેણ છે
-x -x -x -x x • સૂત્ર-૨૯ ?
છઠ્ઠા અધ્યયનનો ઉલ્લોપ કહેવો. હે જંબૂ! તે કાળે, તે સમયે મથુરા નામે નગરી હતી. ભંડીર ઉધાન, સુદશનિ યનું યાયતન હતું. ત્યાં શ્રીદામ રાજ, બંધુણી સણી, નંદીવનિ કુમાર અહીન યુવરાજ શ્રી દામનો સુબંધુ નામે શામદંડ નીતિજ્ઞ અમાત્ય હતો. સુબંધુ અમાત્યનો બહુમિપુત્ર નામે અહીન બાળક હતો.
તે શીદામ રાજનો મિ નામે અલંકારિક-વાણંદ હતો. શ્રીદામ રાજાનું આશર્યકારી અને બહુવિધ અલંકાકિ કર્મ કરતો, સર્વ સ્થાનોમાં, સર્વ ભૂમિકામાં અને અંતઃપુરમાં ઈચ્છિતપણે વિચરતો હતો.
તે કાળે, તે સમયે સ્વામી પધાયાં, પર્ષદા નીકળી, રાજ પણ નીકળ્યો, ચાવતું પર્વદા પાછી ગઈ. • • તે કાળે, તે સમયે ભગવંત મહાવીરના મુખ્ય શિષ્ય ગૌતમ યાવતું રાજમાર્ગે નીકળ્યા. પૂર્વવત હાથી, ઘોડા, પુરુષો જોયા. તે પુરુષો મધ્ય એક પુરુષને બેયો ચાવવું તે નર-નારિ વડે પરીવતો હતો. ત્યારપછી તે પુરુષને રાજપુરષોએ ચૌટામાં તપાવેલા લોઢાના અનિવર્ષ સિંહાસને બેસાડ્યો..
ત્યારપછી પો મથે રહેલ તે પરણને લોઢાના ઘણાં કળશોથી તપાવી અનિ સમ વણવાળા કરી, કેટલાંકમાં તાંબાનો, કેટલાંકમાં તરવાનો, કેટલાકમાં સીસનો સ ભર્યો. કેટલાંકમાં ઉકાળેલા પાણી ભય, કેટલાંકમાં ક્ષાર સહિત ઉકાળેલા તેલ ભય, તેના વડે મોટા-મોટા રાજ્યાભિષેકે કરીને અભિષેક કર્યો. ભારપચી તપ્ત લોહમમ અનિ જ્યોતિષરૂષ લોઢાની સાક્ષસી વડે લઈને હાર પહેરાવ્યો, પછી અધહાર યાવતુ પહ, મુગટ પહેરાવ્યા. ગૌતમને પૂર્વવત્ વિચાર આવ્યો રાવ4 ઉત્તર આપ્યો.
હે ગૌતમ નિશે, તે કાળે તે સમયે આ જ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં સીહપુર નામે wદ્ધ નગર હતું. તે સીંહપુરનગરમાં સીહરથ નામે રાજા હતો. તે સીંહ રાશને દુલ્યોંધન નામે ચાગપાલકના આવા સ્વરૂપના કેદખાનાના ઉપકરણો હda • ઘણી લોહકુંડીઓ હતી. કેટલીક તાંબાના, કેટલીક તરવાના, કેટલીક શીશાના સી ભરી હતી. કેટલીક ઉકાળોલા પાણીથી, કેટલીક ક્ષાર અને તેલથી ભરેલી હતી. તે બધી કુંડીઓ અનિકાય ઉપર ઉકળતી જ રહેલી હતી.
તે દુર્યોધન ચાપાલકને ઘણાં માટીના કુંડા હતા, તેમાં કેટલાંક અશમૂકી, કેટલાંક હરિમૂવી, કેટલીક ગોમૂકવી, કેટલીક ભેંસમૂળી, કેટલીક ઉંટના મૂત્રથી, કેટલીક બકરાના મૂડથી, કેટલીક ઘેટાના મૂડથી ભરેલી હતી, એ રીતે સંપૂર્ણ ભરેલી હતી.
તે દુર્યોધન ચાર્મા પાલક પાસે ઘણાં હસ્તાંદુક હતા, દાદુક, હેડો,
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ નિગડ, સાંકોના ઘણા પુંજ અને નીકરો તેની પાસે હતા.
તે દુયોંધન ચાર્મા પાલકની પાસે ઘણી વેસુલતા, વૈતલતા, આંબલીની સોટી, કોમળ ચમ ચાબુક, ચર્મ સોટી, વટવૃક્ષાદિ છાલની સોટીઓ વગેરેના ઘણાં પુંજ અને તિર રહેલા હતા.
તે દુર્યોધન પાસે ઘણી શિલા, લાકડી, મુગરો, કનગરોના પંજ અને નિકો હતા. •• તે દુર્યોધન પાસે ઘણી તાંતો, વરુ, ચમની દોરી તથા વાળ, સુતરના ઘરડાના ઘણાં પૂંજ અને નિકર હતા.
તે દુર્યોધનની પાસે ઘણાં અસિપત્ર, કરx, સુરx, કલંબચીર પત્રોના પુંજ અને નિકર હતા. • • તેની પાસે ઘણાં લોઢના ખીલા, વેશશલાકા, ચટ્ટા, અલ્લપલના પુંજ અને નિકર હતા.
તે દુર્યોધનની પાસે ઘણી સોયો, ડભણો, કોટિલ્લોના પુંજ અને નિકો હતા. •• તેની પાસે ઘણાં શો-પ્રચ્છનક, પિunલ, કુહાડા, નખછેદક, દર્ભતૃણના jો અને નિકો રહેતા હતા.
- ત્યારે તે દુર્યોધન ચારગપાલ સીરથ રાજાના ઘણાં ચોર, પારદારિક, ગ્રંથિભેદક, રાજ અપકારી, ઋણધારક, ભાલઘાતક, વિશ્વાસઘાતી, જુગારી અને ઘતદિને પક્ષો પાસે પકડાવતો, પકડાવીને તેમને ચત્તા પડતો, લોઢાના દંડથી તેમના મુખને ફાડતો, પછી કેટલાંકને તપેલા તાંબાનો, કેટલાંકને વરુઓનો એ પ્રમાણે સીસાનો સ પીવડાવતો, ઉકળતું પાણી, ક્ષારતેલ પીવડાવતો, તેમજ કેટલાંકનો આ બધાં વડે અભિષેક કરતો હતો..
કેટલાંકને ચા પાડીને ઘોડાનું મૂત્ર પીવડાવતો. કેટલાંકને હાથીનું મૂx ચાવતું ઘેટાનું મૂસ પીવડાવતો હતો. • • કેટલાંકને ઉંધા મુખે પાડીને સડસડ શબદથી વમન કરાવતો, કેટલાંકના મસ્તકે તે જ મૂન કુંડ મૂકતો, કેટલાંકને
dબંધને બાંધતો, કેટલાંકને પાદoધંધને, એ રીતે હેડ બંધને, નિગડ બંધને બાંધતો હતો. કેટલાંકના અંગને સંકોચી-મરડીને બાંધતો-હતો. કેટલાંકને સાંકળ બંધને બાંધતો, કેટલાંકના હાથ છેદતો યાવત્ શોથી વિદારતો હતો. કેટાલંકને વેસુલતાથી યાવતું વટવૃક્ષાદિની છાલની સોટી મરાવતો હતો.
કેટલાંકને ચા પાડી, તેની છાતી ઉપર શિલા મૂકાવતો, તેના ઉપર મોટું લાકડું મૂકાવી, તેને પુરો પાસે કંપાવતો હતો. કેટલાંકને તાંતો વડે યાવત સુતરના દોરડા વડે હાથ-પગ બંધાવતો, બંધાવીને કુવામાં ઉંધે મસ્તકે લટકાવી, ડૂબાડી પાણી પીવડાવતો.
કેટલાંકને ખગ વડે વાવ4 કલંબચીરથી છેદાવતો હતો, પછી તેમાં ક્ષરતેલ વડે સ્વંગન કરાવતો. • • કેટલાંકના કપાળમાં, કંઠમાં, કોણીમાં, ઢીંચણમાં, ગની પીંડીમાં લોઢાના અને વાંસના ખીલા ઠોકાવતો, વીછીના
અાંકડા ખોસાવતો. • • કેટલાંકના હાથ કે પગની આંગળીઓમાં સોયોને, ડભનકોને મુળથી ઠોકાવતો, પછી તેના વડે ભૂમિને ખણાવતો. કેટલાંકના

Page #36

૧/૬/૨૯
શસ્ત્ર યાવત્ નખ છેદની વડે અંગને છેદાવતો, પછી તેને ડાભ-કુશ-આર્દ્ર વાધરી વડે બંધાવતો, બંધાવીને તડકામાં તપાવતો, સુકેલી ચામડી ચીરાવતો.
૫૩
ત્યારપછી તે દુર્યોધન ચાકપાલ આવા અશુભકર્મ વડે ઘણાં જ પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરીને ૩૧૦૦ વર્ષનું પરમાયુ પાળીને મરણ અવસરે મૃત્યુ પામી છઠ્ઠી નરકમાં ઉત્કૃષ્ટ ભાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિક વૈરકિપણે ઉત્પન્ન થયો.
• વિવેચન-૨૯ :
વિત્ત વક્રુષિ - ઘણાં પ્રકારે આશ્ચર્યભૂત, અલંકારિય કર્મી-ક્ષુકર્મ. સવ્વટ્ઠાણશય્યા, ભોજન, મંત્રસ્થાનાદિ અથવા શુલ્ક આદિ આયસ્થાનમાં. સવ્વભૂમિયા-પ્રાસાદ ભૂમિકા અથવા સાતમે માળે પુરા થતાં મહેલમાં, અથવા અમાત્યાદિ સર્વે પદોમાં. દિન્ન વિચાર - રાજા દ્વારા અનુજ્ઞાત સંચરણ કે વિચરણ.
કલકલ-ચૂર્ણાદિ મિશ્ર જળ. પિણદ્ધતિ-પહેરાવે છે. કઈ રીતે ? લોઢાની સાણસી વડે. હાર-અઢાર સરો, અદ્ભુહાર-નવસરો. ચાવત્ શબ્દથી ત્રણ સરોહાર, પાલંબ, કટીસૂત્રાદિ પહેરાવ્યા. પટ્ટ-લલાટ આભરણ, મુગટ-શેખક. - - - તે પુરુષને જોઈને ગૌતમને પ્રથમ અારાનવત્ વિકલ્પ થયો. જેમકે - મેં નરક કે નૈરયિક જોયા નથી, પણ આ પુરુષ નરક પ્રતિરૂપ વેદના વેદે છે ચાવત્ શબ્દથી ચયાપર્યાપ્ત ભોજન-પાન ગ્રહણ કરીને ભગવંત મહાવીર પાસે આવ્યા. વાતિ - જન્માંતરમાં આ કોણ હતો ? ગૌતમે પૂછ્યું. ભગવંત કહે છે.
રાપાન - ગુપ્તિપાલક. ચારગખંડ-ગુપ્તિ ઉપકરણ. અંડૂનિકાષ્ઠાદિમય બંધન વિશેષ, હડીણ-ખોટક, પુંજ-સશિખર રાશિ, નિકર-રાશિ માત્ર. વેણુલતા-સ્થૂળ વંશલતા, વેતલતા-જલજવંશલતા, ચિંચ-આંબલી, છિયાણ-મૃદુચર્મકશ, કસ-ચામડાની લાઠી - x -
સિલા-શીલા, લઉલ-લાકડી, મુગ્ધ-મુદ્ગર - ૪ - ૪ - અસિ-ખડ્ગના, કરપત-ક્રકચના, ખુર-છુરાના, કલંબચી-શસ્ત્રવિશેષ, કડિસક્કર-વંશ સલાકા, રામ્યવાધરી, અલ્લપલ્લ-વીંછીના પૂંછની આકૃતિવાળા, ડંભણ-અગ્નિથી તપાવેલ લોહશલાકા વડે બીજાના શરીરે ડામ દેવા, કોટિલ-નાના મુદ્ગર વિશેષ પછાણ-પ્રચ્છનક, પિપ્પલ-નાના ક્ષુરા, કુઠાર-કુહાડા, નખછેદક-નેરણી.
ઉરે
અણહાર-ઋણ ધારક, સંડપટ્ટ-ધૂર્ત, પખેતી - પીવડાવે છે, વપીડશેખર, મસ્તકે તેનું આરોપણ, ઉ૫પીડા-વેદના - ૪ - હત્વચ્છિન્ન હાથ-પગ-નાકહોઠ-જીભ-મસ્તકનું છેદન કરે છે. સત્ય સ્વાદિય - ખડ્ગ વડે વિદારવું. - X - સિલ દલાવે - છાતી ઉપર પત્થર રાખે, તેના ઉપર લાકડુ રાખે, બે પુરુષો વડે લાકડાના બંને છેડે બેસે, લાકડાને કંપાવે, જેથી અપરાધીના હાડકાં દબાવે છે. તંતી ચાવત્ શબ્દથી વસ્ત્ર આદિ કહેવું. અગડ-કૂવો, ઉચૂલયાલગ-માથુ નીચે અને પગ ઉપર એ રીતે કૂવામાં ઉતારી પાણીમાં ડૂબાડે. પર્જોઈ પીવડાવે છે - ખવડાવે છે ઈત્યાદિ લૌકિકી ભાષા કરે છે. અવધૂ-કૃકાટિકા, ખલુય-પાદમણિબંધ, અલિય ભંજાવેઈ - વીંછીના કાંટાને શરીરમાં પ્રવેશાવે છે. સૂઈ-સોય, ગંભણ-સોય
પ
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
જેવી લોઢાની ખીલી, કોટ્ટિલક-મુદ્ગર, આઓડાવેઈ-પ્રવેશ કરાવે છે. ભૂમિંકંડુયાવેઈ - આંગળીમાં પ્રવેશ કરાયેલ સોય વડે ભૂમિ ખોદાવે છે, મહા દુઃખ ઉત્પન્ન કરાવે છે. દર્ભ-સમૂલ, કુશ-નિર્મૂલ.
• સૂત્ર-૩૦ :
તે દુર્યોધન નકથી અનંતર ઉદ્ધર્તીને આ જ મથુરા નગરીમાં શ્રી દામ રાજાની બંધુશ્રી રાણીની કુક્ષિમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. પછી બંધુશ્રીએ નવ માસ પરિપૂર્ણ થતા યાવત્ પુત્રને જન્મ આપ્યો. ત્યારપછી તે બાળકના માતાપિતાએ બાર દિવસ વીત્યા પછી આ આવા પ્રકારનું નામ કર્યું. અમારા પુત્રનું નંદિષણ નામ થાઓ. ત્યારપછી તે નંદિષણકુમાર પાંચધાત્રીથી પાલન કરાતો યાવત્ મોટો થયો.
ત્યારે તે નંદિષણકુમાર બાલ્યભાવથી મુક્ત થઈ યાવત્ વિચરે છે. યૌવન પામી, યુવરાજ થયો. પછી તે નંદિષકુમાર રાજ્યમાં યાવત્ અંતઃપુરમાં મૂર્છિત થઈ, શ્રીદામ રાજાને જીવિતથી રહિત કરવાને તથા પોતે જ રાજ્યલક્ષ્મીને પોતાની કરવાને અને પાલન કરતો વિચરવા ઈછે છે. ત્યારપછી તે નંદિસેનકુમાર, શ્રીદામ રાજાના ઘણાં આંતર, છિદ્ર, વિવરને શોધતો વિચરે છે.
ત્યારપછી નંદિષેણકુમાર, શ્રીદામ રાજાના અંતર આદિ પ્રાપ્ત ન થતાં, અન્ય કોઈ દિવસે ચિત અલંકાસ્કિને બોલાવે છે, બોલાવી આ પ્રમાણે કહ્યું – હે દેવાનુપ્રિય ! તું શ્રીદામ રાજાના સર્વ સ્થાનોમાં, સર્વભૂમિમાં અને અંતઃપુરમાં સ્વચ્છંદપણે વિચરતો અને શ્રીદામ રાજાનું વારંવાર અલંકારિક કર્મ કરતો વિચરે છે. તેથી હે દેવાનુપ્રિય ! તું શ્રીદામ રાજાનું અલંકારિક કર્મ કરતા, તેના ગળામાં છરા વડે કાપી નાંખે તો હું તને અર્ધું રાજ્ય આપું, જેથી તું અમારી સાથે ઉદાર કામભોગ ભોગવતો વિચરીશ.
ત્યારે તે ચિત્ત અલંકારિક, નંદિષણ કુમારના આ અર્થવાળા વચનને સ્વીકાર્યુ. ત્યારપછી તે ચિત્ત અલંકારિકને આવા સ્વરૂપનો યાવત્ ઉત્પન્ન થયો જો મારા આ કાર્યને શ્રીદામ રાજા જાણશે, તો હું નથી જાણતો કે મને કેવા અશુભ કુમરણ વડે મારશે ? આમ વિચારી ભય પામેલો તે શ્રીદામ રાજા પાસે ગયો શ્રીદામ રાજાને ગુપ્ત રીતે બે હાથ જોડી આ પ્રમાણે કહ્યું – હે સ્વામી ! નિશ્ચે નંદિષેણ કુમાર રાજ્યમાં યાવત્ મૂર્છિત થઈને આપને જીવિતથી રહિત કરવા ઈચ્છે છે, સ્વયં જ રાજ્યશ્રી કરતો . પાળતો વિચરવા ઈચ્છે છે.
-
ત્યારે તે શ્રીદામ રાજા ચિત્ત અલંકારિકના આ અર્થને સાંભળી, સમજીને અતિ ક્રોધિત થઈ યાવત્ ભૃકુટી ચડાવી, નંદીષેણ કુમારને સેવકો પાસે પકડાવ્યો. પછી આ પ્રકારે વધની આજ્ઞા આપી.
હે ગૌતમ ! તે નંદીષેણ આવું દુઃખ અનુભવી રહ્યો છે.
નંદિસેનકુમાર અહીંથી ચ્યવીને મરણ સમયે મરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? હે ગૌતમ ! નંદિષણકુમાર ૬૦ વર્ષનું પરમ આયુ પાળીને મૃત્યુ

Page #37

વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧/૬/૩૦ અવસરે મૃત્યુ પામી, રતનપભા પૃથ્વીમાં નારકપણે ઉત્પન્ન થશે, સર્વ સંસાર તે પ્રમાણે પૂર્વવત કહેવો.
ત્યાંથી ચ્યવી હસ્તિનાપુર નગરમાં મત્સ્યપણે ઉપજશે. તે ત્યાં માછીમારથી વધ કરાઈને ત્યાં જ શ્રેષ્ઠીકુળમાં જન્મી, પછી દીક્ષા લઈ, સૌધર્મકથે જઈને, પછી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં જન્મ લઈ • x • સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુકત-પરિનિવૃત્ત થઈ સર્વે દુ:ખોનો અંત કરશે..
હે જંબૂ! નિક્ષેપ કહેવો તેમ હું કહું છું. • વિવેચન-૩૦ :
અંતર - અવસર, fછ - અા પરિવારવ, વિરહ-વિજનવ, નિક્ષેપ - નિગમન. • x • fષ • ભગવંત સમીપે આ વ્યતિકર જાણીને હું કહું છું. [iftવ%િ ofમ કહે છે, કથામાં નંદિષેણ નામ છે.)
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-૬-નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
છે અધ્યયન-ઉંબરદત્ત” છે.
– X - X - X - X - X - X – સૂમ-૩૧ -
સાતમાં આધ્યયનનો ઉલ્લેપ કહેવો... હે જંબૂ! તે કાળે, તે સમયે પાડલખંડ નગર હતું. ત્યાં વનખંડ નામે ઉધાન હતું, ઉંબરદત્તનું યક્ષાયતન હતું. તે નગરમાં સિદ્ધાર્થ રાજા હતો. ત્યાં પાડલસંડ નગરમાં સાગરા નામે ઋદ્ધિમાન સાર્થવાહ હતો, તેની પત્ની ગંગદત્તા હતી. તે સાગરદનો પુત્ર અને ગંગદત્તાનો આત્મજ ઉબરદત્ત નો અહીન યાવતુ પાંચેન્દ્રિય શરીરી પુત્ર હતો.
તે કાળે, તે સમયે ભગવંત પધાર્યા, યાવત્ પદિા પાછી ગઈ. તે કાળે, તે સમયે ગૌતમસ્વામી પૂર્વવત પSલસંડ નગરે આવ્યા. પાડલસંડ નગરના પૂર્વ દ્વારેથી પ્રવેશ્યા. ત્યાં એક પુરુષને જોયો, તેને ખરજ, કોઢ, જલોદર, ભગંદર, અર્થ, કામ અને શ્વાસનો રોગ હતો. સોળ ચડેલ હતા • તેના મુખ, હાથ, પગ સોજાવાળા હતા. તેના હાથ અને પગની આંગળી, તથા કાન-નાક સડી ગયા હતા. તેના શરીરમાંથી સી અને હ વહેતા હતા. તેના શરીરમાં ઘણાં વણો હતા. તે ઘણોના મુખમાં કીડા ખદબદતા હતા. તેનાથી પીડાતો હતો. તેમાંથી પર અને લોહી વહેતા હતા. તેના નાક-કાનમાંથી રસી નીકળતા હતા. તે વારંવાર પર-લોહી - કૃમિના કોગળાનું વમન કરતો હતો. તે કષ્ટકારક, કરુણા ઉપજાવે તેવા, નીરસ શબ્દને બોલતો હતો, માર્ગમાં માખીઓનો મોટો સમૂહ તેને અનુસરતો હતો, કેશનો સમૂહ ફૂટેલો હોવાથી તેના મસ્તકપરના કેશો અત્યંત વિખરાયેલો હતો. તેણે ખંડિત-ફાટેલ વટ પહેરેલું હતું, તેના હાથમાં કુટેલ હીબર અને કુટલો ઘડો હતો, આ રીતે તે પુરુષ ઘેર-ઘેર દેહબલીએ કરીને આજીવિકા કરતો ફરતો હતો, તેને [ગૌતમસ્વામીએ જોયો.
ત્યારે ગૌતમસ્વામી ઉચ્ચ-નીચ યાવતું ભ્રમણ કરે છે યથાપયતિ ગ્રહણ કરે છે. પાડલીમંડની નીકળીને ભગવંત મહાવીર પાસે આવી, ભોજન-પાના દેખાશ, ભગવંતની અનુજ્ઞા પામીને યાવત બિલમાં સાપ જાય તેમ આહાર કી સંયમ-તાપથી આત્માને ભાવતા રહ્યા.
પછી તે ગૌતમસ્વામી બીજા છ તપના પારણે પહેલી પોરસીમાં સઝાય કરી યાવતું પાડલિસંડ નગરના દક્ષિણ દ્વારેથી પ્રવેશ્યા. તે જ પણ જોયો કે જે અરજ આદિનો રૉગી હતો, ઈત્યાદિ સર્વે પૂર્વવત્ યાવ4 સંયમ અને તપથી વિચરે છે.
ત્યારપછી ગૌતમસ્વામી ત્રીજી વખત છૐના પારણે પૂર્વવત્ યાવતુ પશ્ચિમ દ્વારથી પ્રવેશતા તે જ ખરાદિ વ્યાધિવાળા પુરુષને જોયો. ચોથ છઠ્ઠને પારણે ઉત્તર દ્વારેથી પ્રવેશતા તેને જ જઈને ગૌતમસ્વામીને આવો વિચાર ઉત્પન્ન થયો કે અહો આ પુરણ પોતાના પૂર્વના જૂના ઉપાર્જન કરેલા કર્મોનું ફળ ભોગવે છે ચાવત્ કહ્યું

Page #38

૧/૭/૩૧
૬૧
ભગવન્ ! નિશ્ચે હું છના પારણે યાવત્ ભ્રમ કરતા પાડલસંડ નગરે પહોંચ્યો, પહોંચીને પાડલીસંડના પૂર્વ દ્વારેથી પ્રવેશ્યો, ત્યાં મેં એક ખરજ આદિના વ્યાધિવાળા પુરુષને જોયો યાત્ ભિક્ષાથી તે આજીવિકા કરતો હતો. બીજા છટ્ઠના પારણે ઉત્તર દ્વારેથી પ્રવેશતા તે જ પુરુષને યાવત્ આજીવિકા કરતો રહેલો જોઈને વિચાર આવ્યો. આ પ્રમાણે પૂર્વભવ પૂછતા, ભગવંતે ઉત્તર આપ્યો – હે ગૌતમ ! નિશ્ચે તે કાળે, તે સમયે આ જંબુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં વિજયપુર નામે નગર હતું. તે વિજયપુર નગરે કનકરથ નામે રાજા હતો. તે કનકરથ રાજાને ધન્વંતરી નામે વૈધ હતો. તે અષ્ટાંગ આયુર્વેદનો પાઠક હતો. તે આ પ્રમાણે કુમારભૃત્ય, શાલાય, શત્મહત્ય, કાયચિકિત્સા, જંગોલ, ભૂતવિધા, રસાયણ, વાજીકરણ. તે વૈધ શિવહસ્ત-સુખહસ્ત-લઘુહસ્ત હતો. ત્યારપછી તે ધન્વંતરી વૈધ વિજયપુરમાં કનકરથ રાજાને, અંતઃપુરને, બીજા પણ ઘણાં રાજા, ઈશ્વર યાવત્ સાર્થવાહનતે તથા બીજા પણ દુર્બળ, ગ્લાન, વ્યાધિત, રોગીને તથા અનાથ અને ાનાથને, શ્રમણ-બ્રાહ્મણ-ભિક્ષુક કારોટિક-કાપાલિકને આ સર્વે આતુરોમાં કેટલાંકને મત્સ્ય-માંરાનો ઉપદેશ આપતો. કેટલાંકને કાચબાનું માંસ, એ પ્રમાણે ગ્રાહ-મગર-સુસુમાર-બકરા-ઘેટા-રોઝસુવર-હરણ-સસલા-ગાય-ભેંસનું માંસ ખાવાનો, કેટલાંકને તિતર-વર્તક-કલાપકપોત-કુકડા-મયુરના માસનો, બીજા પણ ઘણાં જલચર-સ્થલચર-ખેચર આદિના માંસને ખાવાનો ઉપદેશ આપતો હતો.
તે ધન્વંતરી વૈધ પણ તે ઘણાં મત્સ્ય યાવત્ મોરના માંસને અને ઘણાં જલચર-સ્થલચર-ખેચરના માંસને સેકીને, તળીને, ભુંજીને સુરા આદિ સાથે આસ્વાદો વિચરતો હતો.
ત્યારપછી તે ધન્વંતરી વૈધ આવા અશુભ કર્મોથી ઘણાં પાપકર્મને ઉપાર્જિત કરી ૩૨૦૦ વર્ષનું પરમ આયુ પાળીને કાળ માસે કાળ કરી છઠ્ઠી નરકમાં ઉત્કૃષ્ટ બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિક વૈરયિકપણે ઉત્પન્ન થયો.
-
ત્યારે ગંગદત્તા, જે જાતનિંદુકા હતી. તેના બાળકો જન્મતાં જ મરણ પામતા હતા. ત્યારે તે ગંગદત્તા સાર્થવાહીએ અન્ય કોઈ દિવસે મધ્યરાત્રિ કાળ-સમયે કુટુંબ ચિંતાથી જાગતી હતી. ત્યારે આવો વિચાર ઉત્પન્ન થયો. નિશ્ચે હું સાગરદત્ત સાર્થવાહ સાથે ઘણાં વર્ષોથી ઉદાર માનુષી કામભોગો ભોગવતી વિયર છું, પણ મેં એક પણ બાળક કે બાલિકાને જન્મ આપ્યો નથી. તે માતાઓ ધન્ય છે,
પુત્યવાન છે, કૃતાર્થ-કૃતલક્ષણ છે, તે માતાઓના જન્મ અને જીવિતનું ફળ પ્રાપ્ત કરેલ છે, હું માનું છું કે જે માતાઓના પોતાની કુક્ષિથી ઉત્પન્ન થયેલા બાળકો નિધ લુબ્ધક, મધુર વચન બોલતા, મન્મન કરતા, સ્તનમૂળ કક્ષ દેશ ભાગે સકતા, મુગ્ધ હોય, વળી કોમળ કમળની ઉપમાવાળા હાથ વડે તેને ગ્રહણ કરી ખોળામાં બેસાડે છે ત્યારે તે બાળકો મધુર ઉલ્લાપને આપે છે, મંજુલ શબ્દો બોલે છે. [૫] હું અધન્ય-અપુન્ય-અકૃત્ પુન્ય છું, આમાંનું કંઈ પણ ન પામી.
વિષાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
મારે માટે શ્રેયસ્કર છે કે યાવત્ સૂર્ય જાજ્વલ્યમાન થતાં સાગરદત્ત સાર્થવાહને પૂછીને ઘણાં પુષ્પ-વસ્ત્ર-ગંધ-માળા-લંકાર લઈને, ઘણાં મિત્ર
જ્ઞાતિ-નિજક-સ્વજન-સંબંધિ-પરિજન મહિલાઓ સાથે પાડલમંડ નગરથી નીકળીને બહાર ઉંબરદત્ત યક્ષના યક્ષાયતને જઈશ. જઈને ત્યાં ઉબરદત્ત યજ્ઞની મહાહ
-
પુષ્પાનિ કરીને, ઢીંચણને પૃથ્વી પર રાખી, પગે પડી આવી માનતા કરું .
૬૨
હે દેવાનુપ્રિય ! જો હું કોઈ બાળક કે બાલિકાને જન્મ આપીશ, તો હું તમારા યાગ, દાન, ભાગ અને અક્ષયનિધિમાં વૃદ્ધિ કરીશ. એમ કરીને મારે માનતા માનવી તે કલ્યાણકારક છે, આ પ્રમાણે વિચારી, બીજે દિવસે યાવત્ સૂર્ય જાજ્વલ્યમાન થયો ત્યારે સાગરદત્ત સાર્થવાહ પાસે આવી. આવીને સાગરદત્ત
સાર્થવાહને આ પ્રમાણે કહ્યું –
નિશ્ચે હે દેવાનુપ્રિય ! હું તમારી સાથે ભોગ ભોગવું છું યાવત્ એકે બાળક ન પામી. હે દેવાનુપિય ! તમારી આજ્ઞા પામીને યાવત્ [ઉંબરદત્ત યક્ષની માનતા માનવાને ઈચ્છું છું. ત્યારે સાગરદત્ત ગંગદત્તાને કહ્યું – હે દેવાનુપિયા ! મારો પણ આ જ મનોરથ છે, હું કયા ઉપાયથી પુત્ર કે પુત્રીને જન્મ આપીશ ? ગંગદત્તાને અનુજ્ઞા આપી.
ત્યારે તે ગંગદત્તા, સાગરદત્ત સાર્થવાહની અનુજ્ઞા પામીને ઘણાં પુષ્પ આદિ લઈ યાવત્ મહિલાઓ સાથે પોતાના ઘેરથી નીકળી, નીકળીને પાડલસંડ નગરની વચ્ચોવચ્ચથી નીકળી. નીકળીને પુષ્કરિણીએ આવી. આવીને પુષ્કરિણીના કિનારે ઘણાં પુષ્પ-વ-ગંધ-માલા-અલંકાર લાવીને પુષ્કરિણીમાં ઉતરી, ઉતરીને જળનાન કર્યું, કરીને જલક્રીડા કરતી, નાન કરી, કૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, ભીના પટશાટકને પહેરીને પુષ્કરિણીમાંથી બહાર આવી. તે પુષ્પાદિ લઈને ઉંબરદત્ત સાના ચાયતને આવી, આવીને ઉબરદત્ત યક્ષને જોતાં જ પ્રણામ કર્યા, કરીને મોરપીંછી વડે પ્રમાર્જન કર્યું, કરીને જળધારા વડે સ્નાન કરાવ્યું. કરાવીને બારીક વસ્ત્ર વડે ગાત્રયષ્ટિને લુંછી, પછી યક્ષને શ્વેત વસ્ત્ર પહેરાવ્યા. મહાહ પુણ્ય-વસ્ત્ર-માળા-ગંધ-સૂર્ણા રોહણ કર્યું, કરીને ધૂપ ઉવેખ્યો. ઢીંચણથી પગે પડીને આમ કહ્યું – દેવાનુપ્રિય ! જો હું બાળક કે બાલિકાને જન્મ આપીશ, તો યાવત્ માનતા માની, માનીને જે દિશામાંથી આવેલી, તે દિશામાં પાછી ગઈ.
ત્યારપછી તે ધન્વંતરી વૈધનો જીવ તે નરકોમાંથી અનંતર ઉદ્ઘર્દીને આ જ જંબુદ્વીપમાં પાડલસંડ નગરમાં ગંગદત્તાની કુક્ષીમાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યારપછી તે ગંગદત્તાને ત્રણ માસ બહુ પ્રતિપૂર્ણ થતાં આવા સ્વરૂપનો દોહદ ઉત્પન્ન થયો . તે માતાઓ ધન્ય છે યાવત્ તેમનું જીવિત સફળ છે જે વિપુલ અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ તૈયાર કરાવે છે, કરાવીને ઘણી સ્ત્રીઓ સાથે યાવત્ પરીવરીને તે વિપુલ અશનાદિ અને સુરાને તથા પુષ્પ આદિને યાવત્ ગ્રહણ કરીને પાડસસંડ નગરની વચ્ચોવચથી નીકળે છે, નીકળીને પુષ્કરિણી જાય છે. જઈને પુષ્કરિણીમાં ઉતરે છે, નાન યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, તે વિપુલ

Page #39

૬૪
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧/૩૧ આશનાદિ ઘણી મિત્ર, જ્ઞાતિ, યાવત સ્ત્રીઓ સાથે આપવાદની પોતાના દોહદને પૂર્ણ કરે છે. આ પ્રમાણે વિચાર્યું. વિચારીને બીજે દિવસે સાવ સૂર્ય જવલ્યમાન થતાં સાગરદત્ત પાસે આવીને આમ કહ્યું – માતાઓ ધન્ય છે ચાવતું દોહદ પૂર્ણ કરે છે તો હું પણ ચાવતું તેમ ઈચ્છું છું.
ત્યારે સાગરદત્ત સાથતાહે ગંગદત્તાને આ વાત માટે અનુજ્ઞા આપી. ત્યારે તે ગંગદત્તા સાગરદત્તની અનુજ્ઞા પામવાથી વિપુલ અાન, પાન, ખાદિમ, સ્વામિ તૈયાર કરાવે છે. તે વિપુલ આરાનાદિ અને સુરા આદિ તથા ઘણાં પુરપાદિ એકઠા કરાવે છે. પછી ચાવતું સ્નાન કરી, બલિકર્મ કરી ઉંબરદdના યક્ષાયતને યાવત્ ધૂપ ઉવેખી, પુષ્કરિણીએ જાય છે. પછી તે મિત્ર ચાવતું મહિલાઓ ગંગદત્તા સાર્યવાહીને સવલિંકારથી વિભૂષિત કરે છે. ત્યારપછી ગંગદત્તા તે મિત્ર, જ્ઞાતિ બીજી પણ ઘણી નગર સ્ત્રીઓ સાથે તે વિપુલ આશનાદિ અને સુરતને આસ્વાદતા દોહદને પૂર્ણ કરે છે, કરીને જે દિશામાંથી આવેલી તે દિશામાં પાછી જાય છે.
તે ગંગદત્તા પ્રશસ્ત દોહદવાળી થઈને ગર્ભને સુખે સુખે વહન કરે છે. પછી તેણી નવ માસ બહુ પ્રતિપૂર્ણ થતા યાવત્ બાળકને જન્મ આપે છે. સ્થિતિપતિત કરે છે યાવતુ જે કારણે આ બાળક ઉભરદd યક્ષની માનતાથી પ્રાપ્ત થયો, તેથી બાળકનું ઉબરદત્ત નામ થાઓ. પછી તે ઉંબરદસ્ત બાળક પાંચ ધાત્રી વડે ગ્રહણ થd ઉછરે છે.
ત્યારપછી સરદત્ત સાથતાહ વિજયમિત્ર”ની જેમ ચાવતું મરણ સમયે મરણ પામ્યો. ગંગદત્તા પણ મરણ પામી, ઉબરદસ્ત ઉઝિકની માફક ઘરમાંથી બહાર કાઢી મુકાયો. ત્યારપછી ઉંબરદત્તને અન્ય કોઈ દિવસે શરીરમાં એક સાથે સોળ રોગાતકો ઉત્પન્ન થયા. તે આ - શ્વાસ, કાસ યાવત કોઢ. ત્યારે તે ઉંબરદસ્ત સોળ સેગાdી અભિભૂત થઈને સડેલા હાથવાળો આદિ થઈને યાવતું વિચરે છે.
હે ગૌતમ! નિશે આ પ્રમાણે ઉંબરદત્ત તેના જૂના-પુરાણા સંચિત કર્મોને ચાવતુ અનુભવતો રહે છે. ભગવન્! તે ઉંબરદત્ત મરણ સમયે મરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમ ! ઉંબરદસ્ત ઉર-વનું પરમ આયુ પાળીને મરણ અવસરે મરણ પામી આ રતનપભા પૃdીમાં નૈરાયિકપણે ઉપજશે. સંસાર ભ્રમણ પૂર્વવતુ. પછી હસ્તિનાપુરમાં કુકડા રૂપે જન્મશે. ગોષ્ઠી દ્વારા વધ પામી પૂર્વવત્ હસ્તિનાપુમાં શ્રેષ્ઠી કુળમાં ઉપજશે. બોધ પામી, દીક્ષા લઈ સૌધર્મ કયે જઈ, . મહાવિદેહે જન્મી, દીક્ષા લઈ સિદ્ધ થશે..
• વિવેચન-૩૧ :
સાતમાં અધ્યયનનો ઉહોપ કહેવો. #g - ખજવાળો. દોઉયરિય-જલોદરિક, ભગંદલિય-ભગંદરવાળો, સોગિલ-સોજાવાળો.
થિવિથિવિંત-આ અનુકરણ શબ્દ છે. વUTમુઈ વ્રણ મુખમાં કીડાઓ વડે ઉપર પીડા કરાતો. લાલ-લાળના તંતુ, - x - અભિખણ-વારંવાર. કઢંકલેશહેતુક, કલુણ-કરુણોત્પાદક, વિસર-વિરૂપધ્વની, કૂચમાણ-અવ્યક્ત શબ્દ કરતો. બાકી બધું
પહેલા અધ્યયનવતુ. - x • પાડ-પાડલિiડ નગરથી. પડિણ-નીકળે છે, ભગવંત મહાવીર પાસે જાય છે, ઈર્યાપથિકી પ્રતિકમે છે, ભોજનપાન આલોચે છે, દેખાડે છે. - X - બિલમાં સર્પ પ્રવેશે તેની જેમ રસરહિતપણે આહાર કરે છે.
આયુર્વેદ-વૈદ્યકશાસ્ત્ર, કુમારભિસ્ય-બાળકોના પોષણમાં સારું શાસ્ત્ર - ૪ - તલિમિત વ્યાધિ ઉપશમનાયેં. સલામ-શલાકા કર્મ, તેનું પ્રતિપાદક તંત્ર, તે ઉર્ધ્વગત જંતુના રોગોના શ્રવણ-વંદનાદિ રોગના ઉપશમનાર્થે. સલ્લહd-શલ્યને હણીને ઉદ્ધવું તેનું પ્રતિપાદક શાસ્ત્ર કાય તિગિચ્છ-જવરાદિ રોગ ગ્રસ્ત શરીરની ચિકિત્સા, મધ્યાંગમાં રહેલા વર, અતીસારાદિના શમન માટેનું તંત્ર, જંગોલ-વિષઘાત કિયા નામક, સર્પ કે કીડા આદિથી ડસેલના વિનાશાર્થે વિવિધ વિષ સંયોગ શમાવવા. ભયવેજ્જભૂતોના નિગ્રહ માટેની વિધા, દેવ-અસુગંધવદિથી પીડિત ચિત્તની શાંતિકર્મ, બલિકરણાદિ વડે ગ્રહોનું ઉપશમન. સાયણ-અમૃત સની પ્રાપ્તિ, આયુ-મેઘાકર અને રોગના અપહરણ માટેનું તંત્ર. વાજીકરણ-શુકની વૃદ્ધિ વડે ઘોડા જેવો કસ્યો તેનું - x • શાસ્ત્ર. સિવહત્ય-આરોગ્યકર હતું. સુહત્ય-પ્રશસ્તકર કે સુખહેતુ હતું. લધુહી-દક્ષd.
રાજા, ઈશ્વર ચાવી તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક, શ્રેઠી. દુમ્બલ-કૃશ, હીતબલ, ગિલાણ-ક્ષીણ હર્ષને શોકજનિત પીડા, વાહિય-વ્યાધિ, ચિરસ્થાયી કુષ્ઠ આદિ અથવા ઉણ આદિ વડે અભિભૂત. તેથી રોગિક-સંજાત ચિરસ્થાયી વરાદિ દોષ. આવું કોને હોય ? સનાચસ્વામીવાળા, અણાહ-૨વામી વગરના, સમણ-ગેરિકાદિ, ભિકખાગ-તે સિવાયના, કરોડિક-કાપાલિક, આઉર-ચિકિત્સા ન થયેલ. * * *
નિયમક િસંભૂત-પોતાના સંતાનો. * * * * * * * અપુણ-પુન્યરહિત, ક્યપુH-અવિહિતપુન્ય અથવા અપુજ્ઞ-અપૂર્ણ મનોરથપમાથી. એતો-આવી બાળ પેટાયો. - x - કલંક ચાવત્ શબ્દગી સમિ વીત્યા પછી પ્રભાત થતાં, વિકસિત જે પડા અને કમળ જેવા કોમળ, નયનનો ઉન્મેષ થતો, લાલ પ્રભાવાળો સૂર્ય તેજ વડે જજવલ્યમાન થતો. યોગ-પૂજા કે યાત્રા, દાય-દાન, ભાય-લાભનો અંશ,
ખયનિહિદેવનો ભંડાર, અણુવફિસ્સામિ-વૃદ્ધિ પમાડીશ. ઓવાઈય-માનતા. ઉવાઈણિત-ચાપના કરવાને, માનતા માનવાને.
કૌતુક-મશી, પંડ્રકાદિ. મંગલ-દહીં, ચોખા આદિ. ઉલ્લભીની, પટ-પાવરણ, સાટક-વસ્ત્ર,
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-કન્ઝો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ

Page #40

Jર
છે અધ્યયન-૮-“શૌર્યદત્ત” છે
- X -X - X - X - • સૂગ-૩ર
આઠમા અદયયનનો ઉોપ કહેવો. •• હે ભૂા તે કાળે, તે સમયે શૌર્યપુર નગર, શૌચવિતસક ઉધાન, શૌર્ય યક્ષ, શૌર્યદત્ત રાજ હતો તે શૌર્યપુર નગરની બહાર ઈશાનખૂણામાં માછીમારોનો એક પાડો-મહોલ્લો હતો. ત્યાં સમુદ્રદત્ત નામે અત્યંધ રહેતો હતો. તે અાર્મિક યાવતું દુuત્યાનંદ હતો. તે સમુદ્રદત્તની સમુદdi નામે અહીન પંચેન્દ્રિય શરીર પરની હતી. તે સમુદ્રદત્તનો pxસમુદ્રદત્તાનો આત્મજ શૌર્યદત્ત નામે અહીન યુઝ હતો.
કાળે, તે સમયે સ્વામી પધાર્યા રાવત પર્ષધ પાછી ગઈ. તે કાળે, તે સમયે ગૌતમસ્વામી રાવતું શૌર્યપુર નગરના ઉચ્ચ, નીચ, મધ્યમ કુળોમાં યથા પતિ સમુદાન ભિન્ન લઈને શૌર્યપુરથી નીકળ્યા. તે માછીમાર મહોલ્લાની કંઈક નજીકથી પસાર થતા મહા-મોટી મનુષ્યપર્ષદાની મણે જેયું કે એક પુરૂષ શુક, ભુખ્યો, નિમસિ, અસ્થિ-ચમથી મઢેલ હાડકાનું પંજર જેવું હતું, હાડકાં કડકડ કરતા હda. તેણે ભીનું વસ્ત્ર પહેરેલું. તેના ગળામાં માછલીનો કાંટો લાગેલો હતો. તેથી તે કદકારી, કરુણ, વિસ્વરે આક્રંદ કરતો હતો. વારંવાર તે પદ્ધ લોહી અને કૃમિના કોગળા વમતો હતો, તેવા યુવાને જોયો, જોઈને ગૌતમસ્વામીને આવો વિચાર થયો : આ પણ જૂના કમનું ફળ ભોગવે છે.
આ પ્રમાણે વિચારી ભગવંત મહાવીર પાસે યાવત્ પૂર્વભવ પૂણ્યો યાવત્ ભગવતે ઉત્તર આપ્યો - હે ગૌતમ! તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપમાં ભરવોઝમાં નંદીપુર નગર હd મિત્ર રાજ હતો, તે મને શીવક નામે સોયો હતો. તે અધાર્મિક યાવતું દુuત્યાનંદ હતો.
તે શીવક સોઈયાને ઘણાં મછીમાર, વાસુકિ, શાકુનિક દૈનિક ભોજનવેતની હતા. તે રોજ ઘણાં નાના મત્સ્ય યાવતુ પતકાતિપતાક મસ્જ, બકરા વાવ4 પાડા, તિતર રાવતું મોરને જીવિતથી રહિત કરીને પીચક રસોઈ પાસે લાવતા. બીજ પણ ઘણાં તિતર ચાવતું મોરને પાંજરામાં પુરીને રહેતા હતા બીજ પણ ઘણાં પરષો દૈનિક ભોજન-વેતનથી ઘણાં તિતર યાવતું મોરને મારી નાંખીને શીવકને અાપતા
ત્યારે તે શીયક રસોઈયો ઘણાં જલયર, સ્થલચર, બેચરના માંસને કાપણી વડે કાપી રાખતો, તે આ - સૂમ, ગોળ, દીધ, હૃવ કકડા કરી, હીમમાં પકાવી, જન્મ-ધમ-વેગ વાયુથી પકાવી, કાળા-હીંગલોક વણવાળ કી, છાસ-આમળાનદ્રા-કોઠ-દાડમ-મીના રસથી મિત્ર કરી, પછી તેને અનિએ મૂકી, તેલ આદિથી તળીને, ભુંજીને, પકાવીને તૈયાર કરતો હતો. બીજા પણ ઘણાં મત્સ્ય, મૃગ, તેતરના માંસના સ રાવતું મોરના માંસના સ તથા બીજું વિપુલ લીનું શક આદિ તૈયાર કરાવતો હતો, મિત્ર રાજાના ભોજન સમયે [16/5
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ લઈ જતો.
તે શીયક સોઈયો પોતે પણ ઘણા માંસ આદિ યાવતું જલચર આદિના માંસના રસ, લીલા શાક એ સર્વે શેકેલા, તોલા, રાંધેલા હતા, તે સર્વના ભોજનની સાથે મદિરાનું આસ્વાદન કરતો હતો.
ત્યારે તે પીક સોઈયો, આ શુભ કથિી ઘણાં પાપકર્મ ઉપજીને 3300 વર્ષનું પરમાણુ પuળીને મૃત્યુ અવસરે મરીને ઝી નરકમાં જ્ઞ થયો.
• ત્યારે તે સમુદ્રદતા નિંદુ હતી. તેણીના જમતા બાળકો જ નાશ પામતા હતા. ગંગદત્તાની જેમ વિચાર્યું. પૂછીને માનતા માની, દોહદ થયો ચાવતું બાળક થયો. ચાવતું અમારો આ સૌ યજ્ઞની માનતાથી પ્રાપ્ત થયો. તેથી અમારા આ પુમનું શૌર્યદત્ત નામ થાઓ. શૌર્યદત્ત પુત્ર, પંચ ઘી વડે પાલન કરાતો યાવ4 બાલ્યભાવથી મુકત થઈને, વિજ્ઞાન પતિ મy ઈ, યૌવનને પામ્યો.
ત્યારે તે સમુદ્રદત્ત કોઇ દિવસે મૃત્યુ પામ્યો. પછી તે શીદને ઘણાં મિત્રજ્ઞાતિ સાથે રુદન કરતાં સમુદ્રદત્તનું નીરણ કર્યું. લૌકિક મૃતક કાર્યો કર્યાં. કોઈ દિવસે વર્ષ માછીમાનો મહત્તક થઈને વિયા લાયો. ત્યારે તે સૌપદd માછીમાર, અશાર્મિક કાવ4 પાનદ થયો. ત્યારે તે Deltd ઘણાં પક્ષોને દૈનિક ભોજન અને વેતનથી રાખેલા, જે રોજ વહાણ વડે યમુના મહાનદીમાં પ્રવેશતા અને ઘણાં કહગાલન વડે દ્રહ મથન-વહન-પવહણ વડે અર્થપુલ, પંચપુલ, મત્સ્યબંઘ, મસ્ત્રપુચ્છ, જંભા, તિસિસ, મિસિસ, ધિસરા, હિલ્લીસી, ઝિલીરિ, જાળ, ગલ, ફૂટપાથ પતિની માછલી પકડવાની પળો વડે, છાલબંદાનસુતરબંધન-વાળબંધન વડે ઘણાં નાના મસ્સો યાવતુ પતાકાતિપતાકા મત્સ્યોને ગ્રહણ કરી, એક નાવમાં ભરી, કાઠે લાવીને મસ્યખલ કરતા, તેને તડકો આપતા.
બીજ પણ ઘwl o tનિક ભોજન-વેતની વે તડકા દીધેલા મસ્યોને પકાવી, તળી, ભુજીને રાજમાર્ગે આજીવિકા કરતા વિચd ed. • • તે શૌર્યદત્ત પોતે પણ ઘણાં Gણ મત્સ્ય ચાવતુ પતાકાપતિકોને પકાવી, ભુજીને સુરાદિ સાથે આસ્વાદતો રહેતો હતો.
ત્યારે તે શૌર્યદિત માછીમાર અન્ય કોઈ દિવસે તે માંસના ટુકડા કાવીતળી-ભુજીને આહાર કરતા મસ્જકંટક ગળે લાગી ગયો. ત્યારે તે શૌર્યદિને મા વેદનાથી અભિભૂત થઈને કૌટુંબિક પુરષોને બોલાવ્યા, બોલાવીને કહ્યું - હે દેવાનુપિયો : તમે જાઓ, સૌપુિરના શૃંગાટક યાવત મામિાં મોટા-મોટા શબ્દોથી ઉઘોષણા કરાવતા કહો કે - હે દેવાનુપિયો શૌયદત્તને મરૂના કાંટો ગળામાં ભરાઈ ગયો છે, તો જે કોઈ વૈધ આદિ સૌ માછીમારના ગળાથી માછલીનો કાંટો કાઢી આપશે, તેને શૌર્યદિન વિપુલ અયસંપદા આપશે. ત્યારે તે કૌટુંબિક પરષોએ ઉક્ત ઉદ્ઘોષણા કરાવી.
ત્યારે તે ઘણાં વૈધ જાદિ અાવી ઉદ્દઘોષણા કરી સભળીને શૌદિત્તના ઘેર આવ્યા. શૌર્ય માછીમાર પાસે આવી, ઘણી ઔપપાતિકી દિ બુદ્ધિ છે

Page #41

૧|૮/૩૨
પરિણામ પામેલા, તેઓએ વમન-છન-ઉત્પીડન-કવલગ્રાહ-શલ્યોદ્ધરણવિશલ્પકરણ વડે શૌય માછીમારના મત્સ્યકટકને ગળામાંથી કાઢવાને ઈન્શ્યો પણ તેને કાઢવા કે વિશોધિ કરવામાં સમર્થ ન થયા. ત્યારે તે ઘણાં વૈધાદિ જ્યારે શૌર્યના મત્સ્યકટકને ગળામાંથી કાઢવા સમર્થ ન થયા ત્યારે થાકીને યાવત્ જે દિશામાંથી આવેલા, તે જ દિશામાં પાછા ગયા.
ત્યારપછી શૌકિ મÐિમાર વૈધના પ્રતિકારથી ખેદ પામ્યો, તે દુ:ખ વડે મોટો પરાભવ પામી, શુષ્ક થઈ યાવત્ વિચરે છે. હે ગૌતમ ! આ રીતે શૌદિત્ત જૂના પુરાણા કર્મોને અનુભવતો વિચરે છે.
ભગવન્ ! શૌર્ય મચ્છીમાર અહીંથી મરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમ ! ૭૦-વર્ષનું પરમાણુ પાળીને, મૃત્યુ પામી. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જશે, તે પ્રમાણે સાતે પૃથ્વીનો સંસાર કહેવો. પછી હસ્તિનાપુરમાં માછલો થશે. ત્યાં માછીમાર દ્વારા હાઈને, ત્યાં જ શ્રેષ્ઠીકુળમાં જન્મી, દીક્ષા લઈ, સૌધર્મકÒ જઈ, મહાવિદેહે જન્મ લઈ, મોક્ષે જશે.
૬૭
• વિવેચન-૩૨ :
મચ્છસ્થ્ય - માછીમાર, સહ્મચ્છ યાવત્ શબ્દથી ખવલ્લમચ્છા, વિજ્ઞિડિમચ્છા, હલિમચ્છા ઈત્યાદિ પતાકા સુધી કહેવું. મત્સ્યના ભેદોને રૂઢિથી જાણવા. અ યાવથી બકરા, ઘેટા, રોઝ, સુવર, મૃગ આદિ.
સÇખંડિત - સૂક્ષ્મ ખંડ કરાયેલ, વટ્ટ-વૃત્ત ખંડિત, દીહ-દીર્ઘ ખંડિત, રહસ્યહ્રસ્વ ખંડિત. હિમપ-શીત વડે પકાવેલ. - X - મારુણ્યપ-વાયુ વડે પકાવેલ. - x - મહિટ્ટાણિ-છાસ વડે સંસ્કારેલ, આમલરસિત-આમળાના રસ વડે સંસૃષ્ટ. મુદ્દિયારસિતદ્રાક્ષના રસથી સંસૃષ્ટ - ૪ - તલિત-તેલ આદિ વડે અગ્નિમાં સંસ્કારેલ, ભયિઅગ્નિ વડે ભંજિત, સોલ્લિય-શૂળ વડે પકાવેલ. મચ્છરસ-મત્સ્યના માંસનો રસ, એણિજ્જ-મૃગનું માંસ, - ૪ - હરિયસાગ-પત્રશાક - ૪ -
ચિંત-મનોરમ્ય ઉત્પત્તિ કહેવી. - x - ગંગદત્તા, તે સાતમાં અધ્યયનમાં કહેલ. આપુચ્છણ-પતિને પૂછીને. - x - ઓવાઈય-ઉપયાચિત. દોહદ-ગંગાદત્તામાં કહ્યા મુજબ કહેવા. એગડ્ડિય-નાવ. - X - હ્રદ ગલન-દ્રહ મધ્યે મત્સ્યાદિ ગ્રહણાર્થે-ભ્રમણ કે પાણીને કાઢવું તે. હ્રદ માન-દ્રહના જળનું વૃક્ષ શાખા વડે વિલોડન. હ્રદવહનજાતે જ દ્રહથી જળનું નીકળવું તે. હૃદપ્રવહણ-દ્રહના જળનું પ્રકૃષ્ટ વહન. - X - વમળ - વમન, છણ-છર્દન, ઉવીલણ-અવપીડન, કવલગ્રાહ-ગળાના કાંટાને કાઢવા માટે સ્થૂળ કવળનું ગ્રહણ - x - શલ્યોદ્ધરણ-યંત્ર પ્રયોગ વડે કાંટો કાઢવો. વિશલ્પકરણ-ઔષધના સામર્થ્યથી. વિસોહિતએ-પરુ આદિ કાઢવા.
મુનિ દીપરત્ન સાગરે કરેલ અધ્યયન-૮-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
Ø અધ્યયન-૯-“બૃહસ્પતિદત્ત” [દેવદત્તા] શ્ર
— x — * — x — x — x — x —
• સૂત્ર-૩૩ :
અધ્યયન-નો ઉપ કહેવો. - હે જંબુ ! તે કાળે, તે સમયે રોહીતક નામ ઋદ્ધ નગર હતું. પૃથ્વીવતંક ઉધાન હતું, ધરણ સનું ચક્ષાયતન હતું. વૈશ્રમણ દત્ત રાજા, શ્રી રાણી, પુષ્પનંદિકુમાર યુવરાજ હતો. તે રોહીતક નગરમાં દત્ત નામે આઢ્ય ગાથાપતિ રહેતો હતો, તેને કૃષ્ણશ્રી નામે પત્ની હતી. તે દત્તની પુત્રી અને કૃષ્ણશ્રી ભાર્યાની આત્મજા દેવદત્તા નામે પુત્રી હતી. તે અહીન યાવત્ ઉત્કૃષ્ટા, ઉત્કૃષ્ટ શરીરી હતી.
તે કાળે, તે સમયે સ્વામી પધાર્યા સાતત્ પર્યાદા નીકળી. તે કાળે, તે સમયે ગૌતમરવામી છઠ્ઠ તપના પારણે પૂર્વવત્ યાવત્ રાજમાર્ગે પધાર્યા. હાથીઘોડા-પુરુષને જોયો. તે પુરુષો મધ્યે એક સ્ત્રીને જોઈ. તેણી અવકોટક બંધને
બાંધેલી, કાન-નાક છેદાયેલા હતા યાવત્ શૂળ વડે ભેદાયેલી જોઈ. આવો વિચાર થયો, પૂર્વવત્ યાવત્ કહ્યું – આ સ્ત્રી પૂર્વભવમાં કોણ હતી ? ભગવંતે કહ્યું – હૈ ગૌતમ ! નિશ્ચે
-
તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં સુપ્રતિષ્ઠ નામે ઋતં૰ નગર હતું. ત્યાં મહોન રાજા હતો, તેને ધારિણી આદિ ૧૦૦૦ રાણી અંતઃપુરમાં હતી. તે મહાસેન રાજાનો પુત્ર, ધારણી દેવીનો આત્મજ સીંહસેન નામે કુમાર હતો. તે અહીંન યાવર્તી યુવરાજ હતો.
ત્યારે તે સીંહસેન કુમારના માતાપિતાએ કોઈ દિવસે ૫૦૦ ઉંચા પ્રાદાવાંસકો કરાવ્યા. ત્યારપછી તે સીંહોનકુમારને કોઈ દિવો શ્યામા આદિ ૫૦૦ શ્રેષ્ઠ રાજકન્યાઓ સાથે એક દિવસે પાણિગ્રહણ કરાવ્યુ. ૫૦૦-૫૦૦નો દાયજો આપ્યો. પછી સીંહસેનકુમાર શ્યામા આદિ ૫૦૦ દેવી સાથે ઉપરી પ્રાસાદમાં યાવત્ વિચરવા લાગ્યો.
ત્યારપછી તે મહસેન રાજા કોઈ દિવસે મૃત્યુ પામ્યો. નીહરણ કર્યું, સીંહસેન મહાન્ રાજા થયો. પછી સીંહસેન રાજા શ્યામા રાણીમાં મૂર્છિત આદિ થયો. બાકીની રાણીનો આદર કરતો નથી, જાણતો નથી. એ રીતે આદર ન કરતો, ન જાણતો તે વિચરતો હતો. ત્યારપછી ૪૯૯ રાણીઓની ૪૯૯ ધાવ માતાઓ આ વૃત્તાંત જાણીને વિચારવા લાગી કે નિશ્ચે સિંહસેન રાજા શ્યામા રાણીમાં મૂર્છિતાદિ થઈ આપણી પુત્રીઓનો આદર ન કરતો, ન જાણતો - x - વિચરે છે. તો આપણે શ્રેયસર છે કે આપણે શ્યામા રાણીને અગ્નિ-વિષ-શસ્ત્ર
પ્રયોગથી મારી નાંખવી. આ પ્રમાણે શ્યામા રાણીના અંતર-છિદ્ર-વિવરોને શોધતી
શોધતી વિચરવા લાગી.
ત્યારે શ્યામા દેવીએ આ વૃત્તાંત જાણીને આમ કહ્યું – હે સ્વામી ! મારી ૪૯૯ શૌયો અને તેની ૪૯૯ માતાઓ આ વૃત્તાંતને જાણીને પરસ્પર એમ

Page #42

કo
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૧/૯/૩૩ કહેતી હતી કે - સીંહોન રાજા શ્યામા રાણીમાં મૂર્જિત થયો છે, ચાવત શોધતી વિચરે છે. તો ન જાણે મને કેવા કુમરણ વડે મારશે. એમ વિચારીને ભય પામી કોપ ધરમાં ગઈ. જઈને પહત મનવાળી થઈ રાવતું ચિંતા કરવા લાગી.
ત્યારે તે સીંહસેન રાજા આ વૃત્તાંત જાણીને કોપ માં શ્યામાં રાણી પાસે આવ્યો, આવીને તેણીને અપહત મનવાળી યાવત જોઈ, જોઈને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનપિયા! તું કેમ ચાવતું ચિંતામન છો ? ત્યારે શ્યામા રાણીએ, સીક્સેન રાજાને આમ કહેતા સાંભળીને ઉષ્ણ વચનો વડે સીંહોન રાજાને કહ્યું - નિશે હે સ્વામી ! મારી ૪૯૯ સપની અને ૪૯ માતાઓ તમારો મારા ઉપર રણ જાણી, તેઓએ પરસ્પર કહ્યું કે- સહસેન રાજ શયામારાણી ઉપર મુર્શિત છે - x • ચાવત છિદ્રાદિ શોધતી રહી છે, ન જાણે કઈ રીતે મારશે ચાવતું તેથી ચિંતામાં છું.
ત્યારે સીંહોન રાજાએ શ્યામા રાણીને કહ્યું – દેવાનુપિયા ! તું અપહત ચાવત ચિંતામન ન થા. હું કેવી રીતે યત્ન કરીશ કે જેથી તારા શરીરને કોઈથી પણ આભાધા, પ્રભાધા ન થાય, એમ કહી તેને ઈસ્ટ આદિ વાણી વડે આશાસિત કરીત્યારપછી ત્યાંથી નીકળી, તેણે કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવીને કહ્યું – હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ અને સુપ્રતિષ્ઠ નગરની બહાર એક મહા ફૂટાગાર શાલા કરાવો, જે અનેક સ્તંભ સMિવિષ્ટ હોય, પાસોદીયાદિ કરાવો. પછી મારી આજ્ઞા પાછી આપો.
ત્યારે તે કૌટુંબિક પુરુષોએ બે હાથ જોડી ચાવતું આજ્ઞા સ્વીકારીને સુપતિષ્ઠ નગરની બહાર પશ્ચિમ દિશા ભાગમાં એક મોટી કૂટાગાર શાળા યાવતું કરાવી, જે અનેક સ્તંભ સંનિવિષ્ટ, પ્રાસાદીયાદિ હતી. પછી સૌોન રાજા પાસે આવીને તેમની આજ્ઞા પાછી સોંપી. ત્યારે સીંહોન સામે કોઈ દિવસે ૪૯૯ રાણી અને ૪૯ માતાઓને આમંત્રી. પછી તે ૪૯ રાણીઓ અને ૪૯ માતાઓને સોન રાજએ આમંત્રણ અપાતા, સવલિંકાર વિભૂષિત થઈ યથાવૈભવ સંપતિષ્ઠ નગરે સીંહસેન રાજ પાસે આવી. ત્યારે તે સીંહોન રાજાએ ૪૯ રાણીઓ અને ૪૯ માતાઓને કૂટાગર શાળામાં આવાસ આપ્યો.
ત્યારપછી સીહસેન રાજાએ કૌટુંબિક પુરોને બોલાવ્યા, બોલાવીને કહ્યું - દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ અને વિપુલ અનાદિ લાવો તથા ઘણાં જ પુષગંધવ-માળાઅલંકારોને કૂટાગાર શાળામાં લઈ જાઓ. ત્યારે તે કૌટુંબિક પુએ તે પ્રમાણે લઈ ગયા. ત્યારે તે ૪૯ રાણીઓ અને ૪૯ માતાઓને સલિંકાસ્થી વિભૂષિત કરી. કરીને તે વિપુલ આશનાદિ અને સુસ આદિ આસ્વાદના વગેરે કરતી, ગંધર્વ અને નાટક વડે ઉપગીત કરાતી વિચારવા લાગી. ત્યારે સીંહસેન મધ્યરાત્રિ કાળ સમયે ઘણાં પરષો સાથે સંપરીવરીને કુટાર શાળાએ આવ્યો. આવીને કૂટાગર શાળાના દ્વારો બંધ કર્યું, કૂટાર શાળાને ચોતરફથી અનિ સળગાવ્યો. ત્યારે ૪૯ રાણી, ૪૯ ધાવમાતાઓ, સીંહસેન રાજ વડે
બળાતા રોતી-કકડતી ત્રાણ, અશરણ થઈ મૃત્યુ પામી.
ત્યારે સીંહસેન રાજ આવા અશુભ કમદિથી ઘણાં પાપકર્મો ઉપાજી ૩૪૦૦ વર્ષનું પરમાણુ પાળીને મૃત્યુ અવસરે મૃત્યુ પામી છઠ્ઠી નકમાં ઉત્કૃષ્ટ બાવીશ સાગરોપમ સ્થિતિમાં ઉત્પન્ન થયો. ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધતન રોહીતક નગરમાં દd સાવિાહની કૃષ્ણશ્રી નામક પનીની કુક્ષિામાં પુનીપણે ઉત્પન્ન થયો. ત્યારપછી કૃષણશ્રીએ નવ માસ પુરા થતા ચાવતું પુત્રીને જન્મ આપ્યો, જે સુકુમાલ, સુરૂપ હતી. પછી તે કન્યાના માતાપિતાએ બાર દિવસ વ્યતીત થતા વિપુલ આશનાદિ તૈયાર કરાવી ચાવતું મિત્ર જ્ઞાતિ નામકરણ કર્યું. અમારી આ કન્યાનું દેવદત્ત નામ થાઓ. પાંચ ધાત્રી વડે પરિંગૃહીત થઈ યાવતુ ઉછરવા લાગી. કાળક્રમે તેણી બાહ્યભાવથી મુક્ત થઈ, યૌવત-રૂષ-લાવણ્ય વડે યાવતું અતી ઉત્કૃષ્ટા, ઉત્કૃષ્ટ શરીરી થઈ.
ત્યારપછી તે દેવદત્તા કન્યા કોઈ દિવસે સ્નાન કરી યાવત વિભૂષિત થઈ ઘણી દાસી વડે ચાવતુ પરીવરીને ઉપરી આકાશતલમાં સુવર્ણના ડા વડે ક્રીડા કરતી રહેલી. તરફ વૈકામણ દત્ત રાજ સ્નાન યાવતુ વિભુષા કરી અશ્વ ઉપર બેસી, ઘણાં પરણો સાથે સંપરીવરીને અશ્વ વાહનીકાએ નીકળેલો હતો ત્યારે દત ગાથપતિના ઘરની કંઈક સમીપથી નીકળ્યો. ત્યારે તે વૈશ્રમણ રાજાએ યાવતુ જતા-જતા દેવદત્તા કન્યાને ઉપરી અકારાતળે સુવર્ણના દડા વડે રમતી જોઈ. દેવદત્તા કન્યાના ચૌવન અને લાવણ્યથી યાવત વિસ્મીત થઈને કૌટુંબિક પુરુષોને બોલાવ્યા, બોલાવીને આમ કહ્યું -
' હે દેવાનુપિયો ! આ કોની પુત્રી છે ?, તેનું નામ શું છે ? ત્યારે કૌટુંબિક પરષોએ વૈશ્રમણ રાજાને બે હાથ જોડીને કહ્યું- હે સ્વામી : આ દત્ત સાવિાહની પુત્રી, કૃણશીની આત્મા દેવદત્તા નામે રૂપ-ન્યૌવન અને લાવણયથી ઉત્કૃષ્ટ, ઉત્કૃષ્ટ શરીર કન્યા છે. ત્યારે વૈશ્રમણ રાજા અશ્વવાહનિકાથી પાછો ફરીને અભ્યતર સ્થાનીય પક્ષોને બોલાવ્યા, બોલાવીને કહ્યું – હે દેવાનુપિયો ! તમે જાઓ, દત્તની પુત્રી અને કૃષ્ણશ્રી ભાર્યાની આત્મા દેવદત્તા કન્યાને પુનંદી યુવરાજની પનીરૂપે માંગો. તેના બદલામાં જે શુક આપવાનું હોય તે આપજો.
ત્યારે તે અત્યંતર સ્થાનીય પુરષો વૈશ્રમણ રાજાએ આમ કહેતા હર્ષિતસંતુષ્ટ થતા બે હાથ જોડી યાવતું સ્વીકારીને, સ્નાન કરી પાવત શુદ્ધ પ્રાવેશય વસ્ત્રો પહેરી, દત્તના ઘેર આવ્યા. ત્યારે તે દત્ત સાર્થવાહે તે પુરુષોને આવતા જોઈને હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈને આસનેથી ઉભો થયો, ઉભો થઈને સાત-આઠ પગલા સામે ગયો. પછી આસને બેસવા નિમંત્રણા કરી, કરીને તે પરપો આad વિશ્વસ્ત થઈ, ઉત્તમ સુખાસને બેઠા. ત્યારે તેણે તેમને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! મને આજ્ઞા આપો. આપના આવવાનું શું પ્રયોજન છે ?
ત્યારે રાજપુરષોએ દત્ત સાર્થવાહને કહ્યું - દેવાનુપિય! અમે તમારી પુત્રી અને કૃણીની આત્મા દેવદત્તા કન્યાની પુણનંદી યુવરાજની પતની માંગણી

Page #43

૧/૯/૩૩
૧
કરીએ છીએ. હે દેવાનુપ્રિય ! જો તમે માનતા હો કે આ યોગ્ય છે, પાત્ર છે, શ્લાધ્ય છે, સશ સંયોગ છે તો દેવદત્તાને પુષ્પનંદિ યુવરાજને આપો. કહો કે અમે તેનું શું શુલ્ક આપીએ ?
ત્યારે દત્તે અત્યંતર સ્થાનીય પુરુષોને કહ્યું – દેવાનુપિય ! વૈશ્રમણ રાજા મારી પુત્રી નિમિત્તે જે અનુગ્રહ કરે છે, તે જ મારું શુલ્ક છે. પછી તે સ્થાનીય પુરુષોનો વિપુલ પુરુ-વા-ગંધ-માળા-અલંકાર વડે સત્કારી, સન્માનીને વિદાય આપી. ત્યારે તે પુરુષો વૈશ્રમણ રાજા પાસે આવ્યા, આવીને વૈશ્રમણ રાજાને આ અર્થનું નિવેદન કર્યું.
ત્યારપછી દત્ત ગાથાપતિએ કોઈ દિવસે શોભન તિથિ-કર-દિવસ-નક્ષત્રમુહૂર્તમાં વિપુલ અશનાદિ તૈયાર કરાવ્યા, કરાવીને મિત્ર, જ્ઞાતિ આમંત્ર્યા. સ્નાન યાવર્તી પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, ઉત્તમ સુખાસને બેસી, તે મિત્ર આદિ સાથે પરીવરીને તે વિપુલ અશનાદિને આવાદિત આદિ કરતો રહ્યો. જમીને આચમન
કર્યું. પછી તે મિત્ર આદિનો વિપુલ ગંધ-પુષ્પ યાવત્ અલંકાર વડે સત્કાર, સન્માન કર્યા. પછી દેવદત્તા કન્યાને સ્નાન કરાવી, વિભૂષિત શરીરી કરી, સહસ પુરુષવાહિની શીબિકામાં બેસાડી, બેસાડીને ઘણાં મિત્ર યાવત્ સાથે પરીવરી સર્વઋદ્ધિ યાવત્ નાદિતરવ સાથે રોહીડ નગરની મધ્યે થઈને વૈશ્રમણ રાજાને ઘેર વૈશ્રમણ રાજા પાસે આવી, બે હાથ જોડી યાવત્ વધાવે છે, વધાવીને વૈશ્રમણ રાજા પાસે દેવદત્તા કન્યાને અર્પણ કરી.
ત્યારપછી તે વૈશ્રમણ રાજા દેવદત્તા કન્યાને પ્રાપ્ત થયેલી જોઈ. જોઈને હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ વિપુલ અશનાદિને તૈયાર કરાવ્યા, કરાવીને મિત્ર, જ્ઞાતિ આમંત્રે છે યાવત્ સત્કારીને પુષ્પનંદી કુમારને તથા દેવદત્તા કન્યાને બાજોઠે બેસાડ્યા, બેસાડીને ચાંદી-સોનાના કળશો વડે સ્નાન કરાવ્યું, કરાવીને શ્રેષ્ઠ વાદિ પહેરાવ્યા. પછી અગ્નિનો હોમ કર્યો. પુરૂષનંદી અને દેવદત્તાનું પાણિગ્રહણ કરાવ્યું.
પછી વૈશ્રમણ રાજા, પુષ્પાનંદીકુમાર એ દેવદત્તા કન્યાને સર્વઋદ્ધિ યાવત્ રવ સાથે મોટા ઋદ્ધિ-સત્કારના સમુદયથી પાણિગ્રહણ કરાવીને દેવદત્તાના માતા-પિતા, મિત્ર ચાવત્ પરિજનોને વિપુલ અશનાદિથી તથા વસ્ત્ર, ગંધ, માળા, અલંકાર વડે સત્કારી, સન્માની યાવત્ વિદાય આપી. - - ત્યારપછી પુનંદીકુમાર દેવદત્તા સાથે ઉપરી પ્રાસાદમાં, મૃદંગના અવાજ સાથે, નાટ્યાદિ ભૌગોપૂર્વક રહે છે.
ત્યારે તે વૈશ્રમણ રાજા કોઈ દિવસે મૃત્યુ પામ્યો, તેની નીહરણ ક્રિયા કરી યાવત્ પુષ્પનંદી રાજા થયો. પછી પુષ્પનંદી રાજા શ્રીદેવી માતાની ભક્તિથી પ્રતિદિન શ્રીદેવી પાસે આવે છે, આવીને શ્રીદેવીને પાદવંદન કરે છે, પછી શતપક-સહસ્રપાક તેલ વડે અગન કરે છે. અસ્થિ-માંસ-ત્વચા ચર્મ અને રોમને સુખકારક સંબાધના વડે સંબાધન કરે છે, સુરભિ ગંધચૂર્ણથી ઉદ્ધર્તન
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કરે છે. ત્રણ પ્રકારના જળથી સ્નાન કરાવે છે. તે આ – ઉષ્ણ, શીત અને ગંધ ઉદક વડે. પછી વિપુલ અશનાદિ ખવડાવે છે. શ્રીદેવી સ્નાન યાવત્ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી ભોજન કરે છે, પછી પોતાને સ્થાન આવીને બેસે છે. ત્યારપછી રાજા પોતે સ્નાન કરે છે, ભોજન કરે છે, ઉદાર માનુષી કામભોગ ભોગવતો વિચરે છે. ત્યારે તે દેવદત્તા રાણીને કોઈ દિવસે મધ્યારત્રિએ કુટુંબ ચિંતાથી જાગતી હતી ત્યારે આ આવો વિચાર ઉત્પન્ન થયો. - નિશ્ચે પુષ્પનંદી રાજા શ્રીદેવીની માતૃભક્તિથી યાવત્ વિચરે છે. તો આ વ્યાક્ષેપથી હું પુષ્પનંદી રાજા સાથે ઉદાર ભોગ ભોગવતી વિચરવા સમર્થ થતી નથી. તો મારે માટે શ્રેયસ્કર છે કે
૩૨
શ્રીદેવીને અગ્નિ-શસ્ત્ર-વિષ-મંત્ર પ્રયોગથી મારી નાંખું. મારીને પુષ્પનંદી રાજા સાથે ઉદાર ભોગ ભોગવતી વિયરું. આ પ્રમાણે વિચારીને શ્રીદેવીના અંતર આદિ શોધતી વિચારે છે.
ત્યારે તે શ્રીદેવી કોઈ દિવસે મદિરાપાન કરી એકાંતે શય્યામાં સુખે-સુતી હતી. આ તરફ દેવદત્તા રાણી, શ્રીદેવી માતા પાસે આવી, આવી શ્રીદેવી મધપાન કરી એકાંતમાં સુખે સુતેલા જોયા - જોઈને દિશાલોક કર્યો. કરીને ભોજનગૃહમાં આવી, આવીને લોહદંડ લીધો, લોહદંડને તપાવ્યો, તપીને અગ્નિજ્યોતિરૂપ, કિંશુકના ફૂલ સમાન લાલ થયો, તેને સાણસી વડે ગ્રહણ કર્યો. પછી શ્રીદેવી
પાસે આવી. આવીને શ્રીદેવીના અપાન સ્થાનમાં દંડ નાંખ્યો. ત્યારે શ્રીદેવી
મોટા-મોટા શબ્દોથી ભરાડતી મૃત્યુ પામી. ત્યારે શ્રીદેવીની દાસીએ આ બરાડવાના શબ્દો સાંભળી, રામજીને શ્રીદેવી પાસે આવી. દેવદત્તા રાણીને ત્યાંથી પાછી ફરતી જોઈ. “હા-હા અહો ! અકાર્ય થયું' એમ કહી, દન-કંદન-વિલાપ કરતી પુષ્પનંદી રાજા પાસે આવીને રાજને કહ્યું –
હે સ્વામી ! નિશ્ચે, શ્રીદેવીને દેવદત્તા રાણીએ અકાળે મારી નાંખ્યા છે. ત્યારે પુષ્પનંદી રાજાએ તે દાસી પાસે આ અર્થને સાંભળી, સમજીને મહા માતૃશોકથી સ્પર્શ કરાયેલો એવો કુહાડા વડે કપાયેલ ચંપકવૃક્ષની જેમ ધર્ કરતો સર્વાંગથી ભૂમિતલે પડ્યો.
ત્યાર પછી પુષ્પનંદી રાજા મુહૂર્ત માત્ર પછી આશ્વસ્ત, વિશ્વસ્ત થઈને ઘણાં રાજા, ઈશ્વર યાવત્ સાર્થવાહ તથા મિત્ર યાવત્ પરિજનો સાથે રુદનાદિ કરતો, શ્રીદેવી માતાનું મહાઋદ્ધિ સત્કારપૂર્વક નીહરણ કર્યુ, કરીને અતિ ક્રોધિત આદિ થઈ દેવદત્તા રાણીને પુરુષો વડે પકડાવી, તે પ્રકારે વધ્ય કરવાની આજ્ઞા આપી. હે ગૌતમ ! આ પ્રમાણે નિશ્ચે તે દેવદતા રાણી પોતાા જુના સંચિત કર્મો અનુભવતી રહી છે.
ભગવન્ ! દેવદત્તા અહીંથી મૃત્યુ અવસરે મૃત્યુ પામીને ક્યાં જશે ? કાં ઉપજશે ? ગૌતમ! ૮૦ વર્ષનું પરમાયુ પાળીને કાળ માસે કાળ કરી, આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં નૈરયિકપણે ઉપજશે. તેનું સંસાર ભ્રમણ વનસ્પતિકાળ કહેવું. ત્યાંથી અનંતર ઉદ્ધર્તીને ગંગપુર નગરે હંસપણે ઉત્પન્ન થશે. તે ત્યાં શાકુનિક

Page #44

૧/૯/૩૩
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
વડે વધ કરાતા તે જ ગંગપુર નગરમાં શ્રેષ્ઠી કુળમાં ઉત્પન્ન થઈ, ભૌધિ પામી, દીક્ષા લઈ, સૌધર્મે ઉપજી, મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ થશે. • તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન-૩૩ :
અભૂગયમૂસિય- અત્યંત ઉચ્ચ, પ્રહસિત-હસવાનો આરંભ કરેલ. મણિકણગરણચિત-મણિ, સુવર્મ, રનો વડે વિચિત્ર. “ભવન” માટે ભવન સૂસ જોવું. પંચસયાઓ દાઓ - કોટિ હિરણ્ય, કોટિ સુવર્ણ આદિથી પ્રેષણકારિકા સુધીના ૫૦૦૫૦૦ સિંહસેન કુમારના માતાપિતાએ આપ્યા. તે તેણે પ્રત્યેક પોતાની પત્નીઓને આપ્યા. મહયા-મહા હિમવંત મહા મલય, મંદરાચલ અને મહેન્દ્ર જેવો સારભૂત રાજા.
થનાવ ચાવતું શબ્દથી - અપહત મન સંકલાવાળી, ભૂમિ તરફ દષ્ટિ રાખેલી, મુખને હસ્તકલે રાખી, આર્તધ્યાનોપગત થઈ. ઉફેણ ઉણિય-કોપ સહિતના ઉખાવચન. વૃિત્તિમાં નોંધેલ પછીના વાક્યો સૂત્ર મુજબ છે - X-X - X• ધતિહામિપ્રયત્ન કરીશ. વાડ - કંઈપણ શરીરને આબાધા- થોડી પીડા, પ્રબાધા-પ્રકૃષ્ટ પીડા (નહીં થાય), પાસા - પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂ૫. * * * * - અri - સંગત, પત્ત - પાત્ર, સનાદfકન - ગ્લાધ્ય, સરસ - વર-વહુનો ઉચિત સંયોગ. • • આથત • જળ ગ્રહણથી આચમન કર્યું. ચોક્ષ-સિકળ લેપાદિને દૂર કર્યો. શું થયું ? અત્યંત પવિત્ર થયા.
#ાવે સાવત્ શબ્દથી - બલિકર્મ કર્યું કૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત કર્યા, સર્વાલંકારથી વિભૂષિત થયો. fમત્ત ચાવત્ શબ્દથી નિજક, સ્વજન, સંબંધી, પરિજન.
• for Se યાવત્ શબ્દથી-સર્વધુત્યા-આભરણાદિ સંબંધી અથવા ઉચિત વસ્તુ ઘટના લક્ષણા સર્વ યુક્તિ વડે. સર્વબલ-સર્વ સૈન્ય, સર્વ સમુદાય - પૌરજનોના મીલનથી, સવદર-સવોંચિત કૃત્ય-કરણરૂપ. સર્વ વિભૂતિ-સર્વ સંપદા, સવ વિભૂસાસમસ્ત શોભા વડે, સવસંભમ-પ્રમોદકૃત ઉત્સુકતાથી, સર્વ વાધોના શબ્દોના મીલનથી જે સંગત નાદ-મહાત્ ઘોષ.
ઉકત વાદ્ધયાદિ અલા પણ હોય, તેથી કહે છે – મહા ઋદ્ધિ, મહાવુતિ, મહાબલ, મહાસમુદય, મહા વરતુરિય યુગપતું વાદિ વડે. આ જ વાતને વિશેષથી કહે છે - શંખ, પ્રણવ, પટહ, ભેરી, ઝલ્લરી, ખરમુખી, હુડુક, મૃદંગ, દુભિના નિર્દોષ અને નાદ વડે.
સેવાપીય-ચાંદી અને સોનાના. - X - X • કલ્લાકલિ-રોજ રોજ, ગંઘવકગંધયણ. જિમિયભતત્તરાણયાએ - ભોજન કર્યા પછી, સ્વસ્થાને આવેલ. ઉદાર-મનોજ્ઞા ભોગ ભોગવતો રહ્યો. પુવરતાવરત-પૂર્વરમ અને પરરસ, મધ્યરાત્રિએ. આસુરત - શીઘ કોપથી વિમોહિત. અહીં ચાર પદ – સુ-ઉદિત શેષ, કુવિય - પ્રવૃદ્ધ કોપોદય, ચંડિક્તિ - પ્રકટિત રૌદ્ર રૂપ, મિસિમિસિમાણ-કોપ અગ્નિ વડે દીપતો.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-૯નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
છે અધ્યયન-૧૦-“ઉંબરદત્ત(અંજુશ્રી) શું
- X - X - X - X - X - X - • સુગ-૩૪ -
અધ્યયન-૧૦-નો ઉલ્લેપ કહેવો. • • જંબૂ! નિશે, તે કાળે સમયે વર્તમાનપુર નગર હતું. વિજયવર્ધમાન ઉધાન, માણિભદ્ર યક્ષ, વિજયમિત્ર રાજ.
ત્યાં ધનદેવ નામે આર્ય સાથવાહ, તેને પ્રિયંગુ નામે પની, જૂ નામે યાવત્ ઉત્કૃષ્ટ શરીરી Mી. ભગવંત પધાર્યા. પર્ષદા નીકળી યાવતુ પાછી ગઈ. તે કાળે તે સમયે ગૌતમ સ્વામી રાવત ભ્રમણ કરતા યાવત્ વિજયમિત્ર રાજાના ઘરની અશોકવાટિકાની કંઈક સમીપથી પસાર થતા જુએ છે કે – એક રુ, શુકભુખી-નિર્માસ-હાડકાં કડકડ કરતી - અસ્થિચર્મથી વીંટાયેલ-ભીની સાડી પહેરેલીકષ્ટ કારી - કરણ-વિરૂપ સ્વરે શબ્દ કરતી સ્ત્રીને જોઈ.
ગૌતમસ્વામીને પૂર્વવત વિચાર આવ્યો યાવતું કહ્યું – ભગવત્ ! તે સ્ત્રી પૂર્વભવે કોણ હતી ? ભગવંતે કહ્યું – હે ગૌતમ! તે કાળે તે સમયે આ જંબુદ્વીપના ભરતમાં ઈન્દ્રપુર નગર હતું. ત્યાં રાજ ઈન્દ્રદત્ત અને પ્રવીણી ગણિકા હતી. તે ગણિકા ઈન્દ્રાપુરનગરના ઘણાં રાજા, ઈશ્વર ઈત્યાદિને ઘણાં ચૂર્ણ પ્રયોગથી યાવત અભિયોગથી ઉદર માનુણરાંબંધી કામભોગ ભોગવતી વિચરતી હતી.
ત્યારે તે પૃવીશ્રી, આ અશુભ કમદિથી ઘણાં કમ ઉપાર્જન કરી, ૩૫oo વર્ષનું પરમાણુ પાળી, મૃત્યુ પામી, છઠ્ઠી નક્કે ઉત્કૃષ્ટ નૈશ્વિકપણે ઉપજી. ત્યાંથી ઉદ્ધતીને આ વર્તમાનપુરમાં ધનદેવ સાર્થવાહની પિચંગુ પત્નીની કુક્ષિામાં પુગીપણે ઉપજી. પછી પિયુએ નવ માસે પુત્રી પ્રણાવી. અંકી નામ રાખ્યું. બાકી બધું દેવદત્તાવતુ જાણવું.
ત્યારે તે વિજય રાજ અવાહનિકાએ વૈશ્રમણદત્તની જેમ નીકળ્યો, તે રીતે આંજને જોઈ. ફર્ક એ કે “તેતલી” માફક પોતાની ભાયરિપે માંગી ચાવતું અંજૂ સાથે ઉપરી પ્રસાદ યાવતું વિચારે છે. પછી અંજૂરાણીને કોઈ દિવસે યોનિશૂળ ઉપન્ય. વિજય રાજાએ કૌટુંબિક પક્ષોને બોલાવી કહ્યું - - હે દેવાનપિયો / જાઓ, વર્તમાનપુરના શૃંગાટકાદિએ યાવતું એમ કહો કે - જાણીને યોનિશૂળ ઉત્પન્ન થયું છે. જે કોઈ વૈધ આદિ યાવત્ ઉદ્દઘોષણા કરાવી. ઘણાં વૈધ આદિ આ સાંભળી, સમજીને વિજય રાજ પાસે આવ્યા. આવીને ઘણી ઔત્પાતિકી આદિ બુદ્ધિ વડે જુદેરીના યોનિશૂળને ઉપશામિત કરવા . પરિણામ પામવા ઈચ્છે છે. પણ તેઓ તેને ઉપશાનિત કરવામાં સમર્થસફળ થયા નહીં
ત્યારપછી તે ઘણાં વૈધ આદિ, જ્યારે જૂદેવીના યોનિશળને શાંત કરવામાં સફળ ન થયા, ત્યારે શાંત, તાંત, પરિતાંત થઈ જે દિશાથી આવેલા, તે દિશામાં પાછા ગયા. ત્યારે તે જૂદેવી તે વેદનાથી પરાભૂત થઈ શુક, ભૂખી,

Page #45

૧/૧૦/૩૪
નિમતિ, કષ્ટકારી, કરણ, વિરપ વરે વિલાપ રતી રહી. હે ગૌતમ! નિશે, દેવી પોતાના જૂના સંચિત કર્મોના ફળને ભોગવતી વિચરે છે.
ભગવાન ! જૂદેવી મૃત્યુ પામીને ક્યાં જશે ? કયી ઉપજશે ? ગૌતમ ! અંજદેવી ૯૦ વરનું પરમાણુ પાળી, મૃત્યુ પામી, રતનપભામાં નૈરયિકપણે ઉપજશે. સંસાર ભમણ પ્રથમ અઈયાનવતુ જાણવું યાવતું વનસ્પતિકાળ. ત્યાંથી ચ્યવીને સર્વતોભદ્ર નક્સમાં મોરપણે ઉપજશે. શકુનિક વડે વધ પામી, તે સર્વતોભદ્ર નગરમાં શ્રેષ્ઠીકળમાં પુત્રપણે ઉપજશે. બાલ્યભાવથી મુકત થઈ, તથારૂપ સ્થવિરો પાસે બોધ પામી, દીક્ષા લઈ, સૌધર્મકલ્પ ઉપજશે. ત્યાંથી ચ્યવીને - x • x - મહાવિદેહમાં પહેલા અધ્યયનવ4 મોક્ષે જશે.
જંબુ! ભગવત મહાવીર દુખવિપકના અદયયન-૧૦નો આ અર્થ કહ્યો છે. ભગવન! તે એમ જ છે, એમ જ છે.
• વિવેચન-૩૪ -
‘તેતલિ'-નાયાધમ્મકહામાં આવેલ “તેતલિયુત' નામે અમાત્ય, તેની કથા મુજબ અહીં કહેવું.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલા અધ્યયન-૧૦-નો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ * શ્રુતસ્કંધ-૨-“સુખવિપાક” .
- 0 - 0 - 0 - 0 - 0 - 0 - • સૂગ-૩૫,૩૬ :
[૩૫] તે કાળે, તે સમયે રાજગૃહ નગરે ગુણશીલ ચૈત્યે સુધમસ્વિામી પધાયાં. જંબૂ અણગરે યાવત્ પર્યાપસના કરતાં પૂછયું – ભંતે! જે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ચાવત દુ:ખવિપાકનો આ અર્થ કહ્યો છે, તો તે શ્રમણ ભગવંતે સુખવિપાકનો શો અર્થ કહ્યો છે ?
ત્યારે સુધમસ્વિામીએ જંબૂ અણગારને કહ્યું - હે જંબૂ! શ્રમણ યાવત્ સંપાતું સુખવિપાકના દશ અધ્યયનો કા છે. તે –
[૩૬] સુબાહુ, ભદ્રનંદી, સુજાત, સુવાસવ, જિનદાસ, ધનપતિ, મહાબલ, ભદ્રનંદી, મહાચંદ્ર અને વરદd.
& અધ્યયન-૧-“સુબાહુ”
- X - X - X - X - • સૂત્ર-3 :
ભd : જે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે સુખવિપાકના દશ અધ્યયનો કહa છે, તો ભતે તેના - x - પહેલા અધ્યયનનો શો અર્થ છે ?
ત્યારે સુધમસ્વિામીએ જંબૂ અણગારને કહ્યું - હે જંબૂ! તે કાળે, તે સમયે હસ્તીશીષ નગર હતું. તે હસ્તીશર્ષ નગરની બહાર ઈશાનકોણમાં પુપકરંડક ઉધાન હતું, તે સર્વઋતુક હતું. ત્યાં કૃતવન માલપિય યક્ષનું દિવ્ય યાક્ષાયતન હતું. તે નામ અદાણુ રાજ હતો. તે મહાન હતો. તે દીનશણ રાજાને ધારણી અદિ હજાર રાણી તપુરમાં હતી. તે ધારણી સણી કોઈ દિવસે તે તેવા પ્રકારના વાસગૃહમાં સ્વપ્નમાં સીંહને જોયો. “મેઘની જેમ તેનો જન્મ આદિ કહેવું ચાવતું સુબાહુકુમાર ભોગ સમર્થ થયો જાણ્યો. માતાપિતાએ અતિ ઉંચા પoo પાસાદાવતંસક કરાવ્યા. ભવન કરાવ્યું. મહાબલ રાવતું કહેવું. વિશેષ એ કે પુwામૂલા આદિ ૫oo શ્રેષ્ઠ રાજકન્યા સાથે એક દિવસે પાણિગ્રહણ કરાવ્યું. પૂર્વવતુ ૫૦૦નો દાયો, ચાવ4 ઉપરી પ્રાસાદે યાવતું વિચરે છે.
- તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પધાયાં. પાર્ષદા નીકળી. કોણિકની જેમ દીનશણુ નીકળ્યો. સુબાહુ પણ જમાલી માફક આ વડે નીકળ્યો ચાવતુ ધર્મ કહ્યો. રાજા-પાર્ષદા પાછા ગયા.
ત્યારે તે સુબાહુકુમાર, ભગવંત મહાવીર પાસે ધર્મ સાંભળી, અવધારી, હસ્ટ-તુષ્ટ થઈ, ઉત્થાનથી ઉઠીને યાવતું કહ્યું – ભગવત્ ! હું નિગ્રંથ પ્રવચનની શ્રદ્ધા રું છું. આપ દેવાનપિયની પાસે જેમ ઘણાં રાજ, ઈશ્ચર (દીક્ષા લે છે ચાવ4 હે દેવાનુપિય! હું તેિમ કરવા સમર્થ નથી, હું આપ દેવાનુપિય પાસે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાતતિક ગૃહીધર્મ સ્વીકારવા ઈચ્છું છું.
-
- X - X - X - ૪
શ્રુતસ્કંધ-૧-પૂર્ણ - 0 - 0 - 0 –

Page #46

૨/૧/૩૩
જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબંધ ન કરો. - - ત્યારે તે સુબાહુએ ભગવત પાસે પાંચ અણુવતિક, સાત શિક્ષMતિક ગૃહીધર્મ સ્વીકાર્યો સ્વીકારીને, સ્થારૂઢ થઈ પાછો ચાલ્યો ગયો.
તે કાળે સમયે ભગવંતના જ્યેષ્ઠ શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિએ ચાવવું કહ્યું - અહો ભગવન ! સુબાહુકુમાર ઈષ્ટ-ઈષ્ટરૂપ, કાંતકાંત રૂપ, પિય-પિયરૂપ એ રીતે મનોજ્ઞ, મણામ, સૌમ્ય, સુભગ, પ્રિયદર્શન અને સરૂપ છે. ભગવન! તે સુબાહકુમાર, ઘણાં લોકોને ઈસ્ટ આદિ અને સૌમ્ય છે. ભગવાન ! સાધુજનને પણ તે ઈષ્ટ આદિ યાવત સુરૂપ છે. ભગવન! તેણે આ, આવી, ઉદાર માનુષી ઋદ્ધિ શાણી ધ-પ્રાપ્ત-અભિસમન્વાગત કરી, અથવા તે પુર્વભવે કોણ હતો ? - હે ગૌતમ ! તે કાળે, તે સમયે આ જ જંબૂદ્વીપ હીપના ભરતક્ષેત્રમાં હસ્તિનાપુર નામે Bદ્ધ નગર હતું. ત્યાં સુમુખ ગાથાપતિ રહેતો હતો. તે કાળે, તે સમયે ધર્મઘોષ નો જાતિસંપન્ન સ્થવિર ચાવતું ૫oo શ્રમણો સાથે સંપરીવરીને, અનુક્રમે ચાલતા, એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં હસ્તિનાપુર નગરે, સહસમવન ઉધાનમાં આવ્યા, આવીને વાપતિરૂપ અવગ્રહ ગ્રહણ કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે.
- તે કાળે, તે સમયે ધર્મઘોષ સ્થવિરના શિષ્ય સુદત્તમુનિ ઉદર યાવત વિપુલ ૯૩ી, માસક્ષમણનો નિરંતર તપ કરવા વિચરતા હતા. તે સુદત્ત મુનિએ માસક્ષમણને પારણે પહેલી પોસીમાં સઝાય કરી, ગૌતમસ્વામીવતું બધું કહેવું ધમધોધ સ્થવિરને પૂછીને સાવ ભિક્ષાભ્રમણ કરતા સુમુખ ગાથાપતિના ઘેર પ્રવેશ્યા.
ત્યારે સમુખ ગૃહપતિ, સુદતમુનિને આવતા જોઈને હષ્ટતુષ્ટ થઈ, આસનેથી ઉભો થયો, પાદપીઠથી નીચે ઉતર્યો, પાદુકા કાઢી, ઓકશાટિક ઉત્તરાસંગ કર્યું, સુદત્તમુનિ તરફ સાત-આઠ પગલાં સામે ગયો. ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણ કરી. વંદન-નમસ્કાર કર્યો, ભોજનગૃહમાં ગયો. જઈને સ્વહસ્તે વિપુલ શનપાનાદિ વડે હું પ્રતિલાલીશ એમ વિચારી તુષ્ટ થયો. ત્યારપછી તે સુમુખ, ગાથાપતિએ તેવી દ્રવ્ય-દાયક-પ્રતિગ્રાહક શુદ્ધિથી, વિવિધ-શિકરણ શુદ્ધિ વડે સુદત્ત મુનિને પ્રતિલાભના પોતાનો સંસાર પરિમિત કર્યો, મનુષ્યનું આયુ બાંધ્યું, તેના ઘેર આ પાંચ દિવ્યો પ્રગટ થયા - વસુધારાવૃષ્ટિ, પંચવણ યુપોનો નિપાત, વ ક્ષેપ, આકાશમાં દેવદુભીનો ધ્વનિ “અહોદાને અહોદાન” એવી ઉદ્ઘોષણા. [તે જોઈને...]
હસ્તિનાપુરના શૃંગાટક યાવત્ માગમાં ઘણાં લોકો એકબીજાને એમ કહેવા લાગ્યા - હે દેવાનુપિય! સુમુખ ગાથાપતિ ધન્ય છે, સુકૃતપુન્ય છે,
લક્ષણ છે, મનુષ્યજન્મનું ફળ પામ્યો છે, સુકૃતાર્થ છે. તેથી કરીને હે દેવાનુપિય! સુમુખ ગાથાપતિ ધન્ય છે.
ત્યારપછી તે સુમુખ ગાથાપતિ ઘણાં સેંકડો વર્ષનું આયુ પાળીને, કાળમાસે
૩૮
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કાળ કરીને આ જ હસ્તીશીર્ષ નગરમાં અદીન-શત્રુ રાજાની ધારણી દેવીની કુક્ષિામાં પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયો છે. પછી તે ધારણીદેવી શયામાં સુતી-જાગતી ચલિત નિદ્રાવાળી હતી, ત્યારે તેણીએ સ્વપ્નમાં સહને જોયો. બાકી પૂર્વવત. ચાવતુ ઉપરી પાસાદે વિચરે છે.
હે ગૌતમ ! નિશે, સુબાહુ વડે આ, આવા સ્વરૂપની માનુષી રિદ્ધિ લધપ્રાપ્ત-અભિસમન્વાગત કરી છે. ભગવદ્ ! શું સુબાહુકુમાર આપ દેવાનુપિયાની પાસે મુંડ થઈને, ઘરથી નીકળી દીક્ષા લેવાને સમર્થ છે ? હા, સમર્થ છે. ત્યારે ગૌતમસ્વામીએ ભગવંતને વંદન-નમન કર્યું. સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા રહ્યા.
ત્યારે શ્રમણ ભગવત મહાવીર કોઈ દિવસે હક્તિશીષ નગરના પુHકરડક ઉધાનના કૃતવનમાયાના યજ્ઞાયતનથી વિહાર કર્યો કરીને બહારના જનપદમાં વિચરે છે. •• ત્યારે સુબાહકુમાર શ્રાવક થયો, તે જીવાજીવનો જ્ઞાતા થઈ યાવતું પ્રતિલાભતો વિચરે છે.
ત્યારપછી સુબાહુકુમાર કોઈ દિવસે ચૌદશઆઠમ-પૂનમ-અમાસમાં પૌષધશાળાએ આવ્યો. પૌષધશાળા પ્રમાજી. પછી ઉચ્ચાર-પ્રસવણ ભૂમિને પડીલેહીને દર્ભ-સંતાક પાથર્યો, તેના ઉપર બેસીને અઠ્ઠમભક્ત સ્વીકાર્યો સ્વીકારીને પૌષધશાળામાં પૌષધિક થઈને અક્રમભકિતક પૌષધનું પાલન કરતો રહ્યો.
ત્યારે તે સુબાહકુમારને મધ્યરાત્રિ કાળ સમયે ધર્મ-જગરિકાથી જાગતા આવો વિચાર આવ્યો કે - તે ગ્રામ, નગર યાવત સજિવેશ ધન્ય છે, જ્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર યાવતું વિચરે છે. તે રાજ, ઈશ્વર, તલવર આદિ ધન્ય છે, જે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે મુંડ થઈ ચાવ4 દીક્ષા લે છે. તે રાજા, ઈશ્ચરાદિ ધન્ય છે, જે ભગવંત પાસે પાંચ અણુવ્રત ચાવતું ગૃહીધર્મ સ્વીકારે છે. તે રાજ, ઈશ્ચરાદિ ધન્ય છે, જે ભગવંત પાસે ધર્મ સાંભળે છે.
જે તે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અનુક્રમે ચાલતા, એક ગામથી બીજે ગામ ચાલતા, એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા, અહીં આવીને વાવતું વિચરે તો હું શ્રમણ ભગવંત પાસે મુંડ થઈ ચાવતું દીક્ષા લઉં. ત્યારે ભગવંતે સુબાહકુમારના આવા આધ્યાત્મિક વિચારને યાવતુ જાણીને અનુક્રમે યાવતુ વિચરતા હતિશીષ નગરના પુષ્પક ઉધાને કૃતવનમાલપિય યક્ષની ચાયતને આવ્યા. આવીને યથાપતિરણ અવગ્રહ ગ્રહણ કરી સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. પર્ષદા નીકળી. પછી તે સુબાહુ કુમાર પૂર્વવતુ નીકળ્યો તેને અને તે મોટી પદાને ધર્મ કહ્યો. પર્ષદા, રાજ પાછા ગયા.
ત્યારે સુબાહુકુમારે ભગવત પાસે ધર્મ સાંભળી, વઘારી, હર્ષિત-સંતુષ્ટ થઈ, મેઘકુમારની જેમ માતા-પિતાને પૂછ્યું. તે પ્રમાણે નિર્ધામણાભિષેક કર્યો યાવતુ અણગર થયા. [કેવા ?] ઈયસિમિત યાવતુ બ્રહ્મચારી. ત્યારપછી તે સુભાહમુનિ ભગવંતના તથારૂપ સ્થવિરો પાસે સામાયિકથી આરંભીને અગિયાર

Page #47

૨/૧/૧૭
વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અંગો ભણયા. ઘણાં ઉપવાસ, છ, અક્રમાદિ તપો વિધાનથી આત્માને ભાવતા, ઘણાં વર્ષનો ગ્રામપયિ પાળીને, માસિકી સંલેખના વડે આત્માને આરાધી, અનશન વડે ૬ ભકતોનો છેદીને આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પામી, કાળ કરી, સૌધર્મો દેવ થયા.
તે દેવલોકથી આયુ-ભd-સ્થિતિનો ક્ષય થતાં અનંતર ચ્યવીને મનુષ્ય ગતિ પામીને, બોધ પામીને તતારૂપ સ્થવિરો પાસે મંs eઈ રાવતુ દીક્ષા લેશે.. ત્યાં ઘણાં વર્ષો ગ્રામશ્ય પાળીને, આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પામી, કાળ કરી રાનકુમાર કો દેવ થશે. ત્યાંથી મનુષ્યન્યાંથી બ્રહ્મલોકે, ત્યાંથી મનુષ્યમહામુકે, ત્યાંથી મનુષ્ય-આનત કહ્યું, ત્યાંથી મનુષ્ય - આરણ કહ્યું, ત્યાંથી મનુષ્ય-સવથિસિદ્ધ, ત્યાંથી ચ્યવીને મહાવિદેહ ક્ષેત્રે યાવત્ ઋદ્ધિમત કુળ ઉત્પન્ન થઈ, ઢપતિજ્ઞની જેમ મોક્ષે જશે.
હે જંબૂ ભગવંત મહાવીરે યાવત સુખવિપાકના પ્રથમ અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે.
• વિવેચન-39 :
મળીe - સર્વઋતુક યુપ-કુળથી સમૃદ્ધ, રમ્ય, નંદનવન સમાન, પ્રાસાદીય દિ. તારિસગંસિ વાસમવયંસિ-રાજલોક ઉચિત વાસગૃહ. નET નાયાધમ્મકહાના પહેલા અધ્યયન મુજબ. માત્ર અકાલ મેઘનો દોહદ ન કહેવો. સુવહુલુમાર - ૩૨ કળામાં પંડિત થયો, તેના નવ સુપ્ત અંગો જાગૃત થયા - X - X • અઢાર દેશીભાષા વિશારદ, ભોગ સમર્થ સાહસિક, વિકાસયારી થયો. - x - ભવન-એક ભવના કરાવ્યું. પ્રાસાદ એટલે પોતાના લંબાઈ કરતા બમણી ઉંચાઈ હોય, ભવન-લંબાઈ અપેક્ષાએ પાદોન ઉંચુ હોય. પ્રાસાદ, પત્નીઓ માટે અને ભવન કુમાર માટે જાણવું.
TI NEાત - ભગવતીમાં કહેલ મહાબલ કથન મુજબ કહેવું. માત્ર ત્યાં કમલશ્રી આદિ છે, અહીં પુષચૂલાદિ કન્યાઓ કહેવી. પંડ્રો યામો - ૫૦૦ કોટી રૂ૫ ઈત્યાદિ દાન. તેમાં સુબાહુકુમાર પ્રત્યેક માયનેિ એક-એક હિરણ્યકોડી આદિ આપે છે. * * * * * * * વાસવ - બગીશ ભક્તિ નિબદ્ધ અથવા બગીશ પાત્ર નિબદ્ધ. ગવાતા, લાલિત કરાતા માનુષી કામભોગને અનુભવતો વિચરે છે. વસૂforણ - ઉવવાઈ સૂત્રમાં કોણિક રાજા ભગવંતને વાંદવાને નીકળ્યો, તેવું વર્ણન અહીં જાણવું.
મુવાદ ન નમતિ - ભગવતી સૂત્રમાં વર્ણિત જમાલિ-ભગવંતને વાંદવાને સ્થ વડે નીકળ્યો તેમ સુબાહુ પણ નીકળ્યો. યાવત્ શબ્દથી - ભગવંત મહાવીરના છત્રાતિછત્ર, પતાકાતિપતાકા, વિધાચારણ, શૃંભક દેવોનું ચડવું-ઉતરવું જોઈને રથથી, નીચે ઉતર્યો, એમ જાણવું.
- હલ્ક - અતીહર્ષિત. સટ્ટાપ યાવત્ શબ્દથી-ઉઠીને ભગવંતને વંદન-નમના કર્યુંકરીને - ભગવત્ નિર્ણવ્ય પ્રવચનની શ્રધા અને પ્રતીતિ કરું છું. - x • ઈત્યાદિ • x + x - = યાવત શબ્દથી ગૌતમગોત્રીય અણગાર ઈત્યાદિ જાણવું.
- ઈષ્ટ, ફાર્વ - ઈષ્ટ સ્વરૂપ. સંત - કમનીય, વતd - કમનીય સ્વરૂપ. શોભન અને શોભન સ્વભાવ, આમ હોવા છતાં કોઈ કમના દોષતી બીજાને પ્રીતિ ઉપજાવી શકતા નથી, તેથી કહે છે - fપ્રય એટલે પ્રેમ ઉત્પાદક, પિયરૂપ-પ્રીતિકારિ સ્વરૂપ. આવું લોકરૂઢિથી પણ થાય, તેથી કહે છે, મનોરા - અંતઃસંવેદનથી શોભનપણે જાણે છે. આવું એકદા પણ થાય, તેથી કહે છે, મUTTA - મનથી પુનઃ પુનઃ સ્મરણ કરવો ગમે તે. આ વાતનો વિસ્તાર કરતા કહ્યું, સન - અરૌદ્ર, સુભગ-વલ્લભ, પિયદંસણ-પેમજનક આકાર. સુરૂપ-શોભન આકાર.
ઉકત બધું એક જન અપેક્ષાએ પણ થાય, તેથી કહે છે - ઘણાં લોકોને પણ ઈટાદિ હતો. આવું સામાન્ય લોકોને આશ્રીને પણ હોય, તેથી કહે છે - સાધુજનને પણ ઈષ્ટ આદિ હતો. - X - X -
દિUTIFદ્ધિ - કયા હેતુથી ઉપાર્જિત, પત્ત - પ્રાપ્ત, ઉપાર્જિત કરીને પ્રાપ્તિને પામ્યો, મનસમન્ના - પ્રાપ્ત થયા પછી કયા હેતુથી ભોગ્યતાને પામ્યો. પૂર્વભવે કોણ હતો ? યાવત્ શબ્દથી નામ શું હતું ?, ગોત્ર શું હતું ? કયા ગામ કે સંનિવેશનો હતો ?, શું દઈને કે ભોગવીને કે આચરીને, કેવા તથારૂપ શ્રમણાદિ પાસે એક પણ આર્ય સુવચન સાંભળી કે અવધારીને સુબાહુએ આવી ઋદ્ધિ આદિ પ્રાપ્ત કરી ?
ના સંપન્ન ચાવતું શબ્દથી-કુળસંપન્ન, બળસંપ, વિનય-જ્ઞાન-દર્શનચાસ્ત્રિલજ્જા-લાઘવ સંપન્ન ઈત્યાદિ. નદી જોયમ બીજા અધ્યયનમાં દશવિલ ગૌતમસ્વામીની ભિક્ષાચર્યા મુજબ જાણવું. - x - x - પ્રતિલાલીશ માની હર્ષિત થયો કહેવાથી પ્રતિલાલતા હર્ષિત થયો, પ્રતિલાવ્યા પછી પણ હર્ષિત થયો. દ્રવ્યશુદ્ધ-પ્રાશુક, ગ્રાહકશુદ્ધ - ચાત્રિગુણયુક્ત, દાયકશુદ્ધ - દાયઈદિ ગુણયુક્ત. * * * * *
માફ - સામાન્યથી કહે છે. ખાસડું - વિશેષથી કહે છે * * * * * પHવેતિયુક્તિ વડે બોધ આપે છે, પરવેઈ-ભેદથી કહે છે • x • x - મfમાય fીવાની - યાવત્ શબ્દથી-ઉપલબ્ધ પુન્ય-પાપ ઈત્યાદિ, ચયા પ્રતિગૃહીત તપોકમથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચારે છે. - ૪ -
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ | અધ્યયન-૧-નો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ

Page #48

વિપાક અંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ર|ર થી ૧૦/૩૮ થી ૪૬
અધ્યયન-૨ થી ૧૦ છે
- X - X - X - X - • સૂત્ર-૩૮ અિધ્ય-ભદ્રનંદિ] :
હે જંબૂ તે કાળે, તે સમયે ઋષભપુર નગર, સુભ કરંડક ઉધાન, ધન્ય યા, ધનાવહ રાજ, સરસ્વતી રાણી, સ્વપ્નદર્શન, રાજાને કથન, પુત્રજન્મ, બારાવ, કલાગ્રહણ, યૌવન, પાણિગ્રહણ, દાન, પ્રાસાદ સુબાહુકુમારની જેમ ભોગ વર્ણન. વિશેષ એ કે - ભદ્રનંદિ કુમાર નામ, શ્રીદેવી આદિ પoo સાથે લગ્ન. સ્વામી પધાર્યા, શ્રાવક ધર્મ સ્વીકાર. પૂર્વભવ પૃચ્છા. મહાવિદેહમાં પુંડરીકિણી નગરી, વિજય કુમાર, યુગબાહુ તીર્થકરને તિલાવ્યા. મનુષ્યામુ બાંધવું, અહીં ઉત્પન્ન થવું. બાકી સુબાહુ મુજબ ચાવતું મહાવિદેહ ક્ષેત્રે સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્તપરિનિવૃત્ત થઈ સર્વે દુઃખોનો અંત કરશે.
• સૂત્ર-૩૯ [અધ્ય૩-સુજાત] :
વીરપુરનગર, મનોરમ ઉધાન, તીરકૃણમિત્ર સજી, શ્રીદેવી, સુજાતકુમાર, ભલશ્રી આદિ પoo કન્યા, સ્વામી પધાર્યા, પૂર્વભવપૃચ્છા, પુકાર નગર, ઋષભદેવ ગાથાપતિ, પુuદd અણગારને પ્રતિલાભ્યા. મનુષ્યામુ બાંધ્યું, અહીં ઉત્પન્ન થયો ચાવતું મહાવિદેહૈ મોક્ષે જશે.
• સૂગ-૪ [અધ્ય૦૪-સુવાસ] :
વિજયપુરનગર, નંદનવન, મનોરમ ઉધાન, રોકયા, વાસવદત્ત રાજા, કૃણા સણી, સુવાસવકુમાર, ભદ્રા આદિ ૫oo કન્યા ચાવ4 પૂર્વભવે કૌશાંબી નગરી, ધનપાલ રાજ, વૈશ્રમણ ભદ્ર અમગારને પ્રતિલામ્યા યાવતુ સિદ્ધ થશે.
• સૂત્ર-૪૧ [અધ્યપ-જિનદાસી :
સૌગંધિકાનગરી, નીલાશોક ઉધાન, સુકાલ યસ, આપતિeત રાજ, સુકન્યા સણી, મહાચંદ્રકુમા, અહંતાપત્ની, જિનદાસ પુત્ર, તિર્થંકર આગમન, જિનદાસનો પૂર્વભવમધ્યમિકા નગરી, મેઘરથ રાજા, સુધર્મ અણગરને પ્રતિલામ્યા યાવતું સિદ્ધ થશે.
• સૂગ-૪૨ [અધ્ય૬-વૈશ્રમણ :
કનકપુર નગર, પોતાશોક ઉધાન, વીરભદ્ર યજ્ઞ, પિયર્ગવ રાજ, સુભદ્રા રાણી, વૈશ્રમણકુમાર યુવરાજ, શ્રીદેવી અાદિ પ૦૦ કન્યા સાથે પાણિગ્રહણ. તિરિનું આગમન, ધનપતિ નામે યુવરાજ પુત્ર ચાવતુ પૂર્વભવ, મણિવયાનગરી, મિત્ર રાજ, સંભૂતિ વિજય આણગારને પડિલા યાવત્ સિદ્ધ થશે.
• સૂત્ર-૪૩ [અધ્યoમહાબલ] :
મહાપુર નગર, રકતાશોક ઉધાન, તપાદ યક્ષ, બલ રાજ, સુભદ્રા રાણી, મહાબલકુમાર, કતવતિ આદિ પoo કન્યા સાથે પણિગ્રહણ, તિર્થક્ટ આગમન યાવત પૂર્વભવ-મણિપુર નગર, નાગદત્ત ગાથાપતિ, ઈન્દ્રપુર અણગારને દાન યાવત્ સિદ્ધ. [16/6]
• સૂત્ર-૪૪ [અધ્યo૮-ભદ્રનંદી) :
સુઘોષનગર, દેવરમણ ઉધાન, વીરસેન યક્ષ, અર્જુન રાઇ, તપ્તવતી રાણી, ભદ્રનદી કુમાર, શ્રીદેવી આદિ પoo કન્યા યાવતુ પૂર્વભવ • મહાઘોષ નગર, ધર્મઘોષ ગાથાપતિ, ધર્મસીંહ અણગારને પ્રતિભાખ્યા યાવત્ સિદ્ધ થશે.
• સૂત્ર-૪પ [અધ્ય“મહાચંદ્ર] :
ચંપાનગરી, પૂણભદ્ધ ઉધાન, પૂર્ણભદ્ર યક્ષ, દત્તરાજ, રફતવતી રાણી, મહાયંદ્ર કુમાર યુવરાજ, શ્રીકાંતા આદિ પoo કન્યા, યાવ4 પૂર્વભવ - તિવિંછી નગરી, જિdણ રાજ, ધર્મવીર્ય અણગારને પ્રતિલાવ્યા યાવત્ સિદ્ધ થશે.
• સૂત્ર-૪૬ [અધ્ય૦૧૦-વરદત્ત :
દશમાં અધ્યયનનો ઉોપ કહેવો. હે જંબૂ! નિશે, તે કાળે, તે સમયે સાકેત નામે નગર હતું, ઉત્તરકુર ઉધાન, પામિક યક્ષ, મિત્રનંદી રાજ, શ્રીકાંતા રાણી, વરદત્તકુમાર, વચ્ચેના આદિ ૫૦૦ સણી, તીર્થકર આગમન, શ્રાવક ધર્મ
સ્વીકાર, પૂર્વભવ પૃછા-મનુષ્ય આયુ બાંધવું, શતદ્વાર નગર, વિમલવાહન રાજ, ધરુચિ અણગારને આવતા જોયા, જોઈને પ્રતિકાત્મતા મનુષ્યાય બાંધી અહીં ઉત્પન્ન થયો. બાકી બધું સુબાહુકુમારવત જાણવું. ચિંતા ચાવતુ પતા , કાાંતરિત યાવ4 સવથિસિદ્ધ પછી મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઢપતિજ્ઞ માફક ચાવતું સિંહ-બુદ્ધ થઈ યાવત્ સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. | હે જંબુ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત સંપાતું સુખવિપાકના દશમાં અધ્યયનનો આ અર્થ કહ્યો છે. ભગવાન ! તે એમાજ છે, એમજ છે
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન-૨ થી ૧૦નો અનુવાદ પૂર્ણ થયો
શ્રત દેવતાને નમસ્કાર, વિપાકકૃતના બે શ્રુતસ્કંધો-દુ:ખવિપાક અને સુખવિપાક. તેમાં દુ:વિપાકના દશ અધ્યયનો એકસરા છે, દશ દિવસોમાં તેનો ઉદ્દેશો કરાય છે. એ પ્રમાણે સુખ વિપાક પણ જાણવો. બાકી ‘આચાર' સૂત્ર મુજબ છે.
૧૧, વિપાક અંગ સૂત્ર-ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ
૪૫-આગમમાંનો ૧૧-અંગસૂત્ર વિભાગ પૂર્ણ

Page #49

૮૪
૧૨-ઉવવાઈ-ઉપાંગણ-૧
અનુવાદ તથા ટીડાનુસારી વિવેચન ૦ યથાવ • ઔપપાતિકનો શબ્દાર્થ શો છે? ઉપપતન તે ઉપપાત-દેવનાક જન્મ અને સિદ્ધિગમન. તેને આશ્રીને કરાયેલ અધ્યયન તે ઔપપાતિક. આ ઉપાંગ છે. આચારાંગનું જ પ્રથમ અધ્યયન “શાપરિજ્ઞા” તેના પહેલા ઉદ્દેશામાં આ સુત્ર છે . * *rNfh નો નાવે ખવડ ધિ કા રે માથા કવથTTઇ, fધ યા છે ઉમા ૩યથTu'' ઇત્યાદિ. આ સત્રમાં જે આત્માના પપાતિકત્વનો નિર્દેશ છે, તેનો વિસ્તાર કરે છે, તેથી અથી અંગના સમીપ ભાવ વડે તે ઉપાંગ છે. તેનો ઉપોદ્ગાત કહે છે
સૂગ-૧ (સાધુ) :
તે કાળે, તે સમયે ચંપા નામે નગરી હતી. તે ઋદ્ધિવાળી, નિર્ભય અને સમૃદ્ધ હતી. ત્યાંના લોકો-જાનપદો પ્રમુદિત હતા. જન-મનુષ્યો વડે તે કીર્ણ હતી. સેંકડો હશો હળો વડે ખેડાયેલ, સહજપણે સુંદર માર્ગ જેવી લાગતી હતી. ત્યાં કુકડા અને સાંઢના ઘણાં સમૂહો હતા, ઈગ્લ-જવ-ચોખાથી યુક્ત હતી. ગાય, ભેંસ, ગલકની પ્રસુતા હતી. આસાસ્વાન ચૈત્ય અને યુવતીઓના વિવિધ સઝિવિટની બહુલતા હતી. તે લાંચીયા, ખીસાકાતરુ થિભેદકો, ચોરો, કંડરક્ષકોમી રહિd, હોમ, નિરૂદ્ધવ, અભિષ, વીઝad સુખવાસ હતી. અનેક શ્રેણીના કૌટુંબિકની ગીચ વસ્તી હોવા છતાં શાંતિમય હતી. નટ, નક, જd, મલ્લ મૌષ્ટિક, વેdબ, કથક, લવક, લાયક, ગાયક, લંબ, મખ, તુણઈલ્સ, dભવણિક, અનેક તાલાચરણી સેવિત હતી. આરામ, ઉધાન, અગડ, તળાવ, દીર્થિકા, વાપીથી યુકત અને નંદનવન સમાન લાગતી હતી.
• વિવેચન-૧ (અધુરુ) :
અહીં ઘણાં વાયનાભેદો દેખાય છે. તેમાંથી અહીં જે કહ્યું તેની વ્યાખ્યા કરીએ છીએ, બાકીનું બુદ્ધિમાનોએ સ્વયં જાણવું. * * * * * વાચાર્ય આ પ્રમાણે - તે કાળે, તે સમયે જેમાં આ નગરી હતી. કાળ અને સમયમાં શો ભેદ ? કાળ એટલે સામાનકાળ, વર્તમાન અવસર્પિણીતા સોયા આરારૂપ સમય, તેમાં વિશેષ છે, જેમાં તે નગરી, તે સજા અને વર્તમાન સ્વામી હતા. તે કાળે અવસર્પિણીના ચોથા આરારૂપ હેતુભૂત, તે સમયના વિશેષભૂત હેતુથી ચંપા નામે નગરી હતી. •x• અવસર્પિણીવા કાળના વર્ણક ગ્રંથ વણિત વિભૂતિયુક્ત છે ત્યારે ત હતી.
દ્ધનભવનાદિથી વૃદ્ધિને પામેલ, તિમિત-ભયરહિત હોવાથી સ્થિર, સમૃદ્ધધનધાન્યાદિ યુક્ત, પ્રમુદિત-હષ્ટ, પ્રમોદકારી વસ્તુના સદ્ભાવવી. જનાનગરમાં
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ રહેતા લોકો, જનપદ-જનપદમાં રહેતા કે ત્યાં આવતા પાઠાંતરી પ્રમુદિત જનયુક્ત ઉધાનો અને જનપદો ક્યાં છે તે. મનુષ્યજનથી સંકીર્ણ • x • અથવા ગુણવ્યાપતો જન જેમાં છે તે. હa-ળ, સેંકડો અને હાસે અથવા લાખો, સંકૃષ્ટ-ખેડાયેલી, અવિકૃષ્ટ-નજીકની, લષ્ટ-મનોજ્ઞ-ખેડૂતના અભિમત ફળ સાધનના સમર્થપણાની. પણતમોગ્યકરાયેલ, બીજ વાવવાની માર્ગ સીમાવાળી અથવા સંકષ્ટ આદિ વિશેષણ વાળી, સેતુ-પાણીની નીક હોય તેવા ક્ષેત્રવાળી સીમા જેવી છે તે અથવા લાખો હળો વડે ખેડાઈને દૂર સુધી મનોજ્ઞ લાગતી એવી સેતુસીમા જેની કહેવાય છે તે. • આના દ્વારા તે જનપદનું લોક બાહુલ્ય અને ક્ષેત્ર બાહુલ્ય કહ્યું છે.
કુકુટ-કુકડા, પંડેયસાંઢ, તેના ગ્રામ-સમૂહશી પ્રચૂર, આના વડે લોકનું પ્રમુદિતત્વ બતાવ્યું. હર્ષિત લોક જ કીડાર્યે કુકડાને પોષે છે અને સાંઢોને કરે છે. સવ-શાલિ-ઈશુ આદિથી વ્યાપ્ત, આના વડે જનપમોદનું કારણ કહ્યું. આવી વસ્તુના અભાવે લોકોને પ્રમોદ ન થાય. જ્યાં ગાય-ભેંસ-ઘેટા આદિ ઘણાં છે, આયાસ્વતસુંદર આકારવાળી કે ચિત્રોવાળા જે ચૈત્ય-દેવાયતન અને તરણી-વૈશ્યાદિ, સલિવિટસધિવેશન કે પાડાઓ [વસતી સ્થાનો ઘણાં છે તેવી. પાઠાંતરી ત્યાં અહd ચૈત્યો અને વ્રતવાળા લોકોના વિવિધ સન્નિવેશ-રહેઠાણ સ્થાનો ઘણાં છે. અથવા શોભનયો, આશ્ચર્યકારી ચૈત્યો, યજ્ઞોમાં ચૂપચય કે ધુતકીડા વિશેષ આશ્રીને ત્યાં ઘણાં નિવેશો છે તેવી નગરી.
ઉકોટ-લાંચ લેનારા, ગામાતુ-મનુષ્ય શરીર અવયવ વિશેષથી કેડ આદિ પાસેની ગ્રંથિ-કાષfપણ આદિની પોટલી, બિંદૈતિ-છેદે છે તે ગમ ગ્રંથિભેદક, ભટાચારભટો, તકચોરી કરનારા, ખંડરણિકા-દંડપાશક કે શુક લેનારા, આ બધાંથી રહિત. આ વાક્યોથી તેમાં ઉપદ્રવકારીઓનો અભાવ દર્શાવ્યો. ક્ષેમ-અશિવનો અભાવ. નિરવદુવા-નિરપદ્રવ, રાજાદિ કૃત ઉપદ્રવનો જયાં અભાવ છે તેવી.
સુભિકમ-જ્યાં ભિક્ષુકોને મનોજ્ઞ, પ્રચુર ભિક્ષા મળે છે તે. તેથી પાખંડીઓ અને ગૃહસ્થોને વિશ્વસ્વ-નિર્ભય કે અનુસુક સુખ-સુખસ્વરૂપ અથવા શુભ આવાસ
જ્યાં છે, અનેક કોટી-દ્રવ્ય સંખ્યા અથવા સ્વરૂપ પરિમાણ તે અનેક કોટીઓ, તેના વડે - તે કુટુંબોથી કીર્ણ, તથા સંતુષ્ટ જનોના યોગથી સંતોષવાળી, તેથી જ આ નગરી સુખા કે શુભા છે. • નટનાટક કરનારા, નર્તક-નૃત્ય કરનાર, જલ-વરુ આખેલક, બીજા મતે સજાના સ્તોત્રપાઠક, મલ, મૌષ્ટિક-મુડી વડે પ્રહાર કરનાર મલો, વિડંબક-વિદૂષક, કચક-કયા કહેનાર, પ્લવક-કૂદનારા કે તરનાર, લાસકરસ ગાનાર, અથવા જય શબ્દ બોલનારા-ભાંડ. આગાયક-શુભાશુભને કહેનાર, લંખ-મોટા વાંસના અગ્ર ભાગે મના, મંખ-ચિત્રફલક હાથમાં લઈ ભિક્ષા માંગતારા, તુણઈલ-લૂણ નામક વાઘ વિશેષ, dબવીણિકા-વીણા વાદક, તાલાપ-તાળીઓ વડે જોનારસી સેવાતા.
આરામ-જે માધવીલતા ગૃહાદિમાં દંપતીઓ રમે છે તે, ઉધાન-પુષ્પાદિવાળા વૃક્ષસંકુલ, જે ઉત્સવ આદિમાં બહુજન ભોગ્ય છે કે, અગડ-કૂવાડ, તડામ-તળાવ,

Page #50

૮૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સૂત્ર-૧ દીધિકા-સારણી, વપિણી-ક્યારી, આ બધાંની જે રમ્યતાદિ, તેનાથી ચુકત. * * * નંદનવન-મેર પર્વતનું બીજું વન, તેની પ્રભા જેવી પ્રભાવી યુક્ત, એવી તે નગરી.
સૂગ-૧ (અધુરેથી) :
તે ઉંચી, વિપુલ, ગંભીર ખાઈથી યુક્ત હતી. ચંદ્ર, ગદા, મુકુંઢી, અવરોધ, શતદિન, ધન દ્વારા યુગલ વડે તે નગરી દુwવેશ્ય હતી. ધનુષ જેવા કુટિલ, વાંકા પ્રકારથી વીટાયેલ હતી. પ્રાકાર ઉપર ગોળ કપિશિખકોની ચિ-સંસ્થિતશોભતી હતી. અલક, ચરિકા, ગોપુરતોરણ, ઉid-સુવિભકત-રાજમાર્ગ, નિપુણ શિલ્પાચાર્ય નિર્મિત & અલા અને ઈન્દ્રકિalી સુકd હતી.
• વિવેચન-૧ (અધુરેથી) :
ઉદ્વિદ્ધ-ઉદd, વિપુલ-વિસ્તીર્ણ, ગંભીર, મધ્ય ભાગ પ્રાપ્ત થતો ન હોય, ખાતઉપસ્થી વિરતીર્ણ, ખાઈથી યુકત હતી. ચક-રશ્ય કે અરઘરનું અંગ, ગદા-પ્રહરણ વિશેષ, મુલુંટી-એક પ્રહરણ, અવરોધ-પ્રતોલિ, બારણાની અંદરનું પ્રાકાર સંભવે છે. શતતિમહા યષ્ટિ કે મહાશિલા, જે ઉપરચી પાડવાથી સો પુરુષોને મારી નાંખે છે. યમલ-સમાના સંસ્થિત એવા છે જે કપાટ-દ્વાર, ધન- નિછિદ્ર. તેથી પ્રવેશ દુકર બને. ધનુકુટિલકટિલ ધનુષ, તેનાથી પણ વક એવા પ્રકારથી પરિક્ષિd cતા વર્તુળાકાર કપિશીર્ષક વડે સંસ્થિત-વિશિષ્ટ સંસ્થાનવત્ શોભતી એવી. અટ્ટાલક-પ્રાકાની ઉપર રહેલ આશ્રય વિરોષ. ચણ્યિા-આઠ હાથ પ્રમાણ નગર પ્રાકારનો અંતરાલ માર્ગ, દ્વાર-પ્રાકાર દ્વારિકા, ગોપુર-નગના દ્વાર, તોરણ, ઉજ્ઞતગુણવંત અને ઉચ્ચ, સુવિભક્ત-જેનો રાજમાર્ગ વિવિત છે તે. છેયાયરિય-નિપુણ આચાર્ય-શિષી વડે ચિત, દૃઢ-બળવાન, પરિધઆગળીયો, ઈન્દ્રનીલ-ગોપુરના કમાડ ઉપરના ભાલા.
• સૂત્ર-૧ (અધુરેથી) :
હાટ, વણિક ક્ષેત્ર, શિવલીના આવાસોથી સુવિધા પૂર્ણ હતી. શૃંગાટક, મિક, ચતુક, ચત્વર, વાસણ આદિની દુકાનો, વિવિધ વસ્તુઓથી સુશોભિત અને સુરમ્ય હતી. રાજ સવારી નીકળતી રહેવાથી રાજમાર્ગે ભીડ રહેતી હતી. અનેક શ્રેષ્ઠ ઘોડા, મત્ત હાથી, સમૂહ, શીબિકા, ચંદમાનિકા, યાન, યુગ્મથી આકીર્ણ હતી. ખીલેલા કમળોના વડે શોભિત જળાશય, શ્વેત શ્રેષ્ઠ ભવનોથી સુશોભિત, નિર્નિમેષ નેત્રો વડે પ્રેક્ષણિય, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ હતી.
• વિવેચન-૧ (અધુરેથી) :
વિપણી-વણિક પથ, હાટ માર્ગ, વણિજ-વાણિજ્યનું ક્ષેત્ર-સ્થાન, શિલી-કુંભકાર આદિ તેમના વડે ભાત. તેથી જ લોકોનું પ્રયોજન સિદ્ધ થવાથી લોકોને સુખકારી હોવાથી નિવૃતસુખા. બીજી વાસનામાં “છે'ને બદલે “છેય’ શબ્દ છે. તેમાં છેક શિલ્પી વડે વ્યાપ્ત અર્થ કર્યો. શૃંગાટક-ત્રિકોણ સ્થાન, ત્રિક-જ્યાં ત્રણ માર્ગો મળે
છે તે, ચતુક-ચાર માર્ગો મળે છે તે, ચવર-ઘણાં માર્ગોવાળું સ્થાન, પણિત-ભાંડ, વાસણ-કરીયાણું, આપણ-હાટ, વિવિધ વસ્તુ - અનેક દ્રવ્યો, આ બધાંથી પરિમંડિત,
બીજી પ્રતમાં આટલા શબ્દો વધારે છે :- ચતુર્મુખ-ચતુહરિ દેવકુલાદિ, મહાપારાજમાર્ગ, પંચ-સામાન્ય માર્ગ. આ શૃંગાટક આદિમાં ભાંડની દુકાનો અથવા વિવિધ વેશ વડે લોકોથી પરિમંડિત.
નસ્પતિ-રાજા, પ્રવિકીર્ણ-ગમનાગમનથી વ્યાપ્ત, મહિપતિપથ-રાજમાર્ગ અથવા રાજા વડે બીજા રાજાની પ્રભા નિરસ્ત કરાયેલ છે તેવી, અથવા રાજા વડે રાજપમાં
જ્યાં વિસ્તારાઈ છે તે. અનેક ઉત્તમ અશ્વ, મuહાથી, ચ સમૂહ, શિબિકા, સ્કંદમાનિકા, સાન અને યુગ્ય વડે આડીર્ણ-વ્યાપ્ત અથવા અનેક ઉત્તમ અશાદિ જેમાં વ્યાપ્ત છે અને ગુણવાનું યાન આદિ જેમાં છે તે. તેમાં શિબિકા એટલે કુટાકારથી આચ્છાદિત જંપાન વિશેષ, ચંદમાનિકા-પુરુષ પ્રમાણ જંપાન વિશેષ, યાન-ગાડા આદિ, યુગ્યગોલ્લ દેશ પ્રસિદ્ધ બે હાથ પ્રમાણ અને વેદિકા વડે શોભતી જંપાન.
વિમુકુલ-વિકસેલ કમલ, તાજી નલિની-પાિની વડે શોભિત જળ જ્યાં છે તે. પાંડુર-સુધા ધવલ, વરભવન-પ્રાસાદ, સારી રીતે નિત્ય મહિતા-પૂજિત છે. સૌભાગ્યના અતિશયથી અનિમેષ નયન વડે પ્રેક્ષણીય. પ્રાસાદય-ચિત્તને પ્રસન્ન કરનારી, દરિસણિજ્જ - જેને જોતાં ચક્ષુ થાકતા નથી, અભિરૂપ-મનોજ્ઞ રૂપ, પડિરૂપ-જોનારને મનમાં વસી જાય તેવી.
• સૂત્ર-૨ :
તે ચંપાનગરીની બહાર ઉત્તર-પૂર્વ દિશામાં પૂભિ નામક ચૈત્ય હતું. તે ચીકાલીન હતું. પૂર્વપુરષ કથિત પ્રાચીન, શદિત, વૃત્તિક, કિર્તિત, ફાત, છવજવંટ પતાકા સહિત, પતાકાતિપતાકાથી મંડિત, મોરપીંછીયુકત, વેદિકાકૃત, ગોબરાદિથી લિપ્ત ભૂમિવાળું હતું ત્યાં ગોષિ-સરસા ચંદનના પાંચે આંગળી અને હથેળી સહિત થાપા હતા. ત્યાં ચંદન કળશો અને ચંદન ચર્ચિત ઘટ હતાં. તેના દ્વારા દેશભાગ તોરણોથી સજાવેલા હતા. જમીનથી ઉપર સુધીના ભાગને સ્પર્શતી મોટી-મોટી, ગોળ અને લાંબી અનેક પુષ્પમાળાઓ હતી. સરસ-સુગંધી પંચવણ છુપોનો ટેસ્ટ કરાયેલ હતો. કાળો અગરુ પ્રવર કુદર૭, તુરક, ધૂપના મધમઘાટથી તે ઉત્કૃષ્ટ ગંધવાળું અને રમણીય લાગતું હતું. ઉત્તમ સુગંધી ગંધથી ગંધિત અને ગંધાવ ભૂત [એવું તે ચૈત્ય લાગતું હતું.
તે ચૈત્ય નટ, નર્તક, જલ્લ, મલ્લ, મૌષ્ટિક, વેલંબક, લવક, કથક, લાસક, આખ્યાયક, લેખ, મંખ, તુણઈલ્સ, તુંકાવીણિક, ભોજક અને માગધથી યુકત હતું. બહુજન જાનપદમાં તેની કિત ફેલાઈ હતી. ઘણાં ઉદર યુરો માટે તે આહનીય, પ્રહણીય, અનીય, વંદનીય, નર્મસણીય, પૂજનીય, સકારણીય, સન્માનનિય, કલ્યાણ-મંગલ-દેવ-ચૈત્યરૂપ, વિનયપૂર્વક યુપાસનીય, દિવ્ય, સત્ય, સત્યોપાય, સપ્રિહિત પ્રાતિહાર્ય, હજારો પ્રકારની પ્રજાને પ્રાપ્ત હતું. ઘણાં લોકો ત્યાં આવીને પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યની અર્ચના કરતા હda.
• વિવેચન-૨ :તે ચંપાનગરીમાં ઉત્તરપૂર્વ દિભાગમાં પૂર્ણભદ્ર નામે ચૈત્ય-વ્યંતરાયન હતું.

Page #51

સૂત્ર-૨
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ
ચિર-ચિરકાલ, આદિ-નિવેશ, બનેલું. તેથી જ પૂર્વ પુરષ-અતીત મનુષ્યો વડે પ્રાપ્ત-ઉપાદેયપણે પ્રકાશિત હતું. પોરાણ-ઘણા કાળનું હોવાથી પ્રાચીન. શબ્દપ્રસિદ્ધિ, તેની હોવાથી શદિત, વિ-દ્રવ્ય, તે જેની હોવાથી વિત્તિક અથવા આશ્રિત લોકોને વૃત્તિ દેનારુ. કીર્તિત-લોકો દ્વારા કીર્તિત અથવા કીર્તિ દેનાર. નાથ - ન્યાયનિર્ણાયકત્વથી ન્યાય અથવા જ્ઞાન-લોકોએ તેના પ્રાસાદથી જ્ઞાત સામર્થ્ય અનુભવેલ.
- સપડાગાઈપડાયમંડિત-પતાકા અને પતાકાને અતિકમતી પતાકાથી અતિપતાકા, તેના વડે મંડિત. સલોમહત્ય-રોમમય પ્રમાજનક યુક્ત. કયdય-િવેદિકા ચેલ લાઈય-જેની ભૂમિ છાણ આદિથી લેપિત છે તે, ઉલ્લોઈય-ચુનાદિ વડે સંમાર્જેલ દીવાલો યુક્ત. તે બંને વડે મહિતપૂજિત. ગોશીર્ષ-સમ્સક્તચંદન, દહથેળી વડે પાંચે આંગુલી સહિત થાપા મારેલ. ઉપચિત-નિવેશિત, ચંદનકળશ-માંગલ્ય ઘડા. ચંદનઘટ અને સારી રીતે કરેલ તોરણ યુક્ત દ્વારનો દેશભાગ હતો.
આસક્ત-ભૂમિમાં સંબદ્ધ, ઉસક્ત-ઉપરિસંબદ્ધ, વિપુલ-વિસ્તીર્ણ, વૃત-વર્તુળ, વસ્થારિય-લટકતી, માાદામકલાપ-પુષ્પમાળાસમૂહ. પંચવર્ણી સરસ સુરભિ વડે મુક્તપ્તિ પુપપુંજલક્ષણ ઉપચાર-પૂજા વડે યુક્ત. કાળો અગરુ આદિ ધૂપની જે મધમધતી ગંઘ, ઉદ્ધત-ઉદ્ભૂત, તેના વડે અભિરામ. તેમાં કંદરક-ચીડા, તુરક-
સિક, સુગંધી એવું જે પ્રવર વાસ (ચૂર્ણ) તેની ગંધ યુક્ત. ગંધવર્તીભૂત-સૌરભ્યના અતિશયથી ગંધદ્રવ્યગુટિકારૂપ તેિ પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય હતું.
નડન આદિ પૂર્વવતુ, ભયગ-ભોગી અથવા ભોજક-તેના પુજારી, માગધભાટ, ઘણાં લોકો-નગરના અને જાનપદ-જનપદના લોકોમાં વિશ્રુતકીર્તિક-વાતિ પ્રસિદ્ધ છે તેવા. બહુજનસ આહુસ્સ-દેવાને. આહનીય-સંપદાનભૂત. પાહણિજપ્રકર્ષથી આવ્હનીય. ચંદન-ગંધ આદિ વડે અર્ચનીય, સ્તુતિ વડે વંદનીય, પ્રણામથી, નમસણીય, પુષ્પ વડે પૂજનીય, વસ્ત્ર વડે સકારણિય, બહુમાનવિષયપણાથી સન્માનનીય, વૈજના આદિ-કલ્યાણ આદિ બુદ્ધિ વડે વિનયથી પર્યાપાસનીય, કલ્યાણઅહિત, મંગલ-અનર્થ પ્રતિહત હેતુ, દૈવત-દેવ, ચૈત્ય-ઈષ્ટ દેવતા પ્રતિમા, દિવ્યેદિવ્ય, પ્રધાન. સત્ય-સત્ય આદેશવથી, - * - સત્યસેવં-સેવાના સફળ કરવાથી. સન્નિહિત પાડિહે-દેવતાએ પ્રાતિહાર્ય કરેલચાગ-પૂજા વિશેષ, બ્રાહ્મણ પ્રસિદ્ધ, તેના હજાર ભાગ - અંશને સ્વીકારે છે. યોગ-પૂજ વિશેષ, ભાગ-વિંશતિ ભાગ આદિ, દાય-સામાન્ય દાનાતિ. - x •
• સૂત્ર-૩ (અધુ) :
તે પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય, એક મોટા વનખંડથી ચોતરફથી ઘેરાયેલ હતું. તે વનખંડ કૃષ્ણ-કૃણાલભાસ, નીલ-નીલાવભાસ, હરિત-હરિતાવભાસ, શીતશીતાવભાસ, નિશ્વ-નિધાવભાસ, તિd-તિવાવભાસ, કૃષ્ણ-કૃણછાય, નીલનીલછાય, હરિd-હરિતછાય, શીત-શીછાય, નિઃનિછાય, તિd-તિવછાય, ગહન અને સઘન છાયાથી યુક્ત, રમ્ય અને મહામેળ નિકુટંબ ભૂત હતું.
• વિવેચન-૩ (અધુરુ) :
પળો - સર્વે દિશામાં, સમતા-વિદિશામાં. કિહ-કાળો વર્ણ, કિહાવભાસકાળી પ્રભા, કાળા જેવી લાગે તે કૃષ્ણાવભાસ. એ પ્રમાણે નીલ-નીલોભાસ આદિ જાણવું. તેમાં નીલ-મયૂરની ડોક જેવું હરિત-પોપટના પુચ્છ જેવું, સી - શીત, સ્પર્શની અપેક્ષાઓ. - x • સિદ્ધ-સ્નિગ્ધ, રૂક્ષ નહીં. તિq-વણદિ ગુણના પ્રકર્ષથી તીવ. કિમહેકિહચ્છાય-કૃષ્ણ શબ્દ અને કૃષ્ણચ્છાય આનું વિશેષણ છે, તેથી પુનરુક્તતા નથી. તેથી કહે છે - કણ એવો કૃષ્ણચ્છાયા. છાયા-સૂર્યથી આવરણજન્ય વસ્તુ વિશેષ. ઘણકડિય-કડિછાય એટલે અન્યોન્ય શાળાના પ્રવેશથી ઘણી નિરંતર છાયા. મદા મૈદ નિશુરવમ્ય - મહામેઘના વૃંદ સમાન.
• સૂ-૩ (અધુરેથી)
તે વૃક્ષો ઉત્તમ મૂળ, કંદ, અંધ, વચા, શાખા, પ્રવાલ, પત્ર, પુષ્પ, ફળ અને બીજવાળા હતા. તે વૃક્ષો અનુક્રમે સુજાત, સુંદર વૃતભાવ પરિણત હતા. તે એક સ્કંધ, અનેક શાખા, અનેક શાખા-પ્રશાખાના વિસ્તારવાળા હતી. તેના સઘન, વિસ્તૃત, બદ્ધ કંધો અનેક મનુષ્ય દ્વારા ફેલાયેલ ભુજાઓથી પણ ગૃહીત થઈ શકતા ન હતા. તેના પાંદડા છિદ્ર રહિતસાન, અધોમુખ, ઉપદ્રવરહિd હતા. તેના પીળા પાન ઝરી ગયા હતા. નવા-લીલા-ચમકતા પાનની સઘનતાથી
ત્યાં આંધણ અને ગહનતા દેખાતી હતી. નવી-તરુણપાન, કોમલ-ઉજ્જવલહલતા એવા કિસલય, સુકુમાલ પવાલ વડે શોભિત, ઉત્તમ કુ શિખરથી શોભિત હતા.
તે નિત્ય કમિત, નિત્ય માયિત, નિત્ય લવચિક, નિત્ય તબકીય, નિત્ય ગુલયિત, નિત્ય ગોષ્ટિક, નિત્ય યમલિક, નિત્ય જુવલિક, નિત્ય વિનમિત, નિત્ય પ્રણમિત, નિત્ય કુસુમિત-માયિત-લવકીય-સ્તબકીય-ગુલયિત-ગોષ્ટિકયમલિક-યુવલિક-વિનમિત-રણમિત-સુવિભક્ત-પિંડ મંજરી વર્તક ધારણ
કરેલ હતા.
પોપટ, મોર, મેના કોયલ, કોહંગક, ભંગાસ, કોંડલક, જીવ-જીવક, નંદીમુખ, કપિલ, પિંગલાંક્ષ, કારડ, ચક્રવાક, કલહંસ, સારસ આદિ અનેક પક્ષી ગણ યુગલ દ્વારા કરાતા શબ્દોના ઉid અને મધુર સ્વસહાય વડે ગુંજિત અને સુરમ્યા હતા. મદમાતા ભમરો તા ભમરીઓના સમૂહ તથા મકરંદના લોભથી અન્યોન્ય સ્થાનોથી આવેલ વિવિધ જાતિના ભ્રમરની ગુનગુનાહટ વડે તે સ્થાન ગુજયમાન હતું..
તે વૃક્ષ અંદથી ફળ-ફુલ વડે અને બહારથી પાન વડે ઢંકાયેલ હતું. » અને પુણો વડે ઉચ્છન્ન અને પ્રતિલિચ્છન્ન હતું. તેના ફળ સ્વાદુ, નિરોગી, અકંટક હતા. વિવિધ ગુચ્છ-ગુલ્મ અને ઉત્તમ મંડપથી શોભિત હતું. વિચિશુભ દવા યુકત હતું. વાપી-પુષ્કરિણી અને દીર્ઘિકામાં ઝરોખાવાળા સુંદર ભવન બનેલા હતા.

Page #52

સૂત્ર-૩
હo
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• વિવેચન-૩ (અધુરેથી) :
તે વનખંડના વૃક્ષો મૂળમંતાદિ છે. તેમાં કંદ-મૂળની ઉપરનો વૃક્ષનો અવયવ વિશેષ, - x • સ્કંધ-થડ, વક્રછાલ, શાલા-શાખા, પ્રવાલ-પલ્લવના અંકુર, બાકીના પ્રસિદ્ધ છે. ક્યાંક ‘હરિચમંત’-પાઠ છે, હરિત-નીલતર પાંદડા. આનુ પૂર્વેણ-મૂળ આદિના ક્રમથી સારી રીતે ઉત્પન્ન, રુચિર, વર્તુળાકારે પરિણત કે પરિગત. અનેક શાખા, પ્રશાખા, વિટા-નેનો મધ્યભાગ કે વૃક્ષનો વિસ્તાર છે તે. - X - અનેક મનુષ્યોએ સારી રીતે ફેલાવેલ બાહુઓ વડે પણ જે અગ્રાહ્ય છે. ધન-નિબિડ, વિપુલવિસ્તૃત, બદ્ધ-જાત કંઘવાળુ. બીજીવાચનામાં આ પદો વધારે છે -
- પ્રાચીનપતીચીન-પૂર્વ પશ્ચિમ દિશામાં લાંબી, શાલા-શાખાવાળું, ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં વિસ્તીર્ણ-વિઠંભવાળું, અવનત-અધોમુખ, નાકંઈક નમેલું, પ્રણત-નમવાને પ્રવૃત્ત. વિશેષથી વિભાગવાળું, અવલંબા-અધોમુખપણે અવલંબમાન, પ્રલંબ-અતિ દીર્ધલાંબી શાખા અને પ્રશાખાવાળું, તેવા પ્રકારે વિટપ-વૃક્ષ વિસ્તાર જેનો છે તેવું. અવાચીનપમા-અધોમુખપર્ણવાળી, અનુગીપિકા-વૃતપણે બહાર ન નીકળેલા પાન.
( ધે અધિકૃત વાચનાને અનુસરીએ છીએ - અવિરલપતા-નિરંતર દલવાળા. અવાઈણપતા-અધોમુખ પલાશ અથવા અવાતીન પત્રાવાયુ વડે ઉપહત નહીં તેવા. અણઈયપતા-ઈતિરહિત. નિદ્ભયજરઢપંડુ પત્તા-જુના પાંડુરપત્રો ઝરી ગયા છે તે. Uવવિ નવા હરિત વડે ભિસંતત્તિ-દીપતા પકભારેણ-દળસંચય વડે અંધકારાઅંધકાવાળા, તેથી જ ગંભી-ગહન દેખાતા. સવારનવે ઉપનિગતૈિનવતરુણપત્ર પલ્લવ - અતિ અભનવ પણ ગુચ્છ વડે, કોમલ-ઉજ્જવલ-હલતા એવા, કિશલય-પત્ર વિશેષથી તથા સકુમાર પ્રવાલ વડે શોભિત ઉત્તમ અંકુરાદિ યુક્ત. આ અંકુર-પ્રવાલપલ્લવ-કિસલય-પત્રોના અવા-બહુ-બહુતરાદિ કાળ વડે કરાયેલ અવસ્થા વિશેષરી વિશેષ સંભવે છે.
fજ વે સુપિયા તેમાં માઘ - મયૂરિત, લવઈય-પલ્લવિત, થવઈય-સ્તબકવંત, ગલઈય-ગુભવત, ગોચિય-જગતગુચ્છ. જો કે સ્તબક અને ગુચ્છમાં કોઈ ભેદ નામકોશમાં જોવા મળતો નથી, અહીં પુષ્પપત્રકૃત વિશેષ ભાવવા. જમલિય-સમશ્રેણિપણે વ્યવસ્થિત છે. જુવલિય-યુગલપણે સ્થિત, વિણમિય-વિશેષથી ફલપુપ્રભારથી નમેલ, પણમિય-તે પ્રમાણે જ નમવા લાગેલ, તિગ્રંકુસુમિયમાઈય. અહીં કેટલાંક કુસુમિતાદિ એક-એક ગુણયુક્ત છે, બીજા સમસ્ત ગુણયુક્ત છે. સુવિભક્ત-સુવિવિક્ત નિપજ્ઞપણે પિંડ્ય-લંબ અને મંજરી, બંને પ્રસિદ્ધ છે, તે જ અવતંસક-શેખક, તેને ધારણ કરે છે.
મુકવરfgTયT૦ શુક આદિ સારસ સુધીના અનેક પક્ષીઓના ગણોના મિથુન વડે વિરચિત ઉન્નત્તિ શબ્દક અને મધુરસ્વર નાદિત-બોલાયેલ [કરાયેલ સ્વર જેમાં છે તે. સુરમ્ય-અતિ રમણીય. સંપિડિયદરિયભમર એકત્રિત ગર્વષ્ઠ ભ્રમરભમરીનો વન પાસે રહેલ સમૂહ થાત પરિલીયમાન-મ્બીજેથી આવીને મત ભ્રમર વડે કરાતો લય. કુસુમાસવલોલા-મકરંદમાં લંપટ, મધુર ગુમગુમ કરતા અને ગુંજતાશબ્દ વિશેષને ધારણ કરી રહેલા દેશભાગવાળું. ઉચ્છHપડિવલિછણ-અતિ
આચ્છાદિત. આ ત્રણ પણ ક્વચિત્ વૃક્ષોના વિશેષણો જણાય છે - સાઉફળ એટલે મિષ્ટ ફળ, નિરોયક-રોગવર્જિત, અકંટક-કંટક સહિત.
ક્યાંક નાનાવિધ ગુચ્છ-ગુભ મંડપરમ્યશોભિત કહ્યું છે - તેમાં ગુચ્છવૃતાકી આદિ, શુભ-નવમાલિકાદિ, મંડપ-લતા મંડપાદિ, ‘મ્ય' આદિ ક્યાંક નથી, પણ દેખાતું. વિચિતસુહકેઉભૂત-વિચિત્ર શુભ કેતુ-ધ્વજાને પ્રાપ્ત. પાઠાંતરથી વિચિતહસેઉકેઉબહલ-વિચિત્ર શુભ, પાલિબંધ જ્યાં ધ્વજાની બહલતા છે તે. વાપીચતુકોણ, પુષ્કરિણિ-વર્તુળાકાર, દીધિંકા-ઋજુ સારણીમાં સારી રીતે રહેલ રમ્ય જાલગૃહક.
• સૂરણ-૩ (અધુરેથી) :
દૂર-દૂર સુધી જનારી સુગંધના સંચિત પમાણને કારણે તે વૃક્ષો પોતાની સુંદર મહેકથી મનહર હતા. તે મહતી સુગંધને છોડતા હતા. તે નાનાવિધ, ગુછ-ગુભ-મંડાગૃહ સુખના સેતુ સમાન અને ઘણી ધા યુકત હતું. અનેક રથયાન-ગુખ્ય-શિબિકાને રાખવાને માટે ઉપયુકત હતા, તે સુરમ્ય, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરય હતા.
• વિવેચન-1 (અધુરેથી) :
પિડિમનિહારિમ-પુદ્ગલ સમૂહરૂપ, દૂર દેશગામિની અને સુગંધી-સતુ ગંધિક શુભ સરભિ વડે, બીજી ગંધો વડે તે મનોહર લાગતા હતા. મહતા મોચનપ્રકારથી મહતગંધ જ ઘાણના હેતુથી તૃપ્તિકારિત્વથી ગંધઘાણિ, તેને છોડતાં. આ વૃક્ષ વિશેષણ છે. આ સિવાયના પણ વિવિધ ગુચ્છ, ગુભ, મંડપ ગૃહો જેમાં છે, તથા શુભ સેતુ-માર્ગ કે વિશ્રામ સ્થાનો છે, જેમાં ઘણી ધ્વજાઓ છે. અનેક આદિને રાખવા માટે ઉપયુક્ત, વિસ્તીર્ણ સ્થાન હતા. સુરમ્ય, પ્રાસાદીય આદિ વૃક્ષાના વિશેષણો છે. બીજી વાચનામાં આ જ વૃક્ષ વિશેષણો વનખંડના વિશેષણપણે જોવા મળે છે.
• સૂત્ર-૪ -
તે વનખંડના બહુમધ્ય દેશભાગમાં એક મોટું ઉત્તમ એવું અશોકવૃક્ષ હતું. તેનું મૂળ કાભ અને તૃણોથી રહિત હતું. તે વૃક્ષ ઉત્તમ મૂળ, કંદ યાવતું પયત સ્થાનવાળું સુરમ્ય-પ્રાસાદીય-દર્શનીય-અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપ હતું.
• વિવેચન-૪ -
અશોકવૃક્ષનું વર્ણન ક્વચિત્ આટલું વધારે જોવા મળે છે • ભૂમિમાં અતિ અવગાઢ જેના કંદ અને મૂલ છે તથા વર્તુળ, મનોજ્ઞ, વિશિષ્ટ સંસ્થાન, સંગત, નિબિડ, મૃદ, સ્નિગ્ધ, સારી રીતે ઉત્પન્ન થયેલ, વિકાર રહિત, અતિશય ઉંચો અને પ્રધાન જેનો ડંધ-થડ છે. જે અનેક મનુષ્યોની પ્રવર ભુજા-પ્રલંબ બાહુ-હાથ વડે અગ્રાહ્ય-આશ્લેષી ન શકાય તેવું છે. તથા કુસુમ-પુષ્પોથી ભરેલ, કંઈક નમેલા પગવાળી વિશાળ જેની શાખા છે. મધુકરી અને ભ્રમણગણ વડે ‘ગુમગુમ' શબ્દ કરેલ, બેસતા અને ઉડતા એવા તેઓની શોભાથી જે યુક્ત છે, વિવિધ પ્રકારના પક્ષી ગણોના જે યુગલ, તેઓના સુમધુર અને કાનને સુખકારી જે બોલાતા શબ્દો તેના

Page #53

સૂત્ર-૪
વડે જે મધુ-મનોજ્ઞ છે [તેવું આ અશોકવૃક્ષ છે.]
હવે અધિકૃત્ વાચના-કુશ એટલે દર્ભ, વિકુશ-વલ્વજ આદિ, તેનાથી વિશુદ્ધરહિત, વૃક્ષને અનુરૂપ અર્થાત્ વૃક્ષનું વિસ્તા-પ્રમાણ મૂળ-સમીપ છે. ‘મૂલમંત’ આદિ વિશેષણ પૂર્વવત્ કહેવા.
૧
• સૂત્ર-૪ (અધુરેથી) :
તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષ, બીજા પણ ઘણાં તિલક, લકુચ, ક્ષોપ, શિરીષ, સવણ, દધિપર્ણ, લોઘ, ધવ, ચંદન, અર્જુન, નીપ, કુટજ, સવ્ય, ફણસ, દાડિમ, શાલ, તાલ, તમાલ, પિયક, પિયંગ, પૂરોગ, રાયવૃક્ષ અને નંદિવૃક્ષ વડે ચારે તરફથી ઘેરાયેલું છે. તે તિલક, લકુચ યાવત્ નદિવૃક્ષોના મૂળ ડાભ અને બીજા પ્રકારના તૃણાદિથી રહિત છે. તેના મૂલ, કંદ આદિ દશે ઉત્તમ પ્રકારના છે યાવત્ રથાદિ માટેના પતિ સ્થાનવાળા, સુરમ્ય, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે.
તે તિલક સાવત્ નંદિવૃક્ષ બીજી ઘણી પાલતા, નાગલતા, અશોકલતા, સંપકલતા, ચૂતલતા, વનલતા, વાસંતિકલતા, અતિમુક્તકલતા, કુદલતા અને શ્યામલતાથી ચોતરફથી ઘેરાયેલ છે તે પાલતાદિ નિત્ય કુસુમિત યાવત્ અવતંકધારી, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે.
• વિવેચન-૪ (અધુરેથી)
તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષ બીજા ઘણાં તિલક, લકુચાદિથી ઘેરાયેલ છે. તેમાં સપ્તપર્ણ-છદ પર્યાય અને પત્રનામકથી અયુક્, ચંદન-મલયજ પર્યાય, અર્જુનકકુસપર્યાય, નીપ-કદંબ, કુટજ-ગિરિમલ્લિકાપર્યાય, શાલ-સર્જપર્યાય, તાલ-તૃણરાજ પર્યાય, પ્રિયક-અસનપર્યાય, પિયંગુ-શ્યામપર્યાય, નંદિવૃક્ષ-રૂઢિથી જાણવા. પાલતા સુધી બધુ સુગમ છે.
પાલતા-સ્થળજ કમલિની અથવા પાક નામક વૃક્ષલતા. નાગ આદિ વૃક્ષ વિશેષ, તેની લતા. તેમાં અશોક-કંકેલી, ચૂત-સહકાર, વન-પીલુક, વાસંતીલતા અને અતિમુક્તકલતા એકાર્યક છે, છતાં અહીં ભેદ છે, તે રૂઢિથી જાણવો. શ્યામા-પ્રિયંગુ.
શેષ લતા રૂઢિથી જાણવી.
બીજી પ્રતમાં અશોકવૃક્ષ વર્ણન આ પ્રમાણે છે - તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની ઉપર ઘણાં આઠ-આઠ મંગલ કહ્યા છે. અહીં આઠ-આઠ એમ વીપ્સાકરણથી પ્રત્યેક તે આઠ છે, એમ વૃદ્ધો કહે છે. બીજા કહે છે આઠ અને આઠ મંગલ એ બંને સંખ્યા છે. તે આ રીતે – સ્વસ્તિક, શ્રીવત્સ, નંધાવર્ત, વર્ધમાનક, ભદ્રાસન, કળશ, મત્સ્ય અને દર્પણ. તેમાં શ્રીવત્સ-તીર્થંકરના હૃદયના અવયવ વિશેષનો આકાર છે. નંધાવર્તપ્રતિદિક્ નવકોણ, વર્ધમાનક-શરાવલુ, બીજા મતે પુરુષારૂઢ પુરુષ, ભદ્રાસન-સિંહાસન, દર્પણ-અરીસો. સ્વસ્તિક વિશેષ રૂઢિથી જાણવું. બાકી પ્રસિદ્ધ છે. સર્વે રત્નમય, આકાશસ્ફટિકવત્ સ્વચ્છ છે, શ્લષ્ણ પુદ્ગલથી નિવૃત્ત હોવાથી શ્લક્ષ્ણ, મટ્ટણ, ઘસીને બનાવેલ પ્રતિમા જેવા ધૃષ્ટ, સુકુમાર પ્રતિમાવત્ કૃષ્ટ અથવા પ્રમાર્જનિકા વડે
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
શોધિત, તેથી જ રજરહિત, નિર્મલ-કઠિન મળરહિત, નિાંક-આર્દ્રમલ રહિત, નિરાવરણ દીપ્તિવાળા, પ્રભા સહિત, કિરણસહિત, નજીકની વસ્તુને ઉધોત કરનાર છે.
તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની ઉપર ઘણાં કૃષ્ણવર્ણી ચામરયુક્ત ધ્વજ છે, નીલલોહિત-શુક્લ-હાલિદ્ર ચામચુક્ત ધ્વજો છે. જે સ્વચ્છ, શ્લણ છે, રુપાની પતાકા પટવાળા, વજ્રના દંડયુક્ત, કમળની માફક નિર્દોષ ગંધવાળા, સુરમ્ય અને પ્રાસાદીય છે, તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષ ઉપર ઘણાં ઉપર-ઉપર રહેલ આતપત્રો, પતાકા ઉપર રહેલ પાતાક, ઘંટયુગલ, ચામરયુગલ, નીલોત્પલ સમૂહ, સૂર્યવિકાસી કમળ, ચંદ્રવિકાસી કમળ, કુસુમ સમૂહ, પાદાંતરથી નલિન સમૂહ, સુભગ અને સૌગંધિક સમૂહ, શ્વેત પદ્મ, મહાપુંડરીક, શતપત્ર, સહસપત્ર સર્વે રત્નમય ચાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
૯૨
• સૂત્ર-૫ ઃ
તે ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની નીચે, તેના તળની કંઈક નજીક, એક મોટો પૃથ્વીશિલાપટ્ટક હતો. તેની લંબાઈ-પહોળાઈ-ઉંચાઈ સુપ્રમાણ હતી. તે કાળો, જન-ધન-કૃપાણ-કુવલય-બલરાનું વસ્ત્ર, આકાશ, કેશ, કાજળની ડબ્બી, ખંજન, શીંગડુ, ષ્ટિકરન, જાંબુના ફળ, બીયક, સણબંધણ, નીલકમલના પત્રોની રાશિ, અલસીના ફૂલ સદેશ પ્રભાવાળો હતો. નીલમણિ, કસૌટી, કમરબંધના ચામડાના પટ્ટા, આંખોની કીકી, આ બધાંની રાશિ જેવો તેનો વર્ણ હતો. તે સ્નિગ્ધ અને ઘન હતો. તેના આઠ ખૂણા હતા, તે દર્પણના તલ સમાન સુરમ્ય હતો. તેની ઉપર ઈહામૃગ, વૃષભ, તુરંગ, નર, મકર, વિહગ, વાલગ, કિન્નર, ઋ, સરભ, સમર, કુંજર, વનલતા, પદ્મલતાના ચિત્રો હતા. તેનો સ્પર્શ આજિનક, રૂ, બૂર, નવનીત, તૂલ સમાન હતો. તે શિલાપટ્ટક સીંહાસન સંસ્થિત, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ હતો.
• વિવેચન-૫ :
પિ અંધ સમાળ - સ્કંધની થોડી નજીક. ઉત્તમ અશોકવૃક્ષની નીચે એક મોટો. વિખુંભ-પહોળાઈ, આયામ-લંબાઈ, ઉત્સેધ-ઉચ્ચત્વ, સુપ્રમાણ-ઉચિતપ્રમાણ. કિણ્ઠકાળો, તેથી જ અંગનજ્વાળ૰ સમાન. તેમાં અંજનક એ વનસ્પતિ વિશેષ છે. હલધરકોસેજ-બલદેવનું વસ્ત્ર, કજલાંગી-કાજળનું ગૃહ, શ્રૃંગભેદ-મહિષાદિના શીંગડાનો છેદ, ષ્ઠિક-રત્ન, અશનક-બીજક નામક વનસ્પતિ, સનબંધન-રાનપુષ્પવૃંત. મસ્કત-રત્ન, મસાર-મટ્ટણીકારક પાષાણ વિશેષ. તે અહીં કપ સંભવે છે. કલિાંતિકમરનો ચર્મપટ્ટ, નયનકીકા-નેત્ર મધ્યની કીકી, તેની રાશિ-સમૂહ જેવો કાળો વર્ણ. સ્નિગ્ધધન, અષ્ટશિરા-અષ્ટકોણ.
આયંતનોયમે સુરમ્યું તેમાં ઈહામૃગ-વૃક, વ્યાલક-શ્વાપદ ભુજગ આજિનક-ચર્મમય વસ્ત્ર, ઋ, બુ-વનસ્પતિ વિશેષ, તૂલ-અર્કતૂલ, સીહાસણસંઠિયસિંહાસનાકાર, પ્રાસાદીય ચાવત્ પ્રતિરૂપ. બીજી વાચનામાં વળી શિલાપટ્ટક વર્ણન કંઈક જુદુ દેખાય છે – અંજનક, ઘન, કુવલય, હલધરના વસ્ત્ર સમાન ઘન મેઘ, આકાશ, કેશ, કાજળ, કર્કેતન, ઈન્દ્રનીલ, અતસીમા ફૂલ સમાન. શૃંગ, અંજન,

Page #54

સૂત્ર-૫
૯૪
શૃંગભેદ, રિષ્ઠક, નીલગુલિક, અવગલાતિરેક, ભ્રમર, મેઘ સમાન. અહીં ભૃગ એટલે કીડો કે અંગાર વિશેષ છે. અંજન-સૌવીરાંજન, શૃંગભેદ-વિષાણ છેદ કે વિષાણ વિશેષ, રિઠ-કાક કે ફળ વિશેષ અથવા અરિષ્ઠનીલ રક્તવિશેષ, ગુલિકા-વર્ણ દ્રવ્ય વિશેષ, ગવલ-ભેંસનું શીંગડુ આ બધાંથી અતિરેક નીલપણાથી અતિરેકવાનું. તે ભ્રમરના સમૂહરૂપ છે. * * * * * સ્નિગ્ધ-ઘન, તેથી જ અશુષિર. પ્રતિરૂપ-રૂપવંત, તેથી જ દર્શનયોગ્ય. મુક્તાજાલખચિતાંતકર્મ-મુક્તા જાલક પરિગત પ્રાંત.
સૂગ-૬ :
તે ચંપાનગરીમાં કૂણિક નામે રાજ વસતો હતો. તે મહા હિમવંત પર્વતની સમાન મહંત, મલય-ભેરુ અને મહેન્દ્ર પર્વત સદંશ પ્રધાન હતો. અત્યંત વિશુદ્ધ દીધ રાજકલ વંશમાં જન્મેલો હતો. નિરંતર રાજલક્ષણ વિરાજિત ગોપાંગયુક્ત હતો. ઘણાં લોકો દ્વારા બહુમાન્ય અને પૂજિત હતો. સર્વગુણ સમૃદ્ધ હતો. તે ક્ષત્રિય, મુદ્રિત, મૂદ્ધભિષેક, ઉત્તમ માતાપિતાથી સારી રીતે ઉત્પન્ન હતો. તે કરૂણાશીલ, સીમંકર, સીમંઘરુ દ્રોમંકર, ક્ષેમંધર, મનુષ્યોમાં ઈન્દ્ર સમાન, જનપદમાં પિતૃતુલ્ય, જનપદપાલક, જનપદ પુરોહિત, સેતુર, કેતુર, નરાવર ઉત્તમ પુરુષ, પુરુષસીહ, પુરુષભાઇ, પુરુષોમાં આશીવિષ, પુરુષોમાં પુંડરીક સમાન, પુરુષોમાં વર ગંધહસ્તિ સમ હતો.
તે આટ્ય, દિપ્ત, વિત્ત હતો. વિસ્તીર્ણ-વિપુલ એવા ભવન, શયન, આસાન યાન, વાહનથી પયપ્તિ હતો. તેની પાસે વિપુલ ધન, ઘણાં જાત્યરૂપ રજત, આયોગ-પ્રયોગ સંપયુક્ત હતો. તેને ત્યાં ભોજન-પાન બાદ ઘણું અw બચતું હતું. તેને ત્યાં ઘણાં દાસી, દાસ, ગાય, ભેસ, ઘેટા આદિ હતા. પ્રતિપૂર્ણ યમ, કોશ, કોઠાગાર, આયુધાગાર, સૈન્ય હતું. તેણે બુ અને પ્રતિસ્પર્ધીઓને શકિતહીન બનાવી દીધા હતા. તે અપહd કંટક, નિહd કંટક, માલિય કંટક, ઉદ્ધત કંટક, કંટક હતો. અપહdશત્રુ, નિહતશત્રુ, મલિયશત્રુ, ઉદ્ધતy, નિર્જિતશત્રુ, પરાજિતશબુ હતો. તે દુર્ભિરહિત, મારિભયથી મુકત, ફોમ, શિવ, સુભિક્ષ, સુકૃત વિદનથી રહિત એવા રાજ્યનું પ્રશાસન કરતો વિચરતો હતો.
• વિવેચન-૬ :
રાજાનું વર્ણન કરે છે - મહા હિમવંત સમાન શેષ રાજપર્વતની અપેક્ષાએ મહાન હતો. મલય-પર્વત વિશેષ, મંદ-મેરુ, મહેન્દ્ર પર્વત વિશેષ અથવા શક, તેની જેમ સાપ્રધાન હતો. અત્યંત વિશુદ્ધ-નિર્દોષ, દીર્ધ-યિકાલીન જે રાજાઓના કુલરૂપ વંશ, તેમાં સારી રીતે જન્મેલ હતો. રાજલક્ષણ-સ્વસ્તિકાદિ વડે વિરાજિત અંગમંગગાત્ર વાળો હતો. મુદિત-પ્રમોદવાનું અથવા નિર્દોષ માતૃક હતો. કહ્યું છે કે- મુદિત, જે યોનિશદ્ધ હોય. પિતા-પિતામહાદિ વડે અથવા રાજ વડે રાજ્યમાં અભિષિક્ત કરાયેલ હતો. પિતાના વિનીતપણે સપુત્ર હતો.
તે દયાપત-કરણગુણ પ્રાપ્ત હતો. સીમક-મયદાકારી, સીમંધર-કરેલ મયદાનું પાલન કરનાર હતો. ક્ષેમ-અનુપદ્ધવતાનો કરનાર અને પાલક હતો. મમુસ્સિદ
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ મનુષ્યોમાં પરમેશ્વરપણે હતો. જણવયપિય-હિતકારી હોવાથી જનપદોના પિતા જેવો હતો. તેના રક્ષકપણાથી જનપદ પાલક હતો. જનપદના શાંતિકરપણાથી જનપદ પુરોહિત હતો. સેતુકર-માર્ગદર્શક. કેતુક-અદ્ભુત કાર્યકારિત્વથી સિલ કરી. મનુષ્યોમાં પ્રવર હતો.
પુરુષવર-પુરુષો મધ્ય પ્રધાન, કૂરપણાથી પુરુષસહ, રૌદ્ર રૂપcથી પુરુષવ્યાઘ, પુરષ એવો આશીવિષ-સર્પ, કોપને સફળ કરવાના સામર્થ્યથી પુરુષાશીવિષ, સુખાર્થીને સેવ્ય હોવાથી પુરુષ પુંડરીક-શ્વેતકમળ, પ્રત્યેક રાજ-ગજના ભંજકપણાથી પુરુષવરૂ ગંધહતિ. આય-સમૃદ્ધ, દેત-દવાત, વિત-પ્રસિદ્ધ. વિસ્તીર્ણ-વિસ્તારવંત, વિપુલપ્રભૂત. ભવન-શયન-આસનયુક્ત. ચાનવાહત-રથ, અશ્વાદિ. આકીર્ણ-ગુણ વડે
કીર્ણ અથવા વિસ્તીર્ણ વિપુલ ભવન, શયન, આસન, યાન, વાહનથી આકીર્ણ. બહુ-પ્રભૂત, ધન-ગણિમાદિ, ઘણાં જાતરૂપ-રજત અર્થાત્ સોનું-૫ આયોગ-ઈલાભના, પ્રયોગ-ઉપાય, સંપયુક્ત-જેણે પ્રવૃત્ત કર્યા છે તે અથવા તેના વડે થામૃત.
વિચ્છર્દિત-ન્યક્ત, ઘણાં લોકોના ભોજન અને દાન પછી પણ બચેલ કે છડેલ હોવાના સંભવથી, અથવા જેને ત્યાં વિવિધ પ્રકારે પ્રયુર ભોજન-પાન હોય છે તેવો. ઘણાં દાસી, દાસ ઈત્યાદિ યુક્તપ્રતિપૂર્ણ ચંદ્ર-પત્થર ફેંકવાના મંત્રાદિ, કોશ-ભાંડાગાર, કોઠાગાર-ધાન્યગૃહ, આયુધાગાર-પ્રહરણશાળા. બલવ-પ્રભૂત સૈન્ય, દુમ્બલ પચ્ચામિત્ત-દુર્બલ, પ્રત્યમિત્ર-બુ કે વિરોધી રાજા. (જેના શગુ દુર્બલ થયા છે તે.]
ઓહય-ઉપહત, વિનાશિત. કંટક-પ્રતિસ્પદ્ધિ ગોગજ. અથવા આ વિશેષણ છે. એ પ્રમાણે બીજા પણ જાણવા. વિહત-સમૃદ્ધિનો અપહાર કરાયેલ. મલિતમાનભંગ કરાયેલ, ઉદ્ભૂત-દેશથી નિર્વાસિત કરેલ. તેથી જ વિધમાન તથા શત્રુઅગોત્રજ, નિર્જિત-સ્વ સૌંદર્ય અતિશયચી પતિ , પરાજિત-dવા રાજ્યના ઉપાર્જનમાં સંભાવના ભંગકરાયેલા. -x• લિંબ-વિન, ડમર-રાજકુમારદિ વડે કરાયેલ વૈરાયાદિ. ક્યાંક “પસતાહિચડમર” એવો પાઠ પણ છે. તેમાં અહિત-એટલે શમૂકત વિવર કે અધિક વિદ્વર, પસારોમાણે-પાલન કરતો કે વિચરે છે. - ૪ -
• સૂત્ર-૩ -
તે કૂણિક રાજાને ધારિણી નામે રાણી [પની હતી. તે સુકુમાલ હાથપગવાળી, અહીન-પતિપૂર્ણ-પંચેન્દ્રિયશરીરી, લસણ-વ્યંજન-ગુણથી યુક્ત, માન-ઉન્માન-પ્રમાણથી પતિપૂર્ણ, સુજાત-સવાંગસુંદર અંગવાળી, શશિવત્ સૌમ્યાકાર, કtત અને પ્રિયદર્શન-વાળી, સુરપ, હથેળીમાં આવી જાય તેવી પ્રશસ્ત શિવલિતથી વલિત કમરવાળી, કુંડલ વડે ઉદ્દિપ્ત કપોલ રેખા, શરદપૂર્ણિમાના ચંદ્રમાં સર્દેશ, નિર્મળ ચૂિર્ણ તથા સૌમ્ય વદનવાળી હતી. શૃંગારના ઘર જેવી, સુંદર વેશભૂષાવાળી, સંગત-ગd-હસિત-ભણિત-વિહિત-વિલાસ-ન્સલલિત-સંતાપનિપુણ યુકતોપચાર કુશલ, પ્રાસાદીયા, દનિીયા, અભિરૂપ અને પ્રતિરૂપા હતી. ભંભસાપુત્ર કોણિક રાજામાં અનુક્ત, અવિરત, ઈષ્ટ શબ્દ-સ્પર્શ-રસ-રૂ

Page #55

સૂત્ર૭
ગંધયુક્ત પંચવિધ, માનુષી કામભોગોને અનુભવતી વિચરતી હતી. • વિવેચન-૭ :
Еч
રાણીનું વર્ણન લખે છે :- અહીંન-અન્યૂન, લક્ષણથી. પૂર્ણ-સ્વરૂપથી અથવા પુણ્ય-પવિત્ર પાંચે ઈન્દ્રિયો, જેમાં તથયાવિધ શરીર જેનું છે તે. લક્ષણ-સ્વસ્તિક, ચક્રાદિ. વ્યંજન-મષિ, તિલક. ગુણ-પ્રશસ્તત્વ, તેનાથી ઉપપેત-ચુક્ત. માન-જલદ્રોણપ્રમાણતા. કઈ રીતે ? જળથી પૂર્ણ ભરેલ કુંડમાં માપવા યોગ્ય મનુષ્યને બેસાડતા, જે જળ નીકળે છે, તે જો દ્રોણમાન છે, ત્યારે તે મનુષ્ય માનપ્રાપ્ત કહેવાય છે. ઉન્માન-અદ્ધભાર પ્રમાણતા. કઈ રીતે ? તુલામાં આરોપિત મનુષ્ય, જે અદ્ભુભાર વડે તોલાય, ત્યારે તેને ઉન્માન પ્રાપ્ત કહેવાય છે. પ્રમાણ-સ્વ અંગુલથી ૧૦૮ અંગુલ, ઉંચાઈ. તે માન-ઉન્માન-પ્રમાણથી પ્રતિપૂર્ણ-અન્યૂન. સુજાત-સુનિષ્પન્ન. સર્વે અંગોશિરઃપ્રભૃતિ, સુંદર અંગ-શરીરવાળી.
ચંદ્રવત્ સૌમ્યાકાર - કાંત, કમનીય, તેથી જ પ્રિયવલ્લભ દર્શન-રૂપ જેની છે
તે. સુરૂવ-શોભનરૂપ. મધ્ય-મધ્યભાગ. કુંડલુલિહિય-કુંડલો વડે ઉલ્લિખિત, ગંડલેખાકપાળની વલીઓ - ૪ - કૌમુદી-ચંદ્રિકા કે કાર્તિકી, તપ્રધાન કે તેનો જે રજનીકચંદ્ર, તેની જેમ વિમલ, પ્રતિપૂર્ણ અને સૌમ્ય વદનવાળી. શ્રૃંગાર-રસવિશેષના આગારસ્થાન જેવી, ચારુ-શોભન વેશયુક્ત અથવા શ્રૃંગાર-મંડન ભૂષણના આટોપથી પ્રધાન, આકા-સંસ્થાન અને ચારુવેષવાળી. સંગત-ઉચિત, હસિત-હાસ્ય, ભણિત-વાણી, વિહિત-ચેષ્ટા, વિલાસ-નેત્રચેષ્ટા. સહલલિતેન-પ્રસન્નપણે જે સંલાપ-પરસ્પર ભાષણરૂપ. તેમાં નિપુણ એવી.
યુક્ત-સંગત, જે ઉપચાર-લોકવ્યવહાર, તેમાં કુશલ. ક્યાંક આ બીજી રીતે છે – સુંદર સ્તન, જઘન, વદન, હાથ, પગ, નયન, લાવણ્ય, વિલાસયુક્ત. વિલાસ એટલે - સ્થાને કે આસને જતા, હાથ-ભ્રમ-નેત્રકર્મથી જે વિશેષ ઉત્પન્ન થાય તે શ્લિષ્ટને વિલાસ કહે છે. - ૪ * X -
• સૂત્ર :
તે કૌણિક રાજાને એક પુરુષ વિપુલ વેતનથી ભગવંતની પ્રવૃત્તિના [ગમનાગમનના] સમાચાર આપવાને, ભગવંતની દૈવસિક પ્રવૃત્તિ નિવેદન માટે રાખેલ હતો. તે પુરુષે બીજા ઘણાં પુરુષોને દૈનિક ભોજન તથા વેતન આપીને ભગવંતના ગમનાગમન તથા ભગવતની દૈનિક પ્રવૃત્તિના નિવેદનને માટે રાખેલા હતા.
• વિવેચન-૮ :
વિનયવિત્તિર્ - વિહિત પ્રભૂતજીવિક. વૃત્તિ પ્રમાણ-સાડા બાર હજાર રજતમુદ્રા. કહ્યું છે – માંડલિકો હજારનું પ્રીતિદાન અને આગમનમાં લાખનું દાન આપે છે. પ્રવૃત્તિવ્યાધૃત-વાર્તાનિવેદક, દૈવસિક-દિવસે અપાય તે દૈવસિક. “ભગવત્ અમુક નગરમાં વિહરે છે કે આવે છે.'' તેનું નિવેદન કરે છે. દત્તસ્મૃતિભક્તવેતનમૂલ્ય, ભૃતિ-કાપિણાદિ,
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• સૂત્ર :
તે કાળે, તે સમયે ભૂંભસારપુત્ર કોણિક રાજા બહારની ઉપસ્થાનશાળામાં અનેક ગણનાયક, દંડનાયક, રાજા, ઈશ્વર, તલવર, માલિક, કૌટુંબિક, મંત્રિ, મહામંત્રિ, ગણક, દીવારિક, અમાત્ય, ચેટ, પીઠમક, નગર-નિગમ-શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ, દૂત, સંધિપાલ સાથે પરીવરીને વિચરતો હતો.
• વિવેચન-૯ :
ભંભસારપુત્ર-શ્રેણિક રાજાનો પુત્ર. અનેક ગણનાયક-પ્રજામાં મહત્તર, દંડનાયકતંત્રપાલ, રાજા-માંડલિક, ઈશ્વર-યુવરાજ અથવા અણિમાદિ ઐશ્વર્યયુક્ત, તલવરખુશ થયેલ રાજાએ આપેલ પટ્ટબંધથી વિભૂષિત રાજસ્થાનીયા, માડંબિકછિન્નમડંબાધિપતિ, કૌટુંબિક-કેટલાંક કુટુંબનો મુખીયો, મહામંત્રી-મંત્રીમંડલના પ્રધાન અથવા હસ્તિ સાધનનો ઉપરી, ગણક-જ્યોતિક અથવા ભાંડાગારિક, દૌવારિકપ્રતીહારક અથવા રાજ દ્વારપાળ, અમાત્ય-રાજ્ય અધિષ્ઠાયક, ચેટ-સેવક, પીઠમર્દકઆસન્ન સેવારત પુરુષ, વયસ્ય, નગર-નગરવાસી પ્રજા, નિગમ-કારણિક કે વર્ણિ, શ્રેષ્ઠી-શ્રી દેવતા અધ્યાસિત સુવર્ણપટ્ટ વિભૂષિત મસ્તકવાળા, સેનાપતિ-રાજા દ્વારા નિરૂપિત ચતુરંગ સૈન્ય નાયક, સાર્થવાહ-સાર્થવાહક, દૂતરાજાના આદેશનું બીજાનું નિવેદન કરનાર, સંધિપાલ-રાજ્ય સંધિ રક્ષક. આ બધાંથી સહિત અને ચોતરફથી પરિવૃત્ત હતો.
Εξ
• સૂત્ર-૧૦ (અધુરું) --
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવી, જે આદિકર, તિર્થંકર, સ્વયંસંબુદ્ધ, પુરુષોત્તમ, પુરુષસંહ, પુરુષવપુંડરીક, પુરુષવર-ગંધહસ્તી, અભયદાયક, ચક્ષુદાયક, માદિાયક, શરણદાયક, જીવદાયક, દ્વીપ-ત્રાણ-શરણગતી પ્રતીષ્ઠા, ધર્મવસ્યાતુરંત ચક્રવર્તી, અપતિહત વર જ્ઞાન-દર્શનધર, વિવૃત્તછા, જિન-જાપક, તી-તાક, મુક્ત-મોચક, બુદ્ધ-બોધક, સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી, શિવઅચલ-અરુજ-અનંત-અક્ષય-અવ્યાબાધ-પુનરાવર્તિક, સિદ્ધિ ગતિ નામરૂપ સ્થાનને પ્રાપ્તિની કામનાવાળા, અરહત, જિન, કેવલી, સાત હાથ ઉંચા, સમચતુસ સંસ્થાન સંસ્થિત, વઋષભનારાય સંઘયણી, અનુલોમ-વાયુવેગ, કંકગ્રહણી, કપોતપરિણામ, શકુનિ-પોષ-પૃષ્ટિઅંતર-ઉરુપરિણત....
• વિવેચન-૧૦ :
ભગવંત મહાવીરનું વર્ણન લખે છે. શ્રમણ-મહાતપસ્વી અથવા અંતિમ જિનનું બીજું નામ. ભગવન્-સમગ્ર ઐશ્વર્યાદિ યુક્ત, મહાવી-દેવાદિકૃત્ ઉપસર્ગાદિમાં અચલિત સત્ત્વતાથી દેવે પ્રતિષ્ઠિત કરેલ નામ. આદિક-શ્રુતધર્મને પ્રથમપણે કરવાના સ્વભાવવાળા, તીર્થંકર-સંઘને કરનારા, સહસંબુદ્ધ-સ્વયં જ સમ્યગ્ બોધ પામેલ, કઈ રીતે ? તે કહે છે ઃ- પુરુષોત્તમ - તથાવિધ અતિશય સંબંધી પુરુષપ્રધાન, ત્રણ ઉપમા વડે ઉત્તમત્વ કહે છે શૌર્ય અતિશયતાથી પુરુષસિંહ', પુરુષ જ વર પુંડરીકશ્વેતપદ્મ તે પુરુષવર પુંડરીક, એમની શ્વેતતા સર્વ અશુભ મલી-મસ રહિતપણાથી છે.
=

Page #56

સૂત્ર-૧૦
એ રીતે પુરુષવગંધહસ્તી-એમની ગંધહસ્તિતા, સામાન્ય હાથી કરતા વિશેષતાથી તથા બીજા શત્રુ, દુર્ભિક્ષ, જનમારી આદિ દુતિના વિનાશપણાથી છે.
અભયદય-પ્રાણ અપહાર કરવામાં રસિક અને ઉપસર્ગકારી એવા પ્રાણીને પણ ભય આપતા નથી અથવા સર્વપ્રાણીના ભયના પરિહાસ્વાળી દયા જેને છે તે. તેઓ
માત્ર આ અનર્થને કરતા નથી તેમ નહીં, પણ અર્થને પણ કરે છે તે દર્શાવે છે ઃચક્ષુ-શ્રુતજ્ઞાન, તેને આપે છે તે ચક્ષુર્દય. જેમ લોકમાં ચક્ષુ આપીને વાંછિત સ્થાન માર્ગ દેખાડવા મહાઉપકારી થાય છે તેમ અહીં પણ દર્શાવે છે - માર્ગ એટલે સમ્યગ્ દર્શનાદિ મોક્ષ પય આપે છે તેથી માર્ગદાતા. જેમ લોકમાં ચક્ષુને ઉઘાડવા અને માર્ગદર્શન કરીને ચોર આદિ વિલુપ્ત ધનથી નિરૂપવ સ્થાન પ્રાપ્ત કરાવતા પરમોપકારી થાય તેમ અહીં પણ બતાવતા કહે છે – શરળદ્ય - નિરુપદ્રવ સ્થાનદાયક અર્થાત્ નિર્વાણ. જેમ લોકમાં ચક્ષુ-માર્ગ-શરણદાનથી દુઃખમાં રહેલને જીવન આપે છે, તેમ અહીં પણ દર્શાવતા કહે છે –
69
જીવન તે જીવ-ભાવ પ્રાણ ધારણ અર્થાત્ અમરણધર્મત્વ, તેને આપે તે જીવદાતા. અથવા જીવોમાં જેને દાય છે તે જીવદય. તથા દીપની જેમ સમસ્ત વસ્તુ પ્રકાશક અથવા દ્વીપ-સંસાર સાગર અંતર્ગત્ શરીરીઓને વિવિધ દુઃખરૂપ કલ્લોલ અભિઘાત દુઃસ્થિતને આશ્વાસ્ય હેતુપણે છે. ત્રાણ-અનર્થ પ્રતિઘાતના હેતુપણાથી. શરણઅર્થસંપાદન, તેના હેતુપણાથી શરણ. ગતિ-દુઃખમાં સ્થિતથી સુખસ્થિતતાર્થનો આશ્રય કરાય તે. પ્રતિષ્ઠ-જેમાં પ્રતિષ્ઠા થાય તે. પ્રતિષ્ઠા-સંસારમાં પડતા પ્રાણિવર્ગને આધારરૂપ. ત્રણ બાજુ સમુદ્ર અને ચોથો હિમવાન્, આ ચાર પૃથ્વી પર્યા, તેના સ્વામીપણે થાય તે ચાતુરંત. તેવા આ ચક્રવર્તી તે ચાતુરંત ચક્રવર્તી. - ૪ - સર્વ રાજામાં અતિશયી. તે ધર્મના વિષયમાં હોવાથી ધર્મવર ચાતુરંત ચક્રવર્તી-બધાં ધર્મપ્રણેતા મધ્યે અતિશયવાળા હોવાથી.
અપ્રતિહત-કટ આદિથી અસ્ખલિત, અવિસંવાદક. તેથી જ ક્ષાયિકત્વથી વરૂ
પ્રધાન, જ્ઞાનદર્શન-કેવલલક્ષણરૂપને ધારણ કરે છે તે. કઈ રીતે? વ્યાવૃત્તછવાનિવૃત્ત જ્ઞાનાદિ આવરણ કે નિર્માય. તે રાગાદિના જયથી થાય, તેથી કહે છે - નિન - રાગાદિને જિતનાર, રાગ આદિ સ્વરૂપાદિના જ્ઞાનથી કહે છે - ૬ - જ્ઞાયક, રાગાદિ સંબંધી સ્વરૂપ-કારણ-ફળના જ્ઞાતા. તેથી જ તીર્ણ-સંસાર સાગરથી, બીજાને તરવાના ઉપદેશક હોવાથી તાર. બાહ્ય અત્યંતર ગ્રન્થ કે કર્મબંધનથી મુક્ત, તેના ઉપદેશવર્તીત્વથી માત્ર. બોધ પામેલ છે માટે યુદ્ધ, બીજાને બોધ આપવાથી ોધ. આ ભવસ્થાશ્રિત વિશેષણ કહ્યા.
હવે સિદ્ધાવસ્થાશ્રિત કહે છે. જ્ઞાન-વિશેષ બોધ, દર્શન-સામાન્ય બોધ. “સિદ્ધાવસ્થામાં પુરુષને કંઈ જ્ઞાન ન થાય" આ મતનો નિરાસ કરે છે. શિવ - સર્વોપદ્રવ રહિત, અન્નન - ચલન રહિતતાથી. અરુજ-રોગાભાવ. અનંત-અનંતાર્થ વિષય જ્ઞાનથી. અક્ષય-નાશરહિત, અથવા પરિપૂર્ણત્વથી. અવ્યાબાધ-અપીડાકારી. અપુનરાવર્તક-પુનર્ભવનો અભાવ. સિદ્ધિગતિ પ્રશસ્ત નામ, સ્થાન-ક્ષીણકર્મી જીવોનું
16/7
૯૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સ્વરૂપ કે લોકાગ્ર. - ૪ - સંપ્રાસ્તુકામ-તેને પ્રાપ્ત - ૪ -
અરહ-અશોકાદિ મહાપૂજાને યોગ્ય. અથવા સર્વજ્ઞત્વથી જેને અવિધમાન રહસ્-એકાંત, પ્રચ્છન્ન છે તે. કેવલ-સંપૂર્ણ શુદ્ધ કે અનંત જ્ઞાનાદિ જેને છે તે કૈવલી. તેથી જ સર્વજ્ઞ, સર્વદર્શી છે. સાત હાથ પ્રમાણ. સમ - તુલ્ય, નીચે અને ઉપરની કાયા લક્ષણયુક્ત હોવી તે. ચતુરસ-પ્રધાન લક્ષણ યુક્તપણાથી સમચતુસ એવું સંસ્થાનઆકાર વડે સંસ્થિત. વઋષભનારાચસંહનન-પ્રથમ સંહનન, અનુલોમ-અનુકૂળ, વાયુવેગ-શરીરમાંનો વાયુ. કંક-પક્ષી, તેની ગ્રહણી-ગુદાશય, જેને નીરોગ૫ણે છે,
કવોય-કપોતપક્ષી, તેની જેમ પરિણામ-આહાર પચવારૂપ છે. કહેવાય છે કે કપોતને પત્થર પણ પચી જાય છે. શકુનિ-પક્ષી માફક, પોસ-અપાનદેશ, પુરુષના ઉત્સર્ગથી નિર્લેપણે જેને છે તે. - x - ઉરૂ-જંઘા, પરિણત-વિશિષ્ટ પરિણામ યુક્ત.
• સૂત્ર-૧૦ (અધુરેથી) :
ભગવંતનું મુખ પડા તથા ઉત્પલ નામક સુગંધી દ્રવ્ય, જેવી સુરભિમય નિઃશ્વાસથી યુક્ત હતા. ઉત્તમ ત્વચા યુક્ત, નીરોગી, ઉત્તમ-પ્રશસ્ત અતિશય શ્વેત માંસ યુક્ત, જલ-મલ્લ-કલંક-સ્વેદ-જ-દોષ વર્જિત શરીરી હોવાથી નિરૂપલેપ, દીપ્તિથી ઉંધોતિત અંગયુક્ત, ઘન-નિચિત-સુબદ્ધ-લક્ષણમય-ફૂટાગાર સમાન ઉન્નત અગ્ર મસ્તકવાળા. બારીક રેશાથી ભરેલ સેમલના ફળ ફાટવાથી નીકળતા રેસા જેવા કોમળ, વિશદ, પ્રશસ્ત, સૂક્ષ્મ, લક્ષ્ણ, સુરભી, સુંદર, ભુજમોચક, નીલમ, ભંગ, નીલ, કલ, પષ્ટ, ભ્રમરવૃંદ જેવા ચમકતા કાળા, ઘન, ઘુંઘરાળા, પ્રદક્ષિણાવર્ત કેશ-વાળ ભગવંતના મસ્તક ઉપર હતા.
દાડમના પુષ્પ, સુવર્ણ સમાન, નિર્મળ, સુગ્નિગ્ધ એવી વાળની ત્વચાભૂમિ હતી. ધન, નિચિત, છત્રાકાર મતક દેશ હતો. નિણિ, સમ, લષ્ટ, સૃષ્ટ, અર્ધચંદ્ર સમ લલાટ હતું. પ્રતિપૂર્ણ ચંદ્ર સમાન સૌમ્ય વદન હતું. આલીનપ્રમાણયુક્ત કાન ઘણાં શોભતા હતા. પીન-માંસલ કહેલ દેશભાગ હતો. તેમની ભ્રમરો કંઈક ખેંચાયેલા ધનુષુ સમાન સુંદર, કાળા વાદળની રેખા સમાન કૃશ, કાળી અને સ્નિગ્ધ હતી. તેમના નયન ખીલેલા પુંડરીક સમાન હતા. તેમની આંખો કમળની જેમ વિકસિત, ધવલ તથા પાલ હતી. નાક ગુડ માફક ઋજુ અને ઉન્નત્ત હતું. ઉપચિત, શિલ પવાલ, બિંબફળ સર્દેશ તેમના હોઠ હતા. પાંડુર, ચંદ્રનો ટુકડો, વિમલ, નિર્મળ, શંખ, ગોક્ષીરના ફીણ, કુંદ, જલકણ, મૃણાલિ, ધવલ દંત શ્રેણિ હતી. તેમના દાંત અખંડ, અસ્ફુટિત, અવિરલ, સુસ્નિગ્ધ, સુજાત હતા. અનેક દાંત એક દંતશ્રેણિ સમાન લાગતા હતા. તેમની જિલ્લા અને તાલુ અગ્નિમાં તપાવેલ અને જળથી ધોયેલ સ્વર્ણ સમાન લાલ
હતા...
• વિવેચન-૧૦ (અધુરેથી) :
પદ્મા-કમલ, ઉત્પલ-નીલોત્પલ અથવા પાક નામનું ગંધ દ્રવ્ય અને ઉત્પલઉત્પલકુષ્ઠ, તે બંનેની સુગંધ સમાન જેનો શ્વાસવાયુ હતો. તેના વડે સુરભિ વદન

Page #57

સૂત્ર-૧૦
મુખ જેનું છે તે. છવી-સુકુમારવા યુક્ત. નિતંક-નીરોગ, ઉત્તમ-પ્રશસ્ત અતિ શ્વેત, નિરૂપમ, પલ-માંસ. પાઠાંતરચી તલ-રૂપ જેનું છે તે. અતિશ્રેય-અત્યંત પ્રશસ્ય.
જલમલ્લ-સ્વા પ્રયત્નથી દૂર થાય તેવો મલ. કલંકદુષ્ટ તિલકાદિ, સ્વેદપ્રસ્વેદ, રજ-રેણુ, તેનો જે દોષ-માલિન્યકરણ, તેના વડે વર્જિત, શરીર જેનું છે તે. તેથી જ નિરપક્ષેપ છે. છાયા-દીપિત વડે ઉધોતિત-પ્રકાશિત અંગવાળા. ઘનનિચિતઅતિ નિબિડ અથવા ઘનવ-લોઢાના ઘણ સમાન, નિયિત-સુબદ્ધ સુષ્ક ખાયુબદ્ધ પ્રશસ્ત લક્ષાણ, કૂટ-પર્વત શિખરના આકાર-સંસ્થાન વડે નિભ-સર્દેશ છે. પિડિકપાષાણ પિડિક સમાન અગ્ર-ઉષ્ણીષ લક્ષણ જેનું છે તે. જેનું આવા પ્રકારનું મસ્તક છે, તે ઘનનિચિતાદિ વિશેષણ શિરસ્ક.
- સાતવૉડા શાભલિ-વૃક્ષ વિશેષ, તેનું જે બોંડ-કૂળ, ઘનનિચિ-અતી નિબિડ, કોટિત-સ્ફોટિત, તેની જેમ મૃદુ-સુકુમાર અને વિશદા-વ્યક્ત અને પ્રશસ્તશુભ, સૂક્ષ્મ-ગ્લણ, લક્ષણ-લાક્ષણિક, સુગંધિ-સુરભિ. સુંદશોભન, ભુજમોચકરત્ન વિશેષ સમાન, ભૃગ-એક કીડો કે અંગાર વિશેષવતું. નૈલ-નીલીવિકાર અથવા ભૃગનેલવતુ, કજ્જલ-મષીવત, પ્રહષ્ટ ભ્રમરગણવત, સ્નિગ્ધ-કૃણચ્છાય, નિકુટુંબસમૂહ જેનો છે તે નિશ્ચિત-નિબિડ, કુંચિત-કુંડલીભૂત, પ્રદક્ષિણાવર્ત, મૂર્વનિ-મસ્તકમાં, શિરોજબ્બાલવાળા.
નામપુWITH દાડમના પુષ્પનો પ્રકાશ અર્થાતુ ક્ત, તપનીયસર્દેશક્ત સુવર્ણ જેવો વર્ણ, નિર્મળ, સુસ્નિગ્ધકેદાંતવાળ સમીપની કેશભૂમિ-કેશ ઉત્પત્તિ સ્થાનરૂપ મતકની ત્વચાવાળા. છગાકાર મસ્તક દેશ, ઉન્નતત્વના સાધચ્ચેથી છે. નિર્વાણ-વિસ્ફોટક આદિ કૃત ક્ષતિરહિત, સમ-અવિષમમત, લટ-મનોજ્ઞ, મૃટ-શુદ્ધ, અર્ધચંદ્ર સમ-ચંદ્રના ટુકડા જેવું લલાટ જેમનું છે તે.
પ્રતિપૂર્ણ ચંદ્ર સમાન સૌમ્યવદનવાળા. આલીન, પ્રમાણયુક્ત-સ્વપમાણોપેત શ્રવણ-કાન જેના છે તે. સુશ્રવણ-શોભન શ્રવણ વ્યાપાર. પીત-અકૃશ, તેથી માંસલસમાંસ, કપોલ-ગંડ હોવાથી તેના મુખનો દેશભાગ [પણ માંસલ છે). આનામિત-કંઈક નમેલ, જે ચાપ-ધનુષ્ય, તેની જેમ રુચિર-મનોજ્ઞ, કૃણાભૂરાજીવ-કાળી મેઘરેખા સમાન પાતળી કૃષ્ણ-કાળી, સ્નિગ્ધ-સુચ્છાય, ભૂ-ભ્રમર જેની છે. બીજી વાંચનામાં થોડો ફેર છે તે મુજબ :- સંસ્થિત - તે સંસ્થાનવાળી, સંગત-ઉચિત, આયત-દીધ, સુજાતસુનિષજ્ઞ ભમર જેમની છે તે.
અવદાલિત-સૂર્ય વડે વિકાસિત જે પુંડરીક-શેતપડા, તેના જેવા નયનવાળા. તેથી જ કોકાસિયતિ-કમળની જેમ વિકસિત, ધવલ અને ક્વચિત્ દેશે પગલપાંખવાળી આંખો જેમની છે તે. ગરુડની જેમ આયત-લાંબી, જવી-અવક, તુંગઉad, નાસા-નાસિકાવાળો. ઉઅચિઅતિ-પરિકર્મિત, જે શિલારૂપ પ્રવાલ-વિદ્યુમ, બિંબફળ-ચણોઠી, તે બંને સંદેશ લાલ અને મધ્યમાં ઉન્નત અધરોષ્ઠ-નીચેના હોઠવાળા.
પાંડુર-અકલંક, જે શશિશકલ-ચંદ્ર ખંડ, વિમલ મધ્યે નિર્મળ, જે શંખ, ગાયના દૂધના ફીણ, કુંદ-પુષ્પવિશેષ, ઉદકરજ-જલકણ, મૃણાલિકા-કમળની નાળ,
૧૦૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ તેની જેવી ધવલ દંતશ્રેણિ. અખંડ-અર્જરિત-ધન-સુસ્નિગ્ધ-સમ્મનિષજ્ઞ, એક દંત શ્રેણિ જેવા અનેક દાંત. હતવહ-અગ્નિ વડે નિમંતિ-દમ્પમલ, ઘૌત-જળથી પ્રક્ષાલિત, તપ્ત સુવર્ણની જેવા રક્તતલ-લાલ લાલ તાળવું અને જીભ જેમની છે તે.
• સૂત્ર-૧૦ (અધુરેથી) :
ભગવંતના દાઢી-મૂંછ સુવિભક્ત અને અવસ્થિત હતા. તેમની હજૂ માંસલ, સંસ્થિત, પ્રશસ્ત, ચિત્તાની માફક વિપુલ હતી. ગ્રીવા ચાર આંગળ, સુષમાણ, ઉત્તમ શંખ સમાન હતી. સ્કંધ, ભેંસ-વરાહ-સીંહ-ચિત્ત-વૃષભ-ઉત્તમ હાથીના સ્કંધ જેવા પરિપૂર્ણ અને વિપુલ હતા. ભૂજાઓ, યુપની જેમ ગોળ, લાંબી, સુર્દઢ, જોવી ગમે તેવી, સુષદ કાંડાથી યુક્ત, સુશ્લિષ્ટ, વિશિષ્ટ, ઘન, સ્થિર, નાયુઓ વડે સુબદ્ધ, અર્ગલા સમાન ગોળાકાર હતી. તેમના બાહ, નાગરાજના ફેલાયેલા શરીરની માફક દીધ હતા. હાથના ભાગ, ઉrd, કોમળ, માંસલ, સુગઠિત, શુભલક્ષણોથી યુકત નિછિદ્ર, પ્રશસ્ત, આંગળીઓ સ્થૂળ, કોમળ, ઉત્તમ હતી. તેમના હસ્તતલ લાલાયિત, પાતી, ઉજળી, રુચિર, નિગ્ધ, સુકોમળ હતી.
તેમની હથેળીમાં ચંદ્ર-સૂર્ય-શંખ-ચક્ર-દિશાસૌવસ્તિકની શુભ રેખાઓ હતી. તેમનું વક્ષસ્થળ વશિલાdલ સમાન, ઉજવળ, પ્રશસ્ત, સમતલ, ઉપચિત, વિરdlણ, પૃથુલ, શ્રીવાસ્તના ચિતયુક્ત હતું. દેહની માંસલતાથી રીઢનું હાડકું દેખાતું ન હતું. તેમનું શરીર સ્વસમાન કાંતિમાન, નિર્મળ, સુંદર, નિરપહd હતું. તેમાં ઉત્તમ પુરના ૧૦૦૮ લક્ષણ પૂર્ણપણે વિધમાન હતું. તેમના દેહનો પાભિાગ નીચે તરફ ક્રમશઃ સાંકડો, દેહના પ્રમાણને અનુરૂષ, સુંદર, સુનિuw, અતિ સમુચિત પરિમાણમાં માંસલતા યુક્ત અને મનોહર હતો. તેમના વા અને ઉંદર ઉપર સીધા, સમાન, સંહિત, ઉત્કૃષ્ટ, સૂમ, કાળા, ચિકણા, ઉપાદેય, લાવણયમય, રમણીય વાળની પંક્તિ હતી. તેમની કુક્ષી મત્સ્ય અને પHી સમ સુid, પીન હતી.
• વિવેચન-૧૦ (અધુરેથી) :
અવસ્થિત • ન વધનારા, સુવિભક્ત-વિવિક્ત, ચિત્ર-અતિ રમ્યપણે અભૂત શ્મણૂ-દાઢી મૂંછના વાળ. માંસલ-પુષ્ટમાંસથી સંસ્થિત-વિશિષ્ટ સંસ્થાન, પ્રશસ્ત-શુભ, શાલ-વાઘની જેમ, વિપુલ-
વિસ્તીર્ણ, હનુ-ચિબુક. ચાર આંગળ લક્ષણ, સુયોગ્ય પ્રમાણવાળી, ઉતપણા ત્રણ કલીના યોગથી પ્રધાન શંખ સદેશ ગ્રીવા-કંઠવાળા. વરમહિષ-પ્રધાન પાડો, વરાહ-શૂકર, સિંહ-કેસરી, શાલ-વાઘ, ઋષભ-વૃષભ, નાગવરમુખ્ય હાથી આ બધાંની જેમ પ્રતિપૂર્ણ-સ્વપ્રમાણથી અહીન, સ્કંધ-ખભા.
યુગસંનિભ-ગોળાઈ અને લંબાઈ વડે ચૂપતુલ્ય, પીન-ઉપયિત, રતિદા-જોતાં જ સુખકારી, પીવપ્રર્કોઠ-અકૃશકલાચિક, સંસ્થિત-વિશિષ્ટ સંસ્થાન, સુશ્લિષ્ટ-સંગત, વિશિષ્ટ-પ્રધાન, ઘન-નિબિડ, સ્થિર-અતિશ્લથ નહીં, સુબદ્ધ-સારી રીતે બદ્ધ સ્નાયુઓ વડે સંધિવાળા. પુરવપરિઘવ-નગરની અર્ગલાવતું વૃત બાહુવાળા. * * * * * ભુજગેશ્વર-નાગરાજ, તેનો જે વિપુલ-મહાત્ ભોગ-દેહ છે. તથા આદાનાર્થ-ઈણિત

Page #58

સૂત્ર-૧૦
અર્થના ગ્રહણને માટે પર્યવક્ષિપ્ત-પ્રસારિત પાઠાંતરથી - સાવન - અર્ગલા સ્થાન,
તેથી ઉચ્છઢ-નિષ્કાશિત, ફલિહા-અર્ગલાદંડ, તેમની જેવી દીર્ઘ બાહુ જેની છે તે. બીજી વાસનામાં કહ્યું છે * યુગ સદેશ, પીન, રતિદાયક, પીવર, પ્રકોષ્ઠ એવા સંસ્થિત, ઉપચિત, ઘન, સ્થિર, સુસંબદ્ધ, સુનિગૂઢ પર્વસંધિ.
-
૧૦૧
đતલ-લાલ અધો ભાગ, ઉપચિત-ઉન્નત, મૃદુ-કોમળ, માંસલ-માંસ સહિત, સુજાત-સુનિષ્પન્ન, પ્રશાલક્ષણ-શુભચિહ્ન, અચ્છિદ્ર જાલ-વિવક્ષિત આંગળીના અંતરાલ સમૂહ રહિત, પાણી-હાથવાળા, પીવર-મહતી કોમળ આંગળીઓ, ક્યાંક-પીવર, વૃત્ત, સુજાત, કોમળ, ઉત્તમ આંગળીઓ'' એવો પણ પાઠ છે. આયંવતંત્ર - તામ્રવત્ કંઈક લાલ, તલિન-પાતળી, શુચિ-પવિત્ર, રુચિ-દીપ્ત, સ્નિગ્ધ-અરૂક્ષ નખવાળા. ચંદપાણિલેહા-ચંદ્રાકારે હથેળીની રેખાવાળા, એ રીતે બીજા ત્રણ.
आताम्र -
દિવસ્તિક-દક્ષિણાવર્ત સ્વસ્તિક, તેની પ્રશસ્તતા અને પ્રકર્ષ પ્રતિપાદનાર્થે સંગ્રહ વચનથી કહે છે – ચંદ્ર, સૂર્ય, શંખ, ચક્ર, દિક્ સ્વસ્તિક હસ્તરેખાવાળા. બીજી વાચનામાં વિમત્ત - વિભાગવાળી અને સુનિશ્વિત - સારી રીતે કરેલ, સ્વકીય કર્મ
વડે. બે શબ્દો વધારે છે.
અનેક શ્રેષ્ઠ લક્ષણોથી ઉત્તમ, પ્રશસ્ત, શુચિ અને રતિદાયક, રમ્ય હસ્તરેખા જેમની છે તે. હવે મૂળ વાચનાને અનુસરે છે. સોનાની શિલાતલ સમાન ઉજ્વલ, પ્રશસ્ત-શુભ, સમતલ, ઉપચીત-માંસલ, વિસ્તીર્ણ અને પૃથુલ-અતિ વિશાળ છાતી જેની છે તે. બીજી વાચનામાં છાતીનું વિશેષણ આ રીતે દેખાય છે – ઉપચિત, શ્રેષ્ઠ નગરના કબાટવત્ વિસ્તીર્ણ અને પૃથુલ છાતી, બાકી પૂર્વવત્ છે.
અકડુક-માંસલપણે ન દેખાતા એવા, વાંસાના પાછળના હાડકા, કનકની જેમ રુચક, તે નિર્મળ અને સુજાત તથા નિરુપહત એવા દેહને ધારણ કરવાના સ્વભાવવાળા જે છે તે. ૧૦૦૮ પ્રતિપૂર્ણ-અન્યૂન, ઉત્તમ પુરુષના લક્ષણો-સ્વસ્તિક આદિને ધારણ કરે છે. સભ્રયાસ-નીચે નીચેના પડખા નમેલપણે હોવાથી સંગયપાસશરીર પ્રમાણ ઉચિત પડખાં વાળા તેથી જ સુંદર-સુજાત-સુનિષ્પન્ન પડખાંવાળા છે. મિતમાત્રિક-અતિ પરિણામવંત, ઉપચીત, રતિદા-રમ્ય પાર્શ્વ-કક્ષાનો અધોદેશ જેને છે તે.
ઋજુક-અવક્ર, સમાન-અવિષમ, સંહત, જાત્ય-પ્રધાન, તનૂ-સૂક્ષ્મ, કૃષ્ણ-કાળા, સ્નિગ્ધ-અરૂક્ષ, આદેય-ઉપાદેય, લડહ-લાવણ્યસહિત, તેથી જ રમણીય-રમ્ય, રોણપાતળા વાળની રાજિ-પંક્તિવાળા. મા અને પક્ષી માફક સુજાત-સુનિષ્પન્ન, ઉપચિત કુક્ષી-ઉદર પ્રદેશ વિશેષ જેને છે તે....
• સૂત્ર-૧૦ (અધુરેથી) :
[ભગવંત્] મત્સ્યોદર અને નિર્મળ આંત્ર સમૂહયુક્ત હતા. વિકટ કમળ જેવી નાભિ, ગંગાવતક, પ્રદક્ષિણાવર્તક, તરંગ, ભંગુર, તાજા રવિકિરણ વડે વિકસિત કમળ જેવી ગંભીર અને વિકટ નાભિ, દેહનો મધ્ય ભાગ ઝિંકાઠિક, મૂસલ અને દર્પણના હાથાના મધ્ય ભાગ જેવો, તલવારની મૂઠ સમાન, ઉત્તમ વજ્ર સમાન ગોળ અને પાતળો હતો. પ્રમુદિત, સ્વસ્થ, ઉત્તમ ઘોડા અને સીંહની
૧૦૨
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કમર સમાન તેમની કમર ગોળ ઘેરાયેલી હતી.
ઉત્તમ અશ્વ સમાન સુજાત, ગુહ્ય ભાગ, અશ્વની જેમ નિરુપલેપ ગુદા, શ્રેષ્ઠ હાથી સમાન તુલ્ય-વિક્રમ-વિલસિત ગતિ, હાથીની સુંઢ જેવા સુજાત ઉરુ, સમુદ્ગ નિમન ગૂઢ જાનુ, હરિણીની પિંડી, કુવિંદ ઘાસ, આવર્ત માફક ક્રમશઃ વૃત્ત જંઘા, સંસ્થિત, સુશ્લિષ્ટ ગૂઢ ગુંફ [ગોઠણ], સુપ્રતિષ્ઠિત અને કાચબા જેવા ઉન્નત્ત પગ, ક્રમશઃ સુસંહત આંગળીઓ, ઉન્નત-પાતળા-તામ-નિગ્ધ નખો, લાલ કમળના પત્ર સમાન-મૃદુ-સુકુમાલ-કોમલ તળીયા, ૧૦૦૮ ઉત્તમ પુરુષલક્ષણધર, પર્વત-નગરમગર-સાગર-ચક્ર-કરૂપ ઉત્તમ ચિહ્નો અને મંગલકૃત ચરણો હતા. વિશિષ્ટરૂપ હતું. નિર્ધમ અગ્નિની જવાલા, વિસ્તીર્ણ વિદ્યુત, નવા સૂર્યના કિરણો સમાન તેમનું તેજ હતું, તેઓ આશ્રવ-મમત્વ-કિચનતા રહિત,
છિન્ન શોક, નિરૂપલેપ, પ્રેમ-રાગ-દ્વેષ-મોહ ચાલ્યા ગયા છે તેવા અને નિગ્રન્થ પ્રવચનના ઉપદેશક હતા.
• વિવેચન-૧૦ (અધુરેથી) :
મુશળ - પવિત્ર ઈન્દ્રિયો. - ૪ - - ગંગાવત્ત પાળિવત્ત૰ - ગંગાવર્ત જેવા પ્રદક્ષિણાવર્ત તરંગ-વીયિ સમાન, ભંગુર-ભગ્ન, રવિકિરણતરુણ-તાજા સૂર્ય કિરણો વડે બોધિત-સૃષ્ટ, અકોસાયંત-વિકશીત થયેલ જે પદ્મ, તેની જેમ ગંભીર અને વિકટ નાભિ. સાહચત્તિ-સંક્ષિપ્ત મધ્ય, જે સોણંદ-ત્રિકાષ્ઠિકા, મુશલ, દર્પણ-અરીસાનો દંડ, નિગરિય-સાર કરાયેલ જે ઉત્તમ સુવર્ણ, તેની જે સરુ-ખડ્ગમુષ્ટિ, તેની સર્દેશ, વવજ્ર જેમ વલિત મધ્ય-મધ્ય ભાગ યુક્ત. પ્રમુદિત-રોગ શોકાદિથી અનુપહત, ઉત્તમ અશ્વ અને સિંહની જેમ વૃત્ત કટી-નિતંબ દેશવાળા. પાઠાંતરથી પ્રમુદિત ઉત્તમ અશ્વ અને સીંહની કમરથી અતિશય વૃત્ત કમર જેની છે તેવા.
ઉત્તમ અશ્વની જેમ સુજાત-સમ્યક્ ગુપ્તત્વથી સુનિષ્પન્ન ગુહ્ય દેશવાળા. બીજી વાચનાથી પ્રશસ્ત, ઉત્તમ અશ્વ ગુહ્ય દેશ સમાન. જાતિ અશ્વવત્ નિરુપલેપ-લેપરહિત શરીર, જાત્યશ્વ જ મુત્ર-મળ આદિથી અનુલિપ્ત શરીર હોય છે. વરવારણ-હાથીના તુલ્ય-સર્દેશ, વિક્રમ-પરાક્રમ, વિલસિત-વિલાસવાળી ગતિ-ગમન, ઊટૂ-જંઘાવાળા, ગયસસણ-હાથીની નાસિકા [સુંઢ], સુજાત-સુનિષ્પન્નની સન્નિભ-સદેશ, ઊર્-બંઘાવાળા. સમુદ્ગ-સમુદ્ગક નામક ભાજન વિશેષ, તેને ઢાંકતા જે સંધિ, તેની જેમ નિમ્નગૂઢઅત્યંત નિગૂઢ, માંસલત્વથી અનુન્નત જાનુવાળા.
ી - હરિણી માફક, કુરુવિંદ-તૃણ વિશેષ, વત્ર-સુતરનું દોરડું, તેની જેમ વર્તુળ, ક્રમશઃ પાતળી, જંઘા. બીજા કહે છે - ય - સ્નાયુ, કુરુવિંદ-કુટિલક નામે રોગવિશેષ, તેના રહિત. બાકી પૂર્વવત્. સંસ્થિત-સંસ્થાન વિશેષવંત, સુશ્લિષ્ટ-સુઘટન, ગૂઢ-માંસલ હોવાથી ન દેખાતા, ગુ‚પાદ મણિબંધ [ઘુંટણ ?], સુપ્રતિષ્ઠ, કૂર્મકાચબા જેવા, ચા-ઉન્નતત્વથી શોભતા ચલન-પગવાળા. આનુપૂર્વી-ક્રમથી વધતા કે ઘટતા, સુસંહત-સારી રીતે અને અવિરલ, અંગુલી-પગના અગ્ર અવયવ. - ૪ -
ઉન્નત-અનિમ્ન, તનુ-પાતળા, તામ્ર-લાલ, સ્નિગ્ધ-કાંત, નખ-પગનતી આંગળીના

Page #59

સુ૧૦
૧૦૩
અવયવ. રતનલાલ, ઉત્પલગ-કમલદલ માફક મૃદુક-અસ્તબ્ધ, સુકુમારો મળે કોમળ પાદ તલવાળા. - ૪ - બીજી વાચનામાં :- નગ-પર્વત, નગર-પતન, મકરજલચર વિશેષ, સાગર, ચક-રચાંગ. આટલા જ અંક-લક્ષણો છે. વરાંક-પર્વતાદિ સિવાયના પ્રધાન લક્ષણો, મંગલાદિ-સ્વસ્તિકાદિ, તેના વડે અંકિત પગવાળા.
અગ્નિની તિધૂમ જે જવાલા, તેની તટિડિત-વિસ્તારેલ વિધુત અને તરુણરવિ કિરણ-અભિનવ સૂર્યના કિરણો, સર્દેશ-સમ, તેજ-પ્રભા. અણાસવ-પ્રાણાતિપાતાદિ રહિત. અમમ-નિર્લોભવથી મમત્વ હિત. અકિંચન-પરિગ્રહ સંજ્ઞા રહિતપણાથી દ્રવ્ય હિત. છિન્નસોત-બુટિત ભવપ્રવાહ અથવા છિન્નશોક. નિપલેપ-દ્રવ્યથી નિર્મળદેહ, ભાવથી કર્મબંધ લક્ષણ ઉપલેપ રહિત. પૂર્વોક્તને જ વિશેષથી કહે છે - શ્રપત્ર - નષ્ટ, પ્રેમ-આસક્તિ લક્ષણ, સગ-વિષયાનુરાગરૂપ, દ્વેષ-અનિષ્ટમાં અપીતિરૂપ, મોહઅજ્ઞાનરૂપ. નિર્મલ્યુ-જૈન, પ્રવચન-શાસનના દેશક.
• સૂત્ર-૧૦ (અધુરેશી) -
શાસ્ત્ર નાયક, પ્રતિષ્ઠાપક, શ્રમણપતિ, શ્રમણછંદથી ઘેરાયેલ, ૩૪-બ્રુદ્ધ અતિશય અને ઉપ-વચન અતિશય પ્રાપ્ત, સત્યવચનાતિશય પ્રાપ્ત, આકાશગત ચક, આકાશગત છત્ર, આકાશગત ચામર, આકાશ સમાન સ્વચ્છ ફટિકથી બનેલ પાદપીઠ સહિત સહાસન, આગળ ચાલતો ધર્મધ્વજ હતો. ૧૪,000 સાધુ અને ૩૬,ooo સાdીઓથી પરિવૃત્ત, પૂવનુપૂર્વી ચાલતા, પ્રામાનુગામ વિચરતા, સુખે-સુખે વિહાર કરતાં ચંપાનગરીની બહાર ઉપનગર ગામે પહોંચ્યા, ચંપાનગરીના પૂણભદ્ર ત્યે પધારવાની કામના વાળા હતા.
• વિવેચન-૧૦ (અધુરેથી) :
શાતાનાથ - તેમના નેતા, સ્વામી. પ્રતિષ્ઠાપક - તે તે ઉપાય વડે વ્યવસ્થાપક. શ્રમણકપતિ • સાધુ સંઘાધિપતિ. સમણગવિંદ પરિઅ-શ્રમણોના વૃંદની વૃદ્ધિ કરનારા કે જાણેગામી અથવા તેના વડે પરિપૂર્ણ, બુદ્ધ-જિનોના ૩૪ અતિશય પ્રાપ્ત. યથાર - વચન આદિ, સર્વે ભાષાનુગત વયન ધર્મનો બોધ કરનારા ઈત્યાદિ. અહીં વચનાતિશયનું ગ્રહણ અત્યંત ઉપકારીપણાથી પ્રાધાન્ય બતાવવા છે. અન્યથા વિમલ સુગંધીદેહ, આમય-પ્રસ્વેદ હિત, નીરોગી, લોહી ગાયના દૂધ જેવું, માંસ સફેદવર્ણ ઈત્યાદિ કહેત.
૩૫-સત્ય વચનાતિશય પ્રાપ્ત, તે વચનાતિશય આ પ્રમાણે છે - સંસ્કારીતા, ઉદાતપણું, ઉપચાયુક્ત, ગંભીર શબ્દપણું, અનુનાદિવ, દક્ષિણત્વ, ઉપનીત રાગd, મહાઈપણું, પૂર્વાપરત્વના વ્યાઘાતરહિત, શિષ્ટપણું, અસંદિગ્ધપણું, અન્યોરવ રહિત, હૃદયગ્રાહિપણું, દેશકાલ-અવ્યતીત્વ, તવાનરૂપવ, અપકીપમૃતવ, અન્યોન્ય પ્રગૃહીતપણું, અભિજાતવ, અતિ સ્તિષ્પમધુરત્વ, અપર મર્મ વેધિવ, અર્થધમભ્યિાસ અનપેતવ, ઉદારત્વ, પનિંદા અને આત્મોત્કર્ષવિપયુક્તપણું, ગ્લાધ્યવરહિત, અપનીતપણું, ઉત્પાદિત આછિa કૌતુહલત્વ, અભુતવ, અતિવિલંબિતQહિત, વિભમ-વિક્ષેપ-કિલિકિંચિતાદિતિ, અનેક જાતિ સંશ્રયથી આશ્ચર્યકારી, આહિd
૧૪
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિશેષત્વ, સાકાપણું, સવપરિગૃહીતપણું, પરિખેદિવ રહિત અને સુચ્છેદિત્વ રહિત એટલા વચનાતિશય છે.
તેમાં સંસ્કારીતા-સંસ્કૃતાદિ લક્ષણયુક્તપણું, ઉદાdવ-ઉચ્ચવૃત્તિત્વ, ઉપચારોપેતઅગ્રામ્યતા, અનુનાદિવ-પ્રતિરવ ઉપેતવાદિ, દક્ષિણd-સરળપણું, ઉપવીતરાગ-વમાલકોશાદિ રણ યુક્તતા, આ સાત અતિશય શબ્દોની અપેક્ષાએ છે. બીજા અશ્રિત છે. જેમાં કેટલાંકની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે-1 અવ્યાહત પૂવપિરd-પૂવપર વાક્યમાં અવિરોધ, શિષ્ટત્વ-અભિમત સિદ્ધાંત ઉક્ત અર્થપણું.
અસંદિગ્ધ-અસંશયકારી, અપહતાન્યોત્તરત્વ-પરદૂષણમાં અવિષયપણું, અપકીર્ણપ્રમૃતવ-અસંબદ્ધ અધિકારપણાથી અતિ વિસ્તરનો અભાવ, અન્યોન્યપ્રગૃહીતત્વ-પરસ્પર પદ કે વાક્યોની અપેક્ષાએ, -x - અતિ નિર્ધામધુરવ-ઘી ગોળ આદિ માફક સુખકારી, અપર મવિધિવ-મ્બીજાના મર્મને ન ઉઘાડવા સ્વરૂપ, * * * X - X -, ઉપગત ધ્વાધ્યત્વ-ઉતગુણના યોગથી પ્રાપ્ત ગ્લાધ્યપણું.
અપની તવ-કારક કાલ વયન લિંગાદિ વચનદોષ રહિત, ઉત્પાદિતાચ્છિન્ન કૌતુહલવ-સ્વ વિષયમાં સાંભળનારને ઉત્પન્ન કૌતુક જેના વડે વિચ્છેદ થયેલ છે, - x• વિભ્રમ-વતાના મનની ભ્રાંતતા વિક્ષેપ - તે જ અભિધેય અર્થ પ્રત્યે અનાસક્તતા કિલિન્કિંચિત - શેષ, ભય, અભિલાષાદિ ભાવ આ ત્રણેથી હિત. - x • સહિત વિશેષg-બીજા વચનોની અપેક્ષાએ વિશેષતા યુક્ત •x• સવ પરિગૃહીતd-સાહસ યુક્તતા - X - X •
હવે પ્રસ્તુત વાયના :- આકાશગત-આકાશવર્તી, ચક્ર-ધર્મચક, છd-ત્રણ છત્ર, * ચામસહિ-ચામરો વડે. • x - આખાસ ફલિયામણ-આકાશ તુલ્ય સ્વચ્છતાથી જે સ્ફટિક, તેનાથી યુક્ત સપાદ પીઠ સિંહાસન. ધમ ધ્વજ-ધર્મચકવર્તીત્વ સૂચક કેતુ-મહેન્દ્ર ધ્વજ. પુઓ-આગળ, * * ચોતરફથી વીંટાયેલ. - પુવ્વાણુપુર્વિ-પૂવનુપૂર્વીયી, પશ્ચાનુપૂર્વી કે અનાનુપૂર્વીથી નહીં અત્ ક્રમથી. ચરનુ-સંચરતા, તે જ કહે છે ગ્રામ, પ્રસિદ્ધ છે. અનુગ્રામ-વિવક્ષિત ગામ પછીનું ગામ તે પ્રામાનુગ્રામ જતાં, એક ગામથી બીજે ગામ, કોઈ ગામને ઓળંગ્યા વગર જતાં. આના દ્વારા પ્રતિબદ્ધ વિહાર કહ્યો. તેમાં પણ ઉત્સુકતાનો અભાવ. તેથી જ સુખે સુખે - શરીરના ખેદના અભાવથી અને સંયમ બાધા અભાવથી, વિહરનુએક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જતાં કે પ્રામાદિમાં રહેતા, વવ - બહારનું ઉપનગર ગ્રામ-નગરની સમીપનું ઉપનગર, તેમાં આવ્યા.
• સૂત્ર-૧૧ -
ત્યારે પ્રવૃત્તિ નિવેદકને આ વૃત્તાંત જાણવા મળતા હર્ષિત, સંતુષ્ટ, આનંદિત ચિત, પ્રીતિયુક્ત મનવાળો થયો. પરમ સૌમનસ્યથી અને હાનિ વશ થઈ તેનું હદય વિકસિત થયું. તેણે નાન-ભલિક-કૌતુક મંગલ પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યાશુદ્ધ, પ્રાવેશ્ય, મંગલ, ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેર્યો. આજ પણ મહાઈ આભરણથી શરીરને અલંકૃત કર્યું. પોતાના ઘેરથી નીકળ્યો. નીકળીને ચંપાનગરીની વચ્ચોવચ્ચ

Page #60

સૂગ-૧૧
૧૫
૧૦૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
થઈને કોણિક રાજાને ઘેર બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં ભંભસારપુત્ર કોણિક રાજા પાસે આવ્યો. આવીને બે હાથ જોડી મસ્તકે આdd કરી, મસ્તકે અંજલિ કરી, જય-વિજયથી વધાવ્યા. વધાવીને કહ્યું - દેવાનુપિય જેમના દર્શન આપ કાંw કરો છો, પૃહા છો, પ્રાર્થના કરો છો, અભિલાષા કરો છો. આપ જેના નામ અને ગોત્રને પણ શ્રવણ કરતા હષ્ટ તુષ્ટ રાવતું હર્ષિત હEણી થાઓ છો, તે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અનુક્રમથી વિહાર કરતા, એક ગામથી બીજે ગામ આવતા ચંપાનગરીના ઉપનગર ગામે પધારેલ છે. હવે ચંપાનગરીના પૂણભદ્ર ચૈત્યે પધારવાની કામનાવાળા છે. તો આપ દેવાનુપિયની પ્રીતિ અર્થે આ પિયા નિવેદન કરું છું. તે આપને પિય થાઓ.
વિવેચન-૧૧ :
ત્યારપછી આ પવિત્તિવાઉય-ભગવંતના વૃતાંતને કહેનારને ઈમીસે કહાએ – આ ભગવનના આગમનરૂપ વૃતાંત લદ્ધક્કે સમાણે • પ્રાતાર્થ થતાં અતિ જાણતા, હટતુષ્ટ-અતિ તુષ્ટ અથવા વિસ્મિત અને સંતુષ્ટ ચિત-મનવાળા થતાં, આનંદિતકંઈક મુખના સૌમ્યતાદિ ભાવથી સમૃદ્ધિ પામીને પછી નંદિત-અધિક સમૃદ્ધિ પામ્યો. પીઈમણ-મનમાં પ્રીતિને પામ્યો. પરમ સૌમનસ્ય-સુમનસ્કતા ઉત્પન્ન થઈ. હર્ષના વશથી વિસતિ-વિસ્તાર હદયનો જેમને થયો છે. આ બધાં હૃષ્ટાદિ પદો પ્રાયઃ એકાઈક છે. કે પ્રમોદના પ્રક"ને જણાવવાના હેતુથી કે સ્તુતિરૂપ છે. • x •
કચબલિકમ્મ-સ્નાન પછી સ્વગૃહ દેવતાને બલિકર્મ કર્યું, કૌતુક-મંગ-પ્રાયશ્ચિત અતિ દુ:સ્વપ્નાદિ વિધાતાર્થે અવશ્ય કરણીયd. કૌતુક-મણી, તિલક, મંગલસિદ્ધાર્થ, દધિ, અક્ષત આદિ. શુદ્ધાત્મા-સ્નાન વડે પવિત્ર કરેલ દેહ, વેશ્યાનિ-શુદ્ધ વેશ, પ્રાવેશ્ય-રાજસભામાં પ્રવેશોયિત. માંગલ્ય-મંગલ કરણમાં શોભતા વો. પ્રવરપ્રધાન, પરિહિત-પહેર્યા. અપ-સ્તોક, મહાઈ-બહુમૂલ્ય. સઆઓ-પોતાના, બાહિયિઅત્યંતરની અપેક્ષાએ બાહ્ય. ઉપસ્થાન શાળા-આસ્થાન સભા. શિરસા-મસ્તક વડે
પ્રાપ્ત-અમૃ. આવર્ત કરવું તે શિરસાવતું. જય-સામાન્ય વિદનાદિ વિષય, વિજયતે જ વિશિષ્ટતર - x - વર્ધયતિ-“આપ જય-વિજયથી વધો.”
દેવાણપિય-સરલ સ્વભાવી. દંસણ-અવલોકન. કંબંતિ-પ્રાપ્ત થયા પછી છોડવા ન ઈચ્છે. પીહંતિ-સ્પૃહા કરે છે, પ્રાપ્તને પ્રાપ્ત કરવા ઈચ્છે છે. પયંતિ-પ્રાર્થે છે, તથાભૂત સહાયજન પાસેથી યાચે છે. અભિલપંતિ-આભિમુખ્યતાથી કમનીય એમ માને છે. નામ-અભિધાન, જેમકે મહાવીર. ગોત્ર-વંશ, જેમકે કાશ્યપગોત્ર. અથવા નામ અને ગોગ. સવણયાએ-શ્રવણનો ભાવ, શ્રવણતા વડે.
• સૂઝ-૧૨ (અધુરુ) :
ત્યારે તે ભભસારપુત્ર કોણિક રાજાએ તે પ્રવૃત્તિ નિવેદક પાસે આ વૃત્તાંત સાંભળી, સમજીને હષ્ટ-તુષ્ટ યાવતુ આનંદિત હૃદય થયો. ઉત્તમ કમળ સમાન નયન વદન વિકસિત થયા. હર્ષાતિરેકથી રાજીના હાથના ઉત્તમ ફડા, બાહુરક્ષિકા કેયુર મુગટ, કુંડલ, વક્ષસ્થળ ઉપર શોભિત હાર કંપિત થયા. ગળામાં લટકતી
લાંબી માળા અને આભૂષણધર રાજ, સંભ્રમ સહિત, વરિત, ચપળતાથી તે નરેન્દ્ર સહાસનથી ઉભો થયો. ઉભો થઈને પાદપીઠથી નીચે ઉતર્યો. ઉતરીને પાદુકાઓ ઉતારી. પછી ખગ, છત્ર, મુગટ, વાહન અને ચામર એ પાંચ રાજચિઠ્ઠોને અલગ કર્યા.
એકaટિક ઉત્તરાસંગ કરે છે, કરીને આચમન કર્યું સ્વચ્છ, પરમશુચિભૂત થયો. કમળના ડોડા માફક હાથનું સંપુટ કર્યું. તિકિર અભિમુખ સાત-આઠ પગલા ચાલ્યો. ચાલીને ડાબો ઘુંટણ સંકોરો, સંકોચીને જમણો ઘુટણ ભૂમિ ઉપર ટકાવી, ત્રણ વખત મસ્તકને ભૂમિએ લગાડ્યું. પછી કંઈક ઉપર ઉડ્યો. કંકણ તા બાહુરક્ષિકાથી સુસ્થિર ભુજાને ઉઠાવી. બે હાથ જોડી, ચાવતું મસ્તકે અંજલિ કરીને આમ કહ્યું -
- વિવેચન-૧૨ (અધુરુ) -
સોચ્ચા-કાન વડે સાંભળીને, નિસમ્મ-હૃદયથી અવધારીને. ધારાભિઃ- જળધર વારિધારા વડે હત, નીપસ્ય-કદંબના કુલ, તેની જેમ ચંયુમાલઈય-પુલકિત, તેથી જ રોમરાજી વિકસ્વર થઈ. • x • વિકસિત-ભગવંતના આગમનનું વૃત્તાંત સાંભળતા જન્મેલ આનંદના અતિશયથી પ્રકુલ્લિત શ્રેષ્ઠ કમળ માફક - ૪ -
પ્રચલિત-ભગવંતના આગમનને સાંભળવાથી જનિત સંભ્રમના અતિરેકથી કંપિત પ્રધાન કટક, કંકણ, કુટિકા-મ્બાહુરક્ષક, કેચુર-અંગદ, મુગટ, કુંડલ-કણભરણ, હાર-મોતીયુક્ત, વિરાજ-શોભતો, રચિત-વિહિત, વક્ષતિ-હૃદય ઉપર. પ્રાલંબ-ઝુમખા. પ્રલંબમાન-લટકતા, ધોલ-દોલાયમાન, જે ભૂષણ-આભરણને ધારણ કરે છે. સરંભમસાદર, તુરિય-cવરિત, ચવલ-અતિ વિરાણી, પચ્યો હઈ-ઉતરે છે. ક્યાંક પાદુકાના વિશેષણ દેખાય છે - અક્ષરઘટના આ છે. વરિષ્ઠ-પ્રધાન, વૈડૂર્યરિઠાંજન-રત્ન વિશેષ. નિપુણ-કુશળ શિલ્પી વડે ઓવિયતિ-પરિકર્મિત જે છે તે. તેથી જ મિસિમિસિંતચકચકતી, મણિરત્ન-ચંદ્રકાંતાદિ, કર્કીતનાદિ વડે મંડિત-ભૂષિત.
અવહટ-કાઢીને, પરિહરીને. રાજકકુદ-રાજચિહ્ન ઉફેસ-મુગટ, વાલવ્યંજનીચામર, ઓગસાડિય-એક સાટક (વસ્ત્ર), ઉત્તરાસંગ-વૈકક્ષક, આચમન-જળના સ્પર્શ વડે, ચોક્ષ-વિવક્ષિત મલને દૂર કરવાથી. શું કહે છે ? પરમસુઈભૂય-અતીવ શુચિ યુક્ત. અંજલિ-સાંજલિ કરીને, મુકુલિત-મુકુલ આકૃતિ કરેલ હાથ. રાંચેઈ-સંકોચે છે. સાહ-સંહત્ય. તિખતો-ત્રણ વખત. ઈષત-કંઈક, પ્રત્યુમતિ-અવનતcવ, નમીને, પડિસાહરઈ-ઉંચે લેવા.
• સૂગ-૧ર (અધુરેથી) :
નમસ્કાર થાઓ. [કોને ?] અરિહંત ભગવંત, આદિકર, તિર્યકર, સ્વયંસંબુદ્ધ, પુરષોત્તમ, પુરુષસીહ, પુરુષવર પુંડરીક, પુરુષવર ગંધહતી, લોકોત્તમ, લોકનાથ, લોકહિતકર, લોકપ્રદીપક, લોકપધોતકર, અભયદય, ચક્ષુદય, માદિયા, શરણદય, જીવદય, બોધિદય, ધર્મદય, ધર્દિશક, ધર્મનાયક, ધમસાણી, ધર્મવર ચાતુરંત ચક્રવર્તી, દ્વીપ, બાણ, શરણ, ગતિ, પ્રતિષ્ઠા, અપતિeત વર જ્ઞાનદરનિધર,

Page #61

સૂઝ-૧૨
૧૦૩
૧૦૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
વિવૃતછ%, જિ-જાપક, તિર્ણ-નાસ્ક, બુદ્ધ-બોધક, મુક્તમોચક, સર્વજ્ઞાદિશl, શિવ-અચલ-આજ-અનંત-અક્ષય-અવ્યાબાધ-પુનરાવતી સિદ્ધિગતિ નામક
સ્થાનને સંપાતને... નમસ્કાર થાઓ [કોને ?] શ્રમણ ભગવંત મહાવીર, અદિકર, તિર્થ યાવ4 સિદ્ધિગતિ પામવાને ઈચ્છુક, મારા ધમચિાર્ય ધર્મોપદેશકને. ત્યાં રહેલા ભગવંતને અહીં રહેલો એવો હું વંદન કરું છું. મને તે ભગવંત જુઓ - અહીં રહેલ એવો હું તેમને વંદન-નમસ્કાર શું છું.
• વિવેચન-૧૨ (અધુરેથી) :
નમસ્કાર થાઓ. ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ જાણવું. વિશેષ એ કે - સીવો તાપ મરજી Tઈ પદ્ધ છે. ધમ્માયરિય-ધર્માચાર્ય, લાચાર્યને નહીં. ધમચાર્યપણાને જ કેમ ? તે કહે છે - ધર્મના ઉપદેશકને. તત્કગત-તે ગ્રામાંતરમાં રહેલ. ઈહગ-અહીં રહેલા એવો હું. પાસઈ મે-મને જુઓ. સ-ભગવદ્, ઈતિકટુ-એ હેતુથી. વંદઈ-પૂર્વોક્ત સ્તુતિથી સ્તવે છે. પ્રણામ કરે છે.
• સૂત્ર-૧૨ (અધુરેથી) :
ભિગવંતને વંદન, નમસ્કાર કરીને ઉત્તમ સીંહાસને પૂર્વાભિમુખ બેસે છે. બેસીને તેના પ્રવૃત્તિ નિવેદકને એક લાખ આઠ રિજd મુદ્રા પતિદાનમાં આપે છે, આપીને સકાર, સન્માન કરે છે, કરીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયા જ્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર અહીં આવે, અહીં સમોસરે, અહીં ચંપા નગરીની બહાર પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં યથપતિરૂપ અવગ્રહને અવગણીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે ત્યારે મને આ વૃત્તાંત જણાવજે. એમ કહીને તેને વિદાય કર્યો.
• વિવેચન-૧૨ (અધુરેથી) :
પ્રીતિદાન-એક લાખ આઠ રજતતું તુષ્ટિદાન આપે છે. તે આવશ્યકમાં માર્કેલિકોને સાડા બાર લાખ પ્રમાણ કહ્યું છે. કહ્યું છે કે – સાડા બાર લાખ સુવર્ણની વૃત્તિ અને સાડાબાર કરોડ સુવર્ણ પ્રીતિદાન ચકવર્તી આપે છે. વાસુદેવ આ જ પ્રમાણમાં જતનું દાન આપે છે, માંડલિકો હજારની વૃત્તિ અને લાખનું પ્રીતિદાન આપે છે.
[શંકા] અહીં એક લાખ આઠ પ્રમાણ કહ્યું છે, તેમાં વિરોધ કેમ ન માનવો ? ભગવંત ચંપાનગરીમાં આવ્યા છે માટે વિરોધ નથી. સક્કાઈ-ઉત્તમ વસ્ત્રો વડે પૂજે છે. સમ્માણઈ-કેવા પ્રકારના વચન આદિ પ્રતિપત્તિથી પૂજે છે. •x - પર્વ - આજ્ઞાનુસાર, સ્વામી - એ આમરણાર્થે છે. આજ્ઞયા - તેમની આજ્ઞાને પ્રમાણીકૃત કરીને. વિનયઅંજલિકરણાદિ, વચન-રાજાનો આદેશ, પ્રતિભૃણોતિ-સ્વીકારે છે.
• સૂગ-૧૩ :
ત્યારે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર બીજે દિવસે રાત્રિ ગયા પછી, પ્રભાત થતાં, ઉત્પલ-કમલાદિ ખીલી ગયા પછી, ઉજ્જવલ પ્રભાયુક્ત, લાલ અશોક, પલાશ, પોપની ચાંચચણોઠીનો ભાગ, આ બધાંની સમાન લાલ, કમલવનને વિકસિત કરનાર, સહસ્ર કિરણયુકત, દિનકર સૂર્ય ઉગ્યા પછી, પોતાના તેજથી
જાજવલ્યમાન થયા પછી, ચંપાનગરીના પૂણભદ્ર ચૈત્યે આવે છે, આવીને યથાપતિરૂપ અવગ્રહ ચાવીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. • વિવેચન-૧૩ :
નં - બીજે દિવસે, પાઉપભાયાએ - સત્રિ પછીના પ્રભાતનો પ્રકાશ થતાં, કુલ-વિકસિત, એવું ઉત્પલ-કમળ, તે અને કમરન • હણિ વિશેષ, તે બંનેનો કોમલ-મૃદુ, ઉન્મીલિત-દળોનો તથા બંને આંખોના ઉઘડવાથી. અહ પંડુરે પભાઓ - પછી, સત્રિ પછીના પ્રભાત પછી પાંડુર-શ્વેત, પ્રભાત-ઉષામાં.
તાશોક-વૃક્ષ વિશેષનો પ્રકાશ-પ્રભા, કિંશુક-પલાશ કુસુમ, શુકમુખ-પોપટની ચાંચ, ગુંજા-લાલકાળુ ફળ વિશેષ, તેનો અર્ધ ભાગ. શગ-લાલપણું, તેની સમાન, કમલાક-કમળની ઉત્પત્તિના સ્થાનભૂત, પ્રહાદિ, પંડ-નલિનવન, તેના બોધક-વિકાશ કરનાર, ઉસ્થિત-ઉગતા, કેવો સૂર્ય ? હજાર કિરણોવાળો સૂર્ય તેજથી, જાજવલ્યમાન થતા સંપલિયક-પદાસન.
• સૂત્ર-૧૪ *
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્યો-ઘણાં શ્રમણ ભગવંતોતેમાં કેટલાંક ઉગ્ર કે ભોગ કે રાજન્ય-જ્ઞાતષ્કરવ-ક્ષત્રિય જાતિના પ્રવજિત, સુભટ-સોધસેનાપતિ-પ્રશાdi-શ્રેષ્ઠી-ઈભ્ય-બીજા પણ ઘણાં ઉત્તમ ાતિ, કૂળ,
ય, વિનય, વિજ્ઞાન, વર્ણ, વિક્રમ, લાવણ્ય, સૌભાગ્ય, કાંતિયુક્ત તથા વિપુલ ધન-ધાન્ય-સંગ્રહ-પરિવારની સુખ-સવૃદ્ધિ યુd, ગુણના અતિરેકથી રાજ દ્વારા પ્રાપ્ત ઈચ્છિત ભોગ, સુખ વડે લાલિત, કિપાક ફલ સર્દેશ અસાર વિષયસુખને, પાણીના પમ્પોટા સમાન, ઘાસના અગ્રભાગે રહેલ જળબિંદુ સમાન ચંચળ જાણીને, જીવિતનેઅસર પદાર્થોને વસ્ત્ર ઉપર લાગેલી ધૂળ માફક ખંખેરીને, હિરણયાદિનો ત્યાગ કરીને વાવતુ પdજિત થયેલા છે. તેમાં કેટલાંક અર્ધમાસના દીuપયથિી, કેટલાંક માસિક પર્યાવી, એ રીતે બે માસ, ત્રણ માસ યાવત્ અગિયાર માસ કેટલાંક વર્ષ-બે વર્ષ - ત્રણ વર્ષ આદિ પચયિવાળા, કેટલાંક અનેક વર્ષના પયયિવાજ (શ્રમણો) સંયમ, તપ વડે પોતાના આત્માને ભાવિત કરતાં વિચરતા હતા.
• વિવેચન-૧૪ -
અંર્તવાતિ - શિષ્યો, અપેગઈય-કેટલાંક ઉગ-ઉગ્ર, આદિ દેવે જેમને આરક્ષકપણે નિયુક્ત કર્યા છે તેમના વંશજો. તે ઉગ્રો દીક્ષાને આશ્રીને ઉગ્ર પ્રવજિતા કહેવાય. તે રીતે બીજા પદો જાણવા. માત્ર 1 - ગુરપણે સ્થપાયેલના વંશજો, આચિ • જેઓ મિત્ર-વયસ્યપણે વ્યવસ્થાપિત છે તેમના વંશજો. નાય - ઈવાકુ વંશ વિશેષ, ના - નાગ વંશજ, ક્રોળ • કરવંશજ, ક્ષત્રિય - ચાર વર્ષોમાં બીજા વર્ણના. " - સુભટ, નાદ - સુભટથી વિશિષ્ટ એવા સહસયોધાદિ, સેTધ$ - સૈન્ય નાયક, THOાર - ધર્મશાસ્ત્રપાઠક, શ્રેષ્ઠી-શ્રીદેવતા અધ્યાસિત વર્ણ પટ્ટાકિત મસ્તકવાળી, ઇભ્ય-હાથ પ્રમાણ દ્રવ્યરાશિપતિ.

Page #62

સૂત્ર-૧૪
૧૦૯
૧૧૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ
આવા પ્રકારના બીજ ઉત્તમ-જાત્યાદિ પ્રધાન, સૌભાગ્યકાંતિ યુક્ત, જાતિમાતૃપક્ષ, કુલ-પિતૃપક્ષ, રૂપ-શરીરનો આકાર, વર્ણ-ગૌરવાદિ, લાવણ્ય-આકારની સ્પૃહણીયતા, વિકમ-પૌરુષ, સૌભાગ્ય-આદેયતા, કાંતિ-દીતિ. ધન-ગણિમ, ધરિમાદિ, ધાન્ય-શાત્યાદિ, નિચય-સંચય, પરિવા-દાસી દાસ આદિ પરિવાર, રૂટિત-ઈશ્વરના અંતરને અતિકાંત, અથવા સર્વ સંગના ત્યાગથી દૂર કરાયેલ. પાઠાંતરથી ઘનઘાનિયય પરિવારા. નરપતિ-રાજા, ગુણ-વૈભવસુખાદિ, અતિરેક-અતિશય.
ઈચ્છિય-વાંછિત, ભોગ-શબ્દાદિ. સુહસંપલલિય-સુખ વડે પ્રકીડિત. કિપાકફલોવમ-વિષવૃાફળનુભ, મુણિયા-જાણીને. જલબુલ્લુઅસમાન-પાણીના પરપોટા સમાન • x • જીવિય-જીવિતવ્ય. આ વિષય સૌખ્ય ધનસંયયાદિ અધુવ-અનિત્ય રૂપ ધૂળની જેમ વસ્ત્રના અગ્ર ભાગે લાગેલ. વિધૂય-જલ્દી છોડીને, ચઈd-ત્યાગ કરીને. શું ? હિરણ્ય, સુવર્ણ, ધન, ધાન્ય, બલ, વાહન, કોશ, કોઠાગાર, રાજ્ય, રાષ્ટ્ર, નગર, અંતઃપુર, વિપુલ ધન-સુવર્ણ-રત્ન-મણિ ઈત્યાદિ છોડીને મુંડ થઈ દીક્ષા લીધી.
અહીં સુવર્ણ-ઘડેલ સોનું, ધન-ગાય આદિ, બળ-રીન્ય, ધન-ગણિમાદિ, કનકન ઘડેલું સોનું, રત્ન-કર્કેતનાદિ, મણિ-ચંદ્રકાંતાદિ, મૌક્તિક-મોતી, શિલાપવાલવિદ્યુમ, તરત-પારાગ, આદિ શબ્દથી વસ્ત્ર, કંબલ આદિ પરિગ્રહ. સંત-વિધમાન, સારસ્વાપત-પ્રધાન દ્રવ્ય, વિચ્છર્ધ-વિશેષચી તજીને, કૃત્વા-વિક્રમણ મહિમા કરીને. સદ્ધિગોઢ-દાનાતિશયથી પ્રકાશીત કરીને. દાનને યોગ્યને પરિમાર્ચ-આપીને. ગોગિકોને આપીને. મુંડાભૂવાન્દ્રવ્યથી મસ્તકનો લોચ કરીને, ભાવતઃ ક્રોધાદિ દૂર કરીને. અગારા-ઘેરથી નીકળીને. અનગારિતાસાધુતા, પ્રવજિતા-ગતા, પામ્યા અથવા પ્રવજિતા-શ્રમણ થઈને..
• સૂત્ર-૧૫ (અધુરુ) :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્ય-ઘણાં નિોિ હિતા, જેવા કે કેટલાંક અભિનિબોધિક ચાવતુ કેવળજ્ઞાની, કેટલાંક મનોબલિ, વચનબલિ, કાયબલિ. કેટલાંક મન-વચન કે કાયાથી શાપ કે અનુગ્રહમાં સમર્થ, કેટલાંક ખેલૌષધિ પ્રાપ્ત એ રીતે કેટલાંક જલૌષધિ, વિપૌષધિ, આમઔષધિ, સવFષધિ પ્રાપ્ત. કેટલાંક કોષ્ટબુદ્ધિ, બીજબુદ્ધિ કે પટબુદ્ધિ પ્રાપ્ત, કેટલાંક પદાનુસારી, સંભિજ્ઞ શ્રોત, ક્ષીરાશ્રવ, મધ્ધાશ્રવ, સર્પિષાશ્રવ કે અક્ષિણમહાનસિક લબ્ધિ પ્રાપ્ત, કેટલાંક વિપુલમી વિક્વણદ્ધિ પ્રાપ્ત, ચારણવિધાધર, આકાશાતિપાતી.
• વિવેચન-૧૫ (અધુરુ) :
•x• મનોબલિક-મનથી અવટંબવાળા, વા બલિક-પ્રતિજ્ઞાત અર્થના નિવક અથવા પરપણાને ક્ષોભકારી વયનવાળા. કાયબલિક-ક્ષુધાદિ પરીષહોમાં જેમની કાયા ગ્લાનિ પામતા નથી તે. જ્ઞાનબલિક-અવ્યભિચારી જ્ઞાનવાળા, દંસણબલિક-બીજા વડે ક્ષોભ ન પામનાર દર્શનવાળા. ચા»િબલિક. આ ત્રણ વિશેષણ બીજી વાચનામાં જોવા મળે છે. મનથી જ બીજાને શાપાનુગ્રહ-અપકાર, ઉપકાર કરવામાં સમર્થ. આ પ્રમાણે
વાણી અને કાયાથી પણ જાણવું.
ખેલૌષધિ-વ્યંકરૂપ ઔષધિ, સર્વે રોગાદિ અનર્થના ઉપશમ હેતુથી, તેને પ્રાપ્ત કરેલ. એ રીતે બધે જાણવું. જલ-મલ, વિપુષ-મૂત્ર આદિ બિંદુ અથવા fથ - વિઠા, પ્ર - મૂત્ર, એ જ ઔષધિ. માકર્ષા - હાય આદિનો સ્પર્શ. મલ્લી - બધી જ ચુંક, મેલ, મળ-મૂત્ર, કેશ-રોમ-નખાદિ ઔષધિ. કોષ્ઠવત્ - કુશૂલ માફક સૂત્રાર્થ ધાન્યને યથા પ્રાપ્ત અવિનષ્ટ આજન્મ ધારણ કરવાની બુદ્ધિ-મતિવાળા. બીજબુદ્ધિ-વિવિધ અર્થના અધિગમરૂપ વૃક્ષથી જન્મેલ બુદ્ધિવાળા. પડબુદ્ધિ-પટ માફક વિશિષ્ટ વધૃવનસ્પતિ વિસૃષ્ટ વિવિધ ઘણાં કાર્ય પૂ પુષ્પ, ફળના ગ્રહણમાં સમર્થપણાથી બુદ્ધિવાળા.
પદાનુસારીઅનેક સૂત્ર-અવયવ ઉપલબ્ધ હોય, તેને અનુકૂળ સો પદોને અનુસરનારવાના સ્વભાવવાળા. સંભિજ્ઞ શ્રોત-ઘણાં ભેદથી ભિન્ન શબ્દોને પૃથક્ પૃથક્ યુગપતું સાંભળે છે, અથવા શબ્દ વડે વ્યાપ્ત શબ્દગ્રાહી અથવા પ્રત્યેક શબ્દાદિ વિષય વડે જેમની સર્વે ઈન્દ્રિયો [સમર્થ છે તે). ક્ષીરાશ્રવ-દુધની જેમ મધુરવથી શ્રોતાના કર્ણ-મનને સુખકર વચનો કરે છે તે. મળાશ્રવ-પૂર્વવતુ, મધુ મા સર્વ દોષોના ઉપશમ નિમિત્તથી આલ્હાદકવથી તેના વચનને કહ્યું. અક્ષીણમહાનસીક-અનુપાનસ્થાન, તેના આશ્રિતવથી અન્ન પણ મહાનસ કહેવાય છે, તે લાખ પુરુષને આપવા છતાં પોતે ન ખાય ત્યાં સુધી તયાવિધ લબ્ધિ વિશેષથી ખુટે નહીં તેવું ભિક્ષાલબ્ધ ભોજન
ઉજ્જુમઈ-સામાન્યથી મનોમાપ્રસાહિણી મતિ-મનઃ પર્યાયજ્ઞાનવાળા, વિઉલમઈબહુવિઘ વિશેષણયુકત મન્યમાન વસ્તુ-ગ્રાહીત્વથી વિસ્તીર્ણ મતિ-મનઃપચયજ્ઞાનવાળા. તે આ રીતે - આણે “ઘટ' એમ વિચાર્યું, તે દ્રવ્યથી સોનાનો છે, ગણી પાટલિઝનો છે, કાળથી શરદ આદિ ઋતુનો, ભાવથી કાળા વણદિનો છે, તે વિપુલમતિ જાણે છે. ઋજુમતિ તે સામાન્યથી જ જાણે છે તથા ઋજુમતિ અંગુલ ચૂત અઢીદ્વીપ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં રહેલ સંજ્ઞીના મનોભાવ જાણે છે. વિપુલમતિ તેને સંપૂર્ણ જાણે છે. વિદુર્વણા-વૈક્રિયકરણલબ્ધિ પ્રાપ્ત.
વન - ચરણ અgિ ગમન, તેના અતિશયવાળા. તે બે ભેદે છે - જંઘાચારણ અને વિધાચારણ. તેમાં અમઅઠ્ઠમ તપ વડે જે લબ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, જંઘા વ્યાપારને આશ્રીને એક જ ઉત્પાત વડે તેમાં ચકવર નામક દ્વીપ અને મેરુના શીખરે જે જાય અને પાછા આવે. ત્યાંથી બે ઉત્પાત વડે અહીં પાછા આવવા સમર્થ હોય તે જંઘા ચારણ. જે છઠ્ઠું-છટ્ઠના તપથી ઉત્પન્ન થાય, જે શ્રત વિહિતપણે બે ઉત્પાત વડે નંદીશ્વરદ્વીપ કે મેરુ શિખરે પહોંચે, ત્યાંથી એક જ ઉત્પાદ વડે અહીં પાછા આવવા સમર્થ હોય તે વિધાયારણ. વિકલાઈ - પ્રજ્ઞપ્તિ આદિ વિવિધ વિધાવિશેષધારી. આકાશાતિપાતી-આકાશગામી વિધાના પ્રભાવથી કે પાદપાદિ પ્રભાવથી આકાશથી હિરણ્યવૃષ્ટિ આદિ કે ઈષ્ટ-અનિષ્ટ વડે પાડવાના સ્વભાવવાળા તે આકાશપાતી અથવા અમૂર્ત એવા પદાર્થોના સાધનમાં સમર્થવાદી તે આકાશવાદી.

Page #63

સૂત્ર-૧૫
૧૧૧
• સૂત્ર-૧૫ (અધુરેથી) :
[તે શ્રમણોમાં] કેટલાંક કનકાવલી તપોકર્મ કરનારા, એ રીતે એકાવલી, લઘુસીંહનિષ્ક્રીડિત કે મહાસંહનિષ્ક્રીડિત તપોકર્મ કરનારા હતા. કેટલાંક ભદ્રપતિમા, મહાભદ્રપ્રતિમા કે સર્વતોભદ્રપ્રતિમા અથવા વર્ધમાન આયંબિલ તપોકર્મ
કરનારા હતા.
• વિવેચન-૧૫ (અધુરેથી) :
કનકાવલિ-કનક કે મણિમય આભૂષણ વિશેષ, તેના આકારે જે તપ તે કનકાવલિ તપ. તે આ રીતે - ઉપવાસ, છટ્ઠ, અઠ્ઠમ પછી આઠ અઠ્ઠમ - ચાર અને ચારની બે પંક્તિથી સ્થાપવા ઈત્યાદિ બધું વર્ણન “અંતકૃત્ દશાંગ’” સૂત્ર મુજબ જાણવું. - ૪ - ૪ - ૪ - આ તપમાં ચાર પરિપાટી હોય છે. પહેલી પરિપાટીમાં પારણા વિગઈથી થાય છે, બીજીમાં વિગઈરહિત પારણું, ત્રીજીમાં અલેપકૃત્ દ્રવ્યથી પારણું અને ચોથી પરિપાટીમાં આયંબિલથી પારણું કરાય છે. તેની એક પરિપાટીમાં એક વર્ષ, પાંચ માસ, બાર દિવસ થાય છે અને ચારે પરિપાટીમાં પાંચ વર્ષ, નવ માસ,
અઢાર દિવસ થાય છે.
એકાવલિ તપ બીજે ક્યાંય પ્રાપ્ત ન હોય, લખેલો નથી.
લઘુસીંહનિષ્ક્રીડિત ત૫-કહેવાનાર મહાસિંહનિકિતિની અપેક્ષાએ નાનો હોવાથી તે લઘુ કહેવાય છે. સિંહગમનની માફક જે તપ તે લઘુસિંહ નિક્રીડિત તપ. ઉપવાસ
પછી છટ્ઠ, ઉપવાસ-અટ્ઠમ-છઠ્ઠ, પછી ચાર ઉપવાસ-અટ્ટમ, પાંચ ઉપવાસ-ચાર ઉપવાસ, પછી છ ઉપવાસ-પાંચ ઉપવાસ, પછી સાત ઉપવાસ-છ ઉપવાસ, પછી આઠ ઉપવાસસાત ઉપવાસ, પછી નવ ઉપવાસ-આઠ ઉપવાસ એ પ્રમાણે ક્રમ કહ્યો છે. પછી સાત અને આઠ, છ અને સાત, પાંચ અને છ, ચાર અને પાંચ, અક્રમ અને ચાર ઉપવાસ, પછી છઠ્ઠુ અને અક્રમ, પછી ઉપવાસ અને છટ્ઠ, પછી ઉપવાસ કરવો. એક પરિપાટીમાં છ માસ અને સાત દિવસ થાય. ચાર પરિપાટીમાં ૨-વર્ષ અને ૨૮ દિવસ થાય છે.
તેમાં પહેલી પરિપાટીમાં સર્વકામગુણિત પારણું હોય, બીજીમાં વિગઈ રહિત, ત્રીજીમાં અલેપકારી અને ચોથીમાં આયંબિલથી પારણું થાય.
મહાસિંહનિક્રીડિત તપ. ઉપર મુજબ વિધિ છે, વિશેષ એ કે આમાં એકથી સોળ સુધી, પછી સોળથી એક સુધી ઉપવાસ હોય છે. ઈત્યાદિ બધાં ઉપવાસનો ક્રમ ‘અંતગડદસા' સૂત્ર મુજબ જાણવો. આ તપની એક પરિપાટી એક વર્ષ, છ માસ, અઢાર દિવસે પુરી થાય છે. ચારે પરિપાટી છ વર્ષ, બે માસ, બાર દિવસે પુરી થાય છે. ભદ્રપ્રતિમા - જેમાં પૂર્વ, દક્ષિણ, પશ્ચિમ, ઉત્તર સન્મુખ પ્રત્યેકમાં ચાર પ્રહર કાયોત્સર્ગ કરે છે. આ બે અહોરાત્ર પ્રમાણ છે.
મહાભદ્રપ્રતિમા-ભદ્રપ્રતિમાવત્ જ છે. તેમાં એક-એક અહોરાત્ર પર્યન્ત એક દિશાભિમુખ કાયોત્સર્ગ કરે છે. તેનું પ્રમાણ ચાર અહોરાત્ર છે. - - - સર્વતોભદ્રા - જેમાં દશે દિશામાં પ્રત્યેકમાં અહોરાત્ર કાયોત્સર્ગ કરે છે તેનું પ્રમાણ દશ અહોરાત્ર છે. અથવા સર્વતોભદ્રપ્રતિમા બે ભેદે છે - લઘુ અને મહા. લઘુ સર્વતો
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ભદ્રામાં એકથી પાંચ ઉપવાસ કરે, પછી મધ્યના અંકથી આરંભી, બાકીનાને ક્રમથી કરે, એવી પાંચ પરીપાટી હોય છે. તેમાં ૭૫ ઉપવાસ, ૨૫-પારણા આવે છે. તેમાં એક પરિપાટીમાં ૧૦૦ દિવસ અને ચાર પરિપાટીમાં ૪૦૦-દિવસો થાય છે. મહા સર્વતોભદ્રા પણ આ પ્રમાણે છે - માત્ર તેમાં એકથી સાત ઉપવાસ સુધીનો ક્રમ હોય છે. બાકી ક્રમ-પદ્ધતિ લઘુ સર્વતોભદ્રા મુજબ જાણવી. તેમાં ૧૯૬ તપો દિન અને ૪૯-૫ારણા દિનો છે. એ રીતે આઠ માસ અને પાંચ દિવસે એક પરિપાટી અને
ચારગણા સમયે તપ પુરો થાય છે.
વર્ધમાન આયંબિલ તપ, તેમાં ઉપવાસ, પછી આયંબિલ, પછી ઉપવાસ, પછી બે આયંબિલ, પછી ઉપવાસ, પછી ત્રણ આયંબિલ, એ રીતે યાવત્ ઉપવાસ પછી ૧૦૦ આયંબિલ. અહીં ૧૦૦ ઉપવાસ તથા ૫૦૫૦ આયંબિલ થાય છે. [૧૪ વર્ષ, ૩-માસ, ૨૦-દિન
૧૧૨
સૂત્ર-૧૫ (અધુરેથી) :
[તેમાંના કેટલાંક શ્રમણો] માસિકી ભિક્ષુપ્રતિમા, બેમાસી ભિક્ષુપ્રતિમા, ત્રિમાસિકી ભિક્ષુપ્રતિમા યાવત્ સપ્તમાસિકી ભિક્ષુપ્રતિમા સ્વીકારે છે. કેટલાંક પહેલી સપ્ત અહોરાત્રની યાવતુ ત્રીજી સાત અહોરાત્રિકી ભિક્ષુપ્રતિમા પ્રતિપન્ન છે. કેટલાંક અહોરાત્રિકી ભિક્ષુ-પ્રતિમા સ્વીકારે છે, કેટલાંક એક રાત્રિકી ભિક્ષુ પ્રતિમા સ્વીકારે છે એ રીતે સપ્ત સપ્તમિકા, અષ્ટ ષ્ટમિકા, નવ નવમિકા અથવા દશ દશમિકા ભિક્ષુપતિમા, લઘુમોકપ્રતિમા, મહામોકપ્રતિમા, યવમધ્યચંદ્રપતિમા કે વમધ્ય ચંદ્ર-પ્રતિમાને સ્વીકારીને સંયમ અને તપ વડે આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે.
• વિવેરાન-૧૫ (અધુરેથી) :
એક માસનું પરિમાણ તે માસિકી, તે ભિક્ષુપ્રતિમા-સાધુ પ્રતિજ્ઞા વિશેષ. તેમાં એક માસ યાવત્ એક દત્તિ અને એક પાન લે. એ રીતે બીજીથી સાતમી સુધીમાં એક-એક દત્તિની વૃદ્ધિ જાણવી. ત્રણ સપ્ત અહોરાત્રિકીમાં પહેલી સાત અહોરાત્રપ્રમાણમાં
ઉપવાસ-ઉપવાસ વડે પાણી-આહાર રહિત ઉત્તાનક કે પાર્શ્વશાયી કે નિષધા આસને રહીને ગામથી બહાર વિચરે છે. બીજી સાત અહોરાત્રિકી પણ એ પ્રમાણે છે, માત્ર તેમાં ઉત્કૃટુક કે લગંડશાયી કે દંડાયતાસને વિચરે છે એ રીતે ત્રીજી સાત અહોરાત્રિકી છે, તેમાં ગોદોહિકાસને કે વીરાસને કે આમ્રકુબ્જાસને બેસે છે. એક અહોરાત્રિકીમાં
છઠ્ઠુ ઉપવાસી થઈને ગામની બહાર લાંબા હાય કરીને રહે છે. એક રાત્રિ પ્રમાણ તે એક રાત્રિકી-તેમાં અઠ્ઠમભક્તિક થઈ, ગામ બહાર કંઈક શરીર નમાવીને, અનિમેષ દૃષ્ટિથી શુષ્ક પુદ્ગલ ઉપર દૃષ્ટિ સ્થિર કરી, પગને જિનમુદ્રાએ સ્થાપી, હાથ લાંબા કરીને રહે છે. આ પ્રતિમા વિશિષ્ટ સંહનનાદિવાળા જ સ્વીકારે છે. કહ્યું છે કે – આ પ્રતિમાને ભાવિતાત્મા, મહાસત્વવાળા, સંહનન અને ધૃતિયુક્ત [શ્રમણ] સમ્યગ્ ગુરુ અનુજ્ઞાથી કરે છે.
સત્તસતમિર્ચ-જેમાં સાત સાત દિવસ હોય છે, તે તથા સાત દિવસના સપ્તક

Page #64

સૂગ-૧૫
૧૧૩
વડે થાય છે. તેમાં પહેલા દિવસે એક દતિ અને એક પાનક જ હોય, બે-ત્રણ આદિથી દરેક દિવસે વધતા સાતમા દિવસે સાત દત્તિ થાય. આ રીતે બીજા છ સપ્તક જણવા. અથવા અથવા પહેલા સપ્તકમાં રોજ એક દક્તિ, બીજા આદિ સપ્તકમાં બે આદિ ગણતા યાવતુ સાતમાં સતકમાં પ્રતિદિન સાત દક્તિ નણવી. આ પ્રમાણે અષ્ટ અષ્ટમિકા, નવનવમિકા, દશદશમિકા જાણવી.
ક્યાંક આ સ્થાને ભદ્રા, સુભદ્રા, મહાભદ્રા, સર્વતોભદ્રા, ભદ્રોતા ભિાપતિમા જોવા મળે છે. તેમાં સુભદ્રપ્રતિમા અપ્રસિદ્ધ છે. બાકીની પૂર્વે વ્યાખ્યાયિત કરી છે. વિશેષમાં ભદ્રોતરા આ પ્રમાણે - પહેલી પંક્તિમાં ૫/૬/૮/૯ ઉપવાસ આવે. બીજીમાં
૮/૯/૫/૬/ ઉપવાસ આવે, ત્રીજીમાં ૯/૫/૬/૮ ઉપવાસ આવે, ચોથીમાં ૬/૮/ ૯/પ ઉપવાસ, પાંચમી પંક્તિમાં ૮/૯/૫/૬/ઉપવાસ આવે. અથવા પહેલી પંક્તિમાં પ/૬/૮/૯/૧૦/૧૧ ઉપવાસ આવે. બીજી પંક્તિમાં ૮/૯/૧૦/૧૧/૫/૬/ક ઉપવાસ આવે. ત્રીજી પંક્તિમાં ૧૧/પ/૬/૮/૯/૧૦, ચોથી પંક્તિમાં ૮/૯/૧૦/૧૧/પ/૬, પાંચમી પંક્તિમાં ૧૦/૧૧/૫/૬/૮/૯, છઠ્ઠીમાં ૬/૮/૯/૧૦/૧૧/૫, સાતમીમાં | ૧૦/૧૧/૫/૬/૮ ઉપવાસ આવે.
- લઘુ-મોટીની અપેક્ષાએ નાની, મોકપ્રતિમા-મૂત્ર સંબંધી અભિગ્રહ. આ દ્રવ્યથી મૂત્રવિષયક - મૂરને ન પાઠવવારૂપ છે. ક્ષેત્રથી ગામથી બહાર, કાળથી શરદમાં કે ઉનાળામાં સ્વીકારાય છે. આ પ્રતિમા આહાર કરીને પણ સ્વીકારાય છે, ચૌદ ભત વડે પૂર્ણ થાય છે, આહાર કર્યા વિના પણ સ્વીકારાય છે, સોળ ભક્ત વડે પૂર્ણ થાય છે. ભાવથી આ પ્રતિમામાં “દેવ આદિક ઉપસર્ગ સહન કરવા” તે છે.
આ પ્રમાણે મહામોકપ્રતિમા પણ જાણવી. વિશેષ એ કે - જો આહાર કરીને સ્વીકારાય તો ૧૬-ભક્ત વડે પૂર્ણ થાય છે. આહાર કર્યા વિના સ્વીકારાય તો ૧૮ભક્ત વડે પૂર્ણ થાય છે.
યવમધ્ય ચંદ્ર પ્રતિમા-જેનો મધ્ય ભાગ જવ સમાન છે તે. ચંદ્ર માફક કલાની વૃદ્ધિ કે હાનિ વડે જે પ્રતિમા, તે ચંદ્રપ્રતિમા. જેમકે - સુદ એકમે એક કવલ કે ભિક્ષા ગ્રહણ કરે, પ્રતિદિન કવલાદિ વૃદ્ધિ વડે પૂનમે પંદર કવલાદિ, વદ એકમે પંદર જ કવલાદિ ખાઈને રોજ એકની હાનિથી અમાસને દિવસે જેમાં એક કવલ લેવાય છે, મધ્ય ભાગમાં સ્થૂળ હોવાથી યવમધ્ય કહેવાય છે.
- વરમધ્ય ચંદ્ર પ્રતિમા - વજની જેમ મધ્ય ભાગ જેમાં છે તે. જેમાં વદ એકમ ૧૫-કવલ ખાઈને, પછી પ્રતિદિન એક-એકની હાનિથી અમાસે એક કવલ ખાય. શુક્લ એકમે એક કવલથી આરંભી એક-એકની વૃદ્ધિથી પૂનમે પંદર કવલ ખાય, તે વજ મધ્ય-પ્રતિમા.
બીજી વાચનામાં ચાર પદ જોવા મળે છે – વિવેક પ્રતિમા, વિવેક-ત્યાગ, તે અંતરમાં કષાયાદિ અને બાહામાં ગણ-શરીર-અનુચિત ભકત-પાનાદિનો ત્યાગ, તે વિવેક.. સુત્સર્ગ પ્રતરિમા-કાયોત્સર્ગ કરવા તે. ઉપધાન પ્રતિમાનતપ વિષયક અભિગ્રહ,
જો કે દશાશ્રુતસ્કંધમાં ભિક્ષુ ઉપાસક પ્રતિમા સ્વરૂપ આ પ્રમાણે કહેલ છે તો [16/8|
૧૧૪
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પણ અહીં તે રીતે વ્યાખ્યા કરેલ નથી. ભિક્ષ પ્રતિમાને પૂર્વે જ દશર્વિલ છે. ઉપાસક પ્રતિમા સાધુને અસંભવ છે. પડિjલીણ પડિમ-સેલીનતા અભિગ્રહ.
• સૂત્ર-૧૬ (અધુરું) :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના અંતેવાસી ઘણાં સ્થવિર ભગવંતો જાતિસંva, કુળસંપન્ન, જળસંપન્ન, રૂપસંપન્ન વિનયસંપ, ફ્રાનિસંww, દર્શનસંપન્ન, ચાસ્ત્રિસંપન્ન, લાસંપન્ન, લાઘવસંપન્ન, ઓજસ્વી, તેજસ્વી, વર્ચસ્વી, યશસ્વી, ક્રોધજમી, માનજયી, માયાજમી, લોભનયી, જિતેન્દ્રિય, જિતેનિંદ્ર, જિતપરીષહ, જીવિતાશા અને મરણભયથી વિપમુક્ત, વતપધાન, ગુણપ્રધાન, કરણપધાન, ચરણપ્રધાન, નિગ્રહપધાન, નિશ્ચયપધાન, આવપધાન, માઈલuધાન, લાઘવપધાન, ક્ષાંતિપધાન, મુક્તિાધાન, વિધાપ્રધાન, મંsuધાન, વેદપ્રધાન, બ્રહ્મપધાન નયપધાન નિયમપધાન, સત્યપધાન, શોકપ્રધાન, ચાવણ, ઉજાતપસ્વી-જિતેન્દ્રિય, શોધી, અનિદાન, અસ્ક્ય, અબહિર્લેય, અપતિવેશ્યા, સુક્ષમણચરતા, દાંત, આ જ નિગ્રન્થ પ્રવચનને આગળ કરીને વિચરતા હતા.
• વિવેચન-૧૬ (અધુરુ) :
જાતિસંપન્ન-ઉત્તમ માતૃકપક્ષયુક્ત જાણવા, અન્યથા માતૃકપક્ષ સંપન્નત્વ, પુરુષ મામને હોય, તેથી તેના કોઈ ઉકઈ કહેવાતો નથી, માટે આ વિશેષણ સમૂહને બતાવે છે, કુલસંપન્ન આદિ નવ વિશેષણ છે. વિશેષ એ કે - શુત - પિતૃપા, થન • સંહની સમુત્યપ્રાણ, સૂપ - આકૃતિ. દર્શન-સમ્યકત્વ, ચારિત્ર-સમિતિ આદિ, ન ન • અપવાદ ભીરતા કે સંયમ, નાપા • દ્રવ્યથી અક્ષ ઉપધિપણું અને ભાવથી ત્રણે ગૌરવનો ત્યાગ. ઓજસ્વી-માનસથી અવëભવાળા, તેજસ્વી-શરીરની પ્રભાવાળા, વર્ચસ્વીવચન, સૌભાગ્યાદિયુક્ત અથવા તેજ કે પ્રભાવવાળા, વર્ચસ્વી-વચન, સૌભાગ્યાદિ યુક્ત અથવા તેજ કે પ્રભાવવાળા, યશસ્વી-ખ્યાતિવાળા. ક્રોધાદિ જય-ઉદિત ક્રોધાદિને નિષ્ફળ કરવા જીવિત આશા અને મરણ ભયથી મુક્ત અર્થાત્ તેની ઉપેક્ષા કરનાર,
વ્રતપ્રધાન-યતિવ, ઉત્તમ શાક્યાદિ યતિત્વની અપેક્ષાએ નિગ્રંથ તિવાદિ, અથવા વ્રત વડે પ્રધાન. નિર્ગુન્શ-શ્રમણ, તે માત્ર વ્યવહાચ્ચી જ નહીં, તેથી કહે છે • ગુણપ્રધાન-કરુણાદિ ગુણોથી પ્રધાન, ગુણપ્રાધાન્યતા જ વિશેષથી કહે છે - કરણપઘાનાદિ સાત વિશેષણો છે. વિશેષ એ કે :- વેરા - પિંડવિશુદ્ધિ આદિ, ઘરમાં - મહાવ્રતાદિ, નિરા - અનાચાર પ્રવૃત્તિનો નિષેધ, નિશ્ચય - dવનિર્ણય કે વિહિતાનુષ્ઠાનોમાં અવશ્ય કQાનો સ્વીકાર. મા ર્નવ • માયા ઉદયનો નિગ્રહ, માર્દવ-માન ઉદયનો નિરોધ, નાયd - ક્રિયામાં દક્ષત્વ, ક્ષતિ - ક્રોધોદયનો નિગ્રહ, મુત્તો - લોભોદયનો નિરોધ, faT - પ્રજ્ઞપ્તિ આદિ, મંત્ર · હરિભેગમેથી આદિ મંત્ર, યે - આગમ કે ઝડપેદાદિ, બ4 - બહાચર્ય કે કુશલાનુષ્ઠાન, નય - નીતિ, નિયમ - અભિગ્રહ, મત્ય - સમ્યગુવાદ, શa - દ્રવ્યથી નિર્લેપતા અને ભાવથી અનવધનું આચરણ. - x •
ત્રાકુવન - સત્ કીર્તિ કે ગૌરાદિ ઉદાત શરીર વણેયુકત, અથવા સપ્રજ્ઞા. લાતપસ્વી-લજાપધાન તપસ્વી-શિષ્ય અને જિતેન્દ્રિય અથવા લજ્જા અને તપશ્રી

Page #65

૧૧૬
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સૂત્ર-૧૬
૧૧૫ વડે જેણે ઈન્દ્રિયો જીતેલી છે તે. જો કે જિતેન્દ્રિયો પૂર્વે કહ્યા છે, તો પણ અહીં લજ્જા-તપ વિશેષિતત્વથી પુનરુક્તિ ન જાણવી. સોહિ-સૃહદ, જીવલોકના મિત્રો, અથવા શોધિના યોગથી શુદ્ધિ-અકલુષ હૃદય. અતિયાણ-નિદાન હિત, ચૌલુક્ય
સુક્સવર્જિત, આબહિલેસ્સ-સંચમચી અબહિબૂત મનોવૃત્તિ. અપતિલેશ્ય-અતુલ મનોવૃત્તિ, સુશ્રામસ્યરત-અતિશય શ્રમણકર્મમાં આસક્ત, દંત-ગુરુ વડે વિનયિત. આ જ નિગ્રંથ પ્રવચનને પ્રમાણીકૃત કરીને વિચરે છે. ક્યાંક આવો પાઠ પણ છે - ઘણાં આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, ગૃહસ્થ અને પ્રવજિતોના દીપ સમાન રીપ • મોહતમપટલને પાડવામાં પટપણાથી દ્વીપ જેવા - સંસારસાગરમાં ડૂબતાને આશ્વાસન રૂપાણાથી. બાણ-અનથિી રક્ષકપણાથી. સરણ-અર્થસંપાદકપણાથી, ગતિ-અભિગમનીય, પઈ-આશ્રય.
• સૂગ-૧૬ (અધુરેથી) :
તે સ્થિવિર] ભગવતો આત્મવાદના જાણકાર હતા, પરવાદના જાણકાર હતા, કમલવનમાં પુન:પુનઃ વિચરણ કરતા હાથીની માફક વેતાના સિદ્ધાંતની આવૃત્તિને કારણે તેનાથી સુપરિચિત હતા. તેઓ અછિદ્ર પ્રસ્ત વ્યાકરણી, રનકરંડક સમાન, કુગિકાપણરૂપ, પરવાદી પ્રમક, દ્વાદશાંગી જ્ઞાતા, સમસ્ત ગણિપિટકધારક, સવક્ષિ-સંજ્ઞાતિક, સર્વભાષાનુગામી, અજિન છતાં જિન સર્દેશ, જિનની માફક અવિતથ કહેનારા [એવા તે] સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા.
• વિવેચન-૧૬ (અધુરેથી) :
તે સ્થવિર ભગવંતો આત્મવાદી-સ્વસિદ્ધાંત પ્રવાદક, પાઠાંતરથી આત્મવાદી અર્થાત જૈન, પસ્વાદ-શાકયાદિ મતો અથવા શાક્યાદિના જ્ઞાતા. - X - આત્મવાદસ્વસિદ્ધાંત, જમઈd-પુનઃપુનઃ આવનથી અતિ પરિચિત. કોની જેમ ? કમલવનમાં ફરતા મત હાથી માફક. અચ્છિદપસિણવાગરણ-અવિરલ પ્રશ્ન અને અવિરલ ઉત્તરવાળા. - x - કુતિઆવરણભૂઅ-સ્વર્ગ, મૃત્યુ, પાતાળ લક્ષણ ત્રણ ભૂમિમાં સંભવતી વસ્તુ પણ કુગિક છે, તેની સંપાદક આપણ-હાટ, તેની જેમ સમીહિત અર્થના સંપાદનની લબ્ધિયુક્તત્વથી આ ઉપમા છે.
પરવાઈયામણ-પરવાદીના મતનું મર્દન કરવાથી. -x - અનુપકાંત-અનિરાકૃત, અન્યમૂર્થિક-પરdીશ્ચિક, અનુપtવસ્યમાન - માહામ્યથી ન પાડી શકાતા. વિહરતિવિચરે છે. તેમાં -
કેટલાંક “આચારધર' આદિ ૧૬-વિશેષણો સુગમ છે. વિશેષ એ કે - “સૂત્રકૃતઘર” પૂર્વના અંગોને ધારણ કર્યા વિના, તેને અતિશય વડે ધારણ કરવાથી સૂત્રકૃતઘાક ઈત્યાદિ કહ્યું છે. તેથી જ વિપાક શ્રતધર કહેવાથી “અગિયાર અંગના જ્ઞાતા” એમ કહ્યું છે અથવા વિદ્ગા વિચારણા અર્થત્વથી “અગિયાર ગના વિચારક” અર્થ કરવો. નવ પૂર્વી આદિનું ગ્રહણ તેના સાતિશયત્વથી પ્રાધાન્ય બતાવવા માટે છે. ચૌદપૂર્વીત્વ હોવા છતાં દ્વાદશાંગીવ કેટલાંકને ન હોય કેમકે
ચૌદપૂર્વો એ દ્વાદશાંગના અંશરૂપ છે. તેથી કહ્યું- દ્વાદશાંગ જ્ઞાતા, વળી દ્વાદશાંગીપણું છતાં કેટલાંકને સમસ્તકૃતધરવ ન હોય, તેથી કહ્યું કે સમસ્ત ગણિપિટકઘર, ગણીઅર્થ પરિચ્છેદની પિટક-સ્થાન જેવા અથવા પિટકની માફક વાળંજક, વાણિજક, બધામાં આધાર ભાજન વિશેષ સમાન જે પિટક, ગણી-આચાર્યની પેટી તે ગણિપિટકપ્રકીર્ણક શ્રતાદેશ શ્રત નિયુક્તિ આદિ યુક્ત જિન પ્રવયન. સમસ્ત-અનંતગમ પર્યાયયુક્ત ગણિપિટકને જે ધારણ કરે છે તે. --
-- તેવી જ સર્વે અક્ષર સંનિપાત - વર્ણસંયોગ શેયપણે વિધમાન છે, તેને. તથા આર્ય-અનાર્યો દ્વારા બોલાતી સર્વે ભાષામાં અનુસરે છે. તે ભાષા બોલાતા, લબ્ધિ વિશેષથી સર્વેને સર્વ ભાષામાં પરિણમે છે. અથવા સર્વભાષા-સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, માગધી આદિમાં વ્યાખ્યા કરવાના આચારવાળા. અજિન-અસર્વજ્ઞ * * *
• સૂત્ર-૧૭ (અધુરુ) :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના શિષ્યો-ઘણાં અણગાર ભગવંતો સિમિત, ભાષાસામિત, એષાસમિત, આદાન-ભાંડ-માત્ર-નિક્ષેપણ સમિત, ઉચ્ચાર-પ્રસવણ-ખેલ-સિંઘાણ-જલ્લ-પારિષ્ઠાપનિકા સમિત, મનગુપ્ત, વચનગુપ્ત, કાયગુપ્ત, ગુપ્ત, ગુણેન્દ્રિય, ગુપ્ત બહાચારી, અમમ, અકિંચન, છિન્નગ્રંથ, છિwaોત, નિરુપલેમ, કંપાવતુ મુક્ત હોય, શંખની જેમ નિરંજન, જીવની જેમ આપતિહત ગતિ, જાત્ય કંચનવત્ જાત્યરૂપ, દફિલકવ4 પ્રાકૃત ભાવવાળા, કૂમવત ગુપ્તેન્દ્રિય, પુકરાવતુ નિરૂપલેપ, આકાશવત્ નિરાલંબન, વાયુવતુ નિરાલય, ચંદ્રવત્ સૌમ્યલેશ્વ, સૂર્યવ4 દિપ્તdજ, સાગરવત્ ગંભીર, પHવત સર્વથા વિપમુકત, મેરવત્ અપકંપ, શારદસલિલવ4 શુદ્ધ હૃદયી, ગેંડાના શૃંગસમાન એકજાત, ભારંડપક્ષીવત અપમg, હાથીવતુ શૌડીર, વૃષભવતુ ધૈર્યશીલ, સીંહવત દુધ, પૃતીવન સર્વ સ્વસિહા, હવનઅનિવત્ તેજથી દીપતા...
• વિવેચન-૧૭ (અધુર) :
સમિતિસત્રમાં મથાળ • ઉપકરણનું ગ્રહણ, મારુ માત્રા - વસ્ત્રાદિ ઉપકરણ અથવા ભાંડ-માનના ઉપકરણ અથવા ભાડું - વઆદિ, માટીના ભાજન, માત્ર • પત્ર વિશેષ, નિક્ષેપUT • મૂકતા, જે સfમત - સુપચુપેક્ષિતાદિ ક્રમથી સમ્યક્ પ્રવૃત. ૩Yપાસવા શેfiધાળ:17પટ્ટાવાયાસમા - મળ, મૂળ, થુંક, નાકનો મેલ,
ગ્લેમ, મલના ભાગમાં સમિત, શુદ્ધ ઍડિલને આશ્રીને. મનોગુપ્ત આદિ ત્રણ પદ સરળ છે. તેથી જ સર્વથા ગુપ્તવથી ગુપ્ત.
૦િ - શબ્દાદિમાં રગ રહિત અથવા ગુનાથિ - શબ્દાદિમાં રાગાદિના નિરોધથી ગુપ્ત અને ગુપ્ત-આગમ શ્રવણમાં ઇસમિતિ આદિમાં ઈન્દ્રિયોનો અનિરોધ જેમાં છે તે. ગુરબંભયારિ-વસતિ આદિ ગુતિવાળા મૈથુન વિરતિને સેવે છે. બીજી વાચનામાં કોઇ આદિ અગિયાર પદો જણાય છે. તેમાં આક્રોધ આદિ ચાર પ્રસિદ્ધ છે. તેથી જ સંત - સંતવૃત્તિથી શાંત, વસંત - બહિવૃત્તિથી પ્રશાંત, ૩વસંત - બંનેથી ઉપશાંત અથવા મન વગેરેની અપેક્ષાએ શાંત આદિ પદો છે અથવા ભવભ્રમણથી

Page #66

સૂત્ર-૧૬
૧૧૩
૧૧૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ
શ્રાંત, પ્રકટ ચિતપણાથી પ્રશાંત, ઉપશાંત-પાપથી નિવૃત્ત, અથવા પ્રશમના પ્રકનિ જણાવવા માટે આ ત્રણે એકાર્ચક પદો છે. તેથી જ પિિનવૃત-અર્થાત્ સર્વ સંતાપ રહિત.
HTTā - અવિધમાન પાપકર્મ બંધ. અગ્રંથ-હિરણ્ય આદિ ગ્રંચહિત, છિન્નસોમ-શોકરહિત અથવા સંસારપ્રવાહ જેનો છિન્ન થયો છે તે. નિરવલેવ-ઉપલેપ રહિત, કર્મબંધ હેતુરહિત. હવે નિપલેપતાને જ ઉપમાન વડે કહે છે – આ કહેવાનાર પદો (આચારાંગમાં ભાવના અધ્યયનમાં કહ્યા છે, જેની સંગ્રહગાથા-કંસ, શંખ, જીવ ઈત્યાદિ છે આ ગાથા ક્રમથી જ વ્યાખ્યા કહીએ છીએ.
કાંસાની પાણીની માફક મુકત-ચક્ત, પાણીની જેમ પાણી-બંધ હેતુત્વથી સ્નેહ જેણે તે. શંખની જેમ તિરંગણ-રાગ આદિ રંગણથી રહિત, જીવની જેમ
પ્રતિહત ગતિ થતુ પ્રત્યેનીક, કતીચિંકાદિ યુકત છતાં દેશ નગાદિમાં વિચરતા વાદ આદિ સામર્થ્ય ચક્તત્વથી અખલિત ગતિવાળા અથવા સંયમમાં પતિ હતા વૃત્તિ. ગગનવ નિરાલંબનકુલ, ગામ, નગાદિ આલંબન વર્જિત, સર્વત્ર અનિશ્રિત. વાયુવતુ અપ્રતિબદ્ધ-સામાદિમાં એક રાત્રિ આદિ વાસ. અકલુષમનપણાચી શારદ સલિલ વત્ શુદ્ધ હદયી. • •
:: કમલપત્રવત્ નિરપલેપ-કાદવ અને જળ સમાન સ્વજન વિષય સ્નેહરહિત, કાચબાની જેમ ગુપ્તેન્દ્રિય-કાચબો ક્યારેક ડોક અને ચાર પગ વડે ગુપ્ત રહે છે, તેમ ઈન્દ્રિયપંચક વડે ગુપ્ત. પક્ષીની જેમ વિપમુક્ત-મુક્ત પરિકરવાથી અને અનિયત વાસથી, ખગ્રી-વન્ય જીવ, તેનું શીંગડુ એક જ હોય, તેની જેમ એકરૂપ - રાગાદિ સહાય રહિત. ભાખંડ પક્ષીવતુ અપ્રમત - આ પક્ષીને એક શરીર - અલગ ડોક - ત્રણ પણ હોય છે, તે બંનેને અત્યંત અપમતપણે જ નિવહ પ્રાપ્ત થાય છે તેથી આ ઉપમા આપી છે.
હાથીની જેમ શૂર-કપાયાદિ શગુને આશ્રીને, બળદની જેમ ઉત્પન્ન બળવાળા અર્થાત્ પ્રતિજ્ઞાત કાર્યભારના નિર્વાહક. સીંહની જેમ દુદ્ધર્ષ-પરીષહાદિ મૃગો વડે અપરાજિત. મેરુ પર્વતની માફક અનુકૂળ ઉપસર્ગવાયુ વડે અવિચલિત સાવવાળા. સાગર જેવા ગંભીર-હર્ષ, શોકાદિ કારણ સંપર્કમાં પણ અવિકૃત યિતવાળા, ચંદ્ર જેવા સૌમ્યલેશ્ય-મનના પરિણામો ઉપતાપથી રહિત હોવા, સૂર્ય જેવા દીખતેજ-દ્રવ્યથી શરીરની દીપ્તિ, ભાવથી જ્ઞાન વડે. - -
-: જાત્ય કંચનવત - નાત : પ્રાપ્ત, ફૂપ - સ્વરૂપ ગાદિ કુદ્રવ્ય વિરહથી એવા તે જાતરૂપા. પૃથ્વીની જેમ સર્વ સ્પર્શરહિત, તેમાં સ્પર્શ-શીતોષણાદિ અનુકૂળપ્રતિકુળ પરીષહોને બઘાને સહેનારા તથા સારી રીતે નાંખેલ ઘી આદિ જે અગ્નિમાં છે કે, તેના જેવા તેજથી - જ્ઞાન અને તપ રૂપ વડે જ્વલંત-દીપતા. બીજી પ્રતમાં આ સર્વે વિશેષણો ઉપરાંત આ વિશેષણ છે - અરીસાની પટ્ટિકાની જેમ પાતળા, વિસ્તીર્ણત્વથી આદર્શફલક [અરીસાના દંડની જેમ પ્રગટ-ચયાવતુ ઉપલભ્યમાન સ્વભાવ ભાવઅરીસાના પો નયન, મુખાદિ ધર્મ અને સાધુપણે અશઠપણે મનના પરિણામ જેમાં છે તે પ્રકટ ભાવવાળા.
• સૂત્ર-૧૭ (અધુરેથી) :
તે ભગવંતને કોઈ પ્રતિબંધ નથી. તે પ્રતિબંધ ચાર ભેદ કહ્યો છે. તે આ પ્રમાણે - દ્રવ્યથી, ફોગથી, કાળથી, ભાવથી, દ્રવ્યથી સચિત-અચિત-મિક દ્રવ્યોમાં, હોમથી ગામ, નગર અરય, ખેતર, ખળો, ઘર કે આંગણમાં, કાળથી સમય કે આવલિકા કે ચાવતુ અયન કે બીજા દીર્ધકાળ સંયોગોમાં ભાવથી ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, ભય, હાસ્યમાં-હોતો નથી.
તે ભગવતો વષરવાસ સિવાયના શિખ-હેમંતના આઠ માસોમાં ગામમાં એક સશ અને નગરમાં પાંચ રાગિ રિહેતા વાસણા અને ચંદનમાં સમાન દષ્ટિવાળા, ઢેફા કે સોનામાં સમાન, સુખ-દુ:ખમાં સમ, આલોક-પરલોકમાં અપતિબદ્ધ, સંસારપારગામી, કર્મના નિઘતન માટે અમ્યુથિત થઈને વિચરતા હતા.
• વિવેચન-૧૩ (અધુરેથી) :
તે ભગવંતોને આવો ક્યાંય પ્રતિબંધ હતો નહીં. જેમકે દ્રવ્યથી - સચિવાદિ ત્રણમાં, ફોગથી પ્રામાદિ સાતમાં, તેમાં ક્ષેત્ર-ધાન્યજન્મભૂમિ, ખલ-ધાન્ય મલનાદિ સ્થળ, કાળથી સમય આદિમાં - તેમાં સમય-સૌથી નિકૃષ્ટ કાળ, આવલિકા-અસંખ્યાત સમયા, યાવત્ શબ્દથી ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ કાળ, શોવ - સાત પ્રાણ પ્રમાણ, નવ · સાત સ્તોક પ્રમાણ, મુત્ત - ૩૩ લવ પ્રમાણ, થUT - દક્ષિણાયન આદિ, દીર્ધકાળ સંયોગ-૧oo વગેરે વર્ષ. ભાવથી ક્રોધાદિ છે, આવા પ્રકારે તેમને પ્રતિબંધ હોતો નથી.
વાસાવાસવજ્જ-વષકાળમાં નિવાસને વજીને, ગામમાં એક સમિ વસવું અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ રહેવું. આ પ્રતિમાકલિકોને આશ્રીને કહ્યું. બીજાને માસકલાવિહારિપણું છે. વાસીચંદણ સમાણકપુ- • x • અપકારી કે ઉપકારી, તે બંનેમાં સમાન-રાગદ્વેષ રહિતપણે સમાન તપ-વિકલ્પ સમાન આચાર જેમાં છે તે વાસીચંદન સમાન કભી. સમ-તુચ, ઉપેક્ષણીયત્વથી ઢેફા અને સુવર્ણમાં છે. * * *
બીજી વાચનામાં આમ પણ દેખાય છે - અંડજ-હંસાદિ, અંડક-મયૂર અંડક આદિ અર્થાત્ મયુરાદિની ક્રીડાદિમાં પ્રતિબંધ થાય છે, પોતજ-હતિ આદિ અથવા પોતક-બાળકમાં પ્રતિબંધ થાય. પાઠાંતરમાં અંડજ-વસ્ત્ર, કોશિકાસ્કીટ અંડક પ્રભd, બોંડજ-કપાસના ફળમાંથી થયેલ વસ્ત્ર જ, અવગૃહીંત-પરિવેષણ અર્થે ઉત્પાદિત ભોજન-પાન. પ્રગૃહીત-ભોજનાર્થે ઉત્પાદિત અથવા અવગ્રહિક-વસતી, પલક આદિ અથવા ઔપણહિક-દંડક આદિ ઉપધિ જાત, પ્રગૃહીત-પ્રકર્ષથી ગૃહીત ઔધિક.
How Hovi સિં જે જે દિશામાં વિચરવાને ઈચ્છે છે, તે તે દિશામાં વિચરે છે. શુચિભૂત-ભાવશુદ્ધિવાળા, શ્રુતિભૂત-પ્રાપ્ત સિદ્ધાંતા, લઘુભૂત-અક્ષ ઉપધિપણે અને ગૌરવયાગથી અથવા લઘુભૂત-વાયુની માફક સતત વિહાર કરનાર. અણપગંગાઘણાં આગમ અથવા આત્મ સંબંધી ગ્રંથ-હિરણ્યાદિ જેને અવિધમાન છે તે અથવા અનર્થ ગ્રંથા-ભાવધનથી યુક્ત.

Page #67

સૂત્ર-૧૮
૧૧૯
• સૂત્ર-૧૮ :
તે ભગવંતોને આવા વિહારથી વિચરતા આ આવા પ્રકારે અભ્યતર-બાહ્ય તપ ઉપધાન હોય છે. તે આ પ્રમાણે - છ ભેદે અભ્યતા અને છ ભેદે બાહા.
• વિવેચન-૧૮ :
હવે બીજા પ્રકારે સાધુનું વર્ણન કહે છે - તેનિ જે થી far સુધી અનશનાદિ તપો ભેદ પ્રતિપાદન સુગમ છે જ. બીજી વાયનામાં સંયમ યાત્રા માણાર્થે ભોજન ગ્રહણ તે “યગામાત્રાવૃત્તિ” છે.
અધિકૃત વાચનામાં અત્યંત-શરીરની અંદર જ તાપનથી સમ્યક્ દૈષ્ટિ વડે જ તપ, તેના વડે પ્રતીયમાનવથી. શરીરની બહાર જ તપાવવાથી મિથ્યાદષ્ટિ વડે તપણે પ્રતીયમાનવથી.
• સૂત્ર-૧૯ (અધુરુ) :
તે બાહાતષ શું છે ? બાહ્યતમ છ ભેદે છે. તે આ રીતે - અનશન, નોદરિકા, ભિક્ષાયય, રસપરિત્યાગ, કાયકલેશ પ્રતિસંલિનતા.
તે અનશન શું છે ? બે ભેદે છે - ઇત્વકિ, યાવઋષિક. તે ત્વરિક છે છે ? અનેકવિધ છે - ચતુર્થભક્ત, કૃભક્ત, અઠ્ઠમભકત, દશમભક્ત, બારસભકત, ચૌદશભક્ત, સોલશભક્ત, અર્ધમાસિકભક્ત, માસિકભક્ત, બેમાસિકભકત યાવત્ છમાસિકભક્ત.
તે યાdહથિત શું છે ? બે ભેદે છે - પાદપોયગમન અને ભકત પ્રત્યાખ્યાન તે પાદપોપગમન શું છે ? બે ભેદે છે . વ્યાપાર્તિમ અને નિવ્યઘિાતિમ. તે નિયમો
પતિકર્મ છે. તે પાદપોપગમન છે. તે ભક્તપત્યાખ્યાન શું છે? બે ભેદે છે - વ્યાઘાતિમ, નિઘિાતિમ. તે નિયમા સપતિકર્મ છે. તે ભકત પ્રત્યાખ્યાન કહ્યું. તે અનશન કહ્યું.
- વિવેચન-૧૬ (અધુ) :
ઉનલન - ભોજન નિવૃત્તિ. જે આ કરવા સમર્થ નથી તો શું કરવું ? ઊણોદરી • ઉદરને ઉભું રાખવું, ઉપલક્ષણથી અા ઉપધિપણું, તેમાં અશક્તને જે કરવાનું છે તે કહે છે, ભિક્ષાચર્યા - વૃત્તિ સંક્ષેપ. તેમાં પણ અશક્ત એ શું કરવું ? પરિત્યાગ. તેમાં પણ અશક્તને શું કરવું? કાયફ્લેશ, તેમાં પણ અશક્ત શું કરે ? પ્રતિસંલિનતા.
ઈત્વરિક-અપકાલિક-એક ઉપવાસાદિથી છ માસ પર્યd. યાવકયિક-જેટલી આ કથા - આ મનુષ્ય છે એમ વ્યપદેશરૂપ, - x • ચાવકયિક-પાવજીવિક. વૃક્ષની જેમ ઉપગમન-ચલિત થયા વિના રહેવું તે પાદપોપગમન. વાઘાતવતુ - સિંહ, દાવાનલાદિથી અભિભૂત જે સ્વીકારાય છે. નિવ્યઘાતિમ-વ્યાઘાતરહિત.
• સૂત્ર-૧૯ (અધુરેશી) :
તે ઊનોદરિકા શું છે ? બે ભેદે છે . દ્રવ્ય ઉનોદરિકા અને ભાવ ઉનોદરિકા. દ્રવ્ય ઉનોદરિકા શું છે? બે ભેદે છે - ઉપકરણ દ્રવ્ય ઉનોદરિકા અને ભકત-પાન દ્રવ્ય ઉનોદરિકા. તે ઉપકરણ દ્રવ્ય ઉનોદકિા શું છે? ત્રણ
૧૨૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂઝસટીક અનુવાદ ભેદે છે – એક વસ્ત્ર, એક પાત્ર, એક મનોનુકૂલ નિર્દોષ ઉપકરણ રાખવું. આ ઉપકરણ દ્રવ્ય ઉનોદરિકા છે.
તે ભોજન-પાન દ્રવ્ય ઉનોદકિા શું છે ? અનેક ભેદે છે - કુકડીના આઠ ઉંડા પ્રમાણ માત્ર કોળીયા આહિર કરતા અલ્પાહાર, બાર કુકડી ઉંડા પ્રમાણ માત્ર કોળીયા આહાર કરાતં અપદ્ધઉંનોદધિ, સોળ ફકડી ઇંડા પ્રમાણ માત્ર કોળીયા આહાર કરતાં બે ભાગ પ્રાપ્ત ઉનોદરિકા, ચોવીશ કુકડી કંડા પ્રમાણ માત્ર કોળીયા આહાર કરતાં પ્રાપ્ત ઉનોદરિકા, કુકડીના ઠંડા પ્રમાણ એકમીશ કોળીયા આહાર કરતાં કંઈક જૂન ઉંનોદરી. અને કુકડીના ઊંડા પ્રમાણ બગીશ કોળીયા આહાર કરતાં પ્રમાણ પ્રાપ્ત. આનાથી એક કોળીયો ઓછો આહાર કરનાર શ્રમણનિન્જ પ્રકામરસભોજી કહેવાતા નથી. તે ભાપાન દ્રવ્ય ઉણોદરી કહી. દ્રવ્યોણદરી કહી.
તે ભાવ ઉણોદરી શું છે ? અનેકવિધ છે - અલકોધ, અસામાન, અપમાયા, અલોભ, અઘરાદ, અDiઝા. X - X -
તે ભિક્ષાર શું છે ? અનેકવિધ છે – દ્રવ્યાભિગ્રહ ચરક, ક્ષેત્રાભિગ્રહ ચક, કાલાભિગ્રહ ચ, ભાવાભિગ્રહ ચટક, ઉંક્ષિપ્ત ચરક, નિર્લિપ્ત ચરક, ઉતિનિક્ષિત ચસ્ક, નિક્ષિપ્તઉંલ્લિત ચક, વર્તિધ્યમાન ચક, સંહિયમાન ચક, ઉપનીત ચક, અપનીત ચક, ઉપનીત અપની ચરક, અપનીત ઉપનીત ચક, સંસ્કૃષ્ટ ચક, અસંક્રટ ચસ્ક, તાd સંસ્કૃષ્ટ ચસ્ક, અજ્ઞkત ચરક, મીન ચરક, દેટલાભિક, અદેટલાભિક, પૃષ્ટ લાભિક, અસ્પષ્ટ લાભિક, ભિinલાભિક, અભિક્ષાલાભિક, આwગ્લાયક, ઉપનિહિત, પરિમિત-પિંકપાતિક, શુદૈષણિક, સંખ્યા:તિક. આ ભિક્ષાચ કહી.
• વિવેચન-૧૯ (અધુરેથી) :
ચિયd-પ્રીતિકર કે વ્યક્ત દોષ વડે જે ઉપકરણ-વસ્ત્ર, પત્ર સિવાયના. * * • અલ્પાહાર-બગીશ કોળીયાની અપેક્ષાથી આઠનું અાપણું છે, ચા-મીશનું અડધું તે સોળ, તે બારના સમીપવર્તીપણાથી ‘બાર' એ ઉપાદ્ધ ઉણોદરી કહી. દ્વિભાગ ઉનોદકિા-બગીશનો અર્ધ ભાગ, તેથી સોળ કોળીયાને દ્વિભાગ ઉનોદરી કહે છે. ચોવીશ કોળીયા તે બત્રીશનો બીજ અડધાના મધ્યભાગને પ્રાપ્તપણાથી તે પ્રાપ્ત ઉનોદરી કહેવાય છે અથવા બગીશના ત્રણ ભાગને પ્રાપ્ત અને ચોથા ભાગને અપાખવી. એશ એ બગીશથી એક જ જન હોવાથી કંચન્યન ઉણોદરી કહી. બગીશ કવલથી પ્રમાણ પ્રાપ્ત થાય છે. આ બગીશ કોળીયા પ્રમાણથી એકાદ કોળીયો (જૂન લેતા પણ [સાધુ પ્રકામ સભોજી-અત્યર્થ ભોક્તા કહેવાતો નથી.
અધ્યક્ષદ્ - અલકલહ, hહ એટલે ક્રોધ કાર્ય. અaઝંઝ-અવિધમાન કલહ વિશેષ, ૫ શબ્દ અભાવ વચન અર્થમાં પણ હોય. દ્રવ્યાભિગ્રહ ચરક • દ્રવ્યને આશ્રીને અભિગ્રહથી ચરે છે - ભિક્ષાર્થે ભ્રમણ કરે છે જે દ્રવ્યાશ્રિત અભિગ્રહને સેવે છે, તે દ્રવ્યાભિગ્રહચક.

Page #68

સૂત્ર-૧૯
૧૨૧
૧૨૨
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અહીં ભિક્ષાચર્યામાં જે દ્રવ્યાભિગ્રહચરક કહ્યા, તે અધર્મ-ધર્મીના ભેદની વિવક્ષા રહિત છે. દ્રવ્યાભિપ્રહ-લેપકૃતાદિ દ્રવ્યવિષય, માભિગ્રહ-સ્વગામ, પરગામાદિ વિષય, કાલાભિગ્રહ-પૂવલાદિ વિષયક, ભાવાભિગ્રહ - ગાવું, હસવું આદિ પ્રવૃત પુરુષાદિ વિષયક. ઉક્ષિપ્ત-પોતાના માટે સોઈના વાસણમાંથી કાઢેલ, તે માટે અભિગ્રહ લઈ, તેની ગવેષણાને માટે જાય તે ઉક્ષિપ્ત ચરક. આ પ્રમાણે આગળ પણ જાણવું. નિક્ષિપ્ત-રસોઈના વાસણમાંથી નકાઢેલ. ઉક્ષિતનિક્ષિત-રસોઈના વાસણમાંથી કાઢીને તેમાં જ કે બીજા સ્થાને મૂકેલ અથવા ઉક્ષિપ્ત અને નિક્ષિપ્તને જે ચરે છે તે. નિક્ષિપ્ત ઉક્ષિપ્તચક - ભોજન પાત્રમાં નાંખીને પોતાને માટે કાટેલ તે જ નિક્ષિપ્તોક્ષિપ્ત.
વર્તિયમાન ચક - પરિવેષ્યમાન ચક. સાહરિજ઼માન ચરક - જે ભાત આદિને શીતલ કરવાને વાદિમાં વિસ્તારને તેને ફરી વાસણમાં નાંખતા સંહરાયું કહેવાય. ઉપનીત-કોઈ વડે ક્યાંક ખાયેલ. પનીત-દેવદ્રવ્ય મળેથી અપમારિને અન્યત્ર સ્થાપિત. ઉપરીત અપનીત-લાવીને રાખ્યા પછી તે વસ્તુને બીજા સ્થાને સ્થાપેલ અથવા ઉપનીત અને અપનીતની જે ગવેષણા કરે છે અથવા દેનારે વર્ણવેલા ગુણ - નિરાકૃત ગુણ જેમાં એકાદ ગુણથી વર્ણિત અને બીજા ગુણની અપેક્ષાએ દષિત, જેમકે - અહો શીતળ જળ કેવળ ક્ષાર છે. અપનીતોપનીત - ક્ષાર છે પણ શીતલ છે.
સંસૃષ્ટ-ખરડેલા હાથ આદિ વડે દેવાતું. અસંસૃષ્ટ-ઉક્તથી વિપરીત. તજાતસંસૃષ્ટ-તાત દેય દ્રવ્ય અવિરોધી વડે જે સંસ્કૃષ્ટ હાથ આદિ વડે દેવાતુ. અજ્ઞાતસ્વાજન્યાદિ ભાવ દેખાડ્યા વિના, - x • દેટલાભિક-દેખાતો કે દેખેલો આહાર લેવો અથવા પૂર્વે જોયેલ દાતાના હાથે ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી. અર્દેટલાભિક-પહેલા ન જોયેલ આહાર અથવા પૂર્વે ન જોયેલ દાતા દ્વારા અપાતો આહાર ગ્રહણ કરવો.
પૃષ્ણલાભિક-પૂણ્યા પછી જ - હે સાધુ! તમને શું આપીએ? ઈત્યાદિ પ્રશ્ન પછી જે લાભ જેને થાય છે. અસ્પૃષ્ણલામિક-ઉકતથી વિપરીત. ભિક્ષાલામિક-ભિક્ષા સદેશ ભિક્ષા માંગીને લાવેલ તુચ્છ આહાર ગ્રહણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા અથવા દાતા જે ભિક્ષામાં અથવા માંગીને લાવલે હોય તેમાંથી અથવા તેના દ્વારા તૈયાર કરેલ ભોજનમાંથી આહાર લેવો તે. અભિક્ષાલામિક-ભિક્ષાલાભથી વિપરિત.
અન્નગ્લાયક-ભોજન વિના ગ્લાની પામે છે. તે અભિગ્રહ વિશેષથી સવારમાં જ દોષી અન્ન વાપરે છે. ઉપનિહિત-જે કોઈ નજીકમાં રહેલ હોય તેની ગવેષણા કરે છે. પરિમિતપિંડયાતિક-સિમિત અર્ધ પોષણાદિ લાભ જેને થાય છે. શુદ્ધષણા-શંકાદિ દોષ રહિતતા અથવા વ્યંજનાદિ હિત શુદ્ધ ભાત આદિની ગવેષણા જેમાં હોય છે. સંગાદતિક-સંખ્યા પ્રધાન દતિઓ જેમાં છે તે. દતિ-એક શેપ ભિક્ષારૂપ.
• સૂત્ર-૧૯ (અધુરેથી) :
તે સપરિત્યાગ શું છે ? અનેકવિધ છે . નિર્વિકૃતિક, પ્રણીત સ પરિત્યાગ, આયંબિલ, આયમસિક્રથભોજી, અરસાહાર, વિરસાહાર, તાહાર, પાંસાહાર, રક્ષાહાર સપરિત્યાગ કહ્યો.
તે કાયફલેશ શું છે ? અનેકવિધ છે - સ્થાનસ્થિતિક, સ્થાનાતિગ ઉઉટકાસનિક, પ્રતિમા સ્થાયી, વીરાસનિક, નૈષધિક, દંડાયક, લકુડસાઈ, આતાપક, આપાગૃતક, અકંડુક, અનિષ્ઠીવક, સર્વ ગત્ર પરિકર્મ-વિભૂષા વિપમુકત તે કાયકલેશ કહ્યો.
તે પ્રતિસંલીના શું છે ? ચાર ભેદે છે – ઈન્દ્રિય પ્રતિસંલીનતા, કષાય પ્રતિસંલીનતા, યોગ, વિવિકતશયણાસનસેવનતા.
• વિવેચન-૧૯ (અલ્પસ્થી) :
નિર્વિકૃતિક-થી આદિ વિગઈ રહિત, પ્રણીતરસ - ઘી, દૂધ આદિના બિંદુ ઝરતા હોય છે. આયંબિલ-ચોખા, મગ આદિ. આયામ સિત્યભોઈ-ઓસામણ અને તેમાં રહેલ અન્નકણ. અરસાહા-હિંગ આદિથી ન સંસ્કારેલ આહાર વિરસાહા
સરહિત, જુના ધાન્ય-ઓદનાદિ. અંતાહાર-જઘન્યધાન્ય, વાલ આદિ. પતાહારપ્રકર્ષથી અંત્ય, વાલ આદિ જ ખાધા પછી વધેલ હોય તે અથવા પર્યાષિત [પડી રહેલ ગૂઠT AIR " સૂક્ષ, ક્યાંક તુચ્છાદાર પાઠ છે. તુચ્છ-અલા અને અસાર.
તાડ - કાયોત્સર્ગ વડે સ્થિતિ જેની છે તે. પાઠાંતરથી ટાઈTIણ્ય - સ્થાનાતિગ, કાયોત્સર્ગ કરવો. - x - પગારું - પ્રતિમાસિકી આદિ, વીરાસણિયસિંહાસને બેસીને જમીને પગ રાખીને પગ રાખીને પછી સીંહાસન લઈ લેતા જે સ્થિતિ આવે છે. નેસજિજઅ-ક્લા વડે જમીન ઉપર બેસનાર. દંડાયતિક-દંડની જેમ આયામવાળો. લગંડ-વાંકુ લાકડું, તેની જેમ સુનાર તે લગંડશાયી, તેનું મસ્તક કે પીઠ ભૂમિમાં રહે છે. આયાવય-શીત આદિ વડે દેહને સંતાપે છે તે. તાપના ત્રણ પ્રકારે છે - નિની ઉત્કૃષ્ટ, અનિપજ્ઞની મધ્યમા, ઉર્વસ્થિતની જઘન્ય, નિutતાપના ત્રણ ભેદે - અધોમુખ સુવે, પડખે સુવે, ચતો સુવે. અનિષજ્ઞાતાપના ત્રણ ભેદે - ગોદોહિક, ઉકુટુક આસન, પાસન. ઉર્થસ્થાનાતાપના પણ ત્રણ ભેદે - હાથ ઉંચા કરવા, એક પગે રહેવું, સમ પગે ઉભવું. અપાવૃતક-પ્રાવરણ રહિત. • x • ક્યાંક “ધયકસમંસલોમ” પાઠ છે, તેમાં ધુત - નિપ્રતિકમતાથી ત્યજેલ માથાના, દાઢી-મુંછ આદિના વાળ. શું કહેવા માંગે છે ? સર્વગામ વિભૂષા હિત.
• સૂત્ર-૧૯ (અધુરેશી) :
તે ઈન્દ્રિય પ્રતિસલીનતા શું છે? પાંચ ભેટે છે . શ્રોએન્દ્રિય વિષય પસાર નિરોધ અથવા શ્રોબેન્દ્રિય વિષય પ્રાપ્ત અર્થોમાં રાગદ્વેષ નિગ્રહ. ચક્ષુરિન્દ્રિય વિષય પ્રચાર નિરોધ કે ચારિન્દ્રિય વિષય પ્રાપ્ત અર્થમાં રાગ-દ્વેષ નિગ્રહ. ઘાણેન્દ્રિય વિષય પસાર નિરોધ કે પ્રાણેન્દ્રિય વિષય પ્રાપ્ત અથમાં રાગદ્વેષ નિગ્રહ, જિલૅન્દ્રિય વિષય પસાર નિરોધ કે જિલૅન્દ્રિય વિષય પ્રાપ્ત અર્થમાં રાગદ્વેષ નિગ્રહ, અનિદ્રિય વિષય પર નિરોધ કે અનિન્દ્રિય વિષય પ્રાપ્ત અમિાં રાગદ્વેષ નિગ્રહ. આ ઈન્દ્રિય પતિસંલીનતા કહી..
તે કષાય પ્રતિસંલીનતા શું છે? ચાર ભેદે છે - (૧) ક્રોધના (૨) માનના (૩) માયાના () લોભના ઉદયનો નિરોધ અથવા ઉદય પ્રાપ્ત ક્રોધ

Page #69

સૂત્ર-૧૯
માન-માયા-લોભને વિફળ કરવા. તે કષાય પ્રતિસંલીનતા છે.
તે યોગ પ્રતિસંલીનતા શું છે ? ત્રણ ભેટે છે – (૧) મન, (ર) વચન (૩) કાયાના યોગની પ્રતિસંલીનતા તે મનોયોગપતિસંલીનતા શું છે ? અકુશલ મનનો નિરોધ અને કુશલ મનની ઉદીરણા. (૨) વચન યોગ પ્રતિસંલીનતા શું છે ? અકુશલ વચનનો નિરોધ અને કુશલ વચન ઉદીરણા. તે કાયયોગ પ્રતિ સંલીનતા શું છે ? જે સુસમાહિત હાથ-પગ-ધૂમવત્ ગુપ્તેન્દ્રિય, સર્વ ગાત્ર પ્રતિસંલીન કરીને રહેવું તે.
તે વિવિક્ત શયન-આસન સેવના શું છે ? જે આરામ, ઉધાન, દેવકુળ, સભા, પપ્પા, પ્રણિતગૃહ, પ્રણિતશાળામાં સ્ત્રી, પશુ, નપુંસક સંસક્ત રહિત વસતિમાં પ્રાસુક અને એષણીય પીઠ-ફલક-શમ્ય-સંસ્તારક સ્વીકારીને વિચરવું તે. - ૪ - આ બાહ્ય તપ કહ્યો.
• વિવેચન-૧૯ (અધુરેથી) :
૧૨૩
શ્રોત્રેન્દ્રિયનો વિષય શબ્દ, પ્રચાર-પ્રવૃત્તિનો નિરોધ-નિષેધ. થ્રોપ્રેન્દ્રિય ગોચર પ્રાપ્ત અર્થો-કાનમાં પ્રવેશતા શબ્દોનો. આરામ-પુષ્પધાનવન, ઉધાન-પુષ્પ, ફળયુક્ત મહાવૃક્ષ સમુદાય, સભા-લોકોને બેસવાનું સ્થાન, પ્રપા-પાણીની પરબ,
પણિયગિહ-માંડ-વાસણ રાખવાના સ્થાન, પણિયસાલા-ઘણાં ગ્રાહક-દાયક જનોચિત ગૃહ વિશેષમાં, જ્યાં પગ પસારી સુવાય તેવી શય્યા.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરુ)
તે અત્યંતર તપ શું છે? છ ભેટે છે – પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન અને ઉત્સ
-
તે પ્રાયશ્ચિત્ત શું છે? દશ ભેદે છે આલોચના યોગ્ય, પ્રતિક્રમણ યોગ્ય, તભય યોગ્ય, વિવેક યોગ્ય, વ્યુત્સર્ગ યોગ્ય, તપ સોગ્ય, છંદ યોગ્ય, મૂલ યોગ્ય, અનવસ્થાહ, પારંચિત યોગ્ય.
તે વિનય શું છે ? સાત ભેદે છે – જ્ઞાન વિનય, દર્શન વિનય, ચારિત્ર વિનય, મન વિનય, વચન વિનય, કાય વિનય, લોકોપચાર વિનય... તે જ્ઞાન વિનય શું છે ? પાંચ ભેદે છે - આભિનિબોધિક-શ્રુત-અવધિ-મન:પર્યવ-કેવળ જ્ઞાન વિના. તે દર્શન વિનય શું છે ? બે ભેદે છે – સુશ્રૂષણા અને અનલ્યાશતના વિનય. તે સુશ્રુષણા વિનય શું છે ? અનેકવિધ – અભ્યુત્થાન, આસનાભિગ્રહ, આસન પ્રદાન, સત્કાર, સન્માન, કૃતિકર્મ, અંજલિ પગ્રહ, આવનારની સામે જવું – ઉભેલાની પર્યાપારાના કરવી, જનારને પહોંચાડવા જવું.
• વિવેચન-૨૦ (અધુરુ) :
પ્રાયશ્ચિત્ત-અતિચાર વિશુદ્ધિ, તે વંદનાદિ વિનય વડે થાય, તેથી વિનય-કર્મ દૂર કરવાના હેતુથી પ્રવૃત્તિ. વિનયીને જ વૈયાવચ્ચ હોય, તેથી વૈયાવચ્ચ-ભોજનાદિ વડે ઉપકાર કરવો. વૈયાવચ્ચના અંતરાલમાં સ્વાધ્યાય કરવો. તેથી—સ્વાધ્યાય મર્યાદાથી શોભન પાઠ. તેમાં ધ્યાન થાય છે, તેથી ધ્યાન. શુભધ્યાનથી જ હોય તો ત્યાગ થાય.
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તેથી વ્યુત્સર્ગ કહ્યો.
આલોયણાર્ટ-ગુરુ પાસે નિવેદનથી જે વિશુદ્ધિ યોગ્ય હોય તે - ભિક્ષાચર્યાદિ અતિચારથી થયેલ, તેના વિષયત્વથી આલોચના લક્ષણ વિશુદ્ધિ પણ આલોચનાર્હ કહેવાય. તે જ તપોરૂપત્વથી છે. એ રીતે બીજા પણ જાણવા. વિશેષ એ - પડિક્કમણાર્ટ
૧૨૪
તે મિથ્યાદુષ્કૃત. તદુભયાહ-આલોચના, પ્રતિક્રમણ સ્વભાવ. વિવેકાé-અશુદ્ધ ભોજનાદિ વિવેચન. વ્યુત્સર્ગાર્હ-કાયોત્સર્ગ. તપાર્ટ-નિવિંગઈ આદિ તપ. છેદા-પાંચ પાંચ દિવસના ક્રમે પર્યાય છેદવો. મૂલાર્જ-ફરી વ્રતમાં સ્થાપવા. અનવસ્થાપ્યાહ-તપ વિશેષ ન આયરે ત્યાં સુધી વ્રતમાં ન સ્થાપવા. પારંચિતાહ-તપો વિશેષથી જ અતિચારને પાર પહોંચાડવા. - - આસનાભિગ્રહ-જ્યાં જ્યાં [વડીલ] બેસવા ઈચ્છે ત્યાં ત્યાં આસન લઈ જવું. આસનપ્રદાન-માત્ર આસન આપવું.
---
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેથી) :
તે અનંત્યાશાતના વિનય શું છે? ૪૫ ભેદે છે - અરહંતની આશાતના ન કરવી, અરહત પ્રાપ્ત ધર્મની આશાતના ન કરવી. એ રીતે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, કુળ, ગણ, સંઘ, ક્રિયાવાનું, સાંભોગિકની તથા આભિનિબોધિક શ્રુત-અવધિ-મન:પર્યંત-કેવળ જ્ઞાનની આશાતના ન કરવી. આ પંદરની ભક્તિબહુમાન અને આ પંદરની પ્રશસ્તિ-ગુણકીર્તન, એમ ૪૫-ભેદો છે. તે આ અત્યાશાતના વિનય,
તે ચાસ્ત્રિ વિનય શું છે ? પાંચ ભેદે છે – સામાયિક ચાસ્ત્રિવિનય, એ રીતે છેદોપસ્થાપનીય-પરિહારવિશુદ્ધિ-સૂક્ષ્મસંપરાય-થાખ્યાત સાસ્ત્રિવિનય. આ ચાસ્ત્રિ વિનય કહ્યો.
તે મનવિનય શું છે? બે ભેદે છે - પ્રશસ્ત મન વિનય અને અપશસ્ત મન વિનય. તે અપશસ્ત મન વિનય શું છે ? જે મન સાવધ, સક્રિય, સકર્કશ, કટુક, નિષ્ઠુર, પરુષ, આશ્રવર, છેદકર, ભેદકર, પરિતાપનકર, ઉદ્રવણકર, ભૂતોપઘાતિક-તેવા પ્રકારનું મન ન કરે - ન વિચારે. કેમકે તેવું મન એ અપશસ્ત મનોવિનય છે.
તે પ્રશતમનોવિનય શું છે? [અપ્રશસ્તથી વિપરીત તે પ્રશસ્ત મનો વિનય જાણવો. એ પ્રમાણે જ વાન વિનય જાણવો.
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેથી)
િિરયાળ - ક્રિયાવાદીની, સંમોય - એક સામાચારીવાળા. - - મનોવિનયમાં
વિશેષથી કહે છે
- મન - અસંયતોનું ચિત્ત, સાવજ-ગર્તિત કર્મ વડે હિંસાદિથી પ્રવર્તે તે સાવધ. તેને સર્કિરિય એટલે કાયિકી આદિ ક્રિયા યુક્ત. સક્કસ-કર્કશ ભાવયુક્ત, કડુય-બીજાને કે પોતાના માટે અનિષ્ટ, નિષ્ઠુર-માર્દવતારહિત, પરુષસ્નેહરહિત, આશ્રવકર-અશુભ કર્મનો આશ્રવ કરનારું, કઈ રીતે - છેદકર એટલે હાય વગેરે છંદનકારી, ભેયક-નાક આદિ ભેદનકારી, પરિતાપનક-પ્રાણીને ઉપતાપ હેતુ, ઉદ્દવણકર-મારણાંતિક વેદનાકારી કે ધનહરણાદિ ઉપદ્રવકારી, ભૂતોપઘાતિક
1

Page #70

સૂઝ-૨૦
૧રપ
૧૨૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
જેમાં જીવોનો ઉપઘાત થાય છે. તહપગાર - આ પ્રકારે અસંયત મન સમાન. મજા નો પાર ન - મનને ન પ્રવતવિ.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેશી) :
તે કાયવિનય શું છે ? બે ભેદે છે – પ્રશસ્ત કાયવિનય, અપશસ્ત કાય વિનય. તે આપશસ્ત કાયવિનય શું છે? સાત ભેદે છે – અનાયુકત એવું (૧) ગમન, (ર) સ્થાન, (3) નિસીદન, (૪) ચકૃવતન, (૫) ઉલ્લંઘન, (૬) પલંઘન, (૩) સવેન્દ્રિયકાયયોગ યોજનતા.
તે પ્રશસ્ત કાય વિનય શું છે? ઉકતથી વિપરીત-આયુકત ગુમનાદિ. આ પ્રશસ્તકાય વિનય કહ્યો, આ કાયવિનય.
તે લોકોપચાર વિનય શું છે ? સાત ભેદે છે – અભ્યાસવર્તિતા, પરઈદાનવર્તિતા, કાહિત કૃતપતિક્રિયા, આત્મગવેષણતા, દેશકાળાતા, સવર્થિ અપતિલોમતા. • x
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેથી) :
અUTT૩ત્ત - અસાવધાનતાથી, ઉલ્લંઘણ-કાદવાદિનું અતિક્રમણ, પ્રલંઘનને અતિક્રમણ વારંવાર કરવું. સર્વેન્દ્રિયો અને કાયયોગ, યોજન-વ્યાપાર તે સર્વેન્દ્રિયકાય યોગ યોજનતા. અભ્યાસવૃત્તિતા-સમીપ વર્તવાપણું, પરછંદાણુવતિય-બીજાના અભિપ્રાયનું અનુવર્તન. કાહિતુ - જ્ઞાનાદિ નિમિતે ભોજનાદિનું દાન. કૃતપતિક્રિયા-આમને મને ભણાવેલ છે, એ બુદ્ધિથી ભોજનાદિ દાન દેવું. તગવેસણતા-દુ:ખીના વૃતાંતને શોધવો. દેશકાલજ્ઞતા-અવસરોચિત અર્થ સંપાદન. સવાર્થ પ્રતિલોમતા-આરાધ્ય વિષયક સર્વે પ્રયોજનોમાં આનુકૂલ્ય.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેશી) :
તે વૈયાવચ્ચે શું છે ? દશ ભેદે છે . આચાર્યની, વૈચાવ, એ રીતે ઉપાધ્યાય-ala-Gન-તપસ્વી-સ્થવિસાધર્મિક-કુળગણ અને સંઘની વૈયાવચ્ચ.
તે સ્વાધ્યાય શું છે ? પાંચ ભેદે છે – વાચના, પૃચ્છના, પરિવતના, અનપેક્ષા અને ધર્મકથા. તે સ્વાધ્યાય કહ્યો.
તે ધ્યાન શું છે? ચાર ભેદે છે – આd, રૌદ્ધ, ધર્મ, શુકલ. આndદયાન ચાર ભેદ છે – (૧) અમનોજ્ઞ સહયોગ સાપ્ત થતા તેના વિપયોગ સંબંધ આકળતાપૂર્વક ચિંતન કરવું. () મનોજ્ઞ સપયોગ સંપ્રાપ્તિમાં તેના અવિયોગને આકુળતાથી ચિંતન કરવું. (૩) આતંકજોગ સંપયોગ સંપાપ્તિમાં તેના વિયોગનું આકુળતાપૂર્વક ચિંતન કરવું, (૪) પૂર્વ સેવિત કામભોગ સંપયોગ સંપાત થતા તેના અવિયોગને આકુળતાપૂર્વક ચિંતવવો.
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેથી) :
વૈયાવૃત્ય-ભોજન, પાનાદિ વડે ઉપકાર કરવો. સેહ-નવદીક્ષિત, તપસ્વીઅમાદિ કરનાર, થેર-જન્માદિ વડે સ્થવિર, સાધર્મિક-સાધુ કે સાધ્વી, કુલ-ગચ્છ સમુદાય, ગણ-કુળ સમુદાય, સંઘ-ગણોનો સમુદાય. • • • અમનોજ્ઞ-અનિટ જે
શબ્દાદિ, તેનો સંપ્રયોગ-યોગ, તેના વડે સંપયુક્ત, તેવા થઈને અમનોજ્ઞ શબ્દાદિના વિયોગની ચિંતાને પામેલો થાય. ધર્મ-ધર્મી અભેદથી આ આર્તધ્યાન કહેવાય છે. - - મનોજ્ઞ-ધનાદિ, તેના અવિયોગનતી ચિંતા કરે. • x - આતંક-રોગ, તેનો વિયોગ ચિંતવે. પશિવ • પ્રીતિ કે કામભોગ-શબ્દાદિ ભોગ કે મદનસેવા, તેના અવિયોગની ચિંતા.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેથી) :
આdધ્યાનના ચાર લક્ષણો કહ્યા છે – કંદનતા, શોચનતા, તેપનતા, વિલપનતા. • • • રૌદ્રધ્યાનના ચાર ભેદો છે – હિંસાનુબંધી, મૃણાનુબંધી,
નૈયાનુબંધી, સંરક્ષણાનુબંધી. રૌદ્રધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે - ઓwદોષ, બહુ દોષ, અજ્ઞાન દોષ, આમરણાંત દોષ. ••• ધર્મધ્યાન ચતુર્વિધ, ચતુપાવતાર છે. - આજ્ઞા વિજય અપાયાચિય, વિકવિયાય, સંસ્થાન વિજય.
ધર્મધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે – આજ્ઞારુચિ, નિસરુચિ, ઉપદેશરુચિ, સૂત્રરચિ. ધર્મદયાનના ચાર આલંબન છે - વચના, પૃચ્છના, પરિવનિા, ધર્મકથા. ધર્મધ્યાનની ચાર અનપેક્ષા છે - અનિત્યાનુપેક્ષા, અશરણાનુપેad, એકવાનપેક્ષા, સંસારાનપેક્ષા.
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેથી) :
Tu • મોટા શબ્દોથી રડવું, શોકનતા-દીનતા, તેપનતા • આંસુઓને છોડવા. વિલનતા-પુનઃ પુનઃ ક્લિષ્ટ ભાષણ. ઉસણદોસ-હિંસા, મૃષા, અદd, સંરક્ષણમાંના કોઈ એક દોષમાં અતિ પ્રવૃત રહેવું. બહુદોષ-હિંસાદિ અનેક દોષમાં ઘણું પ્રવૃત રહેવું. અાજ્ઞાનદોષ-અજ્ઞાનથી કુશાસ્ત્ર સંસ્કારથી હિંસાદિ ઘમસ્વરૂપમાં ધર્મબુદ્ધિથી જે પ્રવૃત્તિ લક્ષણ દોષ. આમરણંતદોસ-મરણ એ જ અંત તે મરણાંત, આ • મરણાંતપણાથી તે આમરણાંત. સેવિત દોષ માટે પશ્ચાત્તાપ ન કરતા કાલસૌકિવતું હિંસાદિ પ્રવૃત્તિ.
અહીં આd-રૌદ્ર પરિહરીને સાધુ ધર્મ-શુક્લને સેવે.
ચતુપ્રત્યાવતાર-ભેદ, લક્ષણ, આલંબન, અનુપેક્ષા લક્ષણ ચાર પદાર્થોમાં સમવતાર કહેવાનાર સ્વરૂપે છે તે.
આજ્ઞા-જિન પ્રવચન, તેનો વિચય-નિર્ણય જેમાં છે તે આજ્ઞાવિયય થતુ આજ્ઞાણુણાનુચિંતન. એ પ્રમાણે બાકીના પદો છે. વિશેષ આ - મપાય - રાગદ્વેષાદિ જન્ય અનર્થો, વિપાલ - કર્મફળ, સંસ્થાન - લોક, દ્વીપ, સમુદ્રાદિ આકૃતિઓ.
આજ્ઞારુચિ-નિર્યક્તાદિની શ્રદ્ધા. નિસર્ગરચિ-સ્વભાવ વડે જ તેવશ્રદ્ધા, ઉપદેશરુચિ-સાધુના ઉપદેશથી તdશ્રદ્ધા, સૂણરુચિ-આગમથી તવશ્રદ્ધા.
આલંબન-ધર્મધ્યાનરૂપી શિખરે ચડવાને સહાયક-આશ્રય કરાય તે આલંબનવાંચનાદિ. અનુપેક્ષા પ્રસિદ્ધ છે.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેથી) :શુક્લધ્યાન ચતુર્ભેદ, ચતુuત્યાવતાર છે. તે આ – પૃથકત વિતર્ક

Page #71

સૂઝ-૨૦
૧૨૩
સવિચારી, એકવિતર્ક અવિચારી, સૂક્ષ્મક્તિ અપતિપાતી, સમુચ્છિx ક્રિયા અનિવૃત્તિ. • • • શુકલ ધ્યાનના ચાર લક્ષણો છે – વિવેક, સુત્સર્ગ, અવ્યથા, અસંમોહ. - - - શુકલધ્યાનના ચાર આલંબનો છે – ક્ષાંતિ મુક્તિ, આર્જવ, માર્દવ. શુક્લ ધ્યાનની ચાર અનપેક્ષાઓ છે – અપાયાનુપા, અશુભાનપેક્ષા, અનંતવૃત્તિતાનપેક્ષા, વિપરિણામોનપેક્ષા. - આ ધ્યાન કહ્યું.
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેથી) :
પૃથકવ-એક દ્રવ્યાશ્રિતનું ઉત્પાદાદિ પર્યાય ભેદથી વિતર્ક-વિકલા, પૂર્વગત શ્રુતના આલંબનથી વિવિધ નય અનુસરણ લક્ષણ જેમાં છે તે પૃથકવ વિતર્ક. વિચાર-અર્થથી શબ્દ, શબ્દથી અર્થમાં મન વગેરે યોગોમાંથી કોઈથી કોઈમાં વિચરણ, તે સવિચારી.
એકવ-અભેદથી ઉત્પાદાદિ પર્યાયિોમાંથી કોઈ એક પયયના આલંબનથી, વિતર્ક-પૂગત શ્રુત આશ્રીને શબ્દ કે અર્થરૂપ જેને છે તે એકવ વિતર્ક તથા શબ્દ અને અર્થ કે અર્થ અને શબ્દનો વિચાર આમાં નથી તથા મન વગેરેમાંથી કોઈ એકથી બીજે જેમાં નથી, તે અવિચારી [અથતિ શબ્દ, અર્થ, મન, વચન, કાયામાં સંક્રમણ કરતો નથી.)
સૂમક્રિય પતિપાતી-નિરુદ્ધવચન-મન યોગપણું છતાં અર્ધ વિરુદ્ધ કાય યોગપણાથી જેમાં સમ ક્રિયા છે તે અને પ્રવર્તમાન પરિણામત્વથી અપતિપતનશીલ હોવાથી અપતિપાતી છે. આ ધ્યાન નિર્વાણગમત કાળે કેવલીને જ હોય છે.
સમુચ્છિન્નક્રિય-અનિવૃત્તિ :- સમુચ્છિન્ન એટલે કાચિકી આદિ ક્ષીણ ક્રિયા, શૈલેશીકરણમાં નિરુદ્ધયોગવથી જેમાં હોય છે તે તથા અનિવર્તિ-અવ્યાવન રવભાવ. [આત્મપ્રદેશમાં કંપન બંધ હોય છે.)
વિવેક-દેહથી આત્માનું અને આત્માથી સર્વ સંયોગનું વિવેચન-બુદ્ધિ વડે પૃથક્કરણ... સુત્સર્ગ-નિસંગપણે દેહ અને ઉપધિનો ત્યાગ... વ્યથા-દેવાદિ ઉપસર્ગ જનિત ભય કે ચલન તે વ્યથા, તેનો અભાવ... અસંમોહ-દેવાદિકૃતમાયા જનિતના સૂમ પદાર્થ વિષયના, સંમોહ-મૂઢતા વડે નિષેધ તે અસંમોહ.
અવાયાણુપેહા-૩મપાવ-પ્રાણાતિપાતાદિ આશ્રવદ્વાર જન્ય અનર્થોની અનુપેક્ષાઅનુચિંતન... અમુભાશુપેહા-સંસારના અશુભત્વનું અનુચિંતન... અનંતપરિવર્તતાઅપેક્ષા-ભવપપરાની અનંતવૃત્તિતાનું અનુચિંતન... વિપરિણામાણુપેહા-વહુના પ્રતિક્ષાણ વિવિધ પરિણામગમનનું અનુચિંતન.
• સૂત્ર-૨૦ (અધુરેથી) :
તે વ્યુત્સર્ગ શું છે ? બે ભેદે છે - દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ અને ભાવ વ્યસ. તે દ્રવ્ય વ્યુત્સર્ગ ચાર ભેદે છે - શરીર, ગણ, ઉપાધિ અને ભોજનપાનનો સુત્સર્ગ [ત્યાગ. તે દ્રવ્ય સુત્સર્ગ છે.
તે ભાવ યુ ” શું છે ? ત્રણ ભેદે છે - કષાય વ્યાણ, સંસાર વ્યુત્સર્ગ, કર્મ વ્યુત્સર્ગ. તે કષાય વ્યુત્સર્ગ શું છે ? ચાર ભેદે છે - ક્રોધ-માન
૧૨૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ માયા-બ્લોભ કથાયત્યાગ... તે સંસાર સુત્સર્ગ શું છે? ચાર ભેદ છે - નૈરયિકતિર્યચ-દેવ-મનુણ સંસાર ત્યાગ... તે કર્મ વ્યુત્સર્ગ શું છે ? આઠ ભેદે છે :જ્ઞાનાવરણીય-દર્શનાવરણીય-વેદનીય-મોહનીય-આયુ-નામ-ગોઝ-અંતરાય કર્મ યુાર્ગ - ૪ -
• વિવેચન-૨૦ (અધુરેશી) :
સંસાર વ્યત્સર્ગ-નકાય આદિના હેતુ મિથ્યાષ્ટિવાદિનો ત્યાગ. કર્મ વ્યુત્સર્ગજ્ઞાનાવરણાદિ કર્મબંધના હેતુ જ્ઞાનપત્યનીકતાદિનો ત્યાગ.
• સૂગ-૨૧ (અધુરુ) :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ઘણાં અણગાર ભગવંતો હતા, તેમાંના કેટલાક “આચાર”ધર ચાવતુ “વિપાકકૃત"ધર હતા. તેઓ
ત્યાં-ત્યાં તે-તે સ્થાને એક-એક સમૂહના રૂપમાં, સમૂહની એક-એક ભાગના રૂપમાં તથા કુટર રૂપમાં વિભકત થઈને રહેતા હતા. કેટલાંક વાચના આપતા હતા, કેટલાંક પ્રતિકૃચ્છા કરતા હતા. કેટલાંક અપેક્ષા કરતા હતા. કેટલાંક આોપણી-વિોપણી-સંવેગની-નિર્વેદની ચાર ભેદે કથાઓ કહેતા હતા. કેટલાંક ઉtdજાનુ-આધ:શિર ધ્યાનકઠોપગત સંયમ-તપથી આત્માને ભાવતા હતા.
• વિવેચન-૨૧ (અધુરુ) -
• x - તત્વ તથ - ઉધાનાદિમાં, તf તf$ - તેના અંશને કહે છે – તેને તેણે • અવગ્રહ ભાગમાં, અહીં વીસા (દ્વિરુક્તિ) આધાર બાહુલ્યથી સાધુ બાહુલ્ય પ્રતિપાદનાર્થે છે. જી - એક આચાર્યનો પરિવાર. ગચ્છ-ગચ્છ વડે તે ગચ્છાગછેિ, વાયના આપે છે તે જોડવું. • x • ગુભ-ગચ્છનો એક ભાગ, ઉપાધ્યાય અધિષ્ઠિd, ફક-લઘુતર ગચ્છદેશ-ગણાવચ્છેદક અધિષ્ઠિત.
વાયંતિ-વાચના આપે છે. પડિયુદ્ઘતિ-સૂત્રાર્થ પૂછે છે. પરિયટુંતિ-સ્ટાર્ચની પરાવર્તન કરે છે. અણુપેહંતિ-સૂત્રાર્થને ચિંતવે છે - - અખેવણી-શ્રોતાને મોહથી દૂર કરી તવ પ્રત્યે આકૃષ્ટ કરનારી કથા.. વિખેવણી-શ્રોતાને કુમાર્ગથી વિમુખ કરનારી.. સંવેગણી-શ્રોતાને મોક્ષ સુખની અભિલાષા કરાવનારી. નિર્વેદની-શ્રોતાને સંસારથી નિર્વેદ કરાવનારી કથા. -. óનાબૂ મણિર - શુદ્ધ પૃથ્વી આસન વર્જીને
પાહિક નિષધાના અભાવે ઉકુટુક આસન થઈને - x • જેના ઉtd જાનું છે તે. અને અધોમુખ-ઉંચે કે તિછ દૃષ્ટિ ન રાખીને. વોકોવાય - ધ્યાનરૂપ જે કોષ્ઠ, તેને સ્વીકારેલ તથા ધ્યાનરૂપ કોઠામાં પ્રવેશવાથી સંવૃત ઈન્દ્રિય અને મનોવૃત્તિરૂપ ધાન્ય. - ૪ -
• સૂત્ર-૨૧ (અધુરેથી) :
તે અણગારો સંસારભયથી ઉદ્વિગ્ન, ભીત, જન્મ-જરા-મરણથી જનિત ગંભીર દુ:ખરૂપ પ્રસુમિત પ્રચુર જળથી ભરેલ, સંયોગ-વિયોગરૂષ લહેરો, ચિંતારૂપ પ્રસંગોથી પ્રસારિત, વધ-બંધરૂપ વિશાળ, વિપુલ કલ્લોલ, કરણ-વિલપિત-લોભ કલકલ કરતી દવનિયુક્ત, અવમાનના રૂપ ફીણ, તીવ ખીસના-નિરંતર અનુભૂત

Page #72

૧૩૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ
સૂત્ર-૨૧
૧૨૯ રોગ વેદના - પરિભવ વિનિપાત-કટુ વચનથી નિર્ભત્સના, કર્મના કઠોર ઉદયથી ઉઠતી તરંગોથી પરિવ્યાપ્ત છે, તે નિત્ય મૃત્યુ-ભયરૂપ છે. તે કયાય રૂપ પાતાલથી સંકુલ, લાખો જન્મોમાં અર્જિત પાપમય જળસંચિત, પ્રતિભય, અપરિમિત મહેચ્છાથી પ્લાન બુદ્ધિરૂપી વાયુવેગથી ઉછળતા સઘન જળકણોના કારણે અંધકારયુક્ત તથા આશા પિપાસારૂપ શ્વેત છે. મોહ રૂપ મહાdd. ભોગરૂપ ભંવર, તેથી જ દુ:ખરૂપ જળ ભ્રમણ કરતો, ચપળ થતો, ઉપર ઉછળતો, નીચે પડતો વિધમાન છે. પોતામાં સ્થિત પ્રમાદ રૂપ પ્રચંડ, અત્યંત દુષ્ટ, હિંસક જળજીવોથી આહત પામીને ઉપર ઉછળતો, નીચે પડતો, ચીસો પાડતા શુદ્ધ જીવ-સમૂહોથી આ સમુદ્ર વ્યાપ્ત છે, તે જ તેનું ભયાવહ ઘોષ કે ગર્જના છે.
• વિવેચન-૨૧ (અધુરેથી) -
બીજા પ્રકારે અણગારોને કહે છે :- નંમUT નર્મરાવ જન્મ, જરા, મરણ જ કરણ-સાધનો, તે ગંભીર દુઃખ, તે જ પ્રશ્નભિત-પ્રચલિત પ્રચુર જળ તેમાં છે. સંસાર સાગરને તરે છે તે યોગ. સંયોગ-વિયોગ જ વીચી-તરંગો જેમાં છે. ચિંતાપસંગચિંતા સાતત્ય. તે જ પ્રમૃત-પ્રસર જેનો છે તે. વધ-હનન, બંધ-સંયમન, તે જ મહાંતદીધ, વિપુલ-વિસ્તીર્ણ કલોલ-મહાઉમ જેમાં છે તે તથા. • •
-- કરણ વિલાપ રૂપ લોભ, તેની જેમ કલકલ કરતો જે બોલ-ધ્વનિ. - - અપમાન-અપૂજન જ જેમાં ફીણ છે. તીવ્રખિંસન-અત્યર્થ નિંદા, પુર્લપુલ પ્રભૂતાનિરંતર ઉત્પન્ન થતી જે રોગવેદના, - x - પભિવનિપાત-પરાભિભવસંપર્ક, પરષ ઘર્ષણ-નિષ્ફરવચનથી નિર્ભર્સના સમાપન્ન બદ્ધ જે કઠિન-કર્કશ ઉદય કર્મોજ્ઞાનાવરણીયાદિ, આટલા પ્રસ્તર-પાષાણ વડે કરેલ તરંગોથી રંગવીયિ વડે ચલત નિત્ય મરણભય જ તોયઠ-પાણીનો ઉપનો ભાગ જેમાં છે તે, અથવા અપમાન ફીણ એ તોયઠનું વિશેષણ છે.
કષાય જ પાતાળ-પાતાળ કળશો વડે સંકુલ જે છે તે તથા લાખો ભવથી કલુષ જળનો સંચય જેમાં છે તે. પૂર્વ જન્મ જનિત દુ:ખની સલિલતા કહી, અહીં ભવોના જનનાદિ ધર્મવાળો જલવિશેષ સમુદાયતા કહી છે, તે પુનરુતતા નથી. અપરિમિત જે મહેચ્છા-મોટી અભિલાષા, લોકોના તે કલુષ-મલિન જે મતિ, તે જ વાયુવેગથી ઉત્પન્ન થતી જે ઉદકરજ-ઉદકરેણુ સમૂહ. તેનો - વેગ, તેના વડે અંધકાર જે છે તે. તથા પ્રધાન ફીણથી પ્રચુર આશા-પિપાસા વડે તેમાં પ્રચુર-ઘણી, આશા-અપાતાર્યને પ્રાપ્તિની સંભાવના. પિપાસુ-તેમાં જ આકાંક્ષા, તેની જેમ ધવલ જે છે તે.
મોહરૂપ મહાવર્ત, ભોગરૂપ બ્રામ્ય-મંડલ વડે ભમતો. ગુણ-વ્યાકુળ થઈને ઉછળતા અને નીચે પડતાં પાણી જેમાં છે તે, તથા પ્રમાદ-મધ આદિ, તે જ ચંડ, બહુ દુષ્ટ શાપદ, તેના વડે સમાહત-પ્રહત ઉદ્ધાવંત-ઉંચે ચડતા કે વિવિધ ચેષ્ટા કરતા, સમુદ્ર પક્ષે મસ્યાદિ અને સંસારપક્ષે પુરુષાદિ, તેનો પ્રભાર કે પુસમૂહ જેમાં છે તે તથા. ઘોર એવો જે કંદિત મહારવ-તે જ પ્રતિશબ્દ કરણથી શબ્દ કરતો ભૈરવભય16/9]
ભીમઘોષ જેમાં છે તે. તથા •
• સૂત્ર-૨૧ (અધુરેથી) :
અજ્ઞાનરૂપ ભમતા મત્સ્યો, અનપશાંત ઈન્દ્રિય સમૂહ રૂપ મહામગર વરિત ચાલવાથી જળ શુoધ થઈ રહ્યું છે, નાચતા-ચપળ-ચંચળ-ચલંત-ધુમતો જળસમૂહ. અરતિ-ભય-વિષાદ-શોક-મિથ્યાત્વરૂપ પર્વતોથી વ્યાપ્ત છે. અનાદિ સંતાન કમબંધનથી જાનિત કલેશરૂપ કાદવને કારણે અતિ દુર છે. તે દેવમનુષ્યતિર્યચ-નક ગતિ ગમનરૂપ કુટિલ પરિવર્ત છે, વિપુલ વેલા છે. ચતુરંત-મહાઅનંત-રૌદ્ર સંસાર સાગર ભયાનક દેખાઈ રહ્યો છે. [આ સંસાર સાગરને શીલસંપન્ન અણગાર તરી જાય છે.
[d સંયમ પોd] ધૃતિરૂપ રજુથી બદ્ધ હોવાથી નિપર્કપણે વરિત અને ચપળ હતું. સંવર-વૈરાગ્યરૂપ ઉચ્ચકૂપક વડે સુસંયુક્ત જ્ઞાનરૂપ શેત-વિમલ વાનો ઉંચો પાલ હતો. વિશુદ્ધ સમ્યકવરૂપ-ધીર-સંયમી કધિર તેને પ્રાપ્ત હતો. પ્રશસ્ત ધ્યાન અને પરમ વાયુ વડે પ્રેરીત થઈને શીવ્ર ગતિથી ચાલતું હતું. તેમાં ઉધમ-વ્યવસાય પરખપૂર્વક ગૃહીત નિરા-યતના-ઉપયોગ-જ્ઞાનદશન-વિશુદ્ધdલ રૂમ શ્રેષ્ઠ માલ ભરેલો હતો. જિનવર વયનથી ઉપદિષ્ટ માર્ગ વડે તે અકુટિલ સિદ્ધિરૂપ મહાપતન અભિમુખ હતું તેમાં ઉત્તમ પ્રમણરૂપ સાવિાહ સમ્યક કૃત, ઉત્તમ સંભાષણ, શોભન પ્રશ્ન, ઉત્તમ સદ્ભાવનાથી ગામે-ગામે એક રાત્રિ, નગરે-નગરે પાંચ રાત્રિ રહેતાં, જિતેન્દ્રિય, નિર્ભય, ગતભય, સચિતઅચિત્ત-મિશ્ર દ્રવ્યોમાં સગરહિત, સંયત-વિરત-મુક્ત-લઘુક-નિરવકાંક્ષ સાધુ નિભૂત થઈને ધમરિાધના રત હતા.
• વિવેચન-૨૧ (અધુરેથી) :
મrvrTUTwitતHથઇ જેમાં જ્ઞાની જ મસ્યો ભમતા હતા. અનિમૃત-અનુપશાંત જે ઈન્દ્રિયો તે જ મહામગર શીઘ ચેષ્ટા કરતા હતા, તેના વડે ઘણો જ ક્ષોભિત થતો, નાયતો એવો, ચપળો મધ્ય ચંચળ, અસ્થિરત્વથી ચલત. બીજા સ્થાને જઈને ભમતો જળસમૂહ અન્યત્ર જડસમૂહ જેમાં છે તે. અરતિ-ભય-વિષાદ-શોક-મિથ્યાત્વ રૂપ શૈલ, તેના વડે સંકટ, અનાદિપ્રવાહ જે કર્મબંધન, તે અને ક્લેશ-રાદિરૂપ જે કાદવ, તેના વડે દુતર જે છે તે. • -
-- દેવ-નર-તિર્યંચ-નરક ગતિમાં જે ગમન, તેની જેમ કુટિલ પરિવર્તના એવી વિસ્તીર્ણ વેળા-ભરતી જેમાં છે તે. દિશા અને ગતિભેદથી ચાતુરંત, મહા લાંબી, અનંત, રંદ-વિસ્તીર્ણ એવો સંસારસાગર, ભયંકર દેખાતો હતો. તે સંયમ જહાજથી તરે છે. તે સંયમજહાજ-ધૃતિરૂપ જુબંધનથી ધનિક-અતિ નિકંપ-અવિચળ છે, તેના વડે અતિવરિતપણે તરે છે.
સંવર • પ્રાણાતિપાતાદિ વિરતિરૂપ, વૈરાગ્ય-કપાય નિગ્રહ, તે રૂપ જે તુંગ-ઉંચા કૃપક-સ્તંભવિશેષ, તેના વડે સારી રીતે યુદ્ધ જે છે, તથા જ્ઞાન જ શ્વેત પટ છે, તે વિમલ અને ઉંચો છે, સમ્યકત્વરૂપ વિશુદ્ધ-નિર્દોષ, પ્રાપ્ત નિયમિક-કણધાર જેમાં છે

Page #73

૧૩૧
સૂત્ર-૨૧
ઉધમ-આળસ
તે. ધીર-અક્ષોભ સંયમ જહાજ તેના વડે યુક્ત છે. પ્રશસ્ત ધર્માદિ ધ્યાન રૂપ તપ, તે જ વાયુ, તેના વડે પ્રેરાઈને વેગથી ચલિત છે. કન્સમવવસાય ૭ રહિત જે વ્યવસાય-વસ્તુનિર્ણય રૂપ વ્યાપાર, તે મૂળ-કલ્પ વડે જે ખરીદેલ નિર્જરાયતના-ઉપયોગ-જ્ઞાન-દર્શન-વિશુદ્ધ વ્રતરૂપ ભાંડ-કરીયાણું, તેના વડે સંયમજહાજને ભરીને - ૪ - ઉત્તમ શ્રમણરૂપ સાર્થવાહ છે. અહીં નિર્જરા-તપ, ચતના-બહુદોષ ત્યાગ અને અલ્પદોષનો આશ્રય, ઉપયોગ-સાવધાનતા, જ્ઞાનદર્શન વડે વિશુદ્ધ વ્રતો અથવા જ્ઞાનદર્શનમાં વિશુદ્ધ વ્રત. અહીં વ્રત તે મહાવતો. પાઠાંતરથી જ્ઞાન-દર્શન-ચાત્રિ એ જ વિશુદ્ધ ઉત્તમ ભાંડ, તેના વડે ભરેલ સારદ્રવ્ય જેમાં છે તે.
- ૪ - ૪ - સુશ્રુતી-સમ્યક્ શ્રુતગ્રંથ કે સત્ સિદ્ધાંતો કે સુશુચિ સુખ સંભાષણ જેમાં છે તે અથવા સુખેથી સંભાષણ કરાય તે સુસંભાષા. શોભન પ્રશ્નો જેમાં સુખેથી પૂછાય છે તે સુપ્રષ્ના. શોભન આશા-વાંછા જેમાં છે તે સ્વાશા અથવા સુખેથી પ્રશ્ન કરાય અને શિક્ષા અપાય તે સુપનશાસ્યા અથવા શોભન પ્રશ્નરૂપ ધાન્ય જેમાં છે તે અથવા પ્રશંસનીય સુપ્રશ્નો. દૂઈજ્જત-રહેતા હતા.
નિભય-ભય મોહનીય ઉદયના નિષેધથી. ગતભય-ઉદયમાં આવેલનો વિફળ કરવાથી. સંજય-સંયમવાળા. કઈ રીતે ? વિત-હિંસાદિથી નિવૃત્ત. તપમાં વિશેષથી રત તે વિત અથવા વિચા-ઉત્સુકતા રહિત અથવા વિજસ્-અપાય. સંચયાઓ વિચ-સન્નિધિથી નિવૃત્ત. મુત્ત-ગ્રંથથી મુક્ત. લઘુક-સ્વઉપધિથી. નિવર્કખ-અપ્રાપ્તાર્થ આકાંક્ષા રહિત. સાધુ-મોક્ષ સાધનથી. નિહુઅ-પ્રશાંતવૃત્તિઓ ધર્મ આચરે છે. અહીં સાધુ વર્ણનમાં જિતેન્દ્રસત્વ આદિ વિશેષણ ઘણી જગ્યાએ જોવા મળે છે
• સૂત્ર-૨૨ (અધુરુ)
--
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીર સમીપે ઘણાં અસુકુમાર દેવો પ્રગટ થયા. કાળા મહાનીલમણિ, નીલમણિ, નીલગુટિકા, ભેંસની શીંગડા તથા અળસીના પુષ્પ જેવા કાળા વર્ણ તથા દીપ્તિ હતા. તેમના નેત્ર ખીલેલા કમળ સદેશ હતા, નેત્રોની ભંવર નિર્મળ હતી. તેમના નેત્રોનો વર્ણ કંઈક સફેદ-લાલતામ જેવો હતો. તેની નાસિકા ગરુડ સાથ લાંબી, સીધી, ઉન્નત્ત હતી. હોઠ પરિપુષ્ટ મુંગા અને બિંબ ફળ સમાન લાલ હતા. દંતપંક્તિઓ સ્વચ્છ, ચંદ્રમાના ટુકડા જેવી ઉજ્જ્વળ તથા શંખ, ગાયના દૂધના ફીણ. જલકણ અને કમળની નાળ સશ શ્વેત હતી. હથેળી અને પગના તળીયા, તાલુ, જિલ્લા ગરમ કરી, ધોઈ, ફરી તપાવી, શોધિત કરેલ નિર્મળ સ્વર્ણ સમ લાલ હતા, વાળ કાજળ અને મેઘ સદેશ કાળા, રુચક મણિ સમાન રમણીય અને સ્નિગ્ધ હતા. ડાબા કાને કુંડલધરી, આર્દ્ર ચંદન લિપ્ત શરીરી હતી.
• વિવેચન-૨૨ (અધુરુ) :
અસુરવર્ણનમાં કંઈક લખીએ છીએ - કાળો જે મહાનીલ-મણિ વિશેષ, તેના સમાન વર્ણવાળા, નીલ-મણિ વિશેષ ગુલિકા, ગવલ-ભેંસનું શીંગડુ, અતસીધાન્યનું પુષ્પ વિશેષ જેવી દીપ્તિ અર્થાત્ તેવા કાળા વર્ણવાળા. પતલ, નિર્મળ, કંઈક શ્વેત
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
રક્ત અને કંઈ તામ્ર-લાલ નયનવાળા, કમળપત્ર સમાન. - x - ધન અંજન સમાન કૃષ્ણ, રુચક-મણિ વિશેષવત્ રમણીય, સ્નિગ્ધ વાળવાળા, ડાબા કાનમાં એક જ કુડંલને ધારણ કરનારા ઈત્યાદિ - ૪ -
• સૂત્ર-૨૨ (અધુરેથી) :
(તે અનુકુમારોએ) કંઈક સિલીઘ્ર પુષ્પ જેવા, સૂક્ષ્મ, અસંકિલિષ્ટ વસ્ત્રો સુંદર રીતે પહેરેલા હતા. પ્રથમ-બાલ્ય વયને ઓળંગી ગયેલા, મધ્યમ વયને ન પામેલા, ભદ્ર-ગૌવનમાં વર્તતા હતા. તલભંગક, શુટિંત, પ્રવર ભૂષણ, નિર્મળ મણિ-રત્ન મંડિત ભુજાવાળા હતા. દશે આંગળીઓ વીંટીથી શોભિત હતી. ચૂડામણિ ચિહ્નવાળા-સુરૂપ મહર્ષિક-મહાધુતિક-મહાબલી-મહાયશવી-મહાસàખ્યમહાનુભાગા-હારથી વિરાજિત વક્ષસ્થળ વાળા હતા. કટક અને મુટિતથી સ્તંભિત ભુજાવાળા, અંગદ-કુંડલથી સૃષ્ટ ગંડતલ અને કર્ણપીઠ ધારી, વિચિત્ર વસ્ત્રાભરણયુક્ત, વિચિત્ર માલા-મુગટયુક્ત મસ્તક, કલ્યાણ-પ્રવર વસ્ત્ર પરિહિત, કલ્યાણ-પ્રવર-માલા અને અનુલેખન કરેલ, દેદીપ્યમાન શરીરી તથા પ્રલંબ વનમાલાધારી હતા.
૧૩૨
• વિવેચન-૨૨ (અધુરેથી) :
ફૅસિસિનિધપુષ્પાસાફ - કંઈક સિંલિાપુષ્પની પ્રભા અર્થાત્ કિંચિત્ શ્વેત. સિલિંઘ-ભૂમિફોડાછત્ર, અસુર લાલ હોય તે મતાંતર છે, અક્લિષ્ટ-નિર્દૂષણ, સુહુમશ્લક્ષણ, વત્ય-વસ્ત્ર. વય - તેમાં ત્રણ વય છે. સોળ વર્ષ સુધી બાળ, સીતેર સુધી મધ્ય, પછી વૃદ્ધ આધવયને ઉલ્લંઘીને, બીજીને સર્વથા જ અપ્રાપ્ત ભદ્ર ચૌવનવાળા કહ્યા.
તલભંગક-બાહુનું આભરણ, ત્રુટિકા-બાહુરક્ષિકા એ જ ઉત્તમ આભૂષણ, નિર્મળમણિરત્ન વડે મંડિત ભુજા, ચૂડામણિ લક્ષણ-ચિહ્ન પ્રાપ્ત. કહ્યું છે કે – ચૂડામણિ, ફણી, વજ્ર, ગરુડ, ઘટ, અશ્વ, વર્ધમાન, મકર, સિંહ, હાથી અસુરાદિના ચિહ્નો છે. મહિયિ-મહદ્ધિક, વિશિષ્ટ વિમાન પરિવારાદિ યોગથી. મહજુઈયવિશિષ્ટ શરી-આભરણની પ્રભાના યોગથી મહાધુતિક. મહાબલ-વિશિષ્ટ શરીર પ્રમાણ, મહાયસ-વિશિષ્ટ કીર્તિવાળા, મહાસો-મહાસૌખ્યવાળા, મહાનુભાગ-અચિંત્ય શક્તિશાળા. પછી - ૪ - કટક-કંકણ, ત્રુટિકા-બાહુરક્ષિકા.
અંગદ-બાહુ આભરણ, કુંડલ-કર્ણાભરણ, સૃષ્ટગંડ-ઉલિખિત કપોલ, કર્ણપીઠક-કર્ણાભરણ વિશેષને ધારણ કરવાના સ્વભાવવાળા. વિચિત્ર માલા-પુષ્પની માળા, મૌલ-મસ્તક, મુકુટ-મુગટ જેમને છે તે. બાકી સુગમ છે. વિશેષ એ કે - સ્ત્રાવિ - શરીર, પ્રલંબ-મુંબનક, વનમાલા-આભરણ વિશેષ, પ્રલંબ-જાનુ પ્રમાણ. • સૂત્ર-૨૨ (અધુરેથી) :
[અસુરકુમારોએ] દિવ્ય વર્ણ-ગંધ-રૂપ-સ્પર્શ-સંઘાત સંસ્થાન વડે તથા દિવ્ય ઋદ્ધિ-ધુત-પ્રભા-છાયા-અર્ચી-તેજ-લેશ્યા વડે દશે દિશાઓમાં ઉધ્ધત કરતા, પ્રભાસિત કરતા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે આવી-આવીને અનુરાગપૂર્વક ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે, કરીને વંદન-નમન

Page #74

સૂઝ-૨૨
કરે છે, કરીને અતિ નીકટ નહીં-અતિ દૂર નહીં [એવા સ્થાને શ્રવણ ઈચ્છા રાખતા, પ્રણામ કરતા, અભિમુખ રહી, વિનયથી અંજલિ રેડી પયુપાસે છે.
• વિવેચન-૨૨ (અધુરેથી) :
ળેિ • દેવોચિત અર્થાત્ પ્રધાન, સંઘયણસંહનન, વજsષભનારાય, સંડાણસમચતુર. રિદ્ધિ-પસ્વિાદિ, યુકન્યા-વિવક્ષિતાર્યયોગથી, ૫માં-ચાનાદિ દીપ્તિ વડે, છાયા-શોભા, અશિરીરમાં રહેલ રત્નાદિ તેજો વાલા. તેજસ-શરીર સંબંધીરુચિ કે પ્રભાવ લેસ્યા-દેહવર્ણ અથવા ધુતિ આદિ શબ્દ એકાર્યક, પ્રકાશ પ્રકર્ષ પ્રતિપાદનપર છે, પુનરુક્તિ નથી. ઉધોતયા-પ્રકાશ કરવાથી, પ્રભાસયંત-શોભતા અથવા કાર્યક છે. -સાનુરાગ. તિકપુતો - ત્રણ વખત, આદક્ષિણ-પડખેથી, પ્રદક્ષિણા-દક્ષિણ પડખેથી. વંદંતિ-સ્તવે છે. નર્મસંતિ-શિર નમાવીને નમન કરે છે. બીજી વાચનામાંપોતપોતાના નામગોત્ર કહે છે.
• સૂત્ર-ર૩ :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની સમીપે સુરેન્દ્ર સિવાયના ઘણાં ભવનવાસી દેવો પ્રગટ થયા • નાગ, સુવર્ણ, વિધુત, અનિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિશા, પવન, અનિતકુમાર ભવનવાસી. [તેઓ અનુક્રમે નાગફેણ, ગરુડ, વજ, પૂર્ણકળશ, સીંહ, અશ્વ, હાથી, મગર, વર્ધમાનકથી તેમની મુગટ વિ»િ સિંધ-GHણ હતા. તેઓ સુરૂપ, મહદ્ધિક હતા. બાકી પૂર્વવત્ યાવતુ પર્યંપાસે છે.
• વિવેચન-૨૩ :
નાગ આદિને નાગફણાદિ ચિહ્નો હોય છે. તે ક્રમથી કહે છે - નાગડા, ગરડ, વજ, પૂર્ણકળશ, સીંહ, અશ્વ, હાથી, મયરંકવર મીંડ, વદ્ધમાણક. •x જેના મુગટમાં આ ચિલો. (ક્રમશ:] છે તે. વર્ધમાનક-શરાવલ અથવા પર આરૂઢ પુરુષ. તે - તે નિયુક્ત-ચયા સ્થાને નિયોજિત વિચિત્ર-વિવિધ, ચિલ-લક્ષણ, ગત-પ્રાપ્ત. * x - x -
• સૂત્ર-૨૪ -
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની સમીપે ઘણાં વ્યંતરદેવો પ્રગટ થયા. [2] પિશાચ, ભૂત, યક્ષ, રાક્ષસ, કિંનર, કિપૂર, ભુજગપતિ અને મહાકાય તથા ગંધર્વનિકાયગણ નિપુણ ગંધર્વ ગીતરતિક એવા અણપક્ષી, પણપક્ષી, ઋષિતાદિક, કંદિત મહાકંદિત, કુહંડ, પતક વ્યિંતર દેવો પ્રગટ થયા. તેઓ ચંચળ-ચપળ ચિતવાળા, કીડા-પરિહાસ પિચ, ગંભીર હસિત-ભણિત-પિયગીતનર્તન રતી, વનમાલા-મેલ મઉડકુંડલાદિ સ્વચ્છેદ વિકુર્વિત આભરણ અને સુંદર વિભૂષણધારી, સરિક સુરભિ પુષ્પોથી સુરચિત-પલંબ-શોભતા-કાંત-વિકસંતચિ-વનમાળાથી રચિત વક્ષસ્થળવાળા, કામગમી, કામરૂપધારી, વિવિધ વર્ણ રંગોથી ઉત્તમ-વિચિત્ર-ચમકીલા વસ્ત્રો પહેરેલા હતા. વિવિધ દેશના વસ્ત્રાનુસાર તેઓએ વિભિન્ન પ્રકારના પોષાક ધારણ કરેલ હતા. તેઓ પ્રમુદિતન્કંદપ-કલહકેલિસ્કોલાહલ પિયા, હાસ્ય-બોલ બહલ, અનેક મણિરતનથી વિવિધરૂપે નિર્મિત
૧૩૪
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિચિત્ર ચિલવાળા, સુરૂપ, મહર્વિક યાવતુ પર્યાપાસે છે.
• વિવેચન-૨૪ :
ભુજગપતિ-મહોરણાધિપ. તેઓ કેવા છે ? મહાકાય-મોટા દેહવાળા, આ વિશેષણ અવસ્થા વિશેષ આશ્રીને છે, અન્યથા બધાં સાત હાથ પ્રમાણવાળા હોય છે, કહ્યું છે :- ભવનપતિ-બંત-જ્યોતિક-સૌધર્મ-ઈશાનમાં સાત રની ઉંચાઈ હોય છે. ગંધર્વ-બંતરના આઠ ભેદરૂપ નિકાય-વર્ગ. ગંધર્વો જ તેઓનો ગણ-સશિ. પાઠાંતરથી ગંધર્વપતિગણ. તેઓ કેવા છે ? નિપુણસૂક્ષ્મ, ગંધર્વ-નાટ્ય સહિત ગાન અને ગીત અને નાટ્ય વર્જિત ગેયમાં રતિ જેમને છે તે.
અણપન્નિકાદિ આઠ વ્યંતરનિકાય વિશેષભૂત, રક્તપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરના ૧૦૦ યોજનવર્તી છે. કેવા છે ? ચંચલચપલ યિતા-અતિ ચપળ માનસવાળા, કીડનકીડા, દ્રવ-પરિહાસ પ્રિય. ગંભીર-હસિત જેનું ભણિત-વાપ્રયોગ અને જેમને ગીતનૃત્ય પ્રિય છે * * * * * વનમાલા-રત્નાદિમય, આપપદીન આભરણ વિશેષ, આમેલક-પુષના શિખર યુક્ત મુગટ, સ્વણદિમય કુંડલ, સ્વછંદ વિકર્વિતાભરણસ્વ અભિપ્રાયથી નિર્મિત અલંકાર, તે વડે ચારુ વિભૂષણને ધારણ કરે છે. સર્વ/કસર્વ ઋતુમાં સંભવ, જે સુરભી-કુસુમ, તે વડે સુરચિતા જે માળા, પ્રલંબ-શોભતીકાંતા-વિકસિત-વિચિત્ર વનમાલા, તેના વડે રચિત વક્ષસ્થળ જેમનું છે તે. કામગમીઈચ્છમામી, કામરૂપધારી-ઈચ્છિત રૂપને ધારણ કરનાર, :xચિત્ર-વિવિધ, ચિલિયદીપ્ત જે નિવસન-પરિધાન [વો જેમાના છે તે. વિવિધ દેશિનેપચ્ય-વિવિધ દેશ પ્રસિદ્ધ વસ્ત્રાદિ વડે ગૃહીત વેષ-નેપચ્ય.
પ્રમુદિતોનો જે કંદર્પ-કામપ્રધાન કેલિ અથવા કામ જ. કલહ-રાટી, રાડ. કેલિ-નર્મ, કોલાહલ-કલકલ, તે સ્વ-પરકૃત જેમને પ્રિય છે તે અથવા પ્રમુદિત તે કંદપદિપ્રિય. હાસ્ય બોલબહુલ, પાઠાંતરથી હાસકેલિબહુલ. અનેક-ઘણાં મણિરતનો, વિવિધ-ઘણાં પ્રકારે, નિયુક્ત-નિયોજિત જેમાં છે તે. તે ચિત્ર ચિહ્ન ગતા-પ્રાપ્ત, પિશાયાદિના ચિલો કોણ કહે છે - કદંબ, ધ્વજ, સુલસ, વટ, ખટ્વાંગ, અશોક, નાગ, તુંબરી.
• સૂત્ર-૨૫ -
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની સમીપે જ્યોતિક દેવો પ્રગટ થયા - બૃહસ્પતિ, ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક્ર, શનૈશ્ચર, રાહુ, ધુમકેતુ, બુધ અને મંગળ, જેનો વર્ણ તત-તપની-જુવર્ણ વર્મી જે ગ્રહો જ્યોતિક ચક્રમાં ચાર ચરે છે કે કેતુ અને ગતિરતિક અઠ્ઠાવીસ પ્રકારના જે નક્ષત્ર દેવગણ, વિવિધ સંસ્થાન સંસ્થિત પંચવણ તારાઓ [પ્રગટ થયા. તેમાં સ્થિતલેય અને વિક્રાંત મંગલગતિ વડે ફરનારા બંને હતા]. પ્રત્યેક પોતાના નામથી અંકિત ચિલ પોતાના મુગટમાં ધારણ કરેલ હતા. મહર્તિ યાવત પÚપાસે છે.
વિવેચન-૨૫ - અંગાક-મંગળ. પ્રત્યેક જ્યોતિષોના અસંખ્યાતત્વથી બહત્વ કહ્યું છે. તd

Page #75

સૂઝ-૨૫
૧૩૫
૧૩૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તપ્ત, તપનીય-સુવર્ણના જે કનક-બિંદુ કે શલાકા અથવા તપનીય-ક્ત સુવર્ણ, કનક-પીત સુવર્ણવત્ વર્ણવાળા. ને જ - ઉક્ત સિવાયના, જોઈસંમિ-જ્યોતિ ચકમાં, ચારે ચરંતિ-ભ્રમણ કરે છે. ૩ - જળકેતુ આદિ. કેવા ? મનુષ્ય લોકાપેક્ષા ગતિરતિક. સ્થિત લેશ્ય-નિશ્ચલપ્રકાશ, ચારિણો-સંચરતા. નામંક-નામાંકિત. - X -x
• સૂત્ર-૨૬ :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે વૈમાનિક દેવો પ્રગટ થયા. - સૌધર્મ, ઈશાન, સનતકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મ, લાંતક, મહાશુક, સહસાર, આનત, પાણત, આરણ, અયુતના આધિપતિ, પ્રકૃષ્ટ હર્ષવાળા દેવો જિનદર્શનની ઉસુકતા અને ગમન જનિત હર્ષવાળા હતા. જિનેન્દ્રની વંદના કરનાર તે પાલક, પુષક, સોમનસ, શ્રીવત્સ, નંધાવત્ત, કામગમ, પ્રીતિગમ, મનોગમ, વિમલ, સર્વતોભદ્રક નામના વિમાનો વડે ભૂમિ ઉપર ઉતર્યા. તેઓ મૃગ, મહિષ, વરાહ, છગલ, દેડકો, ઘોડો, હાથી, ભુજગ, ખગ, વૃષભના ચિહ્નોથી અંકિત મુગટવાળા હતા. તે મુગટ પ્રશિથિલ ઉત્તમ અને મસ્તકે વિધમાન હતા. કુંડલોની ઉજ્જવલ દીતિથી યુક્ત વદન, મુગટથી દિપ્ત મસ્તક, ક્ત આભા, પરાગભ સદેશ ગૌર, શ્વેત, શુભ વર્ણ-ગંધાશવાળા, ઉત્તમ વૈક્રિયલધિવાળા વિવિધવાગંધ-માળાના ધાક, મહર્તિ, મહાધુનિક યાવત અંજલિ છેડી પર્યાપાસે છે.
• વિવેચન-૨૬ :
બીજી વાચનામાંથી વૈમાનિકની કંઈક વ્યાખ્યા કરીએ છીએ. તેમાં સામાનિકઈન્દ્ર સમાન આયુ આદિ ભાવ, પ્રાયશ્ચિંશ-મહતર સમાન પૂજ્ય સ્થાનીય, લોકપાલસોમ આદિ સાથે, અગમહિષીઓ સાથે, બાહ્ય-મધ્ય-અત્યંતર પરિષદ સાથે, જઘન્યમધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ પરિવાર વિશેષભૂત, અનીકો-હાથી, અશ્વ, રથ, પાયદળ, વૃષભ, નર્તક, ગાયકજન રૂપ સૈન્ય, આત્મરક્ષ-અંગરક્ષક, આ બધાં વડે સંપરિવૃત, માર્ગમાં હજારો દેવોથી અનુસરણ કરાતા, સુરવગણ ઈશ્વર વડે સમ્યક અનુગમન કરતા તેઓ શ્રી સહિત, સદભૂષિત, સુસમૂહનાયક, સૌમ્ય ચારરૂપવાળા, દેવ સંઘ વડે જય શબ્દ કરાતા એવા નીકળ્યા.
મૃગ આદિ દશ શકાદિ ઈન્દ્રોના ચિતરૂપે છે. તેમાં વરાહ-શૂકર, ખગઅટવીના ચતુષ્પદ વિશેષ, ઋષભ-મ્બળદ, બાકી પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં મૃગાદિ લાંછન જેમના મુગટમાં રહેલા છે તે. તે પ્રગટ સિહોરનાદિ દીતિ વડે પ્રકાશિત મૃગાદિ લાંછનયુક્ત મુગટોવાળા. પાલક આદિ દશ નામવાળા વિમાનો વડે-ઉતāક્રિય વડે ચાલ્યા. આ ક્રમથી શક્ર આદિ અમૃત પર્યન્ત દશ ઈન્દ્રો થાય છે. તેઓ કેવા છે ?
તરુણ સૂર્યના કિરણોથી અતિશય પ્રભા જેમની છે તે તથા મણિ, કનક, રનો વડે યુક્ત જેની ઉજવલ પ્રભાવાળી સ્વર્ણજાળથી પરિગત સહ પ્રતઃ - ઉત્તમ મોતીની માળારૂપ, લંબણ, ભૂષણાદિ આભરણ વિશેષ, પ્રચલિત એવી ઘંટાવલીના જે મધુર શબ્દ તથા વેણુ, વીણા, હસતાલ કે તાળી અને કેશિકા, ગીત-ગેય, વાદિત
વાજિંત્ર, તેનો જે સ્વ-શબ્દ, તેથી તે કરણભૂત મધુર-મનોહર શબ્દોથી આકાશને પૂરતા, દિશાઓને શોભાવતા વરિત નીકળ્યા.
હતુકમણસ-અતિ તુષ્ટ ચિતવાળા, બાકીના-ઈન્દ્ર, સામાનિક આદિ. તેને જ કહે છે - દેવલોકના જે ઉત્તમવિમાન, તેના અધિપતિ. * * સ્વવિમાન વિચિત્ર ચિહ્નોના નામથી અંકિત, વિકટ-પ્રકટ-મુગટોનો જે આટોપ, તેના વડે શુભ દેખાતા તથા વિચિત્ર ઉત્તમ વિમાનના અધિપતિ સુરવરેન્દ્રોની પાછળ જાય છે. લોક-બ્રહ્મલોકની સમીપે જે વિમાન, તેના નિવાસી તે લોકાંતિક. પ્રત્યેક વિરાજમાન-શોભતા, વિરચિતકાનમાં મણિરનના કુંડલો કર્યા છે તે, બિસંતતિ-દીપતા, નિર્મળ-નિકિત-નામાદિ અંકથી અંકિત વિચિત્ર-વિવિધ પ્રકટિત-પ્રકાશિત ચિહ્નો અને મુગટો અથવા ચિલપ્રધાન મુગટો યુકત તથા આત્મીય ઋદ્ધિ આદિ સમૂહને દેખાડતા, બીજાની ઉત્તમ બદ્ધિને જોતા, એ પ્રમાણે કલાાલયા સુરવરો જિનેન્દ્રવંદનના હેતુભૂત ભાવથી પ્રેરિત બુદ્ધિ અને હર્ષિતમાનસથી જિનકલાને અનુવર્તના દેવો જિનદર્શન માટે શીઘ આગમન જનિત હર્ષ વડે. વિપુલ સૈન્ય સમુદાય સાથે [નીકળ્યા કઈ રીતે ? તે કહે છે –
ભક્તિ ઉત્સુકતાથી, ગગનતલ-વિમલ-વિપુલ જે ગમન તેના સંબંધી શીઘા વેગથી. સ્વરૂપથી ગતિચપલ, જવાને પ્રવૃત, પવનને પણ જિતનાર જે મન, તેવી શીઘ ગતિથી, વિવિધ યાન-રથાદિ, વાહન-ગજાદિ, ઉંચા કપ્ત વિમલ-ધવલ-છત્ર વડે યુક્ત. વૈક્રિય યાનાદિ અને રનોની સ્વાભાવિક તથા બીજી જે પ્રભા, તેના વડે આકાશને ઉધોતીત કરતા શીધ્ર ચાલ્યા.
પસિઢિલ-શિથિલ બંધનવાળા, ગાઢ બંધનવાળા, બાધાથી જનક ઉત્તમ મુગટચાર કોણ શેખર વિશેષ, તિરિટ-ત્રણ શિખર યુક્ત, તેને ધારણ કરે છે. કુંડલ વડે પ્રકાશિત મુખવાળા, મુગટ વડે દીપ્ત મસ્તકના કેશવાળા અથવા મુગટથી દીપતા મસ્તકવાળા, તાભા-લોહિત વર્ણવાળા, પઉમપષ્ફગો-કમળના ગર્ભ જેવી કાંતિવાળા અથ પીળા, સેય-શુક્લ. એવા ત્રણ વર્ણવાળા વૈમાનિકો હોય છે. બાકી સ્પષ્ટ છે.
બીજી પ્રતિ માં દેવી વર્ણન જોવા મળે છે. તે આ પ્રમાણે –
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ઘણો અપ્સરાગણ પ્રગટ થયો. તે સરાઓ, અગ્નિ વડે તાપિત, જળ વડે ધોયેલ જે કનક તેનો જે વણ તેના જેવી પ્રભાવાળી અર્થાત્ ગૌરાંગી હતી, બાલ્યભાવને ઓળંગી ગયેલ, મધ્યમજરઠ વયથી રહિત અર્થાતુ નવ યૌવના હતી. અનતિવરમઅવિધમાન હાસપણાથી પ્રધાન, સૌમ્ય-નીરોગ, ચારુ-શોભન રૂપવાળી હતી. રોગાદિથી અબાધિત, શૃંગારરસયુક્ત, તથાવિધ ચૌવનવાળી, અશિથિલ અંગપણે જે તરુણવયનો ભાવ તે તારણ્યને પામેલી. જો કે આ યૌવન અને શરીર આશ્રિત લક્ષણની પ્રધાનપણે વિવક્ષિત ધર્મના આધારપણાના ભેદથી વિવક્ષા કરી છે. • •
• જરાને પ્રાપ્ત ન કરતી, સર્વાગ સુંદરી, ઈષ્ટ વસ્ત્ર-આભરણ આદિ રૂપ અને વસની રચનાથી રતિ દેનારી, તેવી જ રમણીય વેશ કે આકૃતિને ગ્રહણ કરેલી હતી. વળી તે હાર આદિ મગરમુખ શોભતા નૂપુર પર્વતના પ્રચલિત શબ્દવાળા જે આભુષણો,

Page #76

૧૩૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સૂત્ર-૨૬
૧૩૩ તેને ધારણ કરતી હતી. તેમાં હાર-અઢારસરો, અર્ધહાર-ગ્નવસરો, પ્રયુક્ત માણિક્ય યુક્ત કંકણો, રનના કુંડલો અથવા પ્રયુક્ત રન કુંડલો તથા પહેરેલા પ્રલંબિત હેમાલાદિવાળી, આ હેમાલ-છિદ્રવાળા સુવણલિંકાર વિશેષ તથા મણિજાલ, કનકાળ. વૈકક્ષકકૃત્ સુવર્ણ સૂત્ર, છાતી ઉપર મિસરક, કંકણો, વિશેષ પ્રકારસ્તી વીંટી, વિવિધ મણિમયી માળા, કંઠસૂત્ર-ગળામાં રહેલ સંકલક વિશેષ, રૈવેયક, સુવણી કટિસૂત્ર, તિલક-લલાટનું આભરણ, કુલ્લક-પુષ્પાકૃતિ લલાટ-આભરણ વિશેષ, સિદ્ધાર્શિકા-સર્ષપપ્રમાણ સુવર્ણકણથી રચિત સોનાની કંઠિકા, કર્ણવાલિકા-કાનના ઉપર ભાગનું આભૂષણ વિશેષ • x •••
: - ગુટિકા-બાહુ રક્ષિકા, હરતમાલક, હરિસત્તિ, કેયૂર-બાહનું આભરણા વિશેષ, વલય-કટક વિશેષ, પ્રાલંબ-ઝુંબનક, ગળાનું આભરણ વિશેષ, ગુલીયકઆંગળીનું આભરણ વિશેષ, વલાક્ષ, દીનારમાલિકા, ચંદ્રમાલિકા, સૂર્યમાલિકા, કાંચીમેખલા તે કેડના આભરણ છે, કલાપ-કંઠનું આભરણ વિશેષ, મેખલા કલાપ, કિંકિણીકા-નાની ઘંટિકા, રનમય જાંઘ ઉપર લટકતા સંકલક, જેને અંતે નાની ઘંટિકા હોય છે, ઉત્તમ નૂપુર, ક્ષુદ્રઘંટિકા પ્રધાન તુલા કોટિક, ચલનમાલિકા-પગનું આભરણ વિશેષ, નિગડ આકારનું સોનાનું પગલું આભરણ વિશેષ, જાલક-પગનું આભરણ વિશેષ, મગરમુખથી શોભતા નૂપુર.
પંચવર્ષી રંજન દ્રવ્ય કુસુભાદિ, જેના વડે રંજિતપણાથી લાલ જેવા લાલરંગના, મનોહર વસ્ત્રો પહેર્યા. તે વો મહાઈ, નાકમાંથી નીકળેલ વાયુથી ઉડી જાય તેવા લઘુ, અંગ આવકપણાથી ચક્ષહર, અતિશય વણદિયુક્ત, ઘોડાની લાળની જેમ સુકુમાર તથા કંઈક ધવલ, સુવર્ણ મંડિત આંચ-છેડાવાળા. આકાશ સ્ફટિક સર્દેશ પ્રભાવાળા વસ્ત્રો પહેર્યા હતા. તુષાહિમ, દગરતિ-ઉદકરજવતુ પાંડુર જે દુકૂલવો, તેની જેમ સુકુમાલ અને રમણીય જે ઉત્તરીય ઓઢેલ હતા, તથા ઉત્તમ આભરણથી ભૂષિત હતી.
બધી ઋતુના સુગંધી પુણો વડે સુરચિત, વિચિત્ર ઉત્તમ માળાને ધારણ કરે છે. સુગંધી ચૂર્ણ વડે અંગરાગથી - દેહ રંજન વડે, ઉત્તમ વાસ વર્ડ અને પુષ સ્ત્રના વિશેષથી જે વિરાજિત છે. અધિક શોભા સહિત, તથા ઉત્તમ મધ્યે જે શ્રેષ્ઠ ધૂપ, તેના વડે ઘપિત-સુગંધી કરાયેલ તથા શ્રી-દેવતા, તેણી લોકમાં શોભન વેપવાળી રૂઢ છે, તેથી તેની ઉપમા કરાઈ છે. દિવ્ય-શ્રેષ્ઠ, કુસુમ-અવિકસિત, માલ્ય-વિકસિત માળાઓ વડે પૂજાસજ, અંજલિ પુટ કરેલ, ઉંચાઈમાં દેવોમાં કંઈક ન્યૂન ઉંચાઈવાળી, ચંદ્ર જેવા મુખવાળી, ચંદ્રની જેવી કાંતિવાળી, ચંદ્રથી અધિક સૌમ્ય દર્શનવાળી, ઉકાની જેમ ઉધોતમાન. - -
-વિધુત જે ઘન મરીચ-કિરણો, સૂર્યના તેજથી અધિકતર, સબ્રિકાશ-જેની દીપ્તિ છે તે તથા, શૃંગારના ગૃહસમાન, સુંદર વેશવાળી તથા સંગત-ઉચિત જે ગમનાદિ, તેમાં નિપુણ જે સંગત ઉપચાર કુશલ, અહીં ગત-ગમન, હસિત-હાસ્ય, ભણિત-વચન, ચેષ્ટિત-ચેષ્ટા, વિલાસ-નેત્રવિકાર. - x • સલલિત-માધુર્ય સહિત,
સંતાપ-પરસ્પરભાષણ અથવા લલિત સાથે સંલાપ-કહ્યું છે કે- કામિનીના હાથ-પગ
ગનો વિન્યાસ અને ભૂ-નેગ-હોઠ પ્રયોજિત સૌંદર્ય તે લલિત કહેવાય છે. ઉપચારપૂm. : -
- - સુંદર સ્તન, જઘન, વદન, હાથ, પગ, નયન એ બધાં અવયવોના જે લાવણ્યપ્રધાન રૂ૫ વડે પૃહણીય, ચૌવન અને વિલાસ વડે યુક્ત. વિલાસ-સ્થાન, આસન, ગમન અને હાથ, ભૂ, નેત્ર કમોંથી જે વિશેષથી ઉત્પન્ન થાય તે ગ્લિટને વિલાસ કહે છે.
શિરીષ-શિક્ષિ નામક તરકુસુમ, નવનીત-માખણ, તો અને મૃદુક સુકુમારઅતિ સુકુમાર, તેના જેવો સ્પર્શ જેનો છે તે તથા, કલિકલુપ-રાડ, પાપકર્મથી ભગત, તથા ઘૌત-પ્રક્ષાલિત અને નિર્માત વાળી નાંખેલ છે રજ-મલ જેમાંથી તે તથા સૌમ્યનીરજ, કાંત-કામ, પિયદેસણ-સુભગા, સુરૂપ. જિનેશ્વર પ્રતિ ભકિત વડે કરાયેલ જે દર્શનાનુરાગ, તે તથા તેના વડે હર્ષિત-સંજાત રોમાંસાદિ હર્ષ વડે ઓવઈયઅવતર્યા, ઉતર્યા. જિનસકાસ-જિન સમીપે. * * * * *
• સૂત્ર-૨૭ (અધુરુ) :
ત્યારે ચંપાનગરીના શૃંગાટક, ત્રિક, ચતુક, ચવર, ચતુર્મુખ, મહાપથ, પથમાં મોટા જનશળદ, જનભૂહ, જનબોલ, જનકલકલ, જન-ઉમ, જનઉcકલિકા, જન-સક્રિપાતમાં ઘણાં લોકો પરસ્પર આમ કહેતા-બોલતા-પ્રજ્ઞાપના કરતાપ્રરૂપણા કરતા હતા કે હે દેવાનુપિયો ! શ્રમણ ભગવત મહાવીર આદિર તિકર, સ્વયંસંબુદ્ધ, પરષોત્તમ ચાવતું મોક્ષ પ્રાપ્તિની ઈચ્છાવાળા, પૂવનિપૂર્વ વિચરતા, ગામણી ગામ જતા, અહીં આવ્યા છે . સાપ્ત થયા છે : સમોસ છે. આ ચંપાનગરી બહાર પૂર્ણભદ્ધ ચૈત્યે યથાપતિરૂપ અવગ્રહ અવગ્રહીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે.
• વિવેચન-૨૭ (અધુર) :
શૃંગાટક આદિમાં જ્યાં મહાજનના શબ્દાદિ છે આદિ શૃંગાટક-શીંગોડા નામક ફળ વિશેષ આકારે સ્થાન અર્થાત ત્રિકોણ, મિક-જ્યાં ત્રણ રસ્તા ભેગા થાય છે, ચતુક-જ્યાં ચાર માર્ગો મળે છે, સત્વ-જ્યાં ઘણાં માર્ગો મળે છે, ચતુમુખતથાવિધ દેવકુલાદિ, મહાપથ-રાજમાર્ગ, પંચ-માર્ગ મામ. મહયા-મહાન, જનશબ્દપરસ્પર આલાપાદિ રૂપ * * * * * ક્વચિત્ બહુજનશબ્દ એવો પાઠ છે. જનબૂથલોકસમહ, પરસ્પર કે પદાર્થોનાં વિશેષથી વર્તે છે. એ રીતે બધે જ જાણવું. કયાંક “જણવાય અને જણલાવ”પાઠ છે. તેમાં જણાવાય-લોકોનો પરસ્પર વસ્તુ વિચારણાનો ઉલ્લાપ. કહ્યું છે કે - સંભાષણથી આલાપ થાય છે, પ્રલાપ એ અનર્થક વચન છે, કાકવા વર્ણન ઉલ્લાપ છે અને સંતાપ એ પરસ્પર ભાષણ છે.
બોલ-અવ્યક્ત વર્ણવાળો ધ્વનિ. કલકલ-તે જ પ્રાપ્ત થતો વર્ણવિભાગ. ઊર્મિસંબોધ, મોજા. ઉકલિકા-નાનો સમુદાય જ સંનિપાત-બીજા બીજા સ્થાને લોકોનું એકઠાં થવું તે. પવન્ - કહેવાનાર પ્રકારે વસ્તુ આવા - સામાન્યથી કહે છે, ખાસ

Page #77

સૂઝ-૨૩
૧૩૯
૧૪૦
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
- વિશેષથી કહે છે, આ જ બંને અર્થ બે-પદોથી કહે છે પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપે છે. અથવા આધ્યાતિ - સામાન્યથી, બાપત વિશેષથી, પ્રજ્ઞાપતિ-વ્યક્ત પર્યાયિ વચનથી, પ્રરૂપતિ-ઉપપતિ વડે. ઇ માTM - ચંપામાં આવ્યા, છ પત્ત પૂર્ણભદ્રમાં, $ઇ સમસ૮ - સાધુ ઉચિત અવગ્રહમાં. ચયાપતિરૂપ-ઉચિત.
• સૂત્ર-૨૭ (અધુરેશી) :
હે દેવાનપિયો . તથા અરહંત ભગવંતોના નામ-ગોત્રનું શ્રવણ પણ મહાફળદાયી છે, તો પછી તેમની સન્મુખ જવું, વંદન-નમન કરવું, પ્રતિકૃચ્છા અને પર્યાપાસના વિશે તો કહેવું જ શું? એક પણ આર્ય-ધાર્મિક-સુવચનના શ્રવણથી આટલો મોટો લાભ થાય, તો પછી વિપુલ અથના ગ્રહણથી કેટલો લાભ થાય ? તો હે દેવાનુપિયો ! આપણે જઈએ અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન-નમન-સત્કાર સન્માન કરીએ. કલ્યાણ-મંગલ-દૈવત-ચૈત્ય સ્વરૂપ તેમની વિનયથી પપાસના કરીએ. જે આપણને પરભવમાં અને આ ભવમાં હિત-સુખ
મ-નિઃશ્રેયસ અને આનુગામિકપણે થાય છે. એમ કહી ઘણાં ઉગ-ઉગ્રો , ભોગ-ભોગપુત્રો... (સૂમ આગળ ચાલુ છે.].
• વિવેચન-૨૭ (અધુરેથી) :
તેનાથી મહ - વિશિષ્ટ ફળ અર્થ થાય છે. તથારૂપ - તેવા પ્રકારના સ્વભાવ, મહાફળ જનન સ્વભાવ. નામ-જેવું ખાસ નામ હોય, ગોગ-ગુણનિષજ્ઞ નામ, સવણયાસાંભળવાથી. fk yT - એ પૂર્વોક્ત અર્થને વિશેષ જણાવવા માટે છે. પંજા - આમંત્રણ અર્થમાં છે અથવા આ શબ્દ પરિપૂર્ણ-વિશેષણ અર્થમાં છે.
| અભિગમન-સામે જવું, વંદન-સ્તુતિ, નમસ્ય-પ્રણમન, પ્રતિપચ્છન-શરીરાદિ વાર્તા પ્રશ્ન. પપાસન-સેવા, આ બધાંનો ભાવ. તથા જીવ - એક પણ શાયરસ • આર્ય પ્રણેતાપણાચી આર્ય, ધમ્પિયમ્સ-ધર્મપ્રયોજનવથી ધાર્મિક, તેથી જ સુવચન. -. વૈવાળો - સ્તવીએ છીએ, નકંસામી - પ્રણામ કરીએ છીએ, સમારે મો - સત્કાર કરીએ છીએ અથવા આદર-વઆદિ અર્ચન કરીએ. સંમાણેમો - ઉચિત પ્રતિપતિ વડે સમાન કરીએ છીએ. વાળ - કલ્યાણના હેતુથી અભ્યદય હેતુ, ભગવંત સાથે જોડવું મંગલ-દુરિત ઉપશમ હેતુ, દૈવત-દૈવ, ચૈત્ય-ઈષ્ટદેવ પ્રતિમા, તેની જેમ ચૈત્ય, પર્યાપાસયામઃ - સેવા કરીએ.
આ ભગવદ્ વંદનાદિ આપણને પેશ્વમ - જન્માંતરે, પાઠાંતરથી આ ભવે અને પરભવે. વ્યાણ - ૫થ્ય અન્નવત્ હિતને માટે. સુહાણ - સુખને માટે, અમાણ • સંગતપણાથી ક્ષાંતિપદ, નિઃશ્રેયસાય-મોક્ષને માટે, આણુગામિયતાએ- આનુગામિકપણાથી ભવ પરંપરામાં સાનુબંધ સુખને માટે થશે - તે હેતુથી. IT - Asષભ દેવે સ્થાપિત આરક્ષકવંશજ, ઉજાપુર - તે જ કુમારસ્વસ્થામાં હોય, 'મા'T - ઋષભદેવે સ્થાપેલ ગુરુવંશજ, ભોગપુગા-તે જ કુમારાવસ્થા -
• સૂત્ર-૨૭ (અધુરેશી) :-. એ પ્રમાણે દ્વિપત્યાવતારથી - રાજન્ય, ક્ષત્રિય, બ્રાહ્મણ, સુભટ,
યોદ્ધા, પ્રશાતા, મલ્લકી, ઉચ્છવી-લેચ્છનીપણ, તે અને બીજી પણ ઘણાં રાજા, ઈશ્વર, તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક, ઈભ્ય, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ આદિ [તા તેમના પુત્રોમાંનg] કેટલાંક વંદન નિમિતે, કેટલાંક પૂજન નિમિતે, એ રીતે સહકાર નિમિતે, સન્માન નિમિત્તે, દન નિમિત્તે, કુતુહલ નિમિતે, કેટલાંક અર્થ-વિનિશ્ચય હેતુ, ન સાંભળેલને સાંભળીશુ, સાંભળેલને નિઃશંકિત કરીશું, કેટલાંક અર્થ-હેતુ-કારણ-વ્યાકરણ પુછીશ..
• વિવેચન-૨૭ (અધુરેથી) :
આ પ્રમાણે બે પદના ઉચ્ચારણથી શેષ પદો જાણવા. તેમાં નાની - ભગવતના વયસ્યના વંશજ, ક્યાંક “ઇવાકુ-જ્ઞાત-Öરવ્ય” પાઠ પણ છે. ઇવાકુ-નાભેયના વંશજ, નાય-નાગવંય કે જ્ઞાાતવંશજ, કૌરવ્ય-કુરુવંશજ. યાત્ત - સામાન્યરાજ કુલીન, માહણ-બ્રાહ્મણ, ભડ-શૂરો, જોહ-યોધો, સહાયોદ્ધાદિ. પ્રશસ્તા-ધર્મશાસ્ત્રાપાઠક, મલકી-લેચ્છકી રાજા વિશેષ. કહેવાય છે કે ચેટક રાજાને અઢાર ગણરાજા હતા - નવમલકી, નવ લેચ્છકી, કાશી-કોશલક એ અઢાર ગણરાજાઓ હતા.
રાજા-માંડલિક, ઈશ્વર-યુવરાજ, અણિમાદિ ઐશ્વર્ય યુક્ત, તલવર-ખુશ થઈને રાજાએ આપેલ પટ્ટબંધથી વિભૂષિત, રાજસ્થાનીય, માડંબિક-મડંબના અધિપતિ, કૌટુંબિક-કેટલાંક કુટુંબનો અધિપતિ, ઈભ્ય-જે દ્રવ્યનો ઢગલો પડેલ હોય, તો હાથી પણ ન દેખાય, શ્રેષ્ઠી-શ્રીદેવતા અધ્યાસિત સુવર્ણપટ્ટ વિભૂષિત મસ્તકવાળા, સેનાપતિરાજાએ નિયુક્ત કરેલ ચતુરંગ સૈન્ય નાયક, સાર્થવાહ-સાર્થનાયક, વંદન પ્રત્યયવંદન અર્થે. ક્યાંક આવો પાઠ છે - અર્થાત-જીવાદિ, હેતુન-તગમક-અન્વય વ્યતિરેકયુકત, કાણ-ઉપપતિ માગ, જેમકે - નિરુપમ સુખ સિદ્ધો હોય છે, વ્યાકરણબીજાના પ્રશ્નોના ઉત્તરરૂ૫.
• સૂત્ર-૨૭ (અધુરેથી) :
કેટલાંક ચોતરફથી મુંડ થઈને, ગૃહત્યાગ કરીને અણગારિત પ્રજિત થઈશું (એમ વિચારી), કેટલાંક પાંચ અણુવત-સાત શિક્ષddયુક્ત બાર ભેદ ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારીશું (એમ વિચારી) કેટલાંક જિનભક્તિરાગથી, કેટલાંક પોતાનો આચાર સમજીને નાન-બલિકમ કરી, કૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, ગળામાં માળામાં ધારણ કરી, મણિ-સુવર્ણ જડિત હારધંહાર-મિસરક-પ્રાર્લભપ્રલંબ-કટિસમક-શોભાયુકત આભરણોથી પોતાને સજાવી, ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરી, ચંદનથી લિપ્ત ગામ-શરીર 8...[# ચાલુ છે • • -
• વિવેચન-૨૭ (અધુરેથી) :
વયનિવE - સ્વગૃહ દેવતાનું બલિકર્મ કરીને તથા કૌતુક-મંગલ-પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને. તેમાં પ્રાયશ્ચિત્ત-દુ:સ્વપ્નાના નિવારણ માટે અવશ્ય કરણીયપણાથી, કૌતુકમષી, તિલકાદિ, મંગલ-સરસવ, દહીં, અક્ષતાદિ. ઉચ્છોલન-ઘણાં જળ વડે ધોવાની ક્રિયા વડે, ધૌત-ગાત્ર ગો] ધોઈને. અહીં સ્નાનના પ્રયુર જળપણાનું સૂચનાર્થે વિશેષણ છે. નાન સિવાયનું પ્રયોજન ગત જાણવું. મસ્તકે અને માળા ધારણ કરેલ

Page #78

સૂઝ-૨૩
૧૪૬
૧૪૨
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
છે, જેણે તે. આવિદ્ધ-પરિહિત મણિ-સુવર્ણના ાિત - ઈષ્ટ ચિત હાર આદિ કટીસૂત્ર પર્યન્ત તથા બીજાં પણ સુકૃત-શોભન-આભરણો. પવરવત્યપરિહિય-પ્રઘાના વસ્ત્રો પહેરેલ. ચંદણોલિતગાયમરીરા-ચંદન વડે અનુલિપ્ત ગગ [ગો તથા શરીર, જેમના છે તે...
• સૂત્ર-૨૭ (અધુરેશી) :
કેટલાંક ઘોડા ઉપર એ રીતે હાથી ઉપર, રથ ઉપર, શિલિકા ઉપર, અંદમનિકા ઉપર, કેટલાંક પગે ચાલતા, પુરુષરૂપી વઘુસ્થી પરિક્ષિત, મહાન ઉત્કૃષ્ટ સહનાદ-ભોલ-કલકલ રવથી પક્ષુભિત મહાસમુદ્રના ૨૪ ભૂત સમાન કરતાં ચંપાનગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળે છે, નીકળીને જ્યાં પૂણભદ્ર ચૈત્ય છે, ત્યાં આવે છે, આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની કંઈક સમીપ, છાદિ તિકિયાદિ અતિશય જુએ છે, જોઈને યાન-વાહનને સ્થાપે છે, આપીને યાન-વાહનથી ઉતરે છે, ઉતરીને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવે છે, પછી શ્રમણ ભગવત મહાવીરને ત્રણ વખત આદક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે, કરીને વંદન-નમન કરે છે. વાંદ-નમીને બહુ નીકટ નહીં-બહુ દૂર નહીં તે રીતે શ્રવણની ઈચ્છાથી નમન કરતા, અભિમુખ થઈ, વિનયથી અંજલી જોડીને, યુuસના કરે છે.
• વિવેચન-૨૭ :
બીજી વાયનામાં આ પદપંચક છે - ચાન-શકટાદિ, યુગ્ય-ગોલ દેશ પ્રસિદ્ધ જંપાન, બે હાથ પ્રમાણ - ચાર ખૂણાવાળી વેદિકા. મિલિ-હાથી ઉપર અંબાડીરૂપ, ચિલિ-લાટ દેશ વિશેષ, જે બીજા દેશમાં ચિલિ કહેવાય છે. પવહણ-વેગસર આદિ પ્રવહણ, સીય-શિબિકા, કૂટ આકાર આચ્છાદિત જંપાન વિશેષ. સંદભાણિયચંદમાનિકા, પુરાણમાણ લાંબી જંપાન વિશેષ. પાદ વિહારરૂપ જે સંચરણ તેના દ્વારા.
પુરસવાળુર - વાગુ-મૃગબંધન, પુરુષ વાગુર જેવા. ક્યાંક થTIOffar Mા ગુમ પાઠ છે. તેમાં વર્ગ-સમાન જાતીય વૃદ, વર્ગ-વર્ગ વડે થઈને વણવર્ગ. ગુભ-વૃંદમાગ. ગુભ-ગુભ લઈને ગુભાનુભી. મય - મહત, સ્વ-[શબ્દ જોડવું. ઉકૃષ્ટિ-આનંદ મહાધ્વનિ, સિંહનાદ, બોલ-વર્ણવ્યકતતા વજિત ધ્વનિ, લકલ-વ્યક્ત વચન, તે જ આવા લક્ષણરૂપ જે સ્વ છે. તથા સમુદ્રરવધૂત સમાન કરતા. ક્ષોભ પામેલ મહા સમુદ્રના ઘોષ સમાન તન્મયવત્ નગરને કરતા.
1 ક્યાંક આ ચાર પદ દેખાય છે - પારેખા પૂ૫ વમા - ત્વરિત ગમન જનિત પાદ પ્રહારથી, પણ પછાડવાના પ્રતિવથી આકાશને ફોડતા હોય તેમ, એક જ દિશામાં, એક ભગવંતને લક્ષ્ય કરીને મુખ જેમાં તે એકાભિમુખ. તીર્થંકરતિશેષાનુજિનેશ્વરના અતિશયથી, નાપાવીur dવતિ - શકટાદિ વાહત-ગાય આદિને સ્થાપે છે - સ્થિર કરે છે. ક્યાંક વિપુoખેતી પાઠ દેખાય છે. તેમાં-વિશેષથી ખંભિત-નિશ્ચલ કરે છે.
- અહીં બીજીવાયનામાં રહેલ ઘણું લખે છે - જમીન ઉપર રાખે છે. વાહનોને વિસર્જિત કરે છે. સયિત-સયેતન, અલંકાર-રાજ લક્ષણરૂપ, તેનું વિસર્જન કરે છે.
કેવા સચિવને ? પુષ્પ, તાંબુલાદિ. આદિ શબ્દથી તેવા ફળાદિને લેવા. અલંકાર કેવા ? આયુધાદિ. ખગ તથા છત્ર, ચામર, મુગટ. પાહણ-ઉપનિહ, જોડા, એક શાટક ઉત્તરીય વા કરે છે. શૌય અર્થ જળસ્પર્શ કર્યો. આચમન વડે અશુચિદ્રવ્ય દૂર કરે છે. અત્યર્થ શુચિભૂત થઈ. ઉપચારથી ભગવંતને ઉપચરે છે.
| દર્શન થતાં, મન વડે અનેકત્વનું એકવ કરવું તે એકવીભાવ, તેનું જ કરવું તે, તેના વડે એકવીભાવ કરણથી-મનથી એકાગ્રતા. કાયિક પર્યાપાસનાને કહે છે - બાહ્ય વૃતિથી અત્યંત નિકૃત, પ્રશાંત-અંતવૃત્તિથી, ઉપશાંત થઈને, હાથ-પગ સંલીન કરેલ છે જેણે. તેથી જ અંજલિરૂપાણે, મુકુલાકારે હાથ કરીને તથા વાચિક પર્યાપાસનાને કહે છે - આ પ્રમાણે આ ભદંત ! સામાન્યથી ભટ્ટારક, વિશેષથી અવિતવ. તેથી જ અસંદિધ-શંકાથી અવિષય. તેથી જ અમને આ ઈષ્ટ છે, પ્રતિતિભગવંતના મુખથી પડતું આ ગ્રહણ કરેલ છે. અહીં ક્યાંક ‘ઈટ' જ દેખાય છે, બીજે ‘પ્રતીસિત' જ દેખાય છે. તેથી ઇચ્છિત પ્રતિચ્છિત કહ્યું.
આ અર્થ સત્ય છે • પ્રાણિને હિતકર છે. માનસિકમાં-તે ભગવદ્વચનમાં ચિત્ત-ભાવમન જેમનું છે, તે તશ્ચિત. સામાન્ય ઉપયોગ અપેક્ષાએ તસ્થિત, તમ્મણ-દ્રવ્ય મનને આશ્રીને, વિશેષ ઉપયોગ. તલ્લેસ-ભગવત્ વચનગત શુભાભ પરિણામ વિશેષ, લેશ્યા-કૃષ્ણાદિ દ્રવ્ય જનિત આત્મ પરિણામ. * * * * અહીં અધ્યવસાય વડે અધ્યવસિત તશ્ચિત્તવાદિ ભાવયુક્ત થઈને ભગવદ્ વચનમાં જ અધ્યવસિત ક્રિયા સંપાદન વિષય જેમનો છે, તે તદgવસિત, તત્તબેવસાન • તે જ ભગવદ્ વચનમાં તીવ્ર અધ્યવસાન-શ્રવણ વિધિ ક્રિયા પ્રયત્ન વિશેષરૂપ જેમાં છે તે. • • •
••• તwયક્ર - તેમાં ભગવતને અર્પિત કરણ-ઈન્દ્રિય-શબ્દ, રૂપાદિમાં શ્રોત્ર-ચક્ષુ આદિ, તેના વડે અર્પિત કરણ. તથ - ભગવદ્ વયનનો જે અર્થ, તેમાં ઉપયુક્ત, તે તદર્થોપયુક્તા. તેન - ભગવદ્ વચનથી અથવા તે અર્થથી જે ભાવનાવાસના, તેના વડે વાસિત, બીજી વાસનાને ઉપગત નહીં, તે ભાવનાથી ભાવિત. તેથી જ અTHUT - મનથી અપમાદિત્વથી. અનન્ય મનથી. શું કહે છે ?
નિપજવવUTધમાકુTRTHUT - જિનવચન કે જિનવેદનમાં ધર્માનુરાગથી ત મન જેમનું છે તે, અથવા આ એકાર્થિક છે. તે મન વગેરે સર્વે પદો, તે એકાગ્રતાના પ્રકનિ પ્રતિપાદનાર્થે છે. વિકસિત શ્રેષ્ઠ કમળ જેવા નયન અને વદન જેમના છે, તેમને પર્યાપાસે છે.
વસતિમાં સમવસરણ. વૈદ - ભગવદ્ અવસ્થાનના અવગમ અર્થે નિરૂપણ કરે છે. અર્થાત્ ભગવદ્ ક્યાં સ્થિત છે તે જાણે છે. માતાસુ - જેમાં આગંતુકો વસે છે. આરામગારેસુ - આરામ મધ્યવર્તી ઘરોમાં, આવેશનાનિ - જેમાં લોકો આવે છે તે લુહાર, કુંભારાદિના સ્થાનો. આવસથ-પરિવ્રાજકના સ્થાનો, પણિયગૃહ-હાટ, દુકાનો. પણિયસાલા-માંડ શાળા, ગૃહ-સામાન્ય શાળા. - X - યાન ગૃહોમાં, ચાન શાળામાં, કોઠાગાર-ધાન્ય ગૃહોમાં, સુસાણ-શ્મશાનમાં, સુન્નાગાર-શુન્યગૃહોમાં

Page #79

સૂઝ-૨૩
પરિહિંડમાણે-ભ્રમણ કરતાં, પરિઘોલેમાણે-ગમનાગમન કરતા.
• સૂત્ર-૨૮,૨૯ :
[૨૮] ત્યારે તે પ્રવૃત્તિ નિવેદકે આ વૃત્તાંત જાણતાં હષ્ટતુષ્ટ યાવતુ હૃદયી થઈ, સ્નાન કરી પાવતુ આ૫મહાઈ અભરમથી અલંકૃત્ શરીરી થઈ, પોતાના ઘેરથી નીકળ્યો, પોતાના ઘેરથી નીકળીને ચંપાનગરીની વચ્ચોવચણી જે બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળાએ આવ્યો, બધી જ વક્તવ્યતા પૂર્વવત્ ચાવતું નીકળે છે, નીકળીને તે પ્રવૃત્તિ નિવેદકને સાડાબાર લાખનું પીર્તિદાન આપે છે, આપીને સકાર સન્માન કરે છે, સકારી-સ્સન્માનીને વિદાય કરે છે.
[૨૯] ત્યારે તે ભભસાપુત્ર કૂણિક રાજાએ બલવ્યાપૃત્તને આમંગો, આમંત્રીને એમ કહ્યું - ઓ દેવાનુપિયા જલ્દીથી અભિષેક્ય હસ્તિનને સુસજજ કરાવો, ઘોડા-હાથી-રથwવર યોદ્ધાયુક્ત ચાતુરંગિણી સેનાને તૈયાર કરો. સુભદ્રા આદિ રાણીઓને બાહ્ય ઉપસ્થાનશાળામાં પ્રત્યેક-પ્રત્યેકને માટે યાભિમુખ તેલ યાનો ઉપસ્થાપિત કરો. પછી ચંપાનગરીને અંદર અને બહાચ્છી પાણીથી સીચાનો, સિંચાની સાફ કરાવો, લીંપાવો, નગરીના અંદરના માગ-ગલીઓની સફાઈ કરાવો. મંચાતિમંચ યુકત કરાવો, વિવિધ રંગોની ઉંચી
વા-પતાકાથી મંડિત કરાવો. નગરીની દીવાલોને લિંાવો-પોતાવો. ગોશષસસ-લાલ-ચંદન ચાવતુ ગંધવર્તીભૂત કરો-કરાવો, કરી-કરાવીને આ આજ્ઞા પાછી સોંપો. [પછી હું શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વંદનાર્થે જઈશ.
• વિવેચન-૨૯ :
બલવાઉય-સૈન્ય વ્યાપાર પરાયણ, આભિસેક્ક-અભિષેક માટે યોગ્ય તે આભિપેક્ય, હસ્તિત્ત-પ્રધાન હાથી, પડિકપેહિ-સાજ કરો. પાડેક્ક-પ્રત્યેક, એકએક. જતાભિમુહ-ગમન અભિમુખ, જુનાઇ-બ્બળદો વડે યુક્ત. કવયિતુ “યુગ્ય’ પાઠ છે, તે જંપાનવિશેષ છે. માળાડું - ગાડાં, સબિભતબાહિત્ર્યિ - નગરનો મધ્ય ભાગ અને નગરનો બાહ્ય ભાગ. - X - આસિ-જળ છંટકાવીને, સંમાજિત-કચરો શોધીને, ઉપલિપ્ત-છાણ આદિથી કોને ? શૃંગાટક-ત્રિક-ચકાદિને.
આ બે વાક્ય ક્યાંક જોવા મળતા નથી - આસિત-કંઈક જળ છંટકાવ, સિક્ત-તે સિવાય, તેથી જ શુચિ-પવિત્ર, સંગૃષ્ટ-કચરો દૂર કરાવીને. રચ્યાંતાણિગલી મધ્ય, આપણવીચય-હાટ માર્ગ. મંચ-માળા, પ્રેક્ષણદેટા લોકોના બેસવાની નિમિતે, અતિમંચ-તેના ઉપર જે મંચ વડે યુક્ત. વિવિધ રાગ વડે ઉચ્છિત-ઊર્વીકૃત, વિજચક, સિંહાદિ લાંછન યુકત, પતાકા-સિવાયની અતિપતાકા વડે પતાકાની ઉપરિવર્તી પતાકાથી મંડિત. બાકીનું નગરી વર્ણન, ચૈત્યના વર્ણન માફક જાણવું. આણતિએ પચ્ચપિશાહિ-આજ્ઞા પાળી મને કહો.
• સૂગ-3૦ (અધુ) :
ત્યારે તે બળવ્યાકૃત કોણિક રાજાએ આમ કહેતા. હe-તુષ્ટ ચાવતું હદયી થઈ, બે હાથ જોડીને, મસ્તકે આવર્ત કરી, મસ્તકે અંજલિ કરી આમ કહ્યું
૧૪૪
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ - હે સ્વામી છે એ પ્રમાણે વિનયથી આજ્ઞાવચનને સ્વીકારે છે. સ્વીકારીને હતિભામૃતને આમંત્રે છે, આમંત્રીને કહ્યું - ઓ દેવાનપિયા જલ્દીથી ભંભસાર કોણિક રાજાના આભિષેક્ય હરિનને સાવો. રોડ-હાથી-થ-પ્રવર યોદ્ધાયુક્ત ચાતુરંગિણી સેનાને સજાવો, સજાવીને આ આજ્ઞા પાલન થયાનું નિવેદન કરો.
ત્યારપછી તે હસ્તિવ્યાકૃત બલવ્યાકૃતના આ અને સાંભળીને, વિનયપૂર્વક તેમના અાજ્ઞા વચનને સ્વીકારે છે, સ્વીકારીને, કુશળ આચાર્યના ઉપદેશથી ઉત્પw મતિ વિકાના વિકલ્પથી સુનિપુણ બુદ્ધિ વડે ઉજ્જવલ વરુપ-વેશભૂષા દ્વારા શીઘ સજાવ્યો. તેનો ધાર્મિક ઉત્સવ નુરપ શૃંગાર કર્યો, કવચ લગાવ્યું, કક્ષાને તેના વક્ષ:સ્થળથી કસીને બાંધ્ય, ગળામાં હાર અને ઉત્તમ આભૂષણ પહેરાવી શોભાવ્યો.
તે હાથી અધિક તેજ યુક્ત થયો. સલલિત શ્રેષ્ઠ કપૂરથી શોભિત થયો. લટકતા લાંબા ફૂલ અને ભમરાથી અંધકાર સર્દેશ લાગતો, ફુલ ઉપર વેલ-બૂટા ભરેલ પ્રચ્છેદ વસ્ત્ર નાંખ્યું. શસ્ત્ર તથા કવચ યુક્ત તે હાથી યુદ્ધાર્થ સજિત જેવો હતો. છગ-દqજ-ઘંટ-પતાકા યુકત, પાંચ કલગી સહ પરિમંડિત, સુંદર લાગતો હતો. બંને તરફ બે ઘંટ લટકાવ્યા. તે હાથી વિજળી સહિત કાળમાં વાદળ સમાન લાગતો હતો. સ્વાતિક પર્વત વતુ ચાલતો હતો, ઉન્મત્ત અને ગુલગુલંત કરતો, મન અને પવનનો જય કરતા વેગવાળો, ભીમ, સંગ્રામિક યોગ્ય, ભિષેકય હસ્તિ રત્નને સજાવ્યો, સજાવીને ઘોડા-હાથી-રથ-પ્રવર યોદ્ધાયુકત ચાતુરંગિણી સેના સજ્જ કરી, સજજ કરીને જ્યાં ભલામૃત્ત હતો ત્યાં આવ્યો, આવીને આ આજ્ઞાપિત કાર્ય પૂર્ણ થયાનું નિવેદન કર્યું
ત્યારપછી તે ભલભપૃd યાનશાલિકને બોલાવ્યો, બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિય ! જલ્દી સુભદ્રા આદિ રાણીને માટે બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં પ્રત્યેક-પ્રત્યેક માટે સામાભિમુખ છેડેલા વાહનો ઉપસ્થાપિત કરો, કરીને મારી આ આજ્ઞા પાછી સોંપો.
• વિવેચન-૩૦ (અધુરુ) :
હસ્તિવામૃત-મહાવત, અહીં પ્રદેશમાં ક્યાંક “આભિષેક્ય હસ્તિરન" દેખાય છે, તે અપાઠ છે. કેમકે આગળ આ પ્રમાણે કહેવાયું છે - નિપુણ એવા આચાર્યશિલ્પોપદેશ દાતા, તેના ઉપદેશથી જે બુદ્ધિ તેની જે કલ્પના-વિકલ્પો, કેવા પ્રકારના ? સુનિપુણ અથવા નિપુણ નર વડે, ઉજ્જવલનેપચ્યથી-નિર્મળવેપથી, હયંતિ-શીઘ પસ્પિક્ષિત-પરિગૃહીત છે, પાઠાંતરી ઉજ્જવલ નેપથ્ય વડે, સુસજ્જલ્સારી રીતે પ્રગુણ, ધર્મમાં નિયુક્ત તે ધાર્મિક, તેના વડે સદ્ધ-સન્નાહ, સજ્જ કરાયેલ તે ધામિક સદ્ધ, બદ્ધ કવચ-સલ્લાહ વિશેષ, તે જ બદ્ધવયિક, અથવા ધર્મિતાદિ શબ્દો એકાઈક અને સન્નદ્ધતાના પ્રક"ને જણાવવાને માટે છે. ભેદપણું રૂઢિથી જાણવું.
ઉત્પીડિત-ગાઢ કરાયેલ, કક્ષા-જુ, દોરડું વક્ષસિછાતી ઉપર, બદ્ધ ઝવેયકડોકનું આભરણ, ઉત્તમ આભુષણોથી શોભતો, તેથી વેકબદ્ધભૂષણ વિરાજિત -

Page #80

સૂઝ-30
૧૪૫
x • ક્યાંક અદ્યતેવગુત્ત પાઠ છે. તેમાં અધિકાધિકેન-અત્યર્થ અધિક અથવા અહિત-શત્રુના અહિતી-અપચ્યથી, તેજસા-પ્રભાવ પડે યુક્ત તે છે. સલલિત-લાલિત્ય યુક્ત ઉત્તમ જે કપૂર-કાનનું આભરણ, તેના વડે શોભતો. પ્રલંબાનિ અવમૂલાનિનીચે લટકતા અધોમુખ ઝુમખા, મધુકર-ઝરતા મદની ગંધ વડે આકૃષ્ટ ભ્રમરોથી અંઘકાર કરેલ છે જેને છે. બીજી વાયનામાં “વિરચિતવરકfપૂર સલલિત પ્રલંબાવચૂલ ચામરોકર કૃતાકાર” પાઠ છે. તેમાં ચામરોના કૃષ્ણવર્ણપણાથી ચામરના સમૂહ વડે કરાયેલ અંધકારપણું અર્થ જાણવો. ચિત્રપરિચ્છેક-લઘુ પ્રચ્છેદ-વ વિશેષ જેને છે તે. પ્રહરણાવરણ-આયુધ વયથી ભરેલ જે યુદ્ધસજ્જ-સંગ્રામ ગુણ જે છે તે. તથા પાઠાંતરથી “ધનુ-બાણ-આયુધકવચ વડે ભરેલ અને યુદ્ધસજ્જ' એ પ્રમાણે જાણવું.
છત્ર, ધ્વજ, ઘંટસહિત. પતાકા સહિત પણ જોવા મળે છે. તેમાં પતાકા-ગરુડ, સિંહાદિ ચિહ્નરહિત, પાંચ આખેલક-ચૂડા વડે પરિમંડિત, તેથી જ અભિરામ-રમ્ય છે જે તે. અવસારિત-અવલંબિત, યમલ-સમ, યુગલ-બે ઘંટ જેમાં તે. ઘંટ, પ્રહરણ આદિની ઉજ્જવલ દીતિ યુક્તત્વથી વિધુત સમાન કે વિધુત પરિગત, હાથીના દેહના કાળાપણા અને મોટાપણાને કારણે મેઘસમાન હોવાથી કાલમેઘ કહ્યું. સ્વાભાવિક પર્વત ચાલતા નથી, તેથી ઔત્પાતિક પર્વતવત ચાલતા, પાઠાંતરથી ઔત્પાતિક પર્વતવતું સખંતિ-સાક્ષાત્. • x -
કયાંક “મહામેઘ' સમાન પાઠ છે. મન-પવનને જિતનાર વેગ જેનો છે તે. ક્યાંક “શીઘવેગ' પાઠ છે. ભીમ, સાંઝામિક, આયોગ-પરિકર જેવું છે, તે. પાઠાંતરમાં સંnrગવાન - સંગ્રામ માટેનું વાધ. પાઠાંતરમાં સાંગામિક અયોધ્ય-જેની સાથે બીજો હાથી યુદ્ધ કરી ન શકે છે.
• સૂત્ર-૩૦ (અધુરેથી) :
ત્યારે તે વાનસ્પલિકે બલવ્યાકૃતના આ અર્થ-વચન આજ્ઞાને વિનય વડે સ્વીકારી, સ્વીકારીને યાનશાલામાં આવીને યાનનું પ્રત્યુutણ કર્યું. કરીને યાનની સંપમાર્ચના કરી, કરીને યાનને હટાવ્યા, હટાવીને, યાનને બહાર કાઢયા, કાઢીને યાનના વો દૂર કર્યા કરીને યાનને સમલંકૃત કર્યા. કરીને યાનને ઉત્તમ ભુષણોથી આભૂષિત કર્યા કરીને માન-વાહન જોડ્યા, જોડીને પ્રતોદલાઠી, પ્રતોદધરને સ્થાપિત કર્યો કરીને રાજમાર્ગ પકડાવ્યો. પછી બલવ્યાવૃત્ત પાસે આવ્યો, આવીને બલવ્યાવૃત્તની ઉક્ત આા પરિપૂર્ણ થયાની સૂચના આપી.
ત્યારપછી તે બલવ્યાપતે નગશુદ્ધિકને આમંત્રીને કહ્યું - ઓ દેવાનપિય! જલ્દીથી ચંપાનગરીને અંદરથી અને બહારથી પાણી વડે સીંચાવો, યાવત્ કરીને મારી આ આજ્ઞા પાછી સોંપો. ત્યારે તે નગગુપ્તિક બલવ્યાપૃર્તાના અર્થવચન આજ્ઞાને વિનયપૂર્વક સ્વીકારે છે, સ્વીકારીને ચંપાનગરીને અંદર અને બહારથી સીંચાવીને યાવત કરાવીને જ્યાં બલવ્યવૃત્ત છે, તેની પાસે આવે છે, આવીને તેમની આજ્ઞાના પાલન થયાનું નિવેદન કરે છે. 17/10]
૧૪૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ ત્યારપછી તે બલવ્યવૃત્ત, ભંભસારપુત્ર કોણિક રાજાના અભિષેકરા હસ્તિનને સુસજ્જિત થયેલ જુએ છે. ઘોડા, હાથી ચાવતુ સુજજ કરેલ જુએ છે, સુભદ્રા આદિ રાણીના પ્રત્યેકના યાન ઉપસ્થાપિત જુએ છે, ચંપાનગરી અંદર બહારથી પાવતુ ગંધવતિભૂત કરાયેલ જુએ છે, જેને હષ્ટ-તુષ્ટ-આનંદિત ચિત્ત અને પીતિયુકત મનવાળો ચાવત હૃદયી થઈને જયાં ભંભસારપુત્ર કોણિક રાજ છે ત્યાં આવે છે, આવીને બે હાથ જોડી યાવત કહે છે - આપ દેવાનુપિયનો અભિષેકય હસ્તિન, ઘોડા-હાથી-રથ-પ્રવર યોદ્ધાયુકત ચાતુરગણી સેના સુસજ્જ થયેલ છે, સુભદ્રા આદિ રાણીઓના પ્રત્યેકને માટે બાહ્ય ઉપસ્થાન શાળામાં સમાભિમુખ જોડેલ યાન ઉપસ્થાપિત કરાયેલ છે, સંપાનગરી અંદર બહારથી પાણી વડે સિંચિત યાવતુ ગંધવર્તીભૂત કરાયેલ છે, તો હે દેવાનુપિયા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વંદનાર્થે પધારો.
• વિવેચન-૩૦ (અધુરેશી) :
નાણું પડ્યુવેવજીરૂ - ગાડાં આદિનું નિરીક્ષણ કર્યું, સંયમજોઈ-રજરહિત કરે છે, નીડ - શાળામાંથી બહાર કાઢે છે, સંવ• એગ્ર સ્થાને લઈ જાય છે, સૂર્ણ પવી . તેના આચ્છાદન વો દૂર કરે છે. અમારે - યંત્ર, ચોગાદિ વડે અલંકારયુક્ત કરે છે. વર પંડયા ડિવાર્ફ - પ્રવર આભૂષણથી ભૂષિત કરે છે. થાWT - બળદોને, આફાલપતિ - હાથ વડે તાડન કરે છે - ઉત્તેજિત કરે છે. સૂર્ણ પથી - માખી, મશકાદિ નિવારણાર્થે નિયુક્ત વસ્ત્રોને દૂર કરે છે. નાઈmડું નોઇg - વાહન વડે યાનને જોડે છે. વર્નાકું - Dાજનક દંડ, vયધર - પ્રતોત્રધર, શકટખેટક, 'મને - એક કાળે, મડદડ - નિયુક્ત, વટ્ટ રાહ - વર્ભને ગ્રહણ કરે છે અર્થાત્ ચાનોને માર્ગમાં સ્થાપે છે.
• સૂત્ર-૩૧ (અધુરુ) :
ત્યારે તે ભંભસારપુત્ર ફૂણિક રાજા, બલભામૃતની આ અને સાંભળી, અવધારીને હષ્ટ-તુષ્ટ યાવતું હદયી થઈને જ્યાં અનtiળા છે, ત્યાં આવે છે. આવીને અને શાળામાં પ્રવેશે છે, પ્રવેશીને અનેક વ્યાયમ યોગ્ય વલ્સન, વ્યામર્દન, મલ્લયુદ્ધ કરવા વડે શાંત પરિશ્રાંત થઈને શતપાક-સહમ્રપાક, દણિય, મદનિય બૃહણીય સુગંધી તેલ આદિ વડે સવેન્દ્રિય અને ગામને પ્રહાદનીય
વ્યંજન વડે એંજિત થઈને તેલ ચર્મમાં પતિપૂર્ણ હાથ-પગ સુકુમાલ કોમળ તલવાળા પુરષો, જે નિપુણ, દક્ષ, પ્રતાર્થ, કુશળ, મેધાવી, નિપુણ શિહોપગત, અત્યંજન-પરિમદન-ઉદ્વલન કરણ ગુણમાં સમર્થ હતા, તેમના વડે અસ્થિ-માંસવચા-રોમને સુખકારી એવી ચતુર્વિધ સંગાધનાથી સંબોધન કરાયા પછી ખેદપરિશ્રમ દૂર થતાં અટ્ટનરશાળાથી બહાર નીકળે છે • •
• • બહાર નીકળીને જ્યાં નાનગૃહ છે, ત્યાં આવે છે, ત્યાં આવીને નાનગૃહમાં પ્રવેશે છે, પ્રવેશીને મોતીની જાલથી રમ્ય, વિચિત્ર મણિરન જડિત તલવાળા અભિય નીન મંડપમાં વિવિધ મણિરન વડે ચિમિત ખાન પીઠ ઉપર

Page #81

સૂગ-૩૧
૧૪૩
સુખેથી બેસે છે. શુદ્ધ-ગંધ-પુણ અને શુભ [ચાર) જળ વડે તથા કલ્યાણકરપ્રવર નાન વિધિથી સ્નાન કરે છે. પછી બહુવિધ સેંકડો કૌતુક વડે કલ્યાણકાવર નાન કર્યા પછી, રુંવાટીવાળા-સુકુમાલ-ગંધકાષાયિત વસ્ત્રથી શરીર લુછયું અને સસ-સુરભી-ગોશીષ ચંદનથી ગમોને લેપન કર્યું
દૂષિત-સુમહાઈ-ક્ષ્યરત્નથી સુસંવૃત્ત થયો, પવિત્ર માળા પહેરી, વણકવિલેપન કર્યું. મણિ સુવર્ણના બનેલ હાર, અર્વહાર, મિસરક, પાdબ, પલંબમાન કટિસૂત્ર વડે સારી રીતે શોભા કરી. શૈવેયક પહેર્યું. આંગળીમાં અંગુઠી પહેરી, લલિત આભરણોથી અંગોને વિભૂષિત કર્યા. ઉત્તમ કટક, શ્રુટિત વડે ભુજ ખંભિત કરી. રાજાની શોભા અધિક થઈ, મુદ્રિકાને કારણે આંગળીઓ પીળી લાગતી હતી, મુખ કુંડલથી ઉધોતિત લાગતું હતું, મુગટથી મસ્તક દીપતું હતું, હારથી વક્ષસ્થળ સુરચિત હતું. લાંબુ-લટકતું-વસ્ત્રનું ઉત્તરીય કર્યું. વિવિધ મણિ-કનકરનયુકત વિમલ-મહા-નિપુણ શિપીથી તૈયાર કરાયેલ ચમકતવિરચિત-સુશ્લિષ્ટ-વિશિષ્ટ-લષ્ટ વીરવલયો પહેર્યા.
• વિવેચન-3૦ (અધુરુ) :
મgTયાત્રા - વ્યાયામ શાળા. માવાયામ નોન અનેક વ્યાયામ નિમિત યોગ્ય આદિ વડે, તેમાં યોગ્ય-ગુણકારી, વલ્સન-ઉલંઘવું, વામીન-એકબીજાના ચાંગોનું મોટન, મલ્લયુદ્ધ, કરણ-અંગભંગ વિશેષ જે મલશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે. સયપાગસો વખત જે પકાવેલ અથવા જુદી જુદી સો ઔષધિ વડે તૈયાર કરીને જે પકાવેલ તે શતપાક, એ રીતે સહસ્ત્ર પાક પણ જાણવું. સુગંધી તેલ આદિથી અત્યંગન કર્યું. આદિ શબ્દથી ઘી-કપૂર-પાણી આદિ લેવા.
તે કેવા પ્રકારે હતું ? પીણણિજ્ય-રસ, લોહી, ઘાતુને સમતાકારી. દપ્પણિજગલકારી હોવાથી દર્પણીય. મયણિજ-મન્મથ વર્ધનપણાથી મદનીય, વિંટણિજબૃહણીય-માંસને પુષ્ટ કરવાથી. સર્વેન્દ્રિય અને ગામોને પ્રહલાદનીય. બીજી વાયનામાં ક્રમ ભેદ છે.
તેલચર્મ-તેલથી અચંજિતને જ્યાં રહીને સંબોધના કરાય છે તે તૈલયમ, ત્યાં સંબોધિત કર્યા. પપુઆ પfજપા પ્રતિપૂર્ણ હાથ-પગો, સુકુમારકોમલ-અત્યંત કોમળ, તલ-તળીયા છે. છેવ - અવસરજ્ઞ, બોંતેર કલા પંડિતો વડે. વળ • કાર્યમાં અવિલંબિતકારી વર્ડ, પાકું - પ્રાતાર્થ, લબ્ધ ઉપદેશ વડે. વસત • સંબોધન કર્મમાં સાધુ વડે, મહાવ - અપૂર્વ વિજ્ઞાન ગ્રહણશક્તિક. નિપુણ-સૂમ, જે શિલા-અંગમર્દનાદિ, તેને ઉગત-અધિગત વડે. મMTUT= અમ્પંગન-મદન-ઉદ્વલન કરણમાં જે ગુણવિશેષના નિર્માતા.
મુઠTV - હાડકાને સુખકારી, તેના વડે. એ રીતે બાકીના પદો જાણવા. સંવાદUTU - સંગાધના કે સંવાહના વડે અર્થાત્ વિશ્રામણા વડે. ખેદ-દિનતા, પરિશ્રમવ્યાયામ જનિત શરીરનું અસ્વાથ્ય વિશેષ, તેને દૂર કરે છે. સમસ્ત-સર્વ, જાલવિવિધ છિદ્ર સહિતનો ઘરનો કોઈ ભાગવિશેષ, તેનાથી આકુળ-વ્યાપ્ત અને અભિરામ
૧૪૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ રમ્ય. પાઠાંતરથી સમુવર - મુક્તાફલ યુક્ત જાળ વડે આકુળ અને રમ્ય. વિચિત્ર મણિરત્નયુક્ત કુટિમતલ-ભૂમિકા.
સુહા - શુભોદક, તીર્થોદક વડે અથવા સુખોદક-અતિ ઉષ્ણ નહીં તેવા, ગંધોદક-ચંદનાદિ સ મિશ્ર, પુણોદક-પુષ સ મિશ્ર, શુદ્ધોદક-સ્વાભાવિક જળ. તત્ય કોઉયસત-તંત્ર અર્થાત્ સ્નાન અવસરે, જે કૌતુક-રક્ષા આદિ સેંકડો વડે. પમલ-રંવાટીવાળા, તેથી જ સુકુમાલ, ગંધપધાન કાષાયી-કપાય રંગી વા તથા ક્ષિત-વિરક્ષિત, અંગ-શરીર જેનું તે. અતિ - ઉંદર આદિ વડે દૂષિત ન કરાયેલ, સુમહાઈ-બહુમૂલ્ય જે દૂષ્યરત્ન-પ્રધાન વા, તેના વડે સંવૃત-પણિત અથવા સારી રીતે સંવૃત-પરિહિત.
વન - પવિત્ર, માળા-પુષ્પદામ, વર્ણવિલેપન-શોભા કરનાર કુંકુમાદિ વિલેપન. જો કે વર્ણક શબ્દથી નામકોષમાં ‘ચંદન’ અર્થ છે. તો પણ “ગોશીષ ચંદનથી અનલિત ગામ" આ વિશેષણથી ચંદનને કહેલ હોવાથી અહીં વર્તકની ‘ચંદન’ વ્યાખ્યા કરી નથી. આવતું - પહેર્યા છે મણિ સુવર્ણo • x • પિનદ્ધ-બદ્ધ, ગીવાદિ-વેયક, અંગલીયક-ડોક અને આંગળીનું આભરણ. લલિતાંગક-લલિતશરીર, કૃતાનિ-
વિન્યસ્ત, પહેર્યા છે, લલિત આભરણ જેણે છે. અથવા પિનદ્ધ-શૈવેયક, અંગુલીયક લલિત અંગ સમાન મનોજ્ઞ કેશ-આભરણ અને પુષ્પાદિ જેના વડે તે. વરકટકતુટિક-પ્રધાન હસ્ત આભરણ, બાહાના અભણ વિશેષ, તેના બહત્વથી તંભિત થયેલ ભુજા જેની છે, તે તથા અધિકરૂપથી સશ્રીક-શોભાસહિત જે છે તે.
- - ક્યાંક “વીંટી વડે પીળી આંગળી” એવો પાઠ પણ છે કુંડલ વડે ઉધોતિત મુખ આદિ સ્પષ્ટ છે. હારોત્યય-હાર વડે આચ્છાદન કરાયેલ, સુચરઈયસારી રીતે કરાયેલ રતિક પ્રિીતિકર વક્ષ-છાતી જેની છે તે. પાલંબ-દીધ, પલંબમાણઝુંબમાન-લટકતા, પડ-વસ્ત્ર, તેના વડે સારી રીતે કરાયેલ ઉતરાસંગ વાળો. UTTTTTr#UTTe વિવિધ મણિ-કનક-રત્ન વડે વિમલ, મહાર્દ, નિપુણ શિથી વડે ઓવિયતિ-પરિકર્મિત, મિસિમિસંત-દેદીપ્યમાન, વિરચિત-નિર્મિત, સુશ્લિષ્ટ-સારી સંધી, વિશિષ્ટાનિ-બીજા કરતાં વિશેષતાવાળી, લટ-મનોહર, આવિદ્ધ-પહેરેલા છે, વીરdલય કે શ્રેષ્ઠ વલયો જેના વડે તે. કદાય બીજા કોઈ સુભટ હોય તો તે આ વીરને જીતી ન શકે કે આ વલય છોડાવી ન શકે એવા તે વીરવલય.
• સુત્ર-૩૧ (અધુરેથી) :
[તે રાજાનું બીજું કેટલું વર્ણન કરીએ ? કલાવૃક્ષ જેવો તે રાજા અલંકૃ4વિભૂષિત થયા પછી જણાતો હતો. કોરંટપુની માળા યુક્ત છગને ધારણ કરેલો, ચાર ચામરથી વિંઝાતા અંગવાળો, લોક દ્વારા મંગલ-જય શબ્દ કરાતો,
નાનગૃહથી નીકળ્યો. નાના ગૃહથી નીકળીને તે રાજા અનેક ગણનાયક, દંડનાયક, રાજ, ઈશ્વર, તલવર, માડંબિક, કૌટુંબિક, ઈન્સ, શ્રેષ્ઠી, સેનાપતિ, સાર્થવાહ, દૂત, સંધિપાલ સાથે સંપરિવૃત્ત થઈ ધવલ મહામેઘનતી જેમ નીકળ્યો. ગ્રહણ અને તારાગણથી દીપતી અંતરિક્ષ મદયે રહેલ ચંદ્ર જેવા પ્રિયદર્શનવાળો

Page #82

સૂગ૩૧
૧૪૯
નરપતિ, જે બાહ્ય ઉપસ્થાનશાળા, જ્યાં અભિષેક્ય હસ્તિરન હતો, ત્યાં આવે છે, આવીને અંજનગિરિ પર્વત સદેશ ગજપતિ ઉપર તે નરપતિ આરૂઢ થયો.
• વિવેચન-૩૧ (અધુરેથી) :
Mાવથ ગ્રેવ કલાવૃક્ષ મા, અલંકિય-મુગટ આદિ વડે, વિભૂસિયવસ્ત્રાદિ વડે. સકોરંટ-કોરંટ નામક પુષ્પ માલ્યદામ-પુષની માળા જેમાં છે તે. બીજી વાયનામાં છત્ર વર્ણન પણ જોવા મળે છે – “પટલમિવ-મેઘસમૂહવત, બૃહતું છાયાના હેતુપણાથી ‘અભ્રપટલ’ કહ્યું. પિંગલ-સુવર્ણકંબિકાથી નિર્મિત હોવાથી પીળું, ઉજ્જવલ-નિર્મળ, અથવા અg • અભ્રક, પૃથ્વીકાય પરિણામ વિશેષ, તેના પટલવતું પિંગલ-ઉજ્જવલ. અવિરલ ઘનશલાકાપણાથી સમ તુલ્ય શલાકા યોગથી સહિરાતિનિમ્ન ઉન્નત શલાકા યોગથી સંમત અને ચંદ્રમંડhસમપ્રભ જે દીપ્તિ.
fr«{wfછે. ઈત્યાદિ. તેમાં મંગલ-માંગલ્ય, શતભક્તિ-સો સંખ્યા વિચ્છિત્તિ વડે, છેક-નિપુણ શિથી વડે ચિત્રિત. કિંકિણી-લઘુ ઘંટિકા વડે, મણિહેમાલ-રન, સુવર્ણની જાળ વડે વિરચિત-કરેલ અથવા વિશિષ્ટ રતિ દાયકપણાથી, પરિગત-પરિવેષ્ટિત પર્યન્ત-પ્રાંતે, છેડે. સુવર્ણની ઘંટિકા વડે, કેવી ઘંટિકા? પ્રચલિત, કિણ-કણ અવાજ કરતી, શ્રુતિ સુખ સુમધુર શદવાળી શોભતી હતી. સખતર-આભરણ વિશેષયુક્ત જે શ્રેષ્ઠ મોતીઓની માળા, લંબંતતિપ્રલંબમાન, લટકતી. તે આભૂષણો.
- : નરેન્દ્ર-તે જ રાજાના વામપ્રમાણથી-પ્રસારિત ભુજાયુગલ માનથી, સુંદવિસ્તીર્ણ, પરિમંડલ-વૃતભાવ. શીત, તપ, વાત, વૃષ્ટિ, વિષજન્ય દોષો તેનો જે વિનાશ કરવો છે. તમન્ - અંધકાર, જ-રેણુ, મળ. તેનું બહુલ-ઘન, જે પટલ-વૃંદ, તેની ધાડની-નાશ કરનારી જે પ્રભા-કાંતિ, તેને કરનાર અથવા જોમલથી ચાંઘકારના ઘનપટલનો નાશ કરવામાં પ્રભાકર અર્થાત્ સૂર્ય સમાન તથા ઋતુ-કાળ વિશેષ, સુખસુખનો હેતુ તે વાતુ સુખ, શિવ-નિરુપદ્રવ જે છાયા-આતપ નિવારણ લક્ષણ તથા સમનુબદ્ધ-અનવચ્છિન્ન, વૈર્યમય દંડમાં સજ્જિત.
- વજમતી વસ્તુ - શલાકા નિવેશન સ્થાનમાં નિપુણ શિથી વડે ચોજિતસંબંધિત, સહસ્સ-૧૦૦૮ સંખ્યાની જે શ્રેષ્ઠ સુવર્ણશલાકા વડે નિર્મિત છે, તે તથા તેના વડે નિર્મલ, જત સંબંધી સુચ્છેદ-શોભન પ્રચ્છાદન પટ જેમાં તે તથા નિપુણ શિથી વડે અથવા જે રીતે નિપુણ થાય છે, ઉવિયત્તિ-પરિકર્મિત, મિસિમિસિંતદેદીપ્યમાન જે મણિરત્નો તે તથા સૂરમંડલથી-આદિત્યબિંબથી જે અંધકારનો નાશ કરનારા છે, તે કરા-કિરણો નીકળે છે, તેમાંના જે અણ, તે પ્રતિકત-નિરાકૃત, ફરી પણ પ્રત્યાપતક્તિ-પ્રતિવર્તમાન જે ચંચલ મરીચિકવચથી અથવા સૂર્યમંડલથી વિતિમિર કરતા નીકળતા, આગળથી પ્રતિહા, ફરી પણ પ્રતિવર્તમાન તે-તે મરીચિકવય-ચપલ કિરણસમૂહ. * * * * * * * * - સદન - અતિ ભારેપણાથી એક દંડ વડે દdહવપણાથી પ્રતિદડ સહિત, ધારણ કરતા આતથી શોભે છે.
અધિકૃત વાચનામાં - ચાર ચામર વડે વીઝાતા આદિ સ્પષ્ટ છે. બીજી વાસનામાં
૧૫o
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ રવિપff ઈત્યાદિ છે, તેમાં ચઉહિચતિ- ચાર વડે, તાહિર-તેના વડે, તથાવિધ વક વણિત સ્વરૂપ વડે ચામર વડે યુક્ત. - x - પ્રવર જે ગિરિકુહર-પર્વતનિકુંજ તેમાં જે વિચરણ-સંચરણ, તેના વડે સમુદિત-અતિ સ્ટ, નિરપહત-ઉપઘાત હિત જે અમર-અટવીની ગાય વિશેષ તેનું જે પાછળનું શરીર-શરીરનો પાછળનો ભાગ, તેમાં જે સંજાત-ઉત્પન્ન અને સંગતનવધ, તેના વડે. મમતસિયત ઈત્યાદિ. તેમાં અમલિત-અમર્દિત, જે શેતકમલ અતિ પંડરીક તથા વિમલ-નિર્મળ, ઉજ્જવલિતઉદ્દીપ્ત જે રજતગિરિ શિખર અર્થાત્ વૈતાઢ્યગિરિકૂટ તથા વિમલ જે શશિકિરણ, તેની સમાન છે, તે તથા લઘતનિર્મલ-રૂપાની જેમ ઉજ્જવલ. • • •
- - - તેથી તેના વડે પવUTIઘવન ઈત્યાદિ. તેમાં પવનાહત-વાયુ વડે પ્રેરિત, ચપલ-તરલ, લલિત-મનોહર, તરંગહસ્ત-પાતળા કલોલરૂપ હાય, તે વડે નાચતા હોય તેમ નાયતા છે, તે તથા વીચય-મહાકલ્લોલ, તેના વડે પ્રકૃત-વિસ્તારને પામ્યા, તે આ ક્ષીરોદક-ક્ષીર આકાર જળ, તે આ પ્રવરસાગર, તેનું જ ઉપૂર-પ્રકૃષ્ટ પ્રવાહ, તે તથા તેની જેમ ચંચળ જે તે તથા તેના વડે માTHEY & આદિ, અહીં હંસવધૂ હિંસલી) વડે જે યુક્ત એવું ‘માનસ' નામનું સરોવર, તેનું પરિસર-પ્રાંતમાં પરિચિત-પુનઃપુનઃ કરાયેલ આવાસ-નિવાસ.
વિશદવેષ-ધવલ આકાર, તેના વડે કનકગિરિ-મેરુ કે બીજાના જે શિખર, તેનાથી સંમૃત જે તે તથા તેના વડે અવપતિતોત્પતિત થતુ નીચે પડતા અને ઉપર ઉઠતા ત્વરિત ચપલ-અત્યંત ચપળ, જવિા-શીઘ વેગવાન મધ્યે અતિ શીઘ વેગગતિ વિશેષ જેની છે, તે તથા તેના વડે-હંસિકા વડે યુક્ત, અહીં હંસિકા વડે ચામરોના ધવલવથી દંડપરિવર્તિત્વથી અને ચપળતાથી સમાનપણું છે. તથા TITUTI UT ઈત્યાદિ - x • વિવિધ મણિ-કનક-રત્નોના સંબંધી નિર્મળ, મહાઈ, તપનીય ઉજ્જવલ-રક્તવર્ણ સુવર્ણદીપ, વિચિત્ર-વિવિધ ચિકિત દંડ જેનો છે, તે તથા ચિલિયાલિં-દીપતા કે લીન થયેલ વડે. -...
• નરપતિના શ્રી સમુદાયને પ્રકાશનકારી. વાઢણુગ્ગાયે-પ્રધાન પાટણથી સમુદ્ભવ. શ્રેષ્ઠ પાટણમાં જે શ્રેષ્ઠ શિક્ષી હોય છે, તેના વડે પરિકર્મિત હોવાથી પ્રધાન હોય છે, તેથી શ્રેષ્ઠ પાટણમાંથી બનેલ કહ્યું અથવા વરપટ્ટનાત-પ્રધાન આચ્છાદના કોશકથી ઉષ્ણત-નિકાશિત. સમૃદ્ધ રાજકુળ વડે સેવિત. 'ના' પર ઈત્યાદિ - * * *બાકુર • કાળો અગરુ, પ્રવર કુંદરુક્ક-સચ્ચીડ, તરુક્ક-સિલ્હક, વસ્વ-પ્રધાન ચંદન, આ બધાંનો જે વાસ-વાસન, તેમાંથી જે ગંધ-સૌરભ્ય, ઉભૂત-ઉદ્ભૂત, તેના વડે અભિયમ-રમ્ય, જે છે તે, તથા તેના વડે.
સલલિત, ઉભો પાસંપિ-બંને બાજુના પડખાંઓ. ચામરો વિંઝાઈ રહી હતી. સુહસીયલવાયવીઈયંગે - સારી રીતે વીંઝાતી ચામરોનો જે જે શુભ અને શીતલ વાયુ, તેના વડે વીંઝાતુ અંગ જેનું છે તે તથા. - - - અહીંથી અધિકૃત વાયના-મંગલ જયસદ્યાલોએ અર્થાત્ મંગલને માટે જય શબ્દ કરેલ લોકો વડે આલોક-દર્શન જેનું છે તે તથા “અનેક ગણનાયક” ઈત્યાદિ પૂર્વવત્.

Page #83

સૂ-૩૧
૧૧
• સૂગ-૩૧ (અધુરેથી) :
ત્યારે તે ભભસારપુત્ર કોણિક રાજ આભિષેક્ય હસ્તિરને ઉપર આરૂઢ થઈને ચાલ્યો ત્યારે પહેલા આ અષ્ટ મંગલ તેની આગળ ક્રમશઃ રવાના થયા. તે આ પ્રમાણે - સૌવસ્તિક, શ્રીવત્સ, બંધાવતું, વર્ધમાનક, ભદ્રાસન, કલશ, મસ્ય, દર્પણ. ત્યારપછી પૂર્ણ કળશ, ભંગાર, દિવ્ય છત્ર, પતાકા, ચામર તથા દશન રચિત રાજાના દષ્ટિપથમાં અવસ્થિત દર્શનીય, હવાથી ફરકતી, ઉંચી, આકાશને સ્પર્શતી હોય તેવી વિજયધ્વજ, આગળ અનુક્રમે ચાલી.
ત્યારપછી વૈદૂર્યથી દેદીપ્યમાન વિમલ દંડ, લટકતી કોરંટ પુષ્પની માળા વડે ઉપશોભિત, ચંદ્રમંડલ સદેશ, સમૃશ્ચિત-વિમલ-આતમ, પ્રવર સીંહાસન, ઉત્તમ મણિરતનની પાદપીઠ હતી, તેના ઉપર પાદુકાઓની જોડ રાખેલ હતી. તે ઘણાં કિંકરૂકમર- પદાતિ વડે ઘેરાયેલ હતું. તે અનુક્રમે આગળ ચાલ્યું. ત્યારપછી ઘણાં લાઠી-કુત-ચાપ-ગ્રામર-પાસ-પુસ્તક-ફલક-પીઠ-વીણાફૂટ્ય-હડujને ગ્રહણ કરનારા અનુક્રમે આગળ ચાલ્યા.
ત્યારપછી ઘણાં દંડી-મુંડી-શિખંડી-જટી-પિછી-હાસ્યકર-ડમરકરચાટુકર-વાદર-કંદપક-દવકર-કકુચિત-ક્રિડા કરો ચાલ્યા, તેઓ વગાડતાગાતા-હસતા-નાચતા-બોલતા-સંભળાવતા-રક્ષા કરતાઅવલોકન કરતા અને જય-જય શબ્દનો પ્રયોગ કરતાં અનુક્રમે આગળ ચાલ્યા.
- વિવેચન-૩૧ (અધુરેથી) :
UUUવનગર - જળથી પરિપૂર્ણ એવો ઘડો અને ભંગાર. દિવ્વાય છતપડાગા-દિવ્યવહુ દિવ્ય-શોભન, તે છત્રની સાથે પતાકા, તે છ પતાકા, સચામરચામર સહિત, દશનિ-રાજાના દષ્ટિમાર્ગમાં, ચિત-વિહિત તે દર્શનરચિત કે દર્શન થતાં તિદા-સુખપદ, દર્શન-રતિદાયક, આલોક-દૈષ્ટિપથ જ્યાં સુધી દેખાય છે અતિ ઉચ્ચ વડે જે તે આલોકદર્શનીય. વાતનોહૂત-ઉત્કમ્પિત વિજય સૂચિકા વૈજયંતીદવા, બંને પડખે લઘુપતાકિકાથી યુક્ત-પતાકા વિશેષ જ. ઉત્કૃત-ઊર્વીકૃતું. સ્વસ્વકીય અર્થાત્ રાજાની, પાદુકાયોગ-પાદુકાયુગલથી યુક્ત.
ઘણાં જે કિંકર-પ્રતિકર્મ, પ્રભુને પૂર્વે કાર્યની પૃચ્છા કરનાર, કર્મક-તેનાથી, અન્ય પ્રકારે એવા તે પુરુષો. પાદાત-પદાતિસમૂહ વડે પરિક્ષિત છે, તે તથા વયિત “દાસી-દામ-કિંકમ્ફર્મકરપુરપ-પદાતિ વડે પરિપ્તિ ” એવો પાઠ દેખાય છે. તેમાં દાસી-રોટી, દાસ-ચેટક, લ-િકાઠિકા, લાકડી. ક્યાંક સિન એવો પાઠ છે. અસિ-ખગ, તે જ યષ્ટિદંડ અથવા અસિ અને યષ્ટિ તે અસિયષ્ટિ. • x • પાશપુતનું ઉપકરણ અથવા ઘોડા આદિનું બંધન. ચાપ-ધનુષ, પુસ્તક-આય પરિજ્ઞાન હેતુ લેખક સ્થાનો અથવા પંડિતના ઉપકરણ, ફલક-સંપુટફલક કે ખેટક. અથવા અવટંબને કે ધુત ઉપકરણ અને પીઠક-આસન વિશેષ.
વીણા, કુતુપ-પ તેલ આદિનું ભાજન, હડાદ્રમ્માદિ ભાજન અથવા તાંબુલ માટે ગફલાદિ ભાજન. સિહંડી-શિખાધારી. પિછિણ-મયૂરદિપિંછવાહી. ડમરકર
૧૫ર
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિડવકારી, દવકપરિહાસકારી, ચાટકર-પ્રિયવાદી, કંદર્ષિય-કામપ્રધાન ક્રીડાકારી. કકુચિત-ભાંડ અથવા ભાંડપ્રાય, સાકિંતા-શિક્ષણ આપતા, સાર્વેત-આ અને આ થશે, એ પ્રમાણે વચનો સાંભળતા કે શાપ આપતા. ખંત-અન્યાયથી રક્ષા કરતા, ક્વચિત્ ‘nfધતા' પાઠ છે. શબ્દને કરતા કે રમાડતા. આલોય-રાજાદિનું અવલોકન કરતા. આ આલાવામાં કેટલાંક પદો સ્પષ્ટ હોવાથી કહેતા નથી. ક્યાંક આ આલાવાની સંગ્રહ ગાથા જોવા મળે છે. તે આ -
ખડ્ઝ, લાઠી, કુંત, ધનુષ, ચામર, પાસા, ફલક, પુસ્તક, વીણા-કૂચગ્રાહ, ત્યારપછી હઠાગ્રાહ. તથા દંડી, મુંડી, સિહંડી, પિચ્છી, જડી, હાસ્યક્રિડા, દવકારી, ચાટકારી, કંદર્પિત, કકુચિત. ગાતા, વગાડતા, નાચતા, હસતા, હાસી કરતા, બોલતા, રવ કરતા, આલોક, જય પ્રયોજતા.
સૂp-૩૧ (અધુરેથી) :
ત્યારપછી જાત્ય ૧૦૮ ઘોડા યથાક્રમે ચાલ્યા. તે ઘોડાઓ વેગ, શક્તિ, તિમય વયમાં સ્થિત હતા. હરિમેલાની કળી અને મલ્લિકા જેવી તેની આંખ હતી. પોપટની ચાંચ સમાન વક્ર પણ ઉઠાવીને શાનથી ચાલતા હતા. તેઓ ચપલ, ચંચળ ચાલવાળા હતd. લાંઘણ-વળન-ધાવ-ધોરણ-ત્રપદી-જયિની સંજ્ઞકઅતિશાયી ગતિથી દોડતા આદિ ગતિક્રમ શીખેલ હતા. ગળામાં પહેલા શ્રેષ્ઠ આભૂષણ લટકતા હતા. મુખના આભૂષણ, અવમૂલક, દર્પણાકૃતિ અલંકાર, અપ્લાન, ઘણાં સુંદર દેખાતા હતા. કટિભાગ ચામરદંડથી સુશોભિત હતા. સુંદર તરુણ સેવકે ગ્રહેલ હતા.
ત્યારપછી યથાક્રમે ૧૦૮ હાથી ચાલ્યા. તે કંઈક મત અને ઉged હતા. તેમના દાંત કંઈક બહાર નીકળેલા હતા. કંઈક ઉત્સગ-વિશાલ-ધવલ દાંતવાળા, સુવર્ણ કોણી પ્રવિષ્ઠ દાંતવાળા હતા. સુવર્ણ-મણિ, રતન-ભૂષિત, ઉત્તમ પુરુષ આરોહક વડે યુક્ત હતા.
ત્યારપછી છા-ધ્વજ-ઘટ-પતાકા-ઉત્તમ તોરણ-નંદિઘોષ-ક્ષુદ્ર પંટિકા જાળ પરિક્ષિત સહિત, હેમવત પર્વત ઉપર ઉત્પન્ન તિનિશના કાષ્ઠ જે વર્ણખચિત હતા, તે રથોમાં લાગેલા હતા. રથના પૈડાના ઘેરાવા ઉપર લોઢાના ઠ્ઠા ચડાવેલા હતા. પૈડાથી ધુર ગોળ-સુંદ-સુદઢ હતી. તેમાં ઉત્તમ શ્રેણિના ઘોડા જોડાયેલા હતા. તેને કુશલ-એક-નર સારથીઓએ ગ્રહિત કરેલા હતા. તે જમીશ તકશો વડે સુશોભિત હતા. તે કવચ, શિપ્રાણ, ધનુષ, બાણ તથા બીજ શો તેમાં રાખેલ હતી. આવા યુદ્ધ સજજ ૧૦૮ રથો અનુક્રમે આગળ ચાલ્યા.
ત્યારપછી હાથમાં તલવાર, શક્તિ, કુંતતોમર, શૂલ, લાઠી, ભિંડિમાલ, ધનુષ, ધારણ કરેલ સૈનિકો આગળ ચાલ્યા.
• વિવેચન-૩૧ (અધરેથી) :
તરમાવM – તરુ-વેગ કે બળ તથા મલ-ધાક, તરોમલ-બળધારક, હાયન-સંવત્સર વર્તે છે, જેમાં તે, તરોમલ્લિહાયન અર્થાતું યૌવનવાળા. તેથી તે શ્રેષ્ઠ

Page #84

સૂઝ૩૧
૧૫૩
૧૫૪
ઘોડાઓની એમ જોડવું. બીજી વાચનામાં આવો પાઠ પણ છે. - ચTષfમાસT - પ્રધાન માળાવાળા, તેથી જ દીતિમાનું. -- હરિમેલા-વનસ્પતિ વિશેષ, તેની મુકુલકળી અને મલ્લિકા, તેના જેવી આંખો જેની છે તે અર્થાત શ્વેત આંખવાળા.
ચંચુશ્ચિય-ચંચુરિત, કુટિલગમન અથવા ચંચુ-પોપટની ચાંચની જેમ વક, ઉશ્ચિત-ઉચ્ચતા કરણ અથવા પગને ઉંચો કરવો તે. લલિત-વિલાસવત ગતિ અને પુલિત-ગતિ વિશેષ પ્રસિદ્ધ જ એવા પ્રકારના ચલ-અસ્થિર, ચપળપણાથી ચંપલ અર્થાતુ અતી ચટલ ગતિ જેમની છે તે. નંદનવજાઈ ઈત્યાદિ. લંઘન-ખાડા આદિને ઓળંગવા, વબન-ઉંચે કૂદવું, ધાવન-શીધ્ર અને રાજુ ગમન. ધોરણ-ગતિ ચાતુર્ય, ત્રિપદી-ભૂમિ ઉપર ત્રણ પદનો ન્યાસ, જયિની-ગમન પછી જયવતી કે કવિનીવેગવાળી, શિક્ષિતા-અભ્યતા ગતિ.
(નર્નંતનામ આદિ -x લયંતિ-દોલાયમાન થતા, લામંતિ-રમ્ય, ગલકાતાનિકંઠ વડે આd, વભૂષણ. આદિ મુરબંદર • x • મુખભાંડક-મુખનું આભરણ. અવયુલા-લટકતા એવા ગુચ્છા, સ્થાસકા-આર્દેશક આકારવાળા તથા મિલાણ-પણિ અથવા પ્લાન-અમલિન, ચમરીગંડ-ચામર દંડ વડે પરિમંડિત કમર જેની છે તે. તથા ઉત્તમ તરુણ કિંકર વડે પરિગૃહિત.
હવે અધિકૃત્ વાસનાને અનુસરીએ છીએ - HTTIVITY ઈત્યાદિ. સ્થાસક, અહિલાણ-મુખસંયમન, ચોકડુ તેનાથી યુક્ત. બાકી પૂર્વવત્ જાણવું. fમ • ઈપd, કંઈક. ૩ó1 • ઉસંગ વત્ ઉસંગ અર્થાત્ પૃષ્ઠદેશ, તેમાં કંઈક વિશાળતા, તે જે યૌવન આરંભવર્તીત્વથી તથા તે ધવલ દાંતવાળા. કાંચનકોશી-સોનાની ખોલ, દાંતમાં ખોસેલ હતી. ક્યાંક પાઠ છે - “વરપુરિસારોહગસુસંપઉતાણ”. તેમાં આરોહકહસ્તિપક, મહાવત. વજા અને પતાકા, તેમાં પ્રજા-ગરુડાદિ ચુત, તેનાથી બીજી તેપતાકા. સનંદિ ઘોસાણ-નંદી તે બાર વાધોનો નિર્દોષ. તે આ પ્રમાણે – ભંભા, મકુંદ, મર્દલ, કદંબ, ઝલ્લરી, હુડુક્ક, કંસાલ, કાહલ, સલિમાં, વંશ, શંખ, પ્રણવ એ બાર છે. સખિંખિણી-ક્ષદ્ધ ઘટિકા વડે સહિત, તેની વડે જે જાલ-જાલક, તે આભરણ વિશેષ, તેના વડે પરિક્ષિપ્ત-પરિકરિત છે, તે તથા તેમાં મવયવૃત્ત ઈત્યાદિ - ૪ - હૈમવત-હિમવત ગિરિ સંભવે છે, ચિત્ર-વિવિધ, સૈનિશ-તિનિશ નામક વૃક્ષ સંબંધી કનક-સુવર્ણખચિત નિયુક્ત દાયક-કાષ્ઠ જેમાં તે.
Tહ્નાથસસુર્યાતેમાં કાલાયસ-લોટું વિશેષ, તેના વડે સારી રીતે કરેલ નેમચક ગંડધારાનું જેમાં કર્મ-બંધનક્રિયા છે. સુસિલિફ્ટ-સારી રીતે ગ્લિટ, વૃતમંડલઅતિ મંડલ ધરિ જેમાં છે તે તથા સુસંવિદ્ધ-સહેવાનિ કરાયેલ, ચક્ર-સ્વાંગ, મંડલવૃત ધૂરી જેમાં છે તે. આડી-જાતિવંત, શ્રેષ્ઠ અશ્વોથી સુસંપયુકત. કુશલનરવિજ્ઞપુરષો, તે છેકસારથી-કુશલ સારથી. * * * *
મનાનાવવન ઈત્યાદિ • x- હેમાલસુવર્ણનું આભરણ વિશેષ, ગવાજાલજાળ યુક્ત ગવાક્ષ, કિંકિણી-લઘુ ઘંટિકા, ઘંટા-મોટા ઘંટા. જે જાલ-સમૂહ, તે તથા હેમાલાદિ વડે પરિકરિત. તેમાં વસતી 15 બગીશ તોગ-મક વડે પરિમંડિત જે.
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ક્યાંક વત્તતોરારિબંદિત પાઠ છે. બગીશ વિભાગ જે તોરણ, તેના વડે પરિમંડિત, છે. વચૈરવાંસકૈઃ - શેખરક કે શિરસ્ત્રાણથી જે છે તે.
Hવસરપરા ૦ ચાપશેરઃ અર્થાત્ ધનુષબાણ સહિત જે પ્રહરણો-ગાદિ આવરણ-સ્ફરકાદિ, તેમાં ભરિત-મૃત, તેથી જ યુદ્ધસજ્જ હતા છે. પરિવાર ઈત્યાદિ • x • તેમાં અસિ-ખગ આદિ પ્રસિદ્ધ છે. વિશેષ એ કે - શકિત-ત્રિશૂળ, ફૂલ-એક શૂળ, લીલ-લકુટ, ભિંડિમાલ-રૂઢિથી જાણવું, તે અસિ આદિને પાણીહાથમાં જેને છે, તે તથા, તેનાથી સજન્યુદ્ધને માટે. પાયાણિય-પદાતાનીકપદાતિકટક. બીજી વાચનામાં આમ કહે છે –
- સદ્ધ બદ્ધવસ્મિયકવયં - તેમાં વાદ્ધ - કશ વડે બાંધવાથી, વર્મિત-વર્ગીકૃત, શરીરના રક્ષણના હેતુથી શરીરમાં નિયોજનથી કવચ-અંગરક્ષક જેના વડે છે . • X-Xઉત્પીડિત-આરોપેલ પ્રત્યંચા અને શરાસન પટ્ટિકા-ધનુર્યષ્ટિ અથવા ઉત્પીડિતાબાહુમાં બદ્ધ શરાસન પટ્ટિકા-ધનુદંડ આકર્ષણમાં, બાહુની રક્ષાયેં ચર્મપટ્ટ જેના વડે તે. પિનદ્ધ-પરિહિત, રૈવેયક-ડોકનું આભરણ, સારી રીતે મસ્તકમાં બાંધેલ. ઉર્વ પટ્ટ • વીરતા સૂચક નેત્રાદિ વસ્ત્રમય પટ્ટ. નવા શપ્પા - ગૃહીત આયુધ-ખગ આદિ પ્રહરણ જેના વડે તે અથવા આયુધ-અક્ષેપ્ય અને પ્રહરણ તે ક્ષેય વિશેષ.
• સૂ-૩૧ (અધુરેથી) :
ત્યારે તે કૂણિક રાજાનું વક્ષસ્થળ હારો વડે સુશોભિત હતું, કુંડલથી ઉધોતી વદન હતું, મસ્તક મુગટથી દીપ્ત હતું, તે નરસીંહ, નરપતિ, નરેન્દ્ર, નવૃષભ, મનુષ્યરાજ વૃષભ સમાન, અત્યધિક રાજ તેજીથી દીપતા, હાથીના સ્કંધે આરૂઢ થઈ કોરટપુની માળાથી યુક્ત છગને ધારણ કરતા, શ્રેષ્ઠ શેત ચામર વડે વીઝાતા-dખાતા, વૈશ્રમણ સમાન તે નરપતિ, અમરપતી-ઈન્દ્ર સર્દેશ ઋદ્ધિ, વિસ્તૃત કિત, ઘોડા-હાથી-ર-શ્રેષ્ઠ યોદ્ધા સહિત ચાતુરંગિણી સેના વડે સમ્યફ અનુગમન કરાતો જે પૂણભદ્ર ચૈત્ય હતું. ત્યાં જવા નીકળ્યો. ત્યારે તે ભભસાપુત્ર કૂણિક રાજા આગળ મહાન અશો-આશ્વધર, બંને પડખે હાથીહાથીધર પાછળ રથનો સમુદાય હતો.
• વિવેચન-૩૧ (અધુરેથી) :
હવે અધિકૃત વાચનાને આશ્રીને કહે છે - ત્યારે તે કૃણિક રાજા ઈત્યાદિ, “મહાનઅશ્વો” પર્યત સુગમ અને વ્યાખ્યાત પ્રાયઃ છે. વિશેષ એ કે – જવાને નીકળ્યો. --નરસીહ-શરવથી, નરપતી-સ્વામીપણાથી, નરેન્દ્ર પરમ ઐશ્વર્ય યોગથી, નવસભ-અંગીકૃત કાર્યભાર નિર્વાહકત્વથી. મનુજરાજા-નૃપતીઓના, વૃષભ-નાયક અર્થાત ચક્રવર્તી, તકલા-તેની સમાન, ઉત્તરભરતાદ્ધના સાધવા-જીતવાને પ્રવૃત હોવાથી. વૈશ્રમણ ચેવ-ચક્ષરાજ સમાન, નરવ સમનવરું આ નરપતિ કેવળ અમરપતિ સદંશ
ઋદ્ધિ વડે પ્રચિત કીર્તિ - વિશ્રતયશવાળા. જે દિશામાં પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય છે, તે જ દિશામાં પ્રધારિતવા-જવાને માટે પ્રવૃત્ત થયા. અમUTTU - ગમત માટે, ગમનાર્થે નીકળ્યા. મહાશા-મોટા ઘોડાઓ. આસધ-અશ્વઘારક પુરો, પાઠાંતરથી આમધર

Page #85

સૂગ૩૧
૧૫૫
૧૫૬
ઉવવાઈ ઉપાંગર-સટીક અનુવાદ
પિય-મનોજ્ઞ-મણામ-મનોભિરામ-હૃદયગમનીય વાણી વડે જય-વિજય-મંગલાદિ સેંકડો શબ્દોથી અનવરત અભિનંદતા, અભિdવતા આ પ્રમાણે કહે છે - હે નંદ ! તમારો ય થાઓ, હે ભદ્ર ! તમારો જય થાઓ, આપનું કલ્યાણ થાઓ, ન જીતેલાને જીતો. જીતેલને પાળો, જીતેલા મધ્યે રહો.
- વિવેચન-૩ર :
કેવા શો ? અશ્વવર-અશ્વો મધ્ય પ્રધાન, નાT - હાથી, નાગધર-હાથી ધારક પુરષો. રહસંગેલિ-રથ સમુદાય.
• સૂગ-૩૧ (અધુરેથી) :
ત્યારે તે ભભસારપત્ર કુણિક સજ ચંપાનગરીની વચ્ચોવચ્ચ થઈ નીકળ્યો. તેની આગળ જળ ભરેલ ભંગાર, ગૃહિત તાલવૃત્ત, ઉંચુ કરેલ શૈત છત્ર, ઢોળાતા એવા ચામર ચાલતા હતા. તે સર્વઋદ્ધિથી, સવયુતિથી, સબલથી, સર્વ સમુદયથી, સર્વ આદરથી, સર્વ વિભૂતિથી, સર્વ વિભૂપાથી, સર્વ સંભમરી, સવ પુષ-ગંધ-માળાઅલંકારથી, સર્વ ગુટિત શબ્દના સંનિપાતથી, મહાદ્ધિ, મહાતિ, મહાબલ, મધ્ય સમુદય, મહાનું શ્રેષ્ઠ qમાં એકસાથે વગાડાતા હતા તે શંખ, પ્રણવ, પટહ, ભેરી, ઝલ્લરી, ખરમુહી, હુડુક્ક, મુખમુરવ, મૃદંગ, દુંદુભિના નિર્દોષના નોદિત રd-Mનિ થઈ રહ્યો હતો.
• વિવેચન-૩૧ (અધરેથી) :
ત્યારે તે કોણિક ઈત્યાદિ સુગમ છે. વિશેષ એ કે - “તે નીકળે છે”, એ સંબંધ જોડવો. અભ્યáત-અભિમુખ ઉદ્ગત-ઉત્પાટિત શૃંગાર તથા પ્રગૃહીત તાલવૃતવીંઝણાને લઈને, ઉદ્ભૂિત શેતછત્ર-સફેદ છબ ઉંચુ રાખીને. પ્રવીજિતા વાલવ્યંજનિકાચામરો વિંઝાતા. સM-સમસ્ત, ઋદ્ધિ-આભરણાદિ રૂપ લક્ષ્મી, આ પ્રમાણે બીજા પદો પણ જાણવા. વિશેષ આ - કુત્તા - સંયોગથી પરસ્પરોચિત પદાર્થોના, વત્ત - સૈન્ય, સમુહ - પરિવારાદિ સમુદાયથી, આદર-પ્રયત્નથી, વિભૂતિ વડે, વિભૂષા-ઉચિત વેશભૂષા આદિ કરવાથી. સંભમ-ભક્તિની ઉત્સુકતાથી, ક્યાંક આ ચાર પદ વધારે દેખાય છે - પાર્ફ - કુંભકારાદિ શ્રેણિ વડે, નાય - નગર કટકાદિ પ્રધાન વડે, તાતાયર - તાળી આપીને, પ્રેફાકારી અથવા દંડાશિક વડે. સબ્લોરોહહિં - સર્વ અવરોધ વડે, સમસ્ત અંતઃપુર વડે, સર્વ પુષ-ગંધ-માળા-અલંકાર વડે. પુપ-અગ્રથિત, વાસ-ગંધ, મારાપ્રયિત, આ જ અલંકાર અથવા મુગટ આદિ.
ક્યાંક “સર્વે પુષ્પગંધ-માળા-અલંકાર-વિભુષા વડે” એવો પાઠ પણ છે. સર્વે તુર્યોનો જે શબ્દ-વનિ અને તેનો સંગત જે નિનાદ-પ્રતિશબ્દ છે. તથા તે પૂર્વોક્ત અદ્ભયાદિ પદાર્થોના સર્વપણા છતાં તેનું મહત્પણું કહેલ નથી, તેથી કહે છે - મહાનું ઋદ્ધિથી અહીં યુક્ત શબ્દ બધાં સાથે જોડવો. આ રીતે બીજા પદો પણ જાણવા. મહતું-બ્રહનું શ્રેષ્ઠ તુર્ય-વાઘોના ચમકસમક-યુગપd, સાથે જે પ્રવાદિત-ઇવનિત, તથા શંખ, પ્રણવ-ભાંડNડહ-ઢોલ, પટહ-પણવથી વિપરીત, ભેરી-મોટું કાહલ. હુડુક્ક, મુરજમહામદલ, મૃદંગ-મઈલ, દંભી-મહાઢક્કા આ બધાંનો જે નિર્દોષ-નાદિતરૂપ સ્વ, તેમાં નિઘોષ-મહાધ્વનિ, નાદિત-શબ્દાનુસારી નાદ.
• સૂર-૩૨ -
ત્યારે તે કણિક રાજા ચંપાનગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળતા, ઘણાં ધના, કામાથ, ભોગા, કિભિષિક, કારોટિક, લાભાર્થી, કરબાધિત, ifખક, ચકીક, લાંગલિક, મુખ માંગલિક, વર્ધમાન, પુષ્યમાનવ, ખંડિગણ તેવી ઈષ્ટ-કાંત
અસ્થfસ્થા - દ્રવ્યાર્થી, કામાર્થી-મનોજ્ઞ શબ્દ-રૂપનો અર્થી, ભોગાર્થી-મનોજ્ઞા ગંધ-રસ-પર્શનો અર્થી, લાભાર્થી-ભોજન માગાદિ પ્રાપ્તિનો અર્થી, કિબિષિકપરવિપકપણાથી પાપવ્યવહારી ભાંડાદિ, કારોટિક-કાપાલિક અથવા તાંબૂલ સ્થગિક વાહક, કારવાહિકકર પીડિત અથવા નૃપાભાવ્યવાહી. શાંખિકા-હાથમાં ચંદન ગર્ભ શંખ રાખેલા અથવા માંગાકારી શંખવાદક, ચક્રિક-ચક્ર પ્રકરણવાળા અથવા કુંભકાર, તૈલિક આદિ, નાંગલિક-ગળામાં લટકતું સોનાનું હળ આકારે ધારણ કરનાર ભટ્ટ વિશેષ કે ખેડૂત. મુહમંગલિય-જેના મુખમાં મંગળ છે તે, ચાટુકારી. વદ્ધમાણ-સ્કંધ ઉપર રાખેલ પરષ, પરમાણવ-પૂર્ણ માનવ માગધા. ખંડિકગણ-છત્ર સમુદાય. તાહિવિવક્ષિત વડે.
હવે વિવાિતત્વને કહે છે - ઇક્રાહિં-ઈચ્છવા યોગ્ય છે ઈટ અથ વાંછિત. પ્રયોજન વશ ક્યારેક ઈટ પણ કાંત હોય કે અકાંત પણ હોય, તેથી કહે છે - કાંતશબ્દો વડે કમનીય, પિય-પિયાર્થ, મનોજ્ઞ-જે મનથી સુંદરપણે જણાય છે તે અતિ ભાવથી સુંદર, મણામ-મનથી જે ફરી ફરી ગમે છે કેમકે સુંદરપણું છે તેથી. મણાભિરામમનથી વિધિપૂર્વક બહુ કાળ પર્યન્ત રમ્ય લાગે છે તે મનોભિરામ. તેના વડે.
બીજી વાચનામાં પ્રાયઃવાણીના વિશેષણરૂપે જોવા મળે છે તે ઉરાલ-ઉદાર, શબ્દથી અને અર્થચી. કલાણ-કલ્યાણ, શુભાર્ય પ્રાપ્તિસૂચક. સિવ-ઉપદ્રવરહિત અર્થાત્ શબ્દાર્થ દૂષણરહિત ઘણ-ધન્ય, ધનપ્રાપ્તિક, મંગલ-અનર્થ પ્રતિઘાત સાધી વાણી વડે, સશ્રીક-શોભાયુક્ત, હિચયણમણિજ્જ-હૃદયગમનીય, સબોધા. હિચયપલ્હાચણિજ્જ-હદય પ્રહલાદનીય, હૃદયગત કોપ-શોક ગ્રંથીની નાશકારી. મિત-પરિમિત અક્ષરવાળી, મધુકોમળ શબ્દવાળી, ગંભીર-મહા ધ્વનિ, ગ્રાહિકા-શ્રોતાને દૂરવધાર્ય અર્થને ગ્રહણ કરાવનારી.
માહિં . જેમાં સો અર્યો હોય છે તે. અથવા અર્થથી ઘણાં કુળપણાથી યુકત, તાહિં - ચપુનરક્ત એવી, વગૂનવાણી વડે. આ વાણી વિશેષણો ઈસ્ટ આદિ પ્રાયઃ કાર્થિક છે. જયવિજયમંગલસએહિં-જય, વિજય ઈત્યાદિ મંગલ અભિધાયક સો વચનો વડે. અનવસ્વ-નિરંતર, અભિનંદd-અભિનંદન આપતા, રાજાની સમૃદ્ધિ અનંત થાય તેમ કહેતા. અભિમુહંતા-રાજાને અભિખવતા. જય જય નંદા! અહીં જય જય એ સંભમમાં દ્વિવચન છે. નંદતિ-સમૃદ્ધ થાય છે. ‘નંદ' એ આમંત્રણ વયન છે. જગgiદભુવન સમૃદ્ધિકારક. ભદ્ર-લ્યાણવાનું કે કલ્યાણકારી. શેષ વ્યક્ત છે - ૪ -
• સૂત્ર-૩૨ (અધુરેથી) :દેવોમાં ઈન્દ્ર સમાન, અસુરોમાં ચમરવત, નાગકુમારોમાં ધરણવત, તારામાં

Page #86

સૂત્ર-૩૨
૧૫૩ ચંદ્રવત મનુષ્યોમાં ભરતવંત ઘણાં વર્ષો, અનેક શત વર્ષો, અનેક સહરા વર્ષો, અનેક લાખ વર્ષો, અનઘસમગ્ર, હૃષ્ટ-તુષ્ટ, પરમાયુનું પાલન કરો. ઈષ્ટજનથી સંપરિવૃત્ત રહી ચંપાનગરીનું તથા બીજાં ઘણાં ગામ, નગર, આકર, ખેડ, કટિ, મદંબ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આશ્રમ, નિગમ, સંવાહ, સંનિવેશોનું આધિપત્ય, પૌરોપત્ય, સ્વામિત્વ, ભતૃત્વ, મહત્તત્વ, અજ્ઞા-ઐશ્વર્યા-રીનાપત્ય કરતા, પાલન કરતા, મહતા આહત-નૃત્ય-ગીત-વાજિંત્ર-તંત્રી-તાલ-ગુટિત-ધન મૃદંગ-દુંદુભિ આદિ વાજિંત્રના શબ્દોથી વિપુલ ભોગોપભોગ ભોગવતા વિચરો એમ કહીને જય-જય શદ કરે છે.
• વિવેચન-૩૨ (અધુરેથી) :
ઈન્દ્ર જેવો ઈત્યાદિ વાવના વ્યક્ત છે. વિશેષ એ કે - મUTદ - નિર્દોષ, સમગ્ગ-સમગ્ર પરિવાર, હતુક-અતી તુષ્ટ, પરમાઉં પાલસાહિ-તે કાળની અપેક્ષાઓ જે ઉત્કૃષ્ટ આયુ તે પરમાયુ. ગામ-જનપદને આશ્રીને. આકર-લવણ આદિ ઉત્પત્તિ ભૂમિ, નગર-જ્યાં કર વિધમાન નથી તે. ખેટ-ધૂળીયો પ્રાકાર, કબૂટ-કુનગર, મર્ડબનજીકમાં નિવેશ ન હોય છે. દ્રોણમુખ-જળમાર્ગ, સ્થળમાર્ગયુક્ત. પતન-જળમાર્ગ કે સ્થળમાર્ગયd, બીજા કહે છે પત્તન-રત્નભૂમિ. આશ્રમ-તાપસ આદિ આવાસ. સંવાહપર્વતના નિતંબાદિ દુર્ગ સ્થાન. સન્નિવેશ-ઘોષ વગેરે [પડાવો. • આ બધાનું
આધિપત્ય - તેને આશરે રહેલ લોકોથી અધિકપણે તેનું અવસ્થાયિત્વ. પરોપત્ય-અગ્રેસરપણું. ભતૃત્વ-પોષકપણું. સ્વામિત્વ-સ્વસ્વામિ સંબંધ માત્ર. મહારત્વ-તેને આશ્રિત જનની અપેક્ષાની મહત્તમપણું. આશ્વર-આજ્ઞાપ્રધાન જે સેનાપતિ-સૈન્ય નાયક, તેનો ભાવ કે કર્મ. કારેમાણે-બીજા પાસે કરાવતો. પાલેમાણે-સ્વયંજ પાલન કરતો. માર્થિનટ્ટ આદિ. અહીં મહત્વ વડે એટલું જોડવું. આશ્વત - આખ્યાનક પ્રતિબદ્ધ કે અહત અથતુ અવ્યવચ્છિન્ન અથવા આહત-આસ્ફાલિત. જે નાટ્ય-નાટક. તેમાં જે ગીત-ગેય, વાદિત-વધિ, તથા તંત્રી-વીણા, તલાલ-હાથ અફડાવાનો રવ અથવા તલ-હાથ, તાલ-કશિકા. તુડિયત્તિ-શેષ સૂર્ય, ધનમૃદંગ-મેઘ ધ્વનિર્મલ. પટપવાદિત-દક્ષપુરુષ વડે આસ્ફાલિત. આ બધાંનો જે રવ-ધ્વનિ.
• સૂત્ર-૩ર (અધુરેથી) :
ત્યારપછી તે ભભસારપુત્ર ફૂણિક રાજા હજારો નયન-માલા વડે વાતોવાતો, હજારો હદયમાળા વડે અભિનંદાતો-અભિનંદાતો, હજારો મનોરથમાળા વડે સાંનિધ્ય ઈચ્છાતો-ઈચ્છાતો, હજારો વચનમાલા વડે અભિdવાતોઅભિખવાતો, કાંતિ-સૌભાગ્ય ગુણો વડે પ્રાર્થના કરાતો-રાતો, ઘણાં હજારો નર-નારીઓની હજારો અંજલિ માતાઓને પોતાના જમણા હાથ વડે સ્વીકારતોસ્વીકારતો, અત્યંત કોમળ વાણીથી કુશળ વાત પૂછાતો, હજારો ભવનોની પંક્તિઓને ઉલ્લંઘતો-ઉલ્લંઘતો ચંપા નગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળ્યો.
- નીકળીને જ્યાં પૂણભદ્ર શૈત્ય હતું ત્યાં આવ્યો. આવીને શ્રમણ ભગવંત
૧૫૮
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ મહાવીરની કંઈક સમીપે તીર્થકરના છત્ર આદિ અતિશય જુએ છે, જોઈને અભિવેક્ય હસ્તિ રનને ઉભો રાખ્યો, રાખીને ભિક્ત હરિનથી નીચે ઉતર્યો. ઉતરીને પાંચ રાજ-ચિહ્નો-ખગ, છમ, મુગટ, ઉપનિહ, ચામરને દૂર કર્યો. પછી જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે, ત્યાં આવે છે.
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને પાંચ પ્રકારના અભિગમથી સન્મુખ જાય છે. તે આ પ્રમાણે ૧- સચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ, • ચિત્ત દ્રવ્યોનો અત્યાગ, ૩- એક શાટિક ઉત્તરાસંગ કરણ, ૪- જોતાંની સાથે જ અંજલિ જોડવી, ૫- મનથી એકત્ર ભાવરણ વડે. • • શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને મણ વખત આદક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરી, કરીને વંદન-પ્નમન કરે છે. વંદન-નમન કરીને ત્રણ પ્રકારની પ/પાસનાથી પપાસે છે. તે આ પ્રમાણે - કાયિકી, વાચિકી, માનસિકી, કાયા વડે અગ્ર હાથ-પગ સંકોચીને, શ્રવણની ઈચ્છા કરતા, નમન કરતા, અભિમુખ વિનયથી અંજલિ જોડી પર્યાપાસે છે. વાચા વડે જ્યારે જ્યારે ભગવન બોલતા હતા. ત્યારે-ભગવન તે એમજ છે, ભગવન! તે તેમજ છે, અવિતથ છે, અસંદિગ્ધ છે, ઈચ્છિત છે, પ્રતિષ્ઠિત છે, ઈચ્છિત-પ્રતિષ્ઠિત છે. ભગવાન ! તમે કહો છો તેમજ તે છે, એ રીતે અનુકૂળ વચન બોલતો હતો. માનસિક વડે મહા સંવેગ જનિત તીdધમનુિરાગરત થઈ સેવે છે.
• વિવેચન-૩૨ (અધુરેથી) :
નયનમાતા - શ્રેણિમાં રહેલ લોકોની નેમ પંક્તિ. વિય ના સંદ fમનવિજ્ઞમાને - હજારો લોકોના મન વડે સમૃદ્ધિને પામીને જય જીવ-નંદ ઈત્યાદિ પર્યાલોચન વડે અભિનંદન કરાતા. કન્નડું નમાT - ઉન્નતિને કરતા કે પામતા. મણોહરમાલા સહસ્તેહિં વિચ્છિપ્રમાણે - “આમના વાસમાં વસીએ” ઈત્યાદિ લોકોના વિકલ્પો વડે વિશેષથી સ્પર્શ કરતો - x - કંતિમોભગ્ગગુણેહિપOિજજમાણે-કાંતિ આદિ ગુણ અને હેતુથી પ્રાર્થના કરાતો-ભત કે સ્વામીપણે લોકો વડે અભિલાષા કરતો. મંજમંજુણાઘોસણ પડિપુચ્છમાણ-અતિ કોમળ સ્વર વડે નમીને સ્વરૂપાદિ વૃતાંત પૂછાતો. પાઠાંતરમાં પડવુમન | પાઠ છે અર્થાતુ અપચલાયમાન, જાગૃત કરાતો - x ", સમરૂછHTv - અતિક્રમાનું ઉલ્લંઘન કરાતો.
બીજી વાચનામાં “તંગી-તલ-તાલ-ત્રુટિત-ગીત-વાધના સ્વ-ધ્વનિ વડે “તે વ્યક્ત છે, કેવા પ્રકારનો સ્વ? - મધુર. તેથી જ મનહર તથા જય શબ્દ ઉદ્ઘોષ વિષયથી મંજુમંજુલ ઘોષ વડે. જય શબ્દનો ઉદ્ઘોષ, વિશદ-સ્પષ્ટ જેમાં છે તે તથા તેના વડે. મંજુમંજુના-કોમળ ઘોષ-વનિ વડે. • x -
#fffધવરાહરિવર - ઈત્યાદિ. તેમાં કંદર-પર્વતની દર, વિવકુહરગુફા કે પર્વતનું અંતર, ગિરિવર-પ્રધાન પર્વત, પ્રાસાદ-સાત માળનો આદિ, ઉદધિનભવન-ઉંચા અવિરલ ગૃહ, દેવકુલ, શૃંગાટક-ત્રિક-ચતુક-ચતર પૂર્વવતુ. આસમપુષજાતિ પ્રધાન વનખંડ, ઉધાન-પુષાદિ યુક્ત વૃક્ષવાળા, કાનન-નગરથી દૂરવર્તી, સભા-આસ્થાયિકા, પ્રપા-જલદાનનું સ્થાન, આ બધાંનો જે પ્રદેશ-દેશરૂપ ભાગ છે.

Page #87

સૂમ-૩૨
૧૫૯
૧૬૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂરસટીક અનુવાદ
તેમાં પ્રદેશ-લઘુતર ભાગ, દેશ-મહત્તર ભાગ. સદ્ • x• પ્રતિશદ લાખ સંકુલ કરતો કૃણિક નીકળે છે. [એ સંબંધ જોડવો.
હણહણતા ઘોડા, ગુલબુલ કરતા હાથી, ઘણઘણ શબદ કરતા સ્થો લોકોના મહા કલકલ વ વડે આકાશને પૂરતા અથવા પ્રદેશ-દેશ ભાગોને પૂરિત કરતા. મુકવર વસુH - સુગંધી શ્રેષ્ઠ પુષ્પોના ચૂર્ણોના બંદ્ધ - ઉંચે ગયેલ જે વાસરેણુવાસક રજ, તેના વડે જે કપિલ, તથા નખ - આકાશને કરતા. કાળો અગર, કંદરક, તુર્કના ધૂપથી ઉવેખતા જીવલોકવ વાસયુક્ત કરતા. બાકી પૂર્વવતું. સર્વત્ર શ્રુભિત ચકવાલ-જનમંડલ જેમાં નિર્ગમનમાં છે તે, એ રીતે તે નીકળે છે તથા પર નવાનવું ઈત્યાદિ • x • પ્રચુર જન અથવા પૌરજન અને બાલવૃદ્ધો જે પ્રમુદિત થઈ ત્વરિત દોડતા-જલ્દી જતાં, તેમના અતિ વ્યાકુળ જે બોલ-શબ્દો ઘણાં છે, તે તથા એવા પ્રકારના આકાશને કરે છે.
ધે અધિકૃત વાચનાને આશ્રીને કહે છે – અદૂરસામંત થતુ અનિકટ આસને, ઉચિત દેશમાં. હવેઈ-સ્થિર કરે છે. અવહ-પરિત્યાગ કરીને. રાયકકુહનૃપના ચિહ્નો. ઉફેસ-મુગટ, વાલ વીયણિયચામર, સયિતાણ દવાણ વિઉસરણયારોપુષ્પાદિ સચેતન દ્રવ્યના ત્યાગથી. - x - વસ્ત્ર, આભરણાદિ અચિત દ્રવ્યનો ત્યાગ ન કરીને. ચખુફાસ-ભગવદ્ ઉપર દૈષ્ટિ પડતાં. બીજી વાયનામાં હાવીરૂપ જે સ્કંધપુદ્ગલ સંચય તેની જે સ્થાપના. ત્રણ વખત માથvi - દક્ષિણ પાર્વેથી આરંભીને પ્રદક્ષિણા-દક્ષિણ પાર્શવર્તી જે તે આદક્ષિણપ્રદક્ષિણા કરે છે. દક્ષિણ બાજુથી ત્રણ વખત ભ્રમણ કરે છે. વંદન કરે છે આદિ પૂર્વવતું.
• સૂત્ર-૩૩ :
ત્યારપછી તે સુભદ્રા આદિ રાણીઓ અંતઃપુરમાં અંદર નાન યાવતું પ્રાયશ્ચિત્ત કરી, સવલિંકારથી વિભૂષિત થઈ, ઘણી કુવા, ચિલાતી, વામણી, વડભી, બબરી, બકુશી, યુનાની, હૃતિ, ઈસિનિકી, ચારકિનિકિ, વકુશિકા, સિંહાલિ, દમીલિ, આરબી, પુલંદિ, પકવણી, બહલી, મુરંડી, શભરિકા, પારસી - [અથતિ તે-તે દેશાદિની જે પોતપોતાની વેશભૂષાથી સજિજd હતી, જે ચિંતિત કે અભિલર્પિત ભાવને સંક્તિ કે ચેા માત્રથી સમજી લેવામાં વિજ્ઞ હતી. પોત-પોતાના દેશાનુસાર જેણે વઆદિ ધારણ કરેલા એવી દાસીઓના સમૂહથી ઘેરાયેલી, વર્ષઘરન્કંચુકી તથા અંતઃ પુરના પ્રામાણિક રક્ષાધિકારી વડે ઘેરાયેલી બહાર નીકળી.
ત્યારપછી જ્યાં પ્રત્યેકના ચાન હતા ત્યાં ગઈ, જઈને પ્રત્યેક-પ્રત્યેકના ચમાભિમુખ જોડાયેલ યાનમાં બેસી, બેસીને નિજક-પરિવાર સાથે સંપરીવરીને ચંપાનગરીની વચ્ચોવચ્ચેથી નીકળી, નીકળીને પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યે આવી, આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની કંઈક સમીપે છ» આદિ તિર્થંકરના અતિશયને mયા, જોઇને પ્રત્યેક-પ્રત્યેકે પોતાના યાનને રોક્યા, રોકીને કાનમાંથી નીચે ઉતરી, ઉતરીને ઘણી કુન્શ યાવતુ દાસીથી પરિવૃત્ત થઈને શ્રમણ ભગવંત
મહાવીર પાસે આવી. આવીને ભગવંતને પાંચ પ્રકારના અભિગમથી સન્મુખ ગઈ. તે આ પ્રમાણે - સચિત દ્રવ્યોનો ત્યાગ, અચિત્ત દ્રવ્યોનો ત્યાગ યાવતું મનનું એકમીભાવકરણ. પછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે. તંદન-નમસ્કાર કરે છે. વાંદી-નમીને ઉભી રહી કોશિકરાજાને આગળ કરીને, પોતાના પરિજનો સહિત ભગવત્ સન્મુખ વિનય પૂર્વક હાથ જોડીને પર્યાપાસના કરવા લાગી.
• વિવેચન-૩૩ :
સુભદ્રા આદિ, ધારિણી અને સુભદ્રા એ નામાંતર સંભવે છે, તેથી અહીં નિર્દેશ છે, ક્યાંક ધારિણી આદિ પણ જોવા મળે છે. સંત - મધ્યે, અંતઃપુરની. બીજી વાચનામાં બધું સુગમ જ છે. વિશેષ એ કે - દ્વાદુમુસીવથથવતમાાપુસમાનર્વ ઈત્યાદિ - X • વ્યાહતસુભગ તે સૌવસ્તિક-સ્વસ્તિવાદક, તેવા વૈવામાન - અભિમાન કરેલા, પૂષ્યમાનવ-માગધ, તેમના જે જય-વિજય ઈત્યાદિ સેંકડો મંગલ, તેની તથા FUાથથાવર Hિસા - કપાક અર્થાતુ મસ્તકના વાળ બાંઘેલ કલ્પજ્ઞ વડે, છેક , નિપણ વડે, આચાર્ય-અંતઃપુરોચિત શિથી વડે રચિત. શિરાંસિ-ઉપચારણી શિરોજબંધન જેમાં છે તે. મધ્ય ધરળ મુર્તાિ - મહતી ગંધ ઘાણને છોડતા.
- હવે અધિકૃત વાચના - પુના - કુલ્પિકા ચેલા-ગેટિકા અથવા અનાર્યદેશોત્પા. વામણી-અત્યંત ટુંકા દેહવાળી, ઠીંગણી અથવા દૂસ્ત્રોત હૃદય-કોષ્ઠવાળી, વડભિ-વટકિભા, વક અધોકાયા. બર્બરી-બર્બર નામક અનાર્યદિશોug, આ પ્રમાણે બીજા સોળે પદ જાણવા. નાનાદેસીહિં-વિવિધ જનપદમાં જન્મેલ, વિદેશપરિમંડિયવિદેશના પરિમંડિત જેના વડે છે તે. વાચનાંતરમાં વિદેશપરિપિડિત શબ્દ છે. તેમાં વિદેશમાં પરિપિડિત-મળેલી. frifતિયપસ્થિર વિથTT • ઇંગિત અર્થાત ચેષ્ટિત વડે ચિંતિત અને પ્રાર્થિત વસ્તુને જાણે છે. પાઠાંતરથી • x • ઇંગિત ચિંતિત પ્રાર્થિત, મનોગત-મનમાં વર્તતા અને વયનાદિ વડે ન કહેવાયેલને જાણે છે, સ્વેદશ નેપથ્યવતું ગૃહીત વેશ જેના છે તે. તથા ચેટિકા, ચકવાલ, વર્ષધર-વદ્ધિતક, તેના સિવાયના તે કંચુકી, મહત્તર-અંતઃપુરરક્ષક, તેમનું જે વૃદ, તેના વડે પરિવૃત છે તે નિજકપરિવારની સાથે સંપરિવૃતા ૩િ - ઉર્વસ્થિત જ,
• સૂઝ-3૪ (આધુરુ) :
ત્યારપછી શ્રમણ ભગવંત મહાવીરે ભંભસારપુત્ર ફૂણિક રાજાને, સુભદ્રા આદિ રાણીઓને, તે મહામોટી પાર્ષદાને-ઋષિપર્ષદા, મુનિદા, યતિપાર્ષદા, દેવપષદા, અનેકશત, અનેક શતવૃંદ, અનેક શતવૃંદ પરિવાર [ઉપસ્થિત હતો - તેમાં
ઓધભલી, અતિભલી, મહાબલી, અપરિમિત બલ-વીર્ય-તેજ-મહેતાકાંતિયુકત, શારદ-નવનિત-મધુર-ગભીર-ર્કોચ-નિઘોંપદુંદુભિવયુકત ઉરમાં વિસ્તરતી, કંઠમાં અવસ્થિત થતી, મસ્તકમાં પરિવ્યાપ્ત થતી, સુવિકૃત અક્ષરો સાથે, અપષ્ટ ઉચ્ચારણ વર્જિત, સાક્ષર સક્રિાતિક, પૂર્ણતા યુક્ત,

Page #88

સૂગ-૩૪
૧૬૧
૧૬૨
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સવભાષાનુગામી, એક યોજન સુધી પહોંચાડનાર સ્વરમાં, અર્ધમાગધી ભાષામાં બોલતા રહતે ધર્મને કહ્યો.
• વિવેચન-૩૪ (અધ) :
તીરે જઇફમાનિયા - તે મહા-અતિમહતિ, ગુરુક મધ્ય અતિગુરુકા. gfસરિણા - જુએ છે તે ઋષિ, તે જ પસ્વિાર તે ઋષિપરિષદ-અતિશયજ્ઞાની સાધુને. ધર્મ કહે છે તે જોડવું. મુળ - મૌનવાળા સાધુને-વાનિયમન કરેલ સાધુને. ગત - ચાસ્ત્રિ પ્રતિ પ્રયત્ન કરે છે તે, ચાત્રિમાં ઉધત સાધુઓને. કમળા સવંતા - અનેક શત પ્રમાણ છંદો જેના છે તે. માનવવંતપરિયાતા - અનેક શત પ્રમાણ જે વૃંદો, તે પરિવાર જનો છે તે. કેવો ?
માવત - અવ્યવચ્છિન્નબલ, સંવત - અતિશય બલ, મન : પ્રશસ્ત બળ, મuffમયાન આદિ. અપરિમિત-અનંત જે બલ આદિ, તેના વડે યુક્ત જે છે. તેમાં બલ-શારીરિક, પ્રાણ. વીર્ય-જીવથી ઉત્પન્ન, તેજ-દીપ્તિ, માહાભ્યમહાનુભાવતા, કાંતિ-કામ્યતા. સાયનવસ્થUT૦ શારદ-શરસ્કાલિન, જે નવો છે, સ્વનિત-મેઘવનિત, તેની જેમ મધુર અને ગંભીર તથા ઊંચના નિઘોષવતુ દુભિવતું સ્વર જેનો છે તે.
કેવા સ્વરૂપના ધર્મને કહે છે – સુરેfવસ્થા - હૃદયમાં વિસ્તૃતપણે હૃદયમાં વિસ્તીર્ણત્વથી. કંઠમાં અવસ્થિત • x - સિરે સમાઈણાએ - મસ્તકમાં સંકીર્ણતા - x • અગસ્લાએ-સુવિભકત અક્ષરતાથી, અમખ્ખણાએ-તોતડાપણ આદિ વિના, સુવ્યક્ત અક્ષર સંનિપાત-વર્ણસંયોગ જેમાં છે તે. પુણરત્તાઓ-સ્વર કલા વડે પૂણ, રક્તાગેયરાણ અનુરકતા જે છે તે તથા.
ક્વચિત્ બે વિશેષણ છે. છૂટવિશદા-અત્યંત વ્યક્ત અક્ષરવાળા અથવા સ્કૂટવિષયવાળા-ફૂટ અર્ચવાળા, મધુકોમળ, ગંભીર-મહતી, ગ્રાહિક-અકલેશથી અર્થ બોધ કરનારી. સર્વાક્ષરોનો સંનિપાત-અવતાર જેમાં છે તે અથવા સર્વે અઢાર સંનિપાત-સંયોગો જેમાં છે તે. તે સર્વાક્ષસંનિપાતિક. સરસઈએ-વાણી વડે, જોયણનીહારિણ-યોજનને અતિકામતા સ્વર વડે. જે માગધ ભાષા લક્ષણ તેના વડે પરિપૂર્ણ અને પ્રાકૃત ભાષા લક્ષણ બહુલા તે અર્ધમાગધી કહેવાય છે.
• સૂત્ર-૩૪ (અઘરેથી) :
તે સર્વે આર્યો અને અનાર્યોને અગ્યાનપણે ધર્મ કહે છે. તે અર્ધમાગધી ભાષા તે સર્વે કર્યો અને અનાર્યોને પોત-પોતાની ભાષામાં પરિણામથી પરિણમે છે. તેિ દેશના આ પ્રમાણે- લોક છે, અલોક છે, એ પ્રમાણે જીવ-અજીવ, બંધ-મોક્ષ, પુજ્ય-પાપ, વસંવર, વેદના-નિર્જરા તથા અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ, વાસુદેવ (તા) નરક-નૈરયિક, તિચિયોનિક-તિર્યંચયોનિની, માતા-પિતા, ઋષિ, દેવોદેવલોકો, સિદ્ધિ-સિહો, પરિનિવણિ-પરિનિવૃત્ત [આ બધાનું અસ્તિત્વ છે] પ્રાણાતિપાત, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મૈથુન પરિગ્રહ છે. ક્રોધ, માન, માયા, લોભ યાવતું મિશ્રાદનિશલ્ય છે. 16/11]
• વિવેચન-૩૪ (અધુરેથી) :
બfમરિયાન - આર્ય કે અનાર્ય દેશોત્પણા મનુષ્યો. અપ્પો સમાયણ frખેf uTH - આર્યાદિને, તત્સંબંધી જીવને સ્વભાષા-પોતાની ભાષા સંબંધી પરિણામ-સ્વરૂપથી પરિણમે-વર્તે છે જે પ્રકારે ધર્મ કહે છે, તેને દર્શાવવાને માટે કહે છે, તે આ પ્રમાણે - લોક છે, ઈત્યાદિ લ્યાણપાપક સુધી બધું સુગમ છે. વિશેષ આ -
લોક-પંચાસ્તિકાયમય, અલોકકેવળ આકાશ રૂ૫, આ બંનેનું અસ્તિત્વ જણાવીને શૂન્યવાદનો નિરાસ કર્યો છે. તેના નિરાસની યુક્તિ બીજા ગ્રંથોથી જાણવી. એ પ્રમાણે પ્રાયઃ આગળ પણ છે. ‘જીવો છે.' આ લોકાયતક મતના નિષેધાર્યે કહ્યું. ‘અજીવો છે.’ પુરષઅદ્વૈતાદિવાદના નિષેધાર્ચે છે. ‘બંધ-મોક્ષ છે.' જીવને કર્મનો બંધ અને સર્વે કર્મોનો વિયોગ છે. આ બંને સાંખ્યમતના નિષેધાર્થે છે. • x • “પુન્યપાપ છે.” પાપજ ઘટતા અને વધતા સુખદુ:ખ નિબંધન છે, પુચકર્મ નથી. પુન્ય જ વધે કે ઘટે તે સુખદુઃખનો હેતુ છે, પાપ નહીં આ બંને વાદનો નિરાસ કર્યો છે. અથવા જગત્ વૈવિષ્ય નિબંધન કેવળ સ્વભાવવાદના નિરાસાર્થે છે.
“આશ્રવ-સંવર છે.” કર્મબંધનો હેતુ તે આશ્રવ, આશ્રવનો નિરોધ તે સંવર. આ બંને બંધ-મોક્ષના નિકારણત્વના પ્રતિષેધાર્યું છે. અથવા વીર્યના પ્રાધાન્યને જણાવવા માટે છે. “વેદના-નિર્જરા” છે. વેદના-કર્મનું અનુભવવું કે પીડા, નિર્જરાદેશથી કર્મનો ક્ષય. આ ભોગવ્યા વિના કર્મ ક્ષય ન પામે, તે પ્રતિપાદન કરવાને છે.
અરિહંતાદિ ચારની સતા, તેમનો જગમાં અતિશયપણાની શ્રદ્ધા ન કરનારને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરાવવાનું છે. નક અને નૈરયિકનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદન “પ્રમાણના અભાવે તેનું અગ્રાહ્યત્વ છે” એ મતના નિષેધાર્યું છે.
તિર્યંચાદિ અસ્તિત્વ પ્રતિપાદન તો પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. “ભ્રાંતિથી કુવાસનાજન્ય આ તિર્યંચાદિ પ્રતિભાસ છે, તેની સત્તા નથી” એમ જે માને છે, તેના મતને નિષેધાર્થે છે. માતા-પિતાની સતાનું અભિધાન - x - x - વાસ્તવમાં માતાપિતાનો વ્યવહાર નથી, તેવા મતના નિરાસ માટે છે, - X - X - તથા જેઓ માને છે કે પક્ષો રાગાદિ યુક્ત હોવાથી અતીન્દ્રિયાર્ચદટા સંભવતા નથી, તેના મતના નિરાસ માટે ઋષિ સતા બતાવી અને તે નિરાસ ચંદ્રનું ગ્રહણ આદિ જ્ઞાનના અવિસંવાદ દર્શનથી છે.
દેવાદિનું અસ્તિત્વ અભિધાન-જેઓ અપ્રત્યક્ષ હોવાથી દેવાદિ નથી, તેના મતને નિવારવાને માટે છે.
સિદ્ધિ-ઈષપાભારત કે નિષ્કિતાર્થતા. સિદ્ધો એટલે સિદ્ધિવાળા. પરિનિવણિકર્મકૃત સંતાપને ઉપશાંત કરી સમ્યકપણે રહેવું. પરિતિવૃત-પરિનિર્વાણવાળા તથા જેઓ માને છે . પ્રાણાતિપાતાદિ બંધ-મોક્ષનો હેતુ થતો નથી, જીવના અભાવે બંધમોક્ષ થતો નથી, તે મતના નિષેધાર્થે “પ્રાણાતિપાત છે” ઈત્યાદિ કહ્યું. x-x -
અહીં યાવત્ શબ્દથી રાગ, દ્વેષ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, પૈશુન્ય, પરસ્પરિવાદ, અરતિરતી, માયામૃષા જાણવું. તેમાં ઝિન - પ્રેમ (રાગ અનભિવ્યકત છે, માયા-લોભ વ્યક્ત રાગ માગ છે. હેપ-અનભિ વ્યસ્ત છે, ક્રોધ-માન વ્યક્તિાક પીતિમાબ છે.

Page #89

સૂત્ર-૩૪
૧૬૩
કલહ-રાટિ, ઝઘડો. અભ્યાખ્યાન-અસત્ દોષનું આરોપણ, વૈશુન્ય-પ્રચ્છન્ન સદ્દોષને પ્રગટ કરવો, પરપરિવાદ-વિપ્રકીર્ણ બીજાના ગુણ દોષને કહેવા તે. અરતિરતિ-અતિ મોહનીયના ઉદયથી ચિત્ત ઉદ્વેગનું ફળ, રતિ-વિષયોમાં મોહનીયથી ચિત્તની અભિરતિ. માયામૃષા-ત્રીજો કષાય અને બીજા આશ્રવનો સંયોગ. આના દ્વારા બધાં સંયોગો જણાવ્યા અથવા વેષાંતર અને ભાષાંતર કરણથી જે બીજાને છેતરવા તે માયામૃષાવાદ. મિથ્યાદર્શન શલ્યની માફક વિવિધ વ્યથા આપનાર છે માટે શલ્ય.
• સૂત્ર-૩૪ (અધુરેથી) :
પ્રાણાતિપાત વિરમણ, મૃષાવાદ વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ, મૈથુન વિરમણ, પરિગ્રહ વિરમણ વ્યાવત્ મિથ્યાદર્શનશલ્ય વિવેક છે. સર્વે અસ્તિભાવ છે, તેમ કહેવાય છે, સર્વે નાસ્તિભાવ નથી તેમ કહેવાય છે.
સુચિર્ણ કર્મો સુચિર્ણ ફળવાળા થાય છે, દુશ્વિણ કર્મો દુધ્ધિફળવાળા થાય છે. જીવ પુણ્ય-પાપનો સ્પર્શ કરે છે - બંધ કરે છે, જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. પુન્ય-પાપ ફળ દેનાર છે.
-
[બીજી રીતે ધર્મ કહે છે આ નિષિ પ્રવચન સત્ય, અનુત્તર, કેવલ, સંશુદ્ધ, પ્રતિપૂર્ણ, નૈયાયિક, શકર્તન, સિદ્ધિમાર્ગ, મુક્તિમાર્ગ, નિર્વાણમાર્ગ, નિયણિમાર્ગ, વિતથ-અવિસંધિ, સર્વ દુઃખ પક્ષીમાર્ગ, આમાં સ્થિત જીવો સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુક્ત-પરિનિવૃત્ત અને સર્વે દુઃખોના અંતકર થાય છે.
• વિવેચન-૩૪ (અધુરેથી) :
પ્રાણાતિપાત વિરમણ ઈત્યાદિમાં તેની વિધમાનતાનું અભિધાન “અપ્રમાદથી સર્વથા કરવાનું અશક્ય હોવાથી તેનો અસંભવ છે, “આ મતના નિષેધાર્થે છે. કેટલુંક કહેવું ? શક્ત્તિ એ ક્રિયાયુક્ત ભાવ તે અસ્તિભાવ, નાસ્તિ એ વિવક્ષાનિબંધનભૂત ભાવ નાસ્તિભાવ છે. સુચરિત તપ વગેરે કર્મો-ક્રિયા. સુચરિત-સુચરિતહેતુપણાથી પુન્યકર્મબંધાદિ, તે જ ફળ જેનું છે તે અર્થાત્ શુભફળ. - x + X -
સફ પુળવાવ - સારી કે નઠારી ક્રિયા વડે જીવ શુભાશુભ કર્મ બાંધે છે. તેથી જીવો પચાયંતિ-ઉત્પન્ન થાય છે. “ભસ્મીભૂત અને શાંતનું પુનઃ આગમન ક્યાંથી ?' આ નાસ્તિવયન સત્ય નથી. પછી ઉત્પત્તિ થતાં સપાને ગાળવાવ - સૌભાગ્ય કે દુર્ભાગ્યના નિબંધનપણાથી ફળવત્ શુભાશુભ કર્મ છે.
ભગવત્ બીજી રીતે ધર્મ કહે છે -
-
આ-પ્રત્યક્ષ, મૈગ્રન્થ પ્રવચન-જિનશાસન, સત્ય-જીવોને હિતકારી, અનુત્તતેનાથી પ્રધાનતર બીજું કંઈ નથી, કેવલ-અદ્વિતીય, કેવલિ-સર્વજ્ઞભાષિત, અનંતઅનંતાર્થવિષયત્વથી, પડિપુણ્ય-અગ્રન્થત્વાદિથી પ્રવચનગુણથી પ્રતિપૂર્ણ. કપ આદિ વડે શુદ્ધ સુવર્ણવત્ નિર્દોષ ગુણપૂર્ણત્વથી સંશુદ્ધ. નૈયાયિક-પ્રમાણ અબાધિત. શલ્લકત્તણ-માયાદિ શલ્યકર્તન ભાવશલ્ય વ્યવસ્જીદ, સિદ્ધિમાર્ગ-નિષ્ઠિતાર્થત્વ ઉપાય, મુક્તિમાર્ગ-સર્વ કર્મ વિયોગનો હેતુ અથવા મુક્તિ-નિર્લોભતા માર્ગ જેને પ્રાપ્ત છે તે. નિજ્જાણમગ્ધ-અનાવૃતિક ગમનનો હેતુ, નિર્વાણમાર્ગ-સકલ સંતાપ રહિતપણાનો
૧૬૪
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ માર્ગ. વિતથ-સદ્ભૂત અર્થ, અવિસંધિ-અવિરુદ્ધ પૂર્વાપરઘટ્ટન. સર્વ દુઃખના ક્ષયનો માર્ગ અથવા જેમાં બધાં દુઃખોહીન થાય છે, તે માર્ગ-શુદ્ધિ.
તેથી જ આમાં રહેલ જીવો સિાંતિ - વિશેષથી સિદ્ધિ ગમનયોગ્ય થાય છે અથવા અણિમાદિ મહાસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરનાર થાય છે. વુ ંતિ - કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્તિ વડે. મુષ્યંત્તિ - ભવોપગ્રાહિક કર્માંશના ચાલ્યા જવાથી. પત્તિનિવ્વાયંતિ - કર્મકૃત્ સકલસંતાપના વિરહથી. શું કહેવા માંગે છે ? તે કહે છે – સર્વે દુઃખોનો અંત કરે છે. સૂત્ર-૩૪ (અધુરેથી) :
એકા”િ એવા ભદંત પૂર્વ કર્મો બાકી રહેતા કોઈ એક દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં મહકિ યાવત્ મહાસૌમ્ય, દૂરગતિક, ચિરસ્થિતિક [દેવલોકમાં જાય છે.] તે ત્યાં મહદ્ધિક વત્ ચિરસ્થિતિક દેવ થાય છે. તે હાર વડે શોભતા વક્ષસ્થળવાળો યાવત્ પ્રભાસિત કરતા, કલ્પોપગ, ગતિકલ્યાણા, આગમેજિભદ્ર યાવત્ પ્રતિરૂપ થાય છે. [ભગવન] આગળ કહે છે - એ પ્રમાણે... જીવ ચાર સ્થાને નૈરયિકપણાનું કર્મ બાંધે છે, કર્મ બાંધીને નૈરયિકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે આ - મહારંભતા, મહાપરિંગ્રહતા. પંચેન્દ્રિય વધ અને માંસાહાર વડે. આ આલાવા વડે તિર્યંચયોનિકમાં માયા પૂર્વકની નિકૃતિ, અલિકવચન, ઉત્કચના, પંચનાથી ઉત્પન્ન થાય. મનુષ્યમાં પ્રકૃતિભદ્રતા, પ્રકૃતિ વિનિતતા, સાનુક્રોશતા અને અમાત્સર્યથી ઉત્પન્ન થાય છે. દેવમાં સરાગ સંયમ, સંયમાાંયમ, અકામ નિર્જરા અને બાળતપોકર્મથી ઉત્પન્ન થાય છે તે કહે છે .
-
• સૂત્ર-૩૫ થી ૩૯ :
[૩૫] જે નરકમાં જાય છે, તે ત્યાં નૈરયિકો જેવી વેદના પામે છે. તિર્યંચયોનિકમાં શારીરિક-માનસિક દુઃખ પામે છે. • [૩૬] મનુષ્ય જીવન અનિત્ય છે. વ્યાધિ-જરા-મરણ-વેદના પ્રચુર છે. દેવલોકમાં દેવઋદ્ધિ અને દેવસખ્ય પામે છે. - [૩૭] • ભગવંતે નક, તિર્યંચયોનિ, માનુભાવ, દેવલોક તથા સિદ્ધ, સિદ્ધાવસ્થા અને છ જીવનિકાયને કહેલ છે . [૩૮] • જે રીતે જીવ બંધાય છે, મૂકાય છે, અને પકિલેશ પામે છે. કેટલાંક અપતિબદ્ધ જીવો જે રીતે દુ:ખોનો અંત કરે છે - [૩૯] - પીડા અને આકુળતાપૂર્ણ ચિત્તવાળા જીવ દુઃખ સાગરને પામે છે, જે રીતે વૈરાગ્ય પામેલ જીવ કમદળનો ધ્વંસ કરે છે.
• વિવેચન-૩૪ થી ૩૯ઃ
ચાર્વા - જેમાં એક જ મનુષ્યભાવ બાકી હોય તે. કોઈ ભદંત-કલ્યાણી કે ભક્તા-નૈર્ગન્થપ્રવચનને સેવનાર, પૂર્વકર્મ શેષ બાકી રહેતા કોઈ દેવોના મધ્યે મહર્ષિક- અહીં ચાવત્ કરણથી આમ જાણવું - મહાધુતિક, મહાબલી, મહાયશા, મહાનુભાગ, રંગતિક-અચ્યુત સુધીના દેવલોકગતિમાં. વિાવવા. ચાવત્ શબ્દથી કટક, ત્રુટિતથી સ્તંભિત ભૂજાવાળા, અંગદ કુંડલ સૃષ્ટગŚયલ કર્ણપીઠધારી વિચિત્ર હસ્તાભરણવાળા, દિવ્ય એવા સંઘયણ સંસ્થાન ઋદ્ધિ ધુતિ પ્રભા છાયા અર્પી

Page #90

સૂત્ર-૩૪ થી ૩૬
૧૬૫
તેજ લેશ્યા, દશે દિશાને ઉધોતિત કરતા. - x -
કપોવડ-દેવલોકજન્ય, આગમણિભદ્ર-ભવિષ્યકાળ ભાવિ કલ્યાણ, નિર્વાણલક્ષણ ચાવત શબ્દથી પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂ૫, પ્રતિરૂ૫. નિર્ગસ્થ પ્રવચન ફળ વક્તવ્યતાનો નિાકર્ષ કહે છે - તે પ્રવચનના ફળને કહે છે. હવે બીજા પ્રકારે ધમને કહે છે વું રહેતું ઈત્યાદિ વ્યક્ત જ છે. • x - સુગમ - માંસ, વાયા, ર્થવUTયાણ • ઉકંચનતા મુગ્ધ વંચન પ્રવૃત્તની સમીપવર્તી વિદગ્ધ ચિતરક્ષાર્થે ક્ષણ માટે અવ્યાપારતાથી અવસ્થાન, પંચતતા-પ્રસારણ...
પ્રકૃતિભદ્રકતા-સ્વભાવથી જ ભદ્રકપણું, સાનુકોશતા-દયાપણું. તમારૂ - તે ધર્મને કહે છે, આ ધર્મકથાનો નિકઈ છે. હવે ઉકત ધમદિશનાને જ સવિશેષ જણાવે છે - પાંચ ગાથા વ્યસ્ત છે. તે ઉક્ત કથનની સંગાહિકા છે. તેમાં અડ્ડી - શરીરથી દુ:ખી, મલિવિરા - શોકાદિથી પીડિત અથવા ધ્યાનવિશેષથી આર્તિચિતવાળા અથવા આઈ-પીડાથી દુખાર્દિત ચિત્ત જેવું છે તે.
• સૂત્ર-૪૦ (અધુરું)
રાગણી કરેલા કર્મોના ફળ વિપાક પાપપૂર્ણ હોય છે, કર્મથી સવા સહિત સિદ્ધો સિદ્ધાલયને પામે છે. • - ભગવંતે જ ધર્મ બે ભેદે કહ્યો છે, તે આ - અગાર ધર્મ અને અણગાર ધર્મ. અણગર ધર્મમાં વિશે સર્વતઃ સવત્મિભાવથી મુંડ થઈને, ગૃહવાસ છોડીને અનગારપણામાં પ્રવજિત થાય છે, સવા પ્રાણાતિપાતમૃષાવાદ-અદત્તાદાન-મથુન-પરિગ્રહથી તેમજ રાત્રિભોજનથી વિરત થાય છે. હે. આયુષ્યમાન ! આ અણગાર સામયિક ધર્મ કહ્યો છે. આ ધમની શિક્ષામાં ઉપસ્થિત, વિચરતા નિગ્રન્થ કે નિગ્રન્થી આજ્ઞાના આરાધક થાય છે.
• વિવેચન-૪૦ (અધુરુ) :
બીજી વાસનામાં ગાથા ક્રમાંતરથી જોવા મળે છે. પર્વ અનુ માવા નિસને આદિ પાઠ છે, તેમાં જ્ઞાન - મહાવ્રતરૂપ કે સમાધાન માત્ર. ઉપાધ્યાય - વ્રત, આણવત. frFITT - ગુણ, ગુણવતો, નિતિ - નિર્મયાદા અને મર્યાદા-ગમ્ય, અગમ્યાદિ વ્યવસ્થા. fruષ્યવસ્થાપનહોવવાર તેમાં પ્રત્યાખ્યાન-પોરિસિ આદિ, પૌષધ-અષ્ટમી આદિ પર્વદિનમાં ઉપવસન, ઉધકોઇ - ક્રોધોદયનો અભાવ, forદ - ઉદય પ્રાપ્ત કોઇને નિફળ કરવો. તેથી જ છીપી - ક્ષપિત ક્રોધ. આ રીતે માનાદિના આલાવા છે - x • તે જાણવા.
હવે અધિકૃત વાયના-અહીં મૃત્યુલોકમાં, સર્વત: દ્રવ્યથી અને ભાવથી. સત્યના - સર્વ ક્રોધાદિ આત્મ પરિણામોને આશ્રીને. એ મૂંડ થઈને અનગારિતા પ્રવજિત થયા. પ્રથમ ૩ . આ આયુષ્યમાન ! અગાસમાઈય-સાધુની સમાચારી કે સિદ્ધાંત અથવા અનગારસામયિક. શિક્ષા-અભ્યાસ, આણાએ-આડા વડે વિચરતા જ્ઞાનાદિનો આરાધક થાય છે અથવા જિનોપદેશનો આરાધક થાય છે.
• સૂત્ર-૪૦ (અધુરેશી) :અગાર ધર્મ બાર ભેદે કહ્યો છે, તે આ • પાંચ અણુવતો. ત્રણ ગુણવતો,
૧૬૬
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ચાર શિildત. પાંચ અણુવ્રત આ છે - સ્થળ પ્રાણાતિપાત વિરમણ, શૂળ મૃષાવાદ વિરમણ, શૂળ અદત્તાદાન વિરમણ, સ્વદાસ સંતોષ, ઈચ્છા પરિમાણ. ત્રણ ગુણવતો - અનદિંડ વિરમણ, દિફવત ઉપભોગ પરિભોગ પરિમાણ, ચાર શિttવત. - સામાયિક, દેશવકાસિક, પૌષધોપવાસ, અતિથી સંયતનો વિભાગ અપશ્ચિમ મારણાંતિક સંખના-જૂષાઆરાધના. - - હે આયુષ્યમાન ! આ અગાસામયિક ધર્મ કહ્યો. ધર્મ શિક્ષા માટે ઉપસ્થિત શ્રાવક કે શ્રાવિકા આજ્ઞાથી વિચરતા આરાધક થયા છે..
• વિવેચન-૪૦ :
અપશ્ચિમ - કાર અમંગલના પરિહારાર્થપણાથી પશ્ચિમ-પશ્ચાતકાળ ભાવિની, તેથી જ મારણાંતિકી-મરણરૂપ અંત-અવસાનમાં થનારી, સંલેખના-કાયાને તપ વડે કુશ કરવી, તેની જુપણા-સેવા, આરાધના-જ્ઞાનાદિ ગુણોની વિશેષથી પાસના કરવી.
• સૂત્ર-૪૧ થી ૪૩ :
[૧] ત્યારે તે મહામોટી મનુષ્યપર્ષદા, શ્રમણ ભગવત મહાવીર પાસે ધર્મ સાંભળી, સમજીને સ્ટ-તુષ્ટ યાવતુ હૃદયી થઈ ઉત્થાનથી ઉઠે છે, ઉથાનથી ઉઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે, કરીને વંદન-નમન કરે છે, કરીને કેટલાંક મુંડ થઈને ઘરથી નીકળી શણગારિક પ્રવજ્યા લીધી. કેટલાંક પાંચ અણુવત, સાત શિક્ષાવતરૂપ ભાર ભેદે ગૃહીધમી સ્વીકાર્યો. બાકીના પર્ષદા શ્રમણ ભગવતુ મહાવીરને વંદન-નમન કરીને કહે છે - ભગવાન ! આપે નિર્ગસ્થ પ્રવચન સારી રીતે કહ્યું એ પ્રમાણે સુપાd, સુભાષિત, સુવિનીત, સુભાવિત છે. ભગવાન ! નિથિ પ્રવચન અનુત્તર છે.
[ભગવન ! આપે ધમને કહેતા, ઉપશમને કહ્યો છે. ઉપશમને કહેતા વિવેકને કહ્યો છે, વિવેકને કહેતા વિરમણને કહ્યું છે - વિરમણને કહેતા પાપકર્મન ન કરવાનું કહ્યું. બીજી કોઈ શ્રમણ કે બ્રાહ્મણ નથી કે જે આવા પ્રકારનો ધર્મ કહી શકે. આનાથી શ્રેષ્ઠ ધર્મોપદેશની વાત જ ક્યાં ? આમ કહી જ્યાંથી આવેલ તે દિશામાં પાછા ગયા.
[૪] ત્યારપછી ભંભસાપુત્ર કૃણિક રાજ, શ્રમણ ભગવત મહાવીરની પાસે ધર્મ સાંભળી, સમજી સ્ટ-તુષ્ટ યાવતુ હૃદયી થઈ ઉત્થાનથી ઉત્રિત થયો, ઉલ્લાનથી ઉઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણી રે છે, કરીને વંદન-નમન કરે છે, કરીને આમ કહ્યું- ભગવત્ ! આપે નિWપવચન સારી રીતે કહું યાવતુ આનાથી શ્રેષ્ઠ બીજું શું હોઈ શકે? એમ કહીને જ્યાંથી આવેલ, તે દિશામાં પાછો ગયો.
[૪૩] ત્યારપછી તે સુભદ્રા આદિ રાણીએ શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે ધર્મ સાંભળી, સમજી (સ્ટ-તુષ્ટ યાવતુ હદયી થઈને ઉત્થાનથી ઉઠીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણ વખત દક્ષિણ-પ્રદક્ષિણા કરીને, વંદન-નમન કરે છે, કરીને આમ કહ્યું - ભગવાન ! આપે નિર્ગસ્થ પ્રવચન સારી રીતે કહ્યું સાવત્

Page #91

ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સૂત્ર-૪૧ થી ૪૩
- ૧૬૭ આનાથી શ્રેષ્ઠ બીજું શું હોઈ શકે ? એમ કહીને જે દિશામાંથી આવેલ, તે જ દિશામાં પાછી ગઈ. સમોસરણ પૂર્ણ.
• વિવેચન-૪૧ થી ૪૩ :
મહફાર્તયા - મહામોટી, અતિ મોટી-X-X - શ્રુત્વા-સાંભળીને, નિશમ્યઅવધારીને, થયા - કાયાના ઉદ્ઘ થવાથી, સુરખા-સારી રીતે કહેલ સામાન્યથી કહેતા. સુપUIZ - વિશેષ કહેવાથી - સારી રીતે પ્રજ્ઞd. ખુમાણ - સુ ભાષિત વચન. સુવિણીએ-સુવિનિત શિષ્યોમાં સારી રીતે વિનિયોજિત. જુનાવા - તવ કહેવાથી, સારી રીતે ભાવિત. ૩વસ - ક્રોધાદિનો નિરોધ, વિવેકા - બાહ્યગ્રન્થીનો ત્યાગ, વૈરHT • મનથી નિવૃત્તિ. ધH - ઉપશમાદિ રૂ૫, નOિ - સમર્થ થતા નથી. • x • x - ૩ત્તાંત્તર - પ્રધાનતર, પાકમૂર - આવેલ. [સમવસરણ વર્ષનt.]
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ “સમવસરવર્ણન” ટીકાનુવાદ પૂર્ણ
ઉપપાત વર્ણન
– X - X - X – • સૂમ-૪૪ (અધુરુ) :
તે કાળે, તે સમયે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરના મોટા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ અણગર, જે ગૌતમ ગોમના, સાત હાથ ઉંચા, સમચતુરઢ સંસ્થાન સંસ્થિત, વજsષભનારાય સંઘયણી, કસોટી ઉપર ખચિત રખાની આભા સહિત કમળ સમાન ગૌરવણ હતા. તેઓ ઉગ્ર-દીd-dd-મહા અને ઘોર તપવાળા હતા, ઉદાર, ઘોર, ઘોર ગુણવાળા, ઘોર તપસ્વી, ઘોર બહાચવાસી, ઉક્ષિપ્તશરીરી, સંક્ષિપ્ત-વિપુલ તેજોલેયાવાળા હતા. ભગવત મહાવીરની કંઈક સમીપ ઉtવાતુ-અધોશિર થઈ ધ્યાનરૂપી કોઠામાં ઉપગત થઈ સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવતા રહેતા હતા.
• વિવેચન-૪૪ (અધુરુ) :
સતુસ્સેહે - સાત હાથ ઉંચા, બે વિશેષણ આગમસિદ્ધ છે. કનગપુલગનિuસપહગોર-કનક અર્થાત્ સુવર્ણના, પુલક-લવ, તેનો જે નિકા-કાપમાં રેખારૂપ તથા પહ-પઘગર્ભ, તેની જેમ ગૌર જે છે તે. વૃદ્ધ વ્યાખ્યા-કનકના, લોહાદિની નહીં, જે પુલક-સાર, વણતિશય, તેનાથી પ્રધાન જે નિકષ-રેખા, તેનું જે પમ-બહલત્વ, તેની જેવા જે ગૌર તથા ઉગ્ર-અપ્રધૃષ્ય, દીપ્ત-મ્બળતા અગ્નિ માર્ક કમવનને બાળવાથી જવલન્તુ તેજ તપ જેવું છે , તપ્ત-તાપિત, તે તપ્ત તપ જેના વડે કર્મો સંતાપીને, તે તપ વડે પોતાના આત્મા પણ તપોરૂપ સંતાપિત છે, જેથી બીજાને તે અસ્પૃશ્યવત થાય છે. મહાતવ-પ્રશસ્ત કે બ્રહતતપ.
ઓરાલ-ભીમ, કઈ રીતે ? અતિ કષ્ટ તપને કરતા, પાસે રહેનાર અલાસવવાળાને ભયાનક લાગે છે. બીજા કહે છે માન - પ્રધાન, ઘોર-નિધૃણ, પરીષહઈન્દ્રિય-કષાય નામક શગુનો વિનાશ કરનાર. બીજા આત્મ નિરપેક્ષને ઘોર કહે છે. ઘોરણ-બીજા વડે દુનુચર મૂળ ગુણાદિ જેમને છે તે. ઘોરતપસ્વી-ઘૌર તપ વડે તપસ્વી. ઘોરબંભર્યવાસી-દારુણ, જે અલાસવવાળાને દુરનુચરપણે છે. બ્રાહ્મચર્યશીલ. ઉચઢ-સંસ્કારત્યાગ વડે શરીરનો ત્યાગ કર્યો છે તે. સંક્ષિપ્ત-શરીરમાં લીન, વિપુલ-વિસ્તીર્ણ, અનેક યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્ર આશ્રિત વસ્તુને બાળવામાં સમર્થ, તેજોલશ્યા-વિશિષ્ટ તપોજન્યક્તિ વિશેષથી ઉત્પન્ન તેજોવાલા. ઉર્વજાનૂ-શુદ્ધ પૃથ્વીરૂપ આસનને વર્જિને, ઔપગ્રહિક નિષધાના અભાવે ઉકુટુક આસને રહેલ, ઉંચા જાનૂ જેના છે તે. અધોશિઅધોમુખ, ઉર્વ કે તિર્યંચ નહીં, તેવી દૃષ્ટિ રાખેલા. ધ્યાનરૂપી કોઠમાં રહેલા, જેમ કોઠામાં ધાન્ય નાંખવાથી અવિપકીર્ણ થાય, તેમ તે ભગવન ધર્મધ્યાનના કોઠામાં પ્રવેશીને ઈન્દ્રિય અને મનને આશ્રીને સંવૃતાત્મા થાય છે.
• સૂમ-૪૪ (અધુરેથી) :
ત્યારે તે ગૌતમસ્વામી શતશ્રદ્ધ, tતસંશય, શતકુતૂહલ તથા ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ, ઉતon સંશય, ઉત્પન્ન કુતૂહલ અને સંતશ્રદ્ધ, સંજાત સંશય, અંજાd

Page #92

સૂ-૪૪
૧૬૯
૧૩૦
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કુતુહલ, તેમજ સમુum શ્રદ્ધા, સમુva સંશય, સમુwa કુતુહલ થઈ ઉસ્થાનથી ઉઠે છે, ઉડીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીર પાસે આવે છે, આવીને ભગવંતને ત્રણ વખત દક્ષિણ પ્રદક્ષિણા કરે છે, કરીને વંદન-નમન કરે છે, કરીને બહુ નીકટ નહીં - બહુ દૂર નહીં. તે રીતે સુશ્રુષા કરતા, નમન કરતા, અભિમુખ રહી વિનયથી અંજલિ રેડી પર્યuસતા આમ કહ્યું –
• વિવેચન-૪૪ (અધુરેથી) :
નાથન • પ્રવૃત્ત ઈચ્છાવાળા, શેની ? કહેવાનાર પદાર્થોના નવપરિજ્ઞાનમાં. નાથ - જેને સંશય થયો છે તે. સંશય-અનિદ્ધિિરત અર્થ - X- જેમકે - ભગવંત મહાવીરે પહેલા અંગના પહેલા શ્રત-સ્કંધના પહેલા અધ્યયનના, પહેલા ઉદ્દેશામાં જીવનો ઉપપાત કહ્યો તે શું આત્માને અસતુ કે સતુ પરિણામાંતર આપત્તિ રૂપ છે. ગત ડર - જેને કૌતુક થયેલ છે તે. ભગવતુ કેવો ઉપપાત કહે છે, એવા સ્વરૂપને સાંભળવાની ઉત્સુકતા જન્મી.
ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ-પહેલા ન ઉત્પન્ન થયેલ શ્રદ્ધા જેને છે તે. ઉત્પન્ન શ્રદ્ધ અને જાત શ્રદ્ધમાં શું ભેદે છે ? કંઈ નહીં. તો તેનો પ્રયોગ કેમ કર્યો ? હેતુપણુ દેખાડવાને. ઉત્પણ શ્રદ્ધાપણાથી જાત શ્રદ્ધ અર્થાત્ પ્રવૃત્ત શ્રદ્ધ. સંજાત શ્રદ્ધ આદિ - ‘સં' શબ્દ પ્રકદિ વચન છે, બીજા કહે છે - જેને પૂછવાની ઈચ્છા જન્મી છે તે જાતશ્રદ્ધ. કઈ રીતે ? જેમાંથી સંશય જમ્યો. સંશય કેમ જન્મ્યો ? જેમાંથી પૂર્વે કુતૂહલ-આ ઉપપાત કેવા પ્રકારે છે ? એવો. ત્યાં સુધી અવગ્રહ છે. એ રીતે ઉત્પન્ન-સંજાત-સમુત્પન્ન શ્રદ્ધાદિને ઈહા-પાય-ધારણા ભેદથી સમજવા. આ રીતે ઉપોદ્ઘાતગ્રંથની વ્યાખ્યા કરી.
• સૂગ-૪૪ (અધુરેથી) :
ભગવના તે જીવ, જે અસંયત, અવિરત, અપતિત પ્રત્યાખ્યાન પાપકમી, સક્રિય, અસંવૃત્ત, એકાંતદંડ, એકાંત બાલ, એકાંત સુપ્ત છે પાપકર્મથી લિપ્ત થાય છે ? હા, લિપ્ત થાય છે.
ભગવાન ! તે જીવ, જે અસંયત, અવિરત, આપતિહત પ્રત્યાખ્યાન, પાપકર્મ, સક્રિય, અસંવૃત્ત, એકાંત દંડ, એકાંત ભાલ, એકાંતસુપ્ત છે તે મોહનીય પાપકર્મથી લિપ્ત થાય છે? હા, લિપ્ત થાય છે.
ભગવત્ ! જીવ મોહનીય કર્મને વેદતા, શું મોહનીયકર્મ બાંધે છે ? વેદનીય કર્મ બાંધે છે ? ગૌતમ મોહનીય કર્મ બાંધે અને વેદનીયકર્મ પણ બાંધે. માત્ર ચરમ મોહનીય કર્મ વેદતા વેદનીય કર્મ બાંધે પણ મોહનીય કર્મ ન બાંધે.
ભગવન તે જીવ, જે અસંયત, અવિરત, આપતિત પ્રત્યાખ્યાન, પાપકમી, સક્રિય, અસંતૃત, એકાંતદંડ, એકાંતબાલ, એકાંત સુપ્ત, અવસ% બસ-પ્રાણ ઘાતી, કાળમાસે કરીને નરકમાં ઉત્પન્ન થાય ? હા, થાય.
ભગવન! તે જીવ જે અસંયત, અવિરત, આતિહd પ્રત્યાખ્યાનપાપકમી છે, તે અહીંથી મરીને ભાવિમાં દેવ થાય ? ગૌતમાં કેટલાંક દેવ થાય, કેટલાંક
દેવ ન થાય. ભગવનું એમ કેમ કહ્યું કે કેટલાંક દેવ થાય અને કેટલાંક દેવ ન થાય ? ગૌતમ! જે આ જીવો ગામ, આકર, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કબૂટ, મર્દભ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આશ્રમ, સંબાહ, સન્નિવેશમાં કામતૃણાફુવા-બ્રહ્મચર્યવાસથી, અકામ અનાન-શત-આતમ-siસ-મસા-શેદ-જલ્લ-મલપંક-પરિતાપથી થોડા કે વધુ કાળ માટે આત્માને પરિતેશ આપે છે, આપીને કાળમાસે કાળ કરીને કોઈ વ્યંતર દેવલોકમાં દેવપણે ઉતાણ થાય છે, ત્યાં તેમની ગતિ, ત્યાં તેમની સ્થિતિ, ત્યાં તેમનો ઉપપાત કહ્યો છે.
• વિવેચન-૪ર (ચાલુ) :
હવે કર્મબંધપૂર્વકપણાથી ઉપપાતની કર્મબંધ પ્રરૂપણા કહે છે - મHથતife અસંમત-અસંયમી, અવિરત-તપમાં વિશેષથી રત નહીં છે. અથવા કેમ અસંયત ? કારણ કે અવિરત-વિરતિ હિત છે. ન પ્રતિહિત-સમ્યકત્વ પ્રાપ્તિથી દૂરવીકૃત નિ કરેલ.] પ્રત્યાખ્યાતિ- સર્વ વિરતિના સ્વીકારથી પ્રતિપેધિત પાપકર્મ-જ્ઞાનાવરણાદિ જેણે છે. અથવા પ્રતિહા-નિંદા વડે અતીત કાળના કર્મો અને પ્રત્યાખ્યાત-નિવૃત્તિ વડે અનાગતકાળ ભાવી કર્મોને. પાપકર્મ-પ્રાણાતિપાતાદિ પાપક્રિયા જેણે છે. તેના નિષેધથી અપ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મી.
તેથી જ સકિરિચ-કાયિકી આદિ ક્રિયાયુક્ત, અસંવત-અનિરુદ્ધ ઈન્દ્રિય. એકાંત દંડ-સર્વથા જ પાપપ્રવૃત્તિથી આત્માને કે બીજાને દંડે છે તે. એકાંતબાલસર્વથા મિથ્યાદેષ્ટિ. તેથી એકાંતસુખ-સર્વથા મિથ્યાત્વ નિદ્રા વડે પ્રસુત. પાપકર્મજ્ઞાનાવરણાદિ અશુભ કર્મ, હાઈ-આશ્રવતિ થતુ બાંધે છે. આંત-કોમળ આમંત્રણ કે પ્રતિ અવધારણાર્થે છે. અણહાઈ-બાંધે છે, એ ઉત્તર છે. - X - X -
ત્રીજા સત્રમાં નાસ્થ કિમળકને તi આદિ કહ્યું નHO-કેવળ. ચરમમોહનીય સૂમસંપરાય ગુણ સ્થાનકમાં લોભ મોહનીય સૂક્ષ્મકિટ્ટિકારૂપ વેદતા વેદનીયને બાંધે છે. અયોગી જ વેદનીયતા અબંધક હોવાથી આમ કહ્યું. ફરી મોહનીય ન બાંધે. કેમકે સૂમ સંપરાય મોહનીય-આયુ સિવાયની છે જે પ્રકૃતિના બંધક હોય. - X - X -
હવે ઉપપાતનું નિરૂપણ કરતા કહે છે – નીવે ને આદિ. તેમાં કક્ષr - બહુલતાથી, કાલમાસે કાલંકિચ્ચ-મરણાવસરે મરીને.
gો ગુણ પેલ્વે આ સ્થાન-મૃત્યુલોક રૂપ સ્થાનથી ચ્યવી-ભ્રષ્ટ થઈ, પ્રેત્યજન્માંતરે દેવ થાય. જે પાકૅi - હવે કયા કારણથી ? આ - પ્રત્યક્ષ દેખાતા જીવોપંચેન્દ્રિય તિર્યંચ મનુષ્યરૂપ, પ્રામાદિ પૂર્વવતુ. અામ - નિર્જરાદિની અભિલાષા વગરના. તૃણા-તૃષા તે કામતૃણાથી, એ રીતે બીજી બે પદ, #THબદામીયા છે
વે - પરસેવો નીકળે કે લાગે, જલ-રજમાત્ર, મલ્લ-કઠિનરૂપ, પંક-મલ જ પણ પરસેવાથી ભીનો થયેલ. અનાનાદિ વડે જે પરિતાપ છે. થોડાં કે વધારે કાળ માટે. અUUતર • ઘણાં મધ્યે કોઈ એક. વાણમંતર-વ્યંતર, દેવલોક-દેવજન મળે. તસ્મિનુવ્યંતર દેવલોકમાં. વેપા-અસંયતાદિ વિશેષણવાળા જીવોની, ગતિ-ગમન, હિઈ

Page #93

સુમ-૪૨
૧ર
ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અવસ્થાન, ઉવવાઓ - દેવપણે ઉત્પન્ન થવું.
• સૂગ-૪૪ (અધુરેથી) :
ભગવન ! તે દેવોની કેટલાં કાળની સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ ! દશ હજાર વર્ષની છે. ભગવાન ! શું તે દેવોને ઋદ્ધિ, ધુતિ, યશ, બલ, વીર્ય કે પુરુષાકાર પરાક્રમ હોય છે? હા, હોય છે. ભગવાન ! શું તે દેવો પરલોકના આરાધક હોય છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
જે આ ગામ, આકર, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કKટ, મર્ડબ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આશ્રમ, સંભાધ, સંનિવેશમાં મનુષ્યો હોય છે જેવા કે - ડુ બદ્ધક, નીગલબદ્ધક, હડિબદ્ધક, ચારગબદ્ધક, હાથ-પગ-કાન-નાક-હોઠ-જીભમસ્તક-મુખ-મધ્ય ડે વૈકક્ષ છેદાયેલા એવા, હૃદય-નયન-દાંત કે વૃષભ ઉત્પાદિત કરાયા હોય, ગર્દન છેદાયેલ હોય, તંદુલલત છેદાયેલા હોય, ટુકડા કરીને માંસ ખવડાવાતું હોય, કુવા આદિમાં લટકાવેલા, વૃક્ષે લટકાવેલા, પથરાદિએ ઘસેલા, ધોલણ કરાયેલા, ફાડી નાંખેલા, પીલાયેલા, શૂળ પર હોવાયેલા, શૂળથી ભેદેલા, ખારવર્તિક, વાવર્તિક, જનનેન્દ્રિય કાપેલ, દાગ્નિમાં બાળલ, કાદવમાં ડૂબેલ, કાદવમાં ખુંચેલ, વલય-વશાd-નિદાન કે તોફાલ્યથી મરનારા, પતિ-વૃક્ષ કે મરભૂમિમાં પડીને મરનાર, પર્વત-વૃક્ષ કે મરભૂમિના પડખાથી પોતાને આંદોલિત કરનારા, પાણી કે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરનારા, વિષભક્ષણ કરનારા, શરા વડે ઉત્પાટિક, વૈહાનસિક, વૃદ્ધસ્મૃષ્ટિક, કાંતારમૃતક, દુર્મિક્ષ મૃતક, અસંમ્પિષ્ટ પરિણામવાળ કાળમાણે કાળ કરીને કોઈ વ્યંતર દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યાં તેમની ગતિ-સ્થિતિ-ઉપપાત કહ્યો છે.
ભગવન તે દેવની કેટલી કાળ-સ્થિતિ કહી છે? ગૌતમ! ૧૨,ooo વર્ષની સ્થિતિ છે. ભગવન! તે દેવોની ઋદ્ધિ, ધુતિ, યશ, બલ, વીર્ય, પરયકાર પરાક્રમ હોય છે ? હા, છે. ભગવાન ! તે દેવો પરલોકના આરાધક હોય છે ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
વિવેચન-૪૪ (ચાલુ) :
ફી - પરિવારાદિ સંપત્તિ, ગુરૂ - ધુતિ, શરીર આભરણાદિ દીપ્તિ, નH - યશ, ખ્યાતિ. ક્યાંક ‘કાજે વા ને ફુવા' પાઠ પણ છે. તેમાં ઉત્થાન-ઉtઈ થવું તે. કર્મ-ઉક્ષેપણાદિ કિયા. બલ-શારીરિક પ્રાણ, વીર્ય-જીવપભવ પ્રાણ જ. પુરુષકારપુરપાભિમાન, તે જ નિપાદિત ફળ તે પરાક્રમ. હd-તેમજ છે. - X• અકામનિર્જરાથી પ્રાપ્ત દેવભવવાળા વ્યંતર, પરલોક-જન્માંતરના નિર્વાણસાધન અનુકૂળના, આરાધકાનિપાદક થાય છે ? એ પ્રશ્ન. ને gm - ના, આ અર્થ સર્ફ - સંગત નથી. અહીં એવું કહેવા માંગે છે કે - જે સમ્યગ્રદર્શનજ્ઞાનપૂર્વક અનુષ્ઠાનથી દેવો થાય છે, તે અવશ્યપણે અનંતર કે પસ્પર તિવણને અનુકૂળ ભવાંતરને આવર્જે છે. તે સિવાયનાને ભજના તેિમ હોય કે ન હોય.]
છે ને ત્યાર સૂત્ર વ્યક્ત છે. •x - અંડુબદ્ધગ-દુક, લાકડા કે લોઢાનું
હાથ કે પગનું બંધન વિશેષ. નિયલબદ્ધગ-નિગડ, લોઢાની પગની બેડી. હડિબદ્ધગખોટક, સાગબદ્ધગ-કેદખાનામાં બંધ. મુસ્વ-મુસ્ક, ગળાની ઘંટિકા, મેઝ-મધ્ય ઉદરદેશ, વઈકચ્છચ્છિગ-ઉત્તરાસંગ ન્યાયથી. છિગ-વિદારેલ, ચીરેલ.
હિયઉપાડિયગ-ઉપાટિત હૃદયવાળા, ફ્લેજાનું માંસ ખેંચી કાઢેલ. વસલપાડિયગ-ઉત્પાટિત વૃષણ, અંડ ખેંચી કાઢેલ. તંડુલ છિન્નગ-ચોખા પ્રમાણ ખંડ-ખંડ કરેલ, કાગણિમંસ ખાઈય-શરીરનું કોમળ માંસ ઉખેડીને તેને જ ખવડાવવું. ઉલ્લંબિયગદોરડુ બાંધીને ખાડા આદિમાં ઉતારેલા. ઉલ્લંબિત પયિા આવા ન હોય કેમકે તે વૈહાસિક શબ્દથી કહેવાનાર છે. લંબિયન-વૃક્ષની શાખાએ બાહુ બાંધી લટકેલ. ઘંસિયગ-ચંદનની જેમ પત્થર ઉપર ઘસેલ, ઘોલિયય-દહીંની જેમ મચેલ.
- - કાલિયય-કુહાડા વડે લાકડાની જેમ ફાળેલ. બીજી પ્રતમાં પીલિયગ-ચંગ વડે શેરડીની જેમ પીલાયેલ. સૂલાઈયગ-શૂળીમાં પરોવેલ, સૂલભિક્ષણ-શૂળી વડે વિંધાયેલ. ખારવતિય-ક્ષાર વડે કે ક્ષારમાં-નોક્ષકવૃક્ષની ભસ્મ આદિથી નિર્મિત મહાલારમાં ફિક્ત અથવા ક્ષાપાત્ર કરાયેલ-ક્ષાર પાત્રમાં નંખાયેલ. વઝવતિયવાધરી વડે બાંધી દેવાયેલ, વર્ધપગમાં બાંધેલ. અથવા વિદારીને બાંધેલ.
સીહચ્છિયય-અહીં પુચ્છ શબ્દથી મેહન-લિંગ જાણવું. ઉપચારથી તેથી સીહપુચ્છ કરીને સંજાત છે તે સિંહપુચ્છિતા, સિંહને જ મૈથુનથી નિવૃત્ત કરવા અતિ આકર્ષણ-ખેંચવાથી કદાચ લિંગ તુટે છે. તેમ જે ક્વચિત્ અપરાધમાં રાજપુરુષો વડે તુટેલા લિંગવાળા કરાય છે, તે સિંહપુચ્છિતક કહેવાય છે અથવા કાટિકાથી પૂતપદેશકુલના પ્રદેશમાં આવી વાધરી ઉતારીને સિંહપુચ્છાકાર કરાય છે તે સિંહપુચ્છિતા.
દવગ્નિદઢગ-દાવાનલ વડે જે દગ્ધ છે. પંકોસ-કાદવમાં જે અવસસર્વથા નિમગ્ન છે. પંકેખુત્તમ-કાદવમાં કંઈક ડૂબેલ, કેવળ તેને પાર ઉતરવામાં અશક્ત. વલયમયગ-સંયમથી ભ્રંશ થતા અથવા ભુખ આદિ વડે પીડિત થઈને મરેલ છે. વસમયગ-વિષય પરબતાથી પીડાઈને મરેલ, અથવા વિષય પરતંત્રતાને પામેલ તે વશાd, તેવા થઈને જે મર્યા હોય છે. શબ્દાદિ ક્ત હરણાદિવ4.
| નિયાણમયગ-નિદાન કરીને બાળતપ-આચરણાદિ યુક્ત થઈને જે મરેલ હોય તે. અતોસલ્લમયગ-ન ઉદ્ધરેલ ભાવશલ્ય મધ્યવર્તી ભાલા આદિ શચ વાળો થઈને જે મરે તે. ગરિપડિયગ-ગિરિ-પર્વતથી પતિત અથવા ગરિ-મહાપાષાણ જેના ઉપર પડે છે. આ પ્રમાણે તરુપતિતકા. મરુપડિયગ-મરુ એટલે નિર્જળ દેશમાં જે પતિત છે, તે તથા, મર - નિર્જળ દેશનો એક ભાગ વિશેષ અતુિ સ્થળ, તેમાં પતિત છે જે છે. ક્યાંક ‘ભરપડિયગ’ પદ છે. તેમાં ભાર-gણ, કપાસ આદિ ભારથી પતિત કે જેના ઉપર ભાર પડાયેલ છે તે.
ગપિફબંદોલયા-ગિરિ પક્ષે - પર્વત પાર્શ્વમાં અથવા છિન્ન ઢંકગિરિમાં પોતાને અંદોલય કરે છે, મારવાને માટે પાડે છે. આ રીતે વૃક્ષના પાઠ્યથી આંદોલકાદિ પણ કહેવું. સભ્યોવાડિયગ-શત્ર વડે પોતાને મરવાને માટે વિદારે છે, તે. વેહાયસિઆકાશમાં, વૃક્ષની શાખાએ પોતાને લટકાવીને જે મરણ થાય છે, તે વૈહાયસ, તે

Page #94

સૂગ-૪૪
૧૩૩
૧૩૪
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
જેમાં છે તે વેહાનસિક મરણ. ગિદ્ધપિગ-મરણને માટે મરેલ મનુષ્ય, હાથી, ઉંટ, ગધેડાદિના દેહમાં પ્રવિષ્ટ થઈને ગીધોની ચાંચોજી વિદારિત થઈને મરે છે તે ગૃઘપૃષ્ટક.
સંકિલિષ્ટ પરિણામ-સંફિલષ્ટ પરિણામવાળા મહાઆરોદ્ર ધ્યાન વશ થઈ દેવત્વને પામતા નથી માટે.
• સૂત્ર-૪૪ (અધુરેથી) :
છે જે આ ગામ, આકર નગર, નિગમ, રાજધાની, બેડ, કબૂટ, મર્ડબ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આક્રમ, સંભાત, સંનિવેશોમાં મનુષ્યો હોય છે, તે જેમકે - પ્રકૃતિભદ્રક, પ્રકૃતિઉપશાંતક, પ્રકૃતિપતનું ક્રોધ-માન-માયા-લોભ, મૃદુ માઈલસંપન્ન, આલીન, વિનીત, માતા-પિતાની સેવા કરનારા, માતા-પિતાના વચનોને અતિક્રમણ ન કરનારા, અભેચ્છા, આભારંભ, અશ્વપરિગ્રહ, અલ્પ આરંભ વડે, અલ્પ સમારંભ વડે, અભ આરંભસમારંભ વડે આજીવિકાને કરતા, ઘણાં વર્ષો આયુષ્ય પાળે છે. પાળીને કાળમાણે કાળ કરીને કોઈ એક વ્યંતર દેવલોકમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં જ તેમની ગતિ, તેમની સ્થિતિ, તેમનો ઉપપત કહ્યો છે.
ભગવન! તે દેવોની કેટલા કાળની સ્થિતિ કહી છે? ગૌતમ! ચૌદ હજાર વર્ષની સ્થિતિ છે.
• વિવેચન-૪૪ (ચાલુ) :
પગઈભદગ-સ્વભાવથી જ, બીજાની અનુવૃત્તિ આદિથી નહીં ભદ્રક-પરોપકાર કરવાના સ્વભાવવાળા. પગઈઉવસંત-ક્રોધોદયના અભાવથી ઉપશાંત. પગઈતણુકોહમાણમાયલોહ-કપાયનો ઉદય થવામાં પાતળા ક્રોધાદિ ભાવ. મિમિક્વસંપ-મૃદુ જે માર્દવ-અતિશય અહંકારના જયને જે પ્રાપ્ત છે તે. આલીન-ગરને આશરે રહેલ. ભગઅનુપતાપક, સેવ્ય શિક્ષાગુણથી. તેથી જ વિનીત. એ જ કહે છે –
અમ્માપિકણ સુસૂસગા-માતાપિતાના શુશ્રુષક-સેવક. તેથી જ અમ્માપિછીણ અણક્કમણિજ્જવયાણા-માતાપિતાના વચનને તેઓ ઉલ્લંઘતા નથી તે. અખેિચ્છામહેચ્છારહિત. અપારંપરિગ્રહ-અહીં આરંભ-પૃથ્વી આદિ જીવોનું ઉપમન, કૃષિ આદિ રૂ૫, પરિગ્રહ-ધન-ધાન્યાદિનો સ્વીકાર. આ જ વાત વાયાંતરથી કહે છે - મન મા મેઇન ઈત્યાદિ. અહીં આરંભ-જીવોનો વિનાશ, સમારંભ-તેમને જ પરિતાપ કરવો તે. આરંભ સમારંભ, તે આ બંને જાણવા. વિત્તિ-વૃત્તિ, આજીવિકા, કપ્રેમાણ-કરતાં.
• સૂત્ર-૪૪ (અધુરેથી) :
તે જે આ ગામ, આકર, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કKટ, મડંભ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આશ્રમ, અંબાહ, સંનિવેશોમાં જે સ્ત્રીઓ હોય છે તે આ રીતે - અંતઃપુરની અંદર રહેનારી, પતિ પરદેશ ગયો હોય, મૃતપતિકા, બાળવિધવા, પતિ દ્વારા પરિત્યક, માતૃરક્ષિતા, પિતૃરક્ષિતા, ભાતૃરક્ષિતા, કુલગૃહરક્ષિતા, શશૂર કુળ રક્ષિતા, [સંસ્કારના અભાવે જેના નખ, માંસ, કેશ, કક્ષાના વાળ
વધી ગયા હોય, પુરૂ-ગંધમાળાઅલંકાર રહિત હોય, જે અસ્નાન, જોદ, જલ, મલ, પંકથી પરિતાપિત હોય, જે દૂધ-દહીં-માખણ-ઘી-તેલ-ગોળ-નમક-મધુમધ-માંસરહિત આહાર કરતી હોય જે અલોચ્છા, અભારંભી, અલ્પ પરિગ્રહી હોય, જે અભ આરંભ, અલ્પ સમારંભ, આભ આરંભસમારંભ વડે આજીવિકા ચલાવતી હોય, કામ બહાર્યવાસ વડે. તે પતિ-શા અતિક્રમતી ન હોય, તેવી સ્ત્રીઓ આવા સ્વરૂપના વિહારથી વિચરતી ઘણાં વર્ષો આય ભોગવી ઈત્યાદિ પૂર્વવત યાવતુ ૬૪,૦૦૦ વર્ષની સ્થિતિ કહી છે.
• વિવેચન-૪૪ (ચાલુ) :
૨ ના રૂમ - હવે જે આ [ીઓ] અંતો અંતેઉરી-અંતઃપુરની મધ્ય રહેલી. કુલઘરરખિયાઓ - પિતૃગૃહે રહેલી. ક્યાંક ઉપરનાનિયાએfધfથUNT પાઠ છે. તેમાં મિત્રો-પિતા કે પતિ આદિના અથવા તેમના જ સુહદ, એ પ્રમાણે જ્ઞાતિજન-મામા આદિ સ્વજન, નિજક-ગોત્રીય, સંબંધી-દિયર આદિ રૂપ, પદUTદવસ વૃદ્ધિને પામેલ વિશિષ્ટ સંસ્કારના અભાવથી નખાદિ જેના તે પાઠાંતરમાં ‘પઢનહકેસમંસુરોમાઓ' છે. અહીં શ્મણૂ-દાઢી, મુંછના વાળ. તે જો કે સ્ત્રીઓને હોતા નથી, તો પણ કોઈકને થોડા-થોડા હોય છે માટે તેનું ગ્રહણ કરેલ છે. UI UTTય સ્નાન ન કરવાના કારણે પરસેવા આદિ વડે પરિતાપ જેણીને છે તે. તેમાં સ્વેદ-પરસેવો, જલ-રજમાત્ર, મલ-તે જ કઠિન થયેલ. પંક-પરસેવાથી ભીનો થયેલ મેલ. વવવવાદિ ઈત્યાદિ. જેમાંથી ક્ષી-દૂધ આદિ ચાલ્યા ગયા છે તે, તથા મધુ આદિનો ત્યાગ કરેલ છે જેના વડે તેણી, આવા પ્રકારનો આહાર જેણી વડે કરાય છે તે. પર્સન નાડુમસ - જે મૈથુનને આશ્રીને તે જ પતિશય્યા-મત સાથે શયનને ઉલ્લંઘતી નથી અર્થાત્ ઉપપતિની સાથે આશ્રય કરતી નથી.
• સૂ-૪૪ (અધુરેથી) :
તે જે આ ગામ, કર, નગર, નિગમ, રાજધાની, ખેડ, કર્બટ, મર્ડબ, દ્રોણમુખ, પાટણ, આશ્રમ, અંબાહ, સંનિવેશોમાં મનુષ્યો હોય છે. તે આ પ્રમાણે - બીજું જળ [ભાત અને પાણી], ત્રીજું જળ, સાતમું જળ, અગીયારમું જળ, ગોતમ, ગોવતીક, ગૃહીધમ ધમરાંતક, અવિરુદ્ધ-વિરુદ્ધ-વૃદ્ધ-શ્રાવક વગેરે, તે. મનુષ્યોને આ નવ રસવિગઈનો આહાર કરવો કાતો નથી. તે આ પ્રમાણે - દહીં, માખણ, ઘી, તેલ, ગોળ, મધુ, મધ, માંસ. એક સસ્સવ વિગઈ સિવાય બીજી કોઈ વિગઈનું સેવન ન કરે. તે મનુ અોછા ઈત્યાદિ પૂર્વવતું. મધ્ય ૮૪,૦૦૦ વર્ષની સ્થિતિ કહી છે..
• વિવેચન-૪૪ (ચાલુ) :
નવીય • ભાત, દ્રવ્યની અપેક્ષાએ દક-ઉદક, પાણી બીજું જેના ભોજનમાં છે તે. રાત - ઓદનાદિ બે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ બીજું પાણી જેમાં છે તે. સત્તમ • ઓદનાદિ છ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સાતમું પાણી જેના ભોજનમાં છે તે. આ પ્રમાણે યુના રસમ પણ જણવું. જો તમને બૈ fધHe ઈત્યાદિ. ગૌતમ-નાનો બળદ,

Page #95

સૂત્ર-૪૪
તેના વડે ગૃહીત પાદપતનાદિ વિચિત્ર શિક્ષાથી જનચિત્ત આક્ષેપ દક્ષથી ભિક્ષા માટે ભમે તે. શોર્ડ્સ - જેને ગોવત છે, તે ગાય ગામથી નીકળતા નીકળે છે, ચરે ત્યારે ખાય છે, પીએ ત્યારે પીએ છે, ગાય આવે ત્યારે આવે છે, સુએ ત્યારે સુવે છે. કહ્યું છે કે – ગાયની જેમ જ નિર્ગમ-પ્રવેશ-શયન-આરાન કરે છે, ગાયની જેમ ખાય છે અને તિર્યાસ ધારણ કરે છે.
ગૃહીધર્મી-ગૃહસ્થ ધર્મ જ કલ્યાણકારી છે, એમ માનીને દેવ, અતિથિને દાનાદિ રૂપ ગૃહસ્થધર્મને અનુસરે છે. ધર્મચિંતક-ધર્મશાસ્ત્રપાઠક અર્થાત્ સભાસદ. અવિરુદ્ધ-વૈનયિક. કહ્યું છે – દેવ આદિને પરમ ભક્તિથી વિનય કરનાર તે અવિરુદ્ધ, જે રીતે વૈશ્યાયનસુત, આ પ્રમાણે બીજા પણ જાણવા. વિરુદ્ધ-અક્રિયાવાદી, કેટલાક આત્માને ન સ્વીકારીને બાહ્યાંતર વિરુદ્ધત્વથી. વૃદ્ધ-તાપસ, વૃદ્ધ કાળમાં જ દીક્ષાનો સ્વીકાર કરે છે માટે. આદિનાથના કાળમાં ઉત્પન્નત્વથી સર્વે લિંગિ-વેશવાળા કે સાધુમાં આધપણાથી વૃદ્ધ. શ્રાવક-ધર્મશાસ્ત્રના શ્રવણથી. બ્રાહ્મણ-વૃદ્ધશ્રાવક. આ બધાં જેની આદિમાં છે તે.
૧૭૫
નવનીત-માખણ, સર્પિસ્-ઘી, ફાણિય-ગોળ. તેમાં માત્ર સરસવના તેલનો આહાર નિષેધ નથી. બાકીનીનું વર્જન કરે છે.
• સૂત્ર-૪૪ (અધુરેથી) :
તે જે આ ગંગાકૂલકા વાનપ્રસ્થ તાપસો હોય છે. તે આ પ્રમાણે – હોતુ, પોતૃક, કોતૃક, યાજ્ઞિક, શ્રાદ્ધકી, ધાલકી, હંબઉક-કુડી ધારણ કરનાર, દંતુકખલિક-ફલભોજી, ઉન્મક, સંમાર્ક, નિમજ્જક, સંપાલા, દક્ષિણફૂલક, ઉત્તકૂલક, શંખધમક, ફૂલધમક, મૃગ લુબ્ધક, હસ્તિતાપસ, ઉદ્દંડક, દિશાપોી, વકવાસી, અંબુવાસી, બિલવાસી, જલવાસી, વેલવાસી, વૃક્ષમૂલિક, અંબુભી, વાયુભક્ષી સેવાલભક્ષી, મૂલાહારી, કદાહારી, વચાહારી, પત્રાહરી, પુષ્પાહારી, બીજાહારી, પરિસડિત કંદ-મૂલ-ત્વચા-પત્ર-પુષ્પ-ફળાહારી, જલાભિષેક કઠિનગભૂત, પંચાગ્નિતાપ વડે આતાપના લેનાર, અંગારામાં પકાવેલ, ભાડમાં ભુંજેલ, પોતાના દેહને અંગારામાં પાકી હોય તેવી કરતા, ઘણાં વર્ષો તાપસ પર્યાય પાળે છે, પાળીને કાળમાસે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી જ્યોતિક દેવોમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. પલ્યોપમ અને લાખ વર્ષ અધિકની સ્થિતિ હોય છે. આરાધક થાય ? ના, તે અર્થ સમર્થ નથી.
• વિવેચન-૪૪ (ચાલુ) :
ગંગાજૂના - ગંગાકૂલ આશ્રિતા, વાનસ્પત્ય-વનમાં પ્રસ્થાન ગમન કે અવસ્થાન તે વાનપ્રસ્થ, તે જેમાં હોય છે તેવી અવસ્થા, બ્રહ્મચર્ય-ગૃહસ્થ-વાનપ્રસ્થ અને યતિ એ ચારમાં ત્રીજા આશ્રમ વર્તીઓ, હોતૃક-અગ્નિ હોગિક, પોતૃક-વસ્ત્રધારી, કોવૃક ભૂમિ એ સુનારા, યાજ્ઞિક-યજ્ઞ કરનારા, સફઈ-શ્રાદ્ધિક, ચાલઈ-ભાંડ લઈ ફરનારા, હુંબઉă-કુંડિકાધારી શ્રમણ, દંતુખલિય-ફળભોજી, ઉમ્મજ્જક-ઉન્મજન માત્રથી જે ન્હાય છે, સંમગ-ઉન્મજ્જનની જેમ અસકૃત્કરણથી જે ન્હાય છે, નિમ્મજક-સ્નાન
૧૭૬
ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
માટે નિમગ્ન જ જે ક્ષણવાર રહે છે. સંપાલ-માટી આદિને ઘસવા પૂર્વક જે શરીરને પ્રક્ષાલે છે. દક્ષિણકૂલક-જે ગંગાના દક્ષિણતટે જ વસે છે તે. ઉત્તરકૂલગ-ઉક્તથી વિપરીત, સંખધમગ-શંખ વગાડીને જે જમે છે, જ્યાં અન્ય કોઈપણ આવતા નથી. કૂલધમગ-જે તટે રહીને શબ્દ કરીને ખાય છે. મૃગલુબ્ધક-પ્રસિદ્ધ છે. હસ્તિતાપસજે હાથીને મારીને તેના વડે જ ઘણો કાળ ભોજનથી જીવન વીતાવે છે –
-
ઉડ્ડડગ-દંડ ઉંચો કરીને જે સંચરે છે. દિશાપોક્ષિણ-જળ વડે દિશાને
પ્રોક્ષીને જે ફળ પુષ્પાદિ એકઠા કરે છે. વાકવાસિ-વલ્કલના વસ્ત્રોવાળા, ચેલવાસીવસ્ત્રવાસી. પાઠાંતરથી વેલવાસી-સમુદ્ર વેળાની નીકટ વસે છે. જલવાસી. જે જળમાં ડૂબીને જ રહે છે. બાકી પ્રસિદ્ધ છે. વિશેષ એ કે – જલાભિસેયકઢિણગાયા' જે સ્નાન કર્યા વિના ખાતા નથી, અથવા સ્નાન કરીને પાંડુરીભૂત ગાત્રવાળા રહે છે. પાઠાંતરથી જલાભિષેક કઠિન ગાત્રને પ્રાપ્તા જે છે તે. ઇંગાલસોલ્લિય-અંગાર વડે જે પકાવેલ, કંડુસોલિય-કંદુમાં પકાવેલ એવું, લાખ વર્ષ અધિક પલ્યોપમ. • સૂત્ર-૪૪ થી ૪૮ મ
[૪૪-અધુરેથી તે જે આ ગામ યાવત્ સંનિવેશોમાં દીક્ષા લઈને શ્રમણો થાય છે. જેમકે કંદર્ષિક, કૌકુત્યિક, મૌખકિ, ગીતરતિપ્રિય, નર્તનશીલ, તેઓ આ વિહારથી વિચરતા ઘણાં વર્ષો શ્રામણ્યાય પાળે છે, પાળીને, તે સ્થાનની આલોચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળમારો કાળ કરીને, ઉત્કૃષ્ટથી સૌધર્મકામાં કંદર્ષિક દેવોમાં દેવપણે ઉત્ર થાય છે. ત્યાં જ તેમની ગતિસ્થિતિ-ઉપપાત હોય છે. વિશેષ એ કે ૧૦૦૦ વર્ષ અધિક પલ્યોપમની સ્થિતિ હોય છે.
-
તે જે આ ગામ યાવત્ સંનિવેશમાં પરિવાકો હોય છે. જેમકે – સાંખ્ય, યોગી, કપિલ, ભાર્ગવ, હંસ, પરમહંસ, બહૂદક, ફુટીચર, કૃષ્ણ પરિવ્રાજ્કો હોય છે. તેમાં આ આઠ બ્રાહ્મણ પરિવ્રાજકો કહ્યા છે
[૪૫] કૃષ્ણ, કરડક, અંબડ, પરાસર, કણ, દ્વીપાયન, દેવગુપ્ત અને નારદ. - - - [૪૬] તેમાં નિશ્ચે આ આઠ ક્ષત્રિય પરિવાકો હોય છે [૪૭] તે આ = શીલી, શશિધર, નગ્નક, ભનક, વિદેહ, રાજારાજ, રાજારામ, બલ.
[૪૮] તે પરિવ્રાજકો ઋગ્વેદ, યજુર્વેદ, શામવેદ, અથર્વણવેદ, પાંચમો ઈતિહાસ, છટ્ઠ-નિશ્ચંટ તે છ ને સંગોપાંગ, સરહસ્ય ચારે વેદના સ્મારક, પારગ, ધાર, વારક, ષડ્ અંગવિદ્, ષષ્ઠિતંત્ર વિશારદ, સંખ્યાન, શિક્ષાકલ્પ, વ્યાકરણ, છંદ, નિરુક્ત, જ્યોતિષ શાસ્ત્ર તથા અન્ય બ્રાહ્મણ શાસ્ત્રોમાં સુપરિનિષ્ઠિત હોય છે.
તે પરિવાકો દાનધર્મ, શૌયધર્મ, તિથભિષેકને આખ્યાન કરતા, પાપના કરતા, પ્રરૂપણા કરતા વિચરે છે. તેમના મતે જે કોઈ અશુરી થાય છે, તે જળ અને માટી વડે પ્રક્ષાલિત કરતા શુચિ-પવિત્ર થાય છે. એ પ્રમાણે અમે ચોકખાચોકખા આચારવાળા, શુચિ-શુચિ સમાચારવાળા થઈને અભિષેકજળ દ્વારા અમને

Page #96
સૂત્ર-૪૪ થી 48 133 138 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પોતાને પવિત્ર કરી નિર્વિને સ્વર્ગે જઈશું. તે પરિવારજકોને માર્ગે ચાલતા કૂવા, તળાવ, નદી, વાવડી, પુષ્કરિણી, દીધિંકા, મુંજલિકા, સરોવર, સાગરમાં પ્રવેશવું કાતું નથી. ગાડા યાવત્ અંદમાનિકામાં બેસીને જવાનું કલાતું નથી. તે પરિવ્રાજકોને ઘોડા, હાથી, ઉંટ, બળદ, પાડા, ગધેડા ઉપર બેસીને જવું કાતું નથી, તે પરિવાકોને નટપેક્ષા યાવતું માગઇપેઇ રેવાનું કાતું. નથી. તે પરિવ્રાજકોને લીલી વનસ્પતિનો સ્પર્શ કરવો - ઘન કરવું * સ્તંભનલૂસણ-ઉત્પાદન કરવાનું થતું નથી. તે પરિવ્રાજકોને રીકથા, ભોજનકથા, દેશકથા, રજકથા, ચોકથા રૂપ અનદિંડ કરવો કાતો નથી. તે પરિવ્રાજકોને લોહપs, રાંગપત્ર, dભપમ, જસદ્વપત્ર, શીશાપાત્ર, ફૂપમ, સુવણપત્ર કે અન્ય કોઈ બહુમૂલ્ય (પs). ધારણ કરવું કલ્ચતું નથી. માત્ર તુંબપાત્ર, કાષ્ઠપત્ર અને માટીપત્ર કહ્યું છે. તે પરિવ્રાજકોને લોહબંધન, રાંગબંધન, તંબ બંધન યાવતું બહુમૂલ્ય (બંધન) ધારણ કરવું ક૫તું નથી. તે પરિવાજકોને વિવિધ વરિાગ ત વસ્ત્રો ધારણ કરવા કવાતા નથી. માત્ર એક ધાતુકત વસ્ત્ર કો. તે પરિવ્રાજકને હાર, આધાર, એકાવલિ, મુકતાવલિ, કનકાવલિ, રત્નાવલિ, મુરવી, કંઠમુરવિ, પ્રાલંભ, મિસરક, કટિસૂત્રક, દશમુદ્રિકાનંતક, કડક, ગુટિd, અંગ, કેયુર, કુંડલ, મુગટ, સૂડામણિને ધારણ કરવા ન કશે માત્ર તમપવિત્રક કરો. તે પરિવ્રાજકને ગ્રથિમ, વેષ્ટિમ, પૂરિમ, સંઘાતિમ ચાર પ્રકારની માળા ઘારણ કરવી ન કરે, માત્ર એક કપક લો. તે પરિવ્રાજકને ગલુ-ચંદનકુંકુમ વડે શરીરને અનલિંપન કરવું ન કહ્યું. માત્ર એક ગંગાની માટી વડે લેપના લે છે તેમને માગધ પ્રસ્થક જળ લેવું કહ્યું છે. તે પણ વહેતુક્ત વહેતુ નહીં. તે પણ સ્વચ્છ પણ કાદવવાળું પાણી નહીં તે પણ ઘણું પ્રસજ્જન્સાફ પણ ઘણું આપસ+ગંદુ નહીં. તે પણ ગાળેલું-ગાશ વિનાનું નહીં. તે પણ દેવાયેલુ-અદત્ત પાણી નહીં, તે પણ પીવાને માટે, હાથ-પગ-ચૂર-ચમસ-પ્રક્ષાલન કે ન્હાવા માટે નહીં. તે પuિાજકોને માગધ તોલ મુજબ આઈ આટક પ્રમાણ જળ લેવું કહ્યું છે, તે પણ વહેતુન વહેતુ નહીં ચાવતુ દત્ત નહીં તે પણ હાથ-પગ-સ્વરચમસાક્ષાલનને માટે પીવા કે ન્હાવા માટે નહીં. ને પરિવ્રાજકો આવા પ્રકારના વિહારથી વિચરતા ઘણાં વર્ષોનો પર્યાય પાળીને, કાળમાસે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી લક્ષલોક કલ્પે દેવપણે ઉપજે છે. ત્યાં જ તેમની ગતિ-સ્થિતિ છે. તે સ્થિતિ દશ સાગરોપમની કહી છે. બાકી પૂર્વવતુ જાણવું. * વિવેચન-૪૪ થી 48 : TET - નિર્ગુન્ચ, સાધુ. કંદપિય-વિવિધ હાસ્યકારી, કુકુઈય-કુત્સિત ચેષ્ટાદિ [16/12] કરનાર, જે ભ્રમર-નયન-વંદન-કર-ચરણ આદિ વડે ભાંડની જેમ ચેટ કરે છે જેમકે * પોતે હસે છે અને બીજાને હસાવે છે. મોહરિચ-મુખરતા, વિવિધ અસંબદ્ધ પ્રલાપ. વિરપર ગીત વડે જે રતિ-મણકીડા, તે જેને પ્રિય છે તે અથવા ગીતરતિક લોકો પ્રિય જેને છે તે. સામeણપરિયાણ-શ્રામસ્ય પર્યાય, સાધુત્વ. પરિધ્વાયગ-તેમાં સંખ-સાંખ્ય, બુદ્ધિ-અહંકારદિ કાર્ય, ગ્રામવાદી, પ્રકૃતિ અને ઈશ્વરને જગતના કારણરૂપે સ્વીકારનારા. નાડું - યોગી, અધ્યાત્મ શાસ્ત્ર અનુષ્ઠાયી. કવિ-કપિલ જેમનો દેવતા છે તે. સાંખ્ય-નિરીશ્વર. ભિઉચ્ચ-મૃગુ, લોકપ્રસિદ્ધ ઋષિ વિશેષ, તેમના શિષ્ય તે ભાર્ગવ. હંસ-પરમહંસ-બહૂદક-કુડિવ્રતા, આ ચારે પરિવ્રાજકના મતના અતિ વિશેષ છે. તેમાં ‘હંસ', જે પર્વત, કુહર, પથ, આશ્રમ, દેવકુલ, આરામના નિવાસી ભિક્ષાર્થે ગામમાં પ્રવેશે છે. “પરમહંસ' જે નદીયુલિન સમાગમ પ્રદેશમાં વસે છે. ગીર કૌપીન અને કુશને ત્યાગીને પ્રાણોને ત્યાગે છે. બહૂદકો ગામમાં એક સકિ અને નગરમાં પાંચ રાત્રિ પ્રાપ્ત ભોગોને ભોગવે છે. કુટીવતા-કુટીચર, તેઓ ઘરમાં વર્તનારા, ક્રોધ-લોભ-મોહ રહિત અને અહંકારને વર્જનારા હોય છે. કહપરિધ્વાયગ-કૃષ્ણ પરિવ્રાજક, એ પરિવ્રાજક વિશેષ છે, કેટલાંક નારાયણભક્તિક કહે છે. કંડૂ આદિ સોળ પરિવ્રાજકો લોકથી જાણવો. ટ્વેદ, યજુર્વેદ, સામવેદ, અથર્વવેદ. પછી પાંચમો ઈતિહાસ અર્થાત્ પુસણ. છઠ્ઠો નિઘંટુ નામે નામકોશ છે. સંગોવંગ-તેમાં મ - શિક્ષા આદિ, પાંગ - અંગના વિસ્તારનો પ્રબંધ. સરહસ્સરહસ્ય સહિત, દંપર્યયકત. ચારે વેદોના સારા - અધ્યાપન દ્વાર પર્વતક અથવા મારક, બીજા વિસ્મૃત કરેલાને સ્મરણ કરાવવાથી. પારસ-પર્યાગામી, ધારય-ધારણ કરવાને ક્ષમ. સડંગવી-૫ અંગવિદ્, શિક્ષાદિ વિચાક. સક્રિતંતવિસાય-કાપિલીયમ પંડિત. સંખાણ-સંખ્યાન, ગણિતસ્કંધમાં સુપરિનિષ્ઠિત. હવે ષડંગોને દશવિતા કહે છે - fણવUTખ તેમાં શિક્ષા-ચાક્ષરના સ્વરૂપનું નિરૂપક શાસ્ત્ર, -તથાવિધ સમઆચાર નિરપેક શાસ્ત્ર જ, તે શિક્ષાકલા વાગરણ-શબ્દ લક્ષણ શાસ્ત્ર, છંદ-પધવચન લક્ષણ શાસ્ત્ર, નિરુત-શબ્દની નિરુક્તિનું પ્રતિપાદક. જોઈસમાયણ-જ્યોતિ શાસ્ત્ર અને બીજા પણ ઘણાં બ્રાહ્મણોના-વેદ વ્યાખ્યાનરૂપ બ્રાહ્મણ સંબંધી શાસ્ત્ર કે આગમ. બીજી વાયનામાં “પરિવ્રાજક સંબંધી નયોમાં” એવો પાઠ પણ છે. સુપરિનિક્રિયસુનિણાંત પણ હોય છે. આપવૈમન - કહેતા, પણ9માણ-બોધ કરતાં, પàમાણ અર્થાત ઉપપત્તિ વડે સ્થાપના કરતા. ચોખા ચોખાયા-વિમલ દેહ નેપચ્યવાળા, નિસ્વધ વ્યવહારવાળા. શું કહેવા માંગે છે ? શુચિ-શુચિ આચારવાળા. અભિસેયજલપૂયપાણ-અભિષેકથી જળ વડે આત્મા પવિત્રિત કરાય છે તે. તથા અવિષેણ-વિનના અભાવથી અગડકૂવો, વાવિ-વાપી, ચાકોણ જળાશય વિશેષ, પુખરિણી-પુષ્કરિણી, કમળથી યુક્ત એવું વર્તુળ જળાશય. દીહિય-દીધિંકા, સારણી. ગુંજાલિય-જાલિકા અથ વક

Page #97
સૂત્ર-૪૪ થી 48 139 180 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સારણી. સરસિ-મોટું સરોવર. HTઈ ગાડું, અહીં યાવત્ કરણથી આ પ્રમાણે જાણવું - રથ, વાન, યુગ્ય, મંલિ, થિલિ, પ્રહરણ કે શીબિકા. આ બધાંની વ્યાખ્યા પૂર્વવત્ કરવી. હસ્તિકાયની લસણયા * સંશ્લેષણતા, સ્પર્શ ઘટ્ટણયા-સંઘન, શંભણયા-સ્તંભન, ઉદર્વકરણ. ભૂસણયા-હાથ વડે પનકાદિનું સંમાર્જન. ઉપાડણયા-ઉમૂલન. ઉમાપવા અહીં યાવત્ શબ્દથી ગપુક, સીસું, કરજન, જાયરૂપું, * x - લોહ, કાંસુ, હારપુટ, મણિ, શંખ, દાંત, ચર્મ, ચલ, શૈલ શબ્દ વિશેષિત પાકો. અન્ય તેવા પ્રકારના મહદ્ધણ મોલ. તેમાં 3 - લોઢું, રજત-રૂપું, જાતરૂપ-સુવર્ણ, કાયપથનો વિકાર, વેડંતિય-રૂઢિથી જાણવું. વૃdલોહ-ગિકુટી. કાંસ્યલોહ-કાંસાનું જ, હારપુટક-મુક્તાશુકિતપુટ, રીતિકા-પીતલ. તેમાંના કોઈ એક, અનાથી વ્યતિરિક્ત કે તેવા પ્રકારના ભોજનાદિ કાર્યકરણ સમર્થ. મહતુ-પ્રભૂત, ધન-દ્રવ્ય, મૂલ્ય-પ્રતીત. અલાબુપાળ-તુંબડાનું વાસણ. અયબંધન ચાવતકરણથી ત્રપુકબંધનથી શૈલબંધન સુધી પાત્રાની જેમ જાણવું. * x * બીજી પ્રતમાં આ બંને સૂત્ર આ પ્રમાણે સમગ્ર છે. માત્ર ધાતુરાવા સિવાય. અહીં યુગલિક વસ્ત્ર જાણવા. હાર આદિ પૂર્વવતું. માત્ર ‘દશમુદ્રિકાનંતક' રૂઢ શબ્દવથી, હાથની આંગળીની દશ મુદ્રિકા જાણવી. પવિત્તUT - અંગુલીયક. ગ્રંથિમ-ગ્રંથન વડે ચેલી માળારૂપ, વેષ્ટિમ-માળાને વીંટીને બનાવેલ, પુષ્પલંબૂસક આદિ. પૂમિપૂરણ દ્વારા નિવૃત્ત, પરસ્પર નાળા પ્રવેશન વડે માલ્યની વિશિષ્ટ રચના. - x - કણપૂરણકર્ણપૂક, પુષમય કર્ણ આભરણ. માગધક પ્રસ્થક-બે અસતની એક પ્રસૃતિ, બે પ્રકૃતિ વડે એક સેતિકા. ચાર સેતિકાનો એક કુડવ, ચાર કુડવનો એક પ્રસ્થક થાય છે. ચાર પ્રસ્થકનો આતંક, ચાર આઢકનો દ્રોણ થાય છે. આવા પ્રકારના લક્ષણથી લલિત માગધપસ્થ છે. તે પણ વહેતા જળમાંથી અર્થાત નધાદિ શ્રોતવર્તી લેવો. તિમિત ઓદક-જેની નીચે કાદવ ન હોય છે. બહપ્રસન્ન-અતિ સ્વચ્છ. પસ્થિત-વસ્ત્ર વડે ગાળેલ. પિબિત્તો-પીવા માટે, ચયમસ-થાળી વિશેષ અને દર્વિકા, કડછી. * સૂત્ર-૪૯ : તે કાળે, તે સમયે અંબડ પરિવ્રાજકના 30o શિષ્યો, ગ્રીષ્મકાળ સમયમાં જ્યેષ્ઠામળ મહિનામાં ગંગા મહાનદીના ઉભયકુળથી કંપિલપુર નગણી પુરિમતાલ નગરે વિહાર કરતા નીકળ્યા. ત્યારે તે પરિવ્રાજકોને તે અગામિક, છિgliqપાત, દીધમાણી અટવીના કેટલોક દેશાંતર ગયા પછી, તે પૂર્વગૃહીત ઉદક અનુક્રમે પરિભોગવતા ક્ષીણ થયું. ત્યારે તે પરિવ્રાજકો ક્ષીણ ઉદક થતાં તૃણા વડે પરાભવિત થતાં દૂર દૂર સુધી પાણીને દેનારાને ન જોતાં, પરસ્પર બોલાવે છે, બોલાવીને આ પ્રમાણે કહ્યું - હે દેવાનુપિય! નિક્કે આપણે આ અગાર્મિક ચાવતુ અટવીના કેટલાંક દેશાંતરને પાર કરતા તે પાણી પાવત ક્ષીણ થયું છે. તો હે દેવાનપિયો એ શ્રેયકર છે, આપણે આ અiામિક યાવત્ અટવીમાં જળ દેનારાની ચોતરફ માર્યા ગયેષણા કરીએ. આ પ્રમાણે કહી એકબીજાની પાસે આ આનો સ્વીકાર કરે છે, સ્વીકારીને તે અજ્ઞામિક યાવત અટવીમાં જળ દેનારાની ચારે દિશા-રે વિદિશામાં માણાગવેષણા કરે છે. કરીને પાણીને દેનાર ન મળતા, બીજી વખત એકબીજાને બોલાવે છે, બોલાવીને આમ કહ્યું - હે દેવાનુપિયો ! અહીં પાણી આપનારા નથી, તો આપણને દત્ત ગ્રહણ કરવું કલ્પતું નથી, અદત્તનું સેવન કWતું. નથી, તો આપણે અહીં આપત્તિ કાળમાં પણ દd ન સ્વીકારીએ, અદd ન સેવીએ, જેથી આપણે તપના લોપ કરનારા ન થઈએ. તો હે દેવાનુપિયો ! આપણે માટે શ્રેયસ્કર છે કે ત્રિદંડક, કુંડિકા, કંચનિકા, કરોટિક, ભિસિકા, છાલક, અંકુશક, કેસસ્કિા, પવિત્રક, ગણેમિકા, છમક, વાહન, પાદુકા, ધાતુકd વઓને એકાંતમાં સંલેખન-ઝોસિત કરી, ભોજન-પાનના પ્રત્યાખ્યાન કરી પાદોપગત અનશન કરીને કાળની અપેક્ષા ન કરીએ. આમ કરી એકબીજાને પાસે આ કથનનો સ્વીકાર કર્યો. સ્વીકાર કરીને બિદડક યાવતુ એકાંતમાં મૂકે છે. મૂકીને ગંગા મહાનદી અવગાહે છે, અવગાહીને રેતીના સંથારામાં સંથરે છે. રેતીના સંથારામાં આરૂઢ થાય છે, આરૂઢ થઈને પૂર્વાભિમુખ રહી પuસને બેસીને બે હાથ જોડીને ચાવતુ આ પ્રમાણે કહ્યું - અરહંત સાવત્ સંપાદ્ધને નમસ્કાર થાઓ. શ્રમણ ભગવત મહાવીર યાવત્ સંપત્તિની કામનાવાળાને નમસ્કાર થાઓ. અમારા ધમચિાર્ય, ધમપદેશક સંબડ પરિવ્રાજકને નમસ્કાર થાઓ. પૂર્વે પણ આપણે અંખડ પરિવ્રાજક પાસે સ્થળ પ્રાણાતિપાતના જાવજીવ માટે પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે. મૃષાવાદ અને અદત્તાદાનને નવજીવ માટે પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે. જાવજીવ માટે સર્વે મૈથુનના પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે. સ્થૂળ પરિગ્રહના જાdજીવ માટે પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે * * - - હવે આપણે શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની પાસે જાવાજીવ માટે સર્વ પ્રાણાતિપાતના પચ્ચક્ખાણ કરીએ છીએ. સર્વે ક્રોધ-માન-માયા-લોભ-પેજ (રાગ), હેલ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, વૈશુન્ય, પરપરિવાદ, અરતિરતિ, માયામૃષા, મિયા-દશનશલ્યને ન કરવાના પચ્ચકખાણ કરીએ છીએ. રાવજીવને માટે સર્વે અાન-પાન-mદિમ-સવાદિમ એ ચારે પ્રકારના આહારને જાવજીવન માટે પચ્ચકખીએ છીએ. જે આ શરીટ, ઈટ-કાંd-પિય-મનોજ્ઞ-મણામ-સ્વૈર્ય-વિશ્વાસ્થસંમત-બહુમતઅનુમ-ભાંડકરંડક સમાન છે, તેને શીત-ઉણ-ક્ષુધા-પિપાસા-વ્યાલ-ચોટ-ડાંસમશગ કે વાતિક-પિત્તિક-સંનિપાતિક વિવિધ રોગાનંકરૂપ પરીષહ-ઉપસગોંન અર્થે તેમ સાચવેલ છે, તેને પણ છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસે વોસિરાવીએ છીએ એમ કરી સંલેખના આરાધના કરતા, ભોજન-પાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરી, પાદોપગત અનશન કરી, કાળની અપેક્ષા ન કરતાં વિચરે છે. ત્યારે તે પરિવ્રાજકો ઘણાં ભોજનને અનશન વડે છેદે છે, છેદીને,

Page #98
સૂ-૪૯ 181 182 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ આલોચન-પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પામી, કાળ માસે કાળ કરીને બ્રહ્મલોક કામાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયા. ત્યાં તેમની દશ સાગરોપમની સ્થિતિ કહી છે. તેઓ પરલોકના આરાધક છે. બાકી બધું પૂર્વવત્ છે * વિવેચન-૪૯ : જે ચરક પરિવ્રાજક બ્રહ્મલોકે ગયા, તેના ઉપદર્શનથી અધિકૃત અર્થના સમનને માટે કહે છે - કાનૂનમાઉસ - જયેષ્ઠા કે મૂળ નખની પૂનમ જેમાં થાય તે પેઠા મૂળ માસ અર્થાત્ જેઠ માસ. અગ્રામિક-અવિધમાન પ્રામાદિ. છિન્નાપાતવ્યવચ્છિન્ન આપાત-સાર્થ, ગોકુલાદિનો સંયોગ જેમાં તે. તથા તેના દીહમદ્ધાએ-દી માર્ગમાં. સદાવિંતિ-બોલાવે છે, સંભાષ કરે છે. મગણગવેસણ - થાળ - અન્વય ધર્મથી અન્વેષણ અને ગવેષણ-વ્યતિરેક ધર્મ વડે અન્વેષણ એ જ માર્ગણા-ગવેષણા. સાઇક્તિએ - ભોગવવાને. કુવચિત ત્રેિ માનત્તા એવો પાઠ છે. તેમાં ભંજિતએભોગવવાને, સાઈજ્જિતએ-ભોગવાવતા કે ભોગવનારની અનુમોદના કરવાને. ગિદંડક-ત્રણ દંડકોનો સમાહાર. કુંડિકા-કમંડલુઓ, કાંચનિકા-રુદ્રાક્ષની. માલિકા, કરોટિકા-માટીનું બનેલ ભાજન વિશેષ, ભિસિકા, વૃષિકા-બેસવાની પડિકા, છણાલય-છ નાલક વાળી મિકાઠિકા. અંકુશકા-દેવની પૂજાને માટે વૃક્ષ-પલ્લવ આકર્ષવાને. કેસરિકા-પ્રમાર્જના માટેનો વર ખંડ, પવિત્રકા-નામમય ગીલચક. ગણેત્રિકા-હાથનું આભરણ વિશેષ. છત્ર અને ઉપાનહ પ્રસિદ્ધ છે. ધાતુક્તા-નૈરિક રંગે રંગેલ વસ્ત્ર વિશેષ. પડિસપ્લેક્તિ-સ્વીકારે છે. સંપલિયડનિસન્ન-પદાસને બેસેલ. પ્રાણાતિપાતાદિ વ્યાખ્યા પૂર્વવતુ. શરીર વિશેષણ વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે - ઈષ્ટ એટલે વલ્લભ, કંત-કાંત, કાખ્યત્વથી. પિયપ્રિય, સદા પ્રેમવિષયવથી. મનોજ્ઞ-સુંદર, મણોમ-મન વડે મ્યતે-પ્રાપ્ત થાય છે, ફરી ફરી યાત કરાય છે તે મણામ. વેગન - સર્વે પદાર્થો મધ્ય અતિશય પ્રિયવ થકી પ્રેય ક્વચિત્ સંલેખના-કષાય શરીરનું કૃષિ-પાતળું કરવું તે. જોષણા-પ્રીતિ કે સેવા. તે તથા તેના વડે જે જુષ્ટ-સેવિત તે સંલેખના જોષણા વડે ઘૂસતા - ક્ષીણ કરાયેલ છે છે તે. તથા ભોજન-પાનના પ્રત્યાખ્યાન કરેલ. પાવાવ - પાદપઉપગત, વૃક્ષવતુ નિણંદનપણે અવસ્થિત. કાલે અણવડંખમાણ-મરણની અપેક્ષા ન કરતા. કેટલાંક અતિ કટ પામેલા મરણની અપેક્ષા રાખે છે, તેના નિષેધ માટે કહે છે. આણસણાએ છેઠંતિ-અનશન વડે પરિહરે છે. આ બધાં જ કે દેશ વિરતિમાં રહેલા હતા છતાં પરિવ્રાજક કિયાથી બ્રહ્મલોકે ગયાં, એમ જાણવું. અન્યથા આ કથન નિષ્ફળ જ થાય. દેશવિરતિફળ, આમને પરલોકના આરાધકપણું છે, બ્રહ્મલોક ગમન તે પરિવ્રાજક ક્રિયાનું ફળ છે, તેમ ન કહેવું. નહીં તો મિથ્યાદષ્ટિ કપિલાદિને પણ તે કહેત. * સૂત્ર-પ૦ : ભગવન! ઘણાં લોકો એકબીજાને એમ કહે છે, એમ ભાખે છે, એમ પ્રરૂપે છે કે નિશે બડ પરિવ્રાજક, કૅપિલપુરનગરમાં સો ઘરોમાં હાર કરે છે, સો ઘરોમાં વસતિ કરે છે. ભગવાન ! તે કેવી રીતે? ગૌતમ ! જે ઘણાં લોકો એકબીજાને એમ કહે છે યાવતું એમ પપે છે - નિશે અંબઇ પરિવ્રાજક કપિલામાં ચાવતુ એ ઘરોમાં વસતિ કરે છે. આ અર્થ સત્ય છે. ગૌતમ ! હું પણ એમ કહું છું ચાવતું પડ્યું છે કે નિષે ભડ પશ્ચિાજક યાવ4 વસતિ કરે છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું કે - અંબઇ પરિવ્રાજક યાવ4 વસતિ કરે છે ? ગૌતમ! બડ પરિવ્રાજકને પ્રકૃતિભદ્રતાથી યાવત વિનીતપણાથી, નિરંતર છ-છના તપોકર્સ વડે, બાહુને ઉd રાખીને, સૂયભિમુખ થઈ આતાપના ભૂમિમાં આતાપના લેતા શુભ પરિણામથી, પ્રશસ્ત વિશુદ્ધયમાન વેશ્યાથી, અન્યદા કોઈ દિવસે તેના આવક કર્મોના ફ્લયોપશમથી ઈહાપોહ-માણાગવેષણા કરતા નીચલબ્ધિ, વૈક્રિય લબ્ધિ અને અવધિજ્ઞાન લબ્ધિ સમાણ થઈ છે. તેથી તે અંબડ પરિવ્રાજક તેવી વીયલધિ-વૈક્રિયલધિ-અવધિજ્ઞાનલબ્ધિ સમુત્પન્ન હોવાથી લોકોને વિસ્મય પમાડવાના હેતુથી કંપિલપુરના સો ઘરોમાં યાવત્ વસતિ કરે છે. તેથી હે ગૌતમ ! એમ કહ્યું કે- આંબડ પuિjજક કંપિલપુરનગરના સો ઘરોમાં યાવતુ વસે છે. ભગવન / આંબક પરિવ્રાજક આપ દેવાનુપિયની પાસે મુંડ થઈને, ઘરથી નીકળી અણગારિકપણે તજિત થવા સમર્થ છે. ના, આ અર્થ સંગત નથી. ગૌતમ બડ પરિવ્રાજક શ્રાવક જીવાજીવનો જ્ઞાતા યાવતુ આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે. વિશેષ એ - ઉચ્છિત ફટિક, પાવૃdહાર, વ્યકત અંત:પુર ગૃહદ્ધર પ્રવેશી અપય ન હતો. આંબડ પશ્ચિાજકે શૂળ પ્રાણાતિપાત ચાવત પરિગ્રહનું જાવજીવ માટે પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે. વિશેષ એ કે મૈથુનનું પચ્ચક્ખાણ જાવજીવને માટે સર્વથા કરેલ છે. અબડને માગમનથી અતિરિક્ત ગાડાની પુરિ પ્રમાણ જળમાં પણ B%-ચૈર્ય, અસ્થિરમાં પણ મૂઢ વડે ધૈર્યના આરોપણથી. વેસાણિય-વિશ્વાસ, જેનું પ્રયોજન છે તે વૈશ્નાસિક, પરશરીર જ પ્રાયઃ અવિશ્વાસ હેતુ થાય છે. સમય-સંમત, તેના કરેલા કાર્યોના સંમતપણાથી. બહુમય-ઘણાંની મધ્ય મતઈષ્ટ છે જે તે બહુમત. અનુમત-પૈગુણ્ય દર્શન છતાં પણ પાછળથી તેને અનુમતે થાય. ભંડકરંડક સમાન - આભરણ, કરંડક તુચ ઉપાદેય. તથા મા | સીય - આદિ વ્યકત છે. માત્ર મા શબ્દ નિષેધાર્યું છે. અહીં સ્પૃશવ એ યથાયોગ યોજવું. અથવા મા એ “આ શરીર નહીં” એમ વ્યાખ્યા કરવી. વાલ-શાપદ કે સર્પ. રોગ-કાળ મહા વ્યાધિ, આતંક-સધધાતી. પરીષહ-ક્ષુધા આદિ બાવીશ ઉપસર્ગો-દિવ્ય આદિ. ફુસંતુ-સ્પર્શતા. - વિટું - એ પ્રમાણે વિચારીને જે પાળવું તે. યંપ - આ શરીર પણ, વોસિરામિ-ત્યાગ કરવો, વિસર્જન કરીને વિચરે છે. સંલેહણા-શરીરને તપ વડે કુશ કરવું. તેને કે તેના દ્વારા મિથ - જુષ્ટ કે સેવિત. તથા “સંલેહણા ખોષણા ખોષિત.”

Page #99
સૂગ-૫૦ 183 શીઘતાથી ઉતરવાનું કહ્યુતું નથી. અબડને ગાડી આદિની સવારી કથતી નથી, ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ કહેવું યાવત્ ગંગાની માટીના લેપ સુધી બધું કહેવું. અંબડ પરિવ્રાજકને આધાકમ, ઓશિક, મીશાત, અથવપૂરક, પૂતિકર્મ, કીતકૃત, પ્રામિત્ય, અનિસૃષ્ટ, અભ્યાહત, સ્થાપિત, રચિત, કતારભક્ત, દર્ભિાભકdપાણક ભક્ત, Alભક્ત કે વ£લિકાભકત, ભોજન-પાન કલાતા ન હતાં. અંબઇ પરિવ્રાજકને મૂલભોજન યાવતુ બીજભોજન ખાવા-પીવા કલાતા ન હતા. અભડ પરિવ્રાજકને ચતુર્વિધ અનર્થદંડના નવજીવન માટે પ્રત્યાખ્યાન હતા, તે આ પ્રમાણે-અપધ્યાનચરિત પ્રમાદાચરિત, હિંચપદાન, પાપ કર્મોપદેશ. તેને માગધ અર્ધચઢક જળ લેવું કાતું હતું. તે પણ વહેતુ, ન વહેતુ નહીં યાવત્ તે પણ ગાળેલું-ગાળ્યા વિનાનું નહીં, તે પણ સાવધ-નિરવધ સમજીને નહીં તે પણ સજીવ-અજીવ નહીં, તે પણ દdઅદત્ત નહીં, તે પણ દાંત, હાથ, પગ, ચ, ચમસને ધોવાને માટે કે પીવાને માટે પણ નાન માટે નહીં. તેને માગધ આઢક જળ ગ્રહણ કરવું કશે, તે પણ વહેતુ યાવતુ દત્ત પણ અદત નહીં, તે પણ ન્હાવા માટે, પણ હાથ-પગરુ-ચમસ ધોવા કે પીવાને માટે નહીં બડને અન્યતીર્થિક, તેના દેવ કે અન્યતીર્થિક પરિગૃહીત ચૈત્યને વંદન-નમન ચાવતું પપાસવા ક૨તા નથી. સિવાય કે અહત અને અહંત ચૈત્ય. - ભગવન ! આંબા કાળમાસે કાળ કરીને ક્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમતે ઉચ્ચાવચ્ચ શીલ-qત-ગુણ-વેરમણ-પ્રત્યાખ્યાન-પૌષધોપવાસ વડે આત્માને ભાવિત કરતા ઘણાં વર્ષો શ્રમણોપાસક પયય પાળે છે, પાળીને માસિકી સંલેખનાથી આત્માને આરાધી, સાઈઠ ભકતોને અનશનથી છેદીને, આલોચના-પ્રતિકમણ કરીને સમાધિ પ્રાપ્ત થઈ, કાળમાણે કાળ કરી, બહાલોકે દેવપણે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં કેટલાંક દેવોની દશ સાગરોપમ સ્થિતિ કહી છે. ત્યાં ભડ દેવની પણ આ સ્થિતિ થશે. ત્યાંથી આયુ-ભવ-સ્થિતિ ક્ષય કરી પછી ચ્યવીને જ્યાં જશે ? ક્યાં ઉપજશે ? ગૌતમ મહાવિદેહ વાસમાં જે કુળ આય, દીપ્ત, વિત્ત, વિસ્તીર્ણ-વિપુલ-ભવન-શયન-આસન-ચાન-વાહનવાળા કુળો છે, જેમાં બહુ ધન ત્યિરાજજd આદિ છે, આયોગ-પ્રયોગ સંપયુકત છે, વિચ્છર્દિત-પ્રયુર-ભોજન પાન છે, ઘણાં દાસી-દાસ-ગાય-ભેંસ-ઘેટા આદિ છે, ઘણાં લોકો અપરિભૂત છે, તેવા પ્રકારના કુળોમાં પુત્રપણે ઉપજશે. ત્યારપછી તે બાળક ગર્ભમાં આવ્યા પછી માતા-પિતા ધર્મમાં દેa પ્રતિજ્ઞાવાળા થશે. તે ત્યાં નવ માસ પતિપૂર્ણ અને સાડાસાત અહોરx વીત્યા પછી સુકમાલ હાથ-પગવાળો યાવતું શશિ-સૌમ્યાકાર, કાંત, પિયEશનિ, સુરૂષ બાળકને જન્મ આપશે. ત્યારપછી તે બાળકના માતા-પિતા પહેલા દિવસે 184 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સ્થિતિપતિતા કરશે, બીજા દિવસે ચંદ્ર-સૂર્યનું દર્શન કરાવશે, છ દિવસે જાગરિકા કરશે, અગીયારમો દિવસ વીત્યા પછી અશુચિ જાતકર્મ કરણથી નિવૃત્ત થઈ, બામો દિવસો સંપ્રાપ્ત થતા, માતાપિતા આ આવા સ્વરૂપનું ગૌણ, ગુણનિઝ નામ કરશે. * * જ્યારથી અમને આ બાળક ગમિાં આવ્યો ત્યારથી અમે ધર્મમાં & પ્રતિજ્ઞાવાળા થયા, તેથી અમારા આ બાળકનું દેઢ પ્રતિજ્ઞdiળા થયા, તેથી અમારા બાળકનું ઢપ્રતિજ્ઞ નામ થાઓ. ત્યારે તે બાળકના માતાપિતા તેનું “પતિજ્ઞ” એ પ્રમાણે નામ પાડશે. તે દઢપતિજ્ઞ બાળકને તેના માતા-પિતા સાતિરેક આઠ વર્ષનો થયો જાણીને શોભન તિથિ-રણ-નક્ષત્ર-મુહમાં કલચાર્ય પાસે લઈ જશે. ત્યારપછી તે કલાચાર્ય તે દઢપતિજ્ઞ બાળકને જેમાં ગણિત પ્રધાન છે તે લેખાદિ શકુનરુત પત્તની બોંતેર કળા સુત્ર-અર્થ-કરણથી સાધિત કરાવશે, શીખવશે. તે કળા આ પ્રમાણે - લેખ, ગણિત, રૂપ, નૃત્ય, ગીત, વાજિંત્ર, સવરગત, કરગત, સમતાલ, ધુત, જનવાદ, પાસક, અષ્ટાપદ, પૌરકૃત્ય, દમક અવિધિ, પાનવિધિ, વસ્ત્રવિધિ, વિલેપનવિધિ, શયનવિધિ, આ, પ્રહેલિકા, માધિકા, ગાથા, ગીતિક, શ્લોક, હિરણ્યક્તિ , સુવર્ણયુક્તિ, ગંધયુક્તિ, સૂયુક્તિ, આભરણવિધિ, તરુણીપતિકર્મ, શ્રી લક્ષણ, પુરષ લક્ષણ, અa લક્ષણ, હાથીલક્ષણ, બળદલક્ષણ, કુકુટલક્ષણ, ચકલક્ષણ, છબ લiણ, વાસ્તુવિદ્ય, કંધાવારમાન, નગરમાન, વસ્તુનિવેશન, બૃહ, પ્રતિબૃહ, ચાર, પ્રતિચાર, ચકલૂહ, ગરુડબૂહ, શકટટ્યૂહ, યુદ્ધ, નિયુદ્ધ, યુવાતિયુદ્ધ, મુષ્ટિયુદ્ધ, બાહયુદ્ધ, ઉતાયુક્ત, પુશસ્ત્ર, સરુપવાહ, ધનુર્વેદ, હિરણયપાક, સુવર્ણપાક, વૃdખેડ, સુતાપેડ, નાલિકાખેડ, છેદ, કટછેદ, સજીવ, નિત, શકુનud આ બોંતેકળા સધાવી-શીખવી માતાપિતાને સોંપ્યો. ત્યારપછી તે દઢપ્રતિજ્ઞના માતા-પિતાએ તે કલાચાર્યને વિપુલ આશનપાન-મનસ્વાદિમ વડે, વગંધમાળા-અહંકાર વડે સકાય, સન્માન્યા. સતકાર અને સન્માન કરીને વિપુલ જીવિતાઈ પીર્તિદાન આપે છે. આપીને વિદાય કર્યો. ત્યારપછી તે ઢપ્રતિજ્ઞ બાળક બોંતેર કલા પંડિત થયો, તેના નવ સપ્તાંગ જાગૃત થઈ ગયા. અઢાર દેશી ભાષાનો વિશારદ થયો. ગીતરતી, ગંધર્વ-નૃત્ય કુશળ, આયોધી, હસ્તીચોધી, રથયોધી, બાહુયોધી, બાહુપમદ, વિકાઉચારી, સાહસિક અને ભોગને માટે પર્યાપ્ત સમર્થ થયો. ત્યારે ઢપતિજ્ઞ દાસ્કને માતાપિતાએ બોતેર કલાપડિd યાવતું ભોગસમર્થ જણીને વિપુલ ભોગ, પાન-ભોગ, લયનભોગ, વસ્ત્રભોગ, શયનભોગ, કામભોગો વડે નિમંત્રિત કરશે. ત્યારે તે ઢાતિજ્ઞ બાળક, વિપુલ અewભોગ ચાવતુ શયનભોગમાં આસકત, અનુરક્ત, ગૃહદ્ધ, યુપન્ન થશ નહી. જેમ કોઈ ઉત્પલ, પu, કુસુમ, નલિન, સુભગ, સુગંધ, પુંડરીક, મહાપુંડરીક, શત, સહસત્ર, લક્ષત્ર [કમલો કાદવમાં જન્મે છે, પાણીમાં વૃદ્ધિ પામે છે,

Page #100
સૂઝ-૫૦ 185 પણ પકરજમાં કે જલરમાં ઉપલિપ્ત થતાં નથી. એ પ્રમાણે ઢાતિજ્ઞ બાળક કામમાં જન્મ્યો, ભોગમાં વૃદ્ધિ પામ્યો પણ કામરજ કે ભોગરજમાં લીપ્ત થશે નહીં, મિત્ર-જ્ઞાતિ-નિજક-સ્વજન-સંબંધિ-પરિજનમાં લિપ્ત થશે નહીં. તે તથારૂપ સ્થવિરો પાસે કેવલ બોધિ પામશે, કેવલભોધિ પામીને, ઘરથી નીકળી અણગારિક પ્રવયા લેશે. તે ઇચસિમિત ચાવતું ગુપ્ત બહાચારી અણગાર થશે. તે ભગવંતને આવા વિહારથી વિચરતા અનંત, અનુત્તર, નિવ્યઘિાત, નિરાવરણ, કૂન, પરિપૂર્ણ કેવળ વર જ્ઞાનદર્શન સમુત્પન્ન થશે. ત્યારે તે & પ્રતિજ્ઞા કેવલી ઘણાં વર્ષો કેવલિપયરને પાળશે. કેવલિષયયિને પાળીને, માસિકી સંલેખનાથી આત્માને આરાધીને, સાઈઠ ભકતોને અનારાન વડે છેદીને, જે હેતુથી નગનભાવ અને મુંsભાવને કરેલ, અસ્નાન-આદતવન-કેશલોચબ્રહ્મચર્ય વાસ-આછક-અનોપાહનક-ભૂમિશટ્યા-ફલકશચ્ચા-કાઇ શા-ધાગૃહ પ્રવેશ-પાત કે પ્રાપ્ત આહારમાં-બીજા દ્વારા હીલના, ખ્રિસના, નિંદણા, ગહણા, તાલના, તર્જના, પરિભવના, પ્રવ્યથના-ઉચ્ચાવચ્ચ, ગ્રામકંટક, બાવીશ પરીષહ ઉપસર્ગોને સહન કરે છે, તે અને આરાધીને છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસે સિદ્ધ થશે, બુદ્ધ થશે, મુકત થશે, પરિનિવૃત્ત થશે, સર્વ દુઃખોનો અંત કરશે. * વિવેચન-૫o : [ના આદિ વ્યકત છે, વિશેષ આ - પ્રકૃતિબદ્ધતા અહીં ચાવતુ કરણથી “પ્રકૃતિ ઉપશાંતતા, પ્રકૃતિ તનુ ક્રોધ-માન-માયા લોભ, મૃદુ માઈનસંપન્નતા, આલીનતા, ભદ્રતા'' લેવું. અવિક્ષિપ્તન-અવિશ્રાંતથીપગિઝિય-પ્રગૃહ્ય. પરિણામ-જીવપરિણતિ, અધ્ય વસાન-મનોવિશેષ, લેસા-તેજોલેશ્યાદિ, તદાવરણિજ્જ-વીયન્તર, વૈકિપલબ્ધિ પ્રાપ્તિ નિમિત્ત અવધિજ્ઞાનાવરણ. ઈહા-શું તે આમ હશે કે તેમ, એવી સદલિોચનાભિમુખ મતિની ચેષ્ટા. મૂહ-આ આમ જ છે, એવો નિશ્ચય, માર્ગણાઅન્વય ધર્મ આલોચન - X - X * પ્રાયઃ સ્થાણુધમાં જ ઘટે છે. ગવેષણા-વ્યતિરેક ધર્મ આલોચન જેમકે - સ્થાણું જ છે, આ શિરઃકંડ્રયનાદિ પ્રાયઃ પુરુષ ધમાં નથી. વીરિયલદ્ધિએ - વીર્યલબ્ધિ વડે, ઉgિયલદ્ધીએ-વૈક્રિય લબ્ધિ વડે. ઓહિસાણલદ્ધિ-અવધિજ્ઞાનલબ્ધિ સમુત્પ-વીર્યલબ્ધિ આદિ ગણ ઉત્પન્ન થયા. - X -x-x- સ્થાનાંગાદિ પુસ્તકમાં ' મમ:' એમ દશવિલ છે. ‘મહાયનીવા નીવ’ અહીં ચાવતુ શબ્દથી આમ જાણવું - પુન્ય, પાપને ઉપલબ્ધ. આશ્રવ-સંવર-નિર્જર-ક્રિયાઅધિકરણ-બંધ-મોક્ષ તત્વમાં કુશળ. અહીં આશ્રવ - પ્રાણાતિપાતાદિ, સંવર - પ્રાણાતિપાતવિરમણાદિ, નિર્ની - કર્મનું દેશથી પણ, શિયા - કાયિકી આદિ, મધજરy - ખડગાદિ નિતિન સંયોજનાદિ. વધમોક્ષ * કર્મ વિષયમાં. આની વડે જ્ઞાનસંપન્નતા કહી. ઉમા - અવિધમાન સાહાટ્ય કુતીર્થિકથી પ્રેરિત થઈ સમ્યકત્વ અવિચલન પ્રતિ બીજાની સહાયની અપેક્ષા કરતા નથી. તેથી જ કહે છે - સેવાસુરના મુવUTHવન ઈત્યાદિ. તેમાં સેવા - વૈમાનિકો, મયુર ના - સુરકુમાર, નાગકુમાર 186 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ભવનપતિ વિશેષ. સુવણ-જ્યોતિક, ક્યાંક “ગરૂડ’ એ પાઠ નથી. તેથી સુવણસુવર્ણકુમાર-ભવનપતિ વિશેષ. યક્ષ-રાક્ષસ-કિન્નર-કંપુરષ એ વ્યંતરના ભેદ છે. ગરુડ-ગરુડ ચિલવાળા સુવર્ણકુમાર, ગંધર્વ અને મહોરણ, વ્યંતરો છે. આ નિર્ણન્ય પ્રવચનમાં નિસ્સકિય-સંદેહ રહિત, નિર્દેખિય-બીજા દર્શનના પક્ષપાતથી મુક્ત. નિ_િઇગિચ્છ-કૂળ પ્રતિ શંકારહિત લદ્ધૐ-અર્થ શ્રવણથી લબ્ધાર્થ. ગહિય-અવધારણથી ગૃહિતાર્થ. પુચિ -સંશય થતાં પૃષ્ટા. અહિંગય-અધિગત અર્થ કે અભિગત અર્થવાળા, અર્થના અવબોધથી. વિણિચ્છિય-ૌદંપર્યાયનાઉપલંભથી વિનિશ્ચિતાર્થ. તેથી જ ઈ - અસ્થિઓ, fÉન - તેની મધ્યે રહેલ ધાતુ વિશેષ, અસ્થિમિજાથી પ્રેમાનુરાગ-સર્વજ્ઞના પ્રવચન પ્રીતિલક્ષણથી કુંટુંભાદિ રોગ વડે રંગાયેલ માફક ક્ત. કયા ઉલ્લેખથી આમ કહે છે - મયાડસ હ ઈત્યાદિ. મયમ - આ, આઉસો-આયુષ્યમાન, પુત્રાદિને આમંત્રણ, ક્યાંક તો ઉનાથે' પાઠ છે. શેષ - ધન, ધાન્ય, પુત્ર, કલબ, મિત્ર, રાજ્ય, કુપવચનાદિ. ઉસિયફલિહા * ઉન્નત સ્ફટિક યિત જેવું છે તે. મૌનીન્દ્ર પ્રવચનથી પામેલ પરિપુષ્ટ મનવાળા. આ વૃદ્ધ વ્યાખ્યા છે. બીજા કહે છે - ત - અર્ગલાના સ્થાનથી ઉપનીય-ઉર્વીકૃત, તીર્થો નહીં. કબાટના પાછળના ભાગથી દૂર કરાયેલ - એવો અર્થ છે. અથવા ઉનૃત-અપગત, પરિધ-અર્ગલા જેના ગૃહદ્વારે તે ઉસ્કૃિત પરિધ કે ઉત્કૃતપરિધ અર્થાત્ ઔદાર્ય અતિશયથી અતિશય દાન-દાયિત્વથી ભિક્ષપ્રવેશને માટે જેના ગૃહદ્વાર ખુલ્લા રહે છે તે. આ બધું બડને સંભવતુ નથી. કેમકે સ્વયં જ તે ભિક્ષુક છે. તેથી જ પુસ્તકમાં લિખિત-ઊસિયફલિહ ઈત્યાદિ ત્રણ વિશેષણ કહેતા નથી. અપાવૃત દ્વાર - બારણા આદિ વડે બંધન કરાયેલ ગૃહદ્વાર. સદ્દર્શનના લાભથી કોઈ પાખંડીથી ડરતા નથી. શોભન માર્ગના પરિગ્રહથી ઉઘાડા શિરે રહે છે એમ વૃદ્ધ વ્યાખ્યા છે. કોઈ કહે છે ભિક્ષક પ્રવેશાર્થે ઔદાર્યથી ગૃહદ્વાર બંધ કર્યા નથી. આ બડને ઘટતું નથી. વિયત્ત લોકોને પ્રીતિકર હોવાથી અંતઃપુર કે ગૃહના દ્વારમાં જેનો પ્રવેશ છે તે. અર્થાત્ અતિ ધાર્મિકપણાથી જે સર્વત્ર આશંકા હિત છે. છે. બીજા કહે છે - વિયત્તોર - અંતઃપુર ગૃહદ્વારથી પીતિકર થતાં નથી, અપહાર પ્રવેશ રહિત અર્થાતુ શિષ્ટજનનો પ્રવેશ જેને છે, તે. આ વિશેષણ ઈશ્ચલતા રહિતાને પ્રતિપાદન કરે છે, આ પણ અંબડને ઘટતું નથી. કેમકે તેને અંતઃપુરનો જ ભાવ છે. ક્યાંક આ પાઠ આ પ્રમાણે દેખાય છે - વિવેત્ત - પ્રીતિકારિણી જ, ગૃહ કે અંતઃપુરમાં પ્રવેશવાનો આચાર છે જેનો તે તથા ત્યજેલ છે ગૃહમાં કે અંતઃપુરમાં અકસ્માત પ્રવેશ. વડz આઠમ, ચૌદશ, અમાસ, પૂર્ણિમામાં. અહીં ઉદ્દિષ્ટ-અમાસ. પ્રતિષ્ણ પૌષધનું અનુપાલન કરતા અર્થાત્ આહાર પૌષધ આદિ ભેદથી ચારે પ્રકારનો પૌષધ કરતા. શ્રમણ નિર્ગસ્થને પ્રાસુક, એષણીય અશન-પાનખાદિમ-વાદિમ વડે તથા વા-પાત્ર-કંબલ-પાદપીંછન વડે. અહીં પડિગ્રહ એટલે પત્ર, પાયપુછણ-પાદપ્રોફાણ, જોહરણ. 3H - એક દ્રવ્યને આશ્રીને, “વ - દ્રવ્ય સમુદાયરૂપ અથવા ઔષધ

Page #101
સૂઝ-૫o 183 ત્રિફળાદિ, ભૈષજ-પથ્ય. પ્રાતિહાકિ પીઠફલક શય્યા સંસ્થાક વડે પ્રતિલાભિત કરતા. પ્રતિહાર-પાછું આપવાના હેતુથી લીધેલ. તેના વડે પીઠ-આસન, ફલક-અવખંભનાર્થે કાષ્ઠ વિશેષ. શમ્યા-વસતિ કે શયન, જ્યાં પ્રસારિત પગ વડે સુવાય છે. સંસ્કારક-લઘુતર શયન. સીતળા નુરણન ઈત્યાદિ. તેમાં શીલવત-અણad, ગુણ-ગુણવત, વિરમણ-રાગાદિ વિતિ પ્રકારે, પ્રત્યાખ્યાન-નમસ્કાર સહિતાદિ, પૌષધોપવાસ-અષ્ટમી આદિ પર્વ દિનોમાં ઉપવસન-આહાર ત્યાગ. ચયા પરિગૃહીત તપોકમ વડે આત્માને ભાવિત કરતા. નો $ અવરણીયUNIT ઈત્યાદિ. અક્ષશ્રોત પ્રમાણ-ગાડાના પૈડાની નાભિરૂપ છિદ્ર પ્રમાણ માગ. સસરાહ-અકસ્માત, જલદીથી. આધાકમિક ઈત્યાદિ વ્યક્ત છે. માત્ર રદ્દ - ચિત, તે ઔશિકનો ભેદ છે, જેમકે લાડવાના ચૂણદિને ફરી લાડુ રૂપે કરે અથવા ભાત-દહીં આદિ, જે કરંબકાદિપણે વિરચિત, તે ચિત કહેવાય. કાંતારભક્ત-અરણ્ય, તેમાં ભિક્ષુકોના નિવહાર્થે જે સંસ્કારાય છે તે. દુમિક્ષભક્ત-દુભિક્ષમાં જે ભિક્ષકને માટે સંસ્કારાય છે. આ બધાં ઓશિકાદિના ભેદો છે. વર્લ્ડલિકા ભકત-દુર્દિન માટેનું ભોજન. ગ્લાનભક્ત-બિમારને આરોગ્ય માટે જે અપાય છે. પ્રાપૂર્ણકભકત - કોઈ પણ ક્યાંય જાય ત્યારે સંસ્કારીને અપાય છે અથવા અહીં આવેલ સાધુ આદિને જે અપાય છે તે. મૂલભોયણ-મૂળ આદિનું ભોજન. અહીં ચાવત્ કરણથી ત્રણ પદ જણાય છે. - Mયા - કંદ એટલે સુરણકંદાદિ, નયT - લ એટલે આમ આદિ. fથવા * હરિત એટલે મધુર ડ્રણ કટક ભાંડાદિ. યોયT * બીજો એટલે શાલિ, તિલ આદિ. ભોકતું-ભોજન કરવાનું કે પાતું - પીવાનું, આધાકમદિ ભોજન, પાન ન કશે. અપધ્યાનેન-આd આદિથી આચરિત, આસેવિત જે અપધ્યાનનું જે આસેવના તે અનર્થદંડ છે. પમાદાયરિચ-પ્રમાદ વડે - ઘી, ગોળ આદિ દ્રવ્યોના સ્થગનાદિ કરણમાં આળસ લક્ષણથી આચરિત તે અનર્થદંડ અથવા પ્રમાદ વડે આચરિત છે પ્રમાદાચરિત. હિંસણયાણ-હિંસ અર્થાત્ ખગાદિનું પ્રદાન-નિપ્રયોજન જ બીજાને અર્પણ તે હિંસપ્રદાન. પાપકર્મોપદેશ-પર્યોજન વિના કૃષિ આદિનો ઉપદેશ. “સાવધ’ કરીને - જે આ જળનું પરિમાણ કરણ, તે જળને સાવધ કરીને. સાવધ કઈ રીતે ? જીવા-આશ્કાયિકવાળું કરીને અથવા કઈ રીતે ગાળીને ગ્રહણ કરે છે તે કહે છે - સાવધ કરીને. તે કઈ રીતે કરે ? જીવ વાળું કરીને. અહીં પાણીના પોરા છે તેમ કરીને. અન્યમૂચિક - અરહંત સંઘની અપેક્ષાથી, અન્ય શાક્યાદિ. વૈદ્ય - અરિહંત ચૈત્ય અર્થાત જિનપ્રતિમા. નWઈતિદિ - આ અપવાદ કહ્યો. અહીં ન - પ્રતિષેધ માટે છે, અહંત, અહંત ચૈત્ય સિવાય. તે જો પધ્રિાજક વેષધારક હોય, અન્યતીથિકના દેવતાના વંદનાદિનો નિષેધ કહેતા અર્વતની પણ વંદનાદિનો નિષેધ ન થાય તે જણાવવા અહીં નગ્નસ્થ મૂકેલ છે. કુવન્ન - ઉત્કૃષ્ટ, અનુકૂષ્ટ વડે. 188 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ આક્ષય-આયુકર્મના દલિક નિર્જરવાણી. ભવક્ષય-દેવભવ બંધન રૂપ કર્મગતિ આદિની નિર્જરાચી, સ્થિતિ ક્ષય-આયુકર્મ તથા તે સિવાયની સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી. અનંતર ચર્ય ચઈd-દેવભવ સંબંધી શરીર ત્યજીને અથવા ચ્યવન કરીને. અ-પરિપૂર્ણ, દિવ-દીતવાન, વિત-વ્યાખ્યાત શેષપણે કૃણિકના વર્તનવતુ જાણવા. તેવા પ્રકારના કુળોમાં - અહીં કેટલાંક કુળોમાં એ પ્રમાણે શેષ જાણવું. પુણત્તા - પુરુષપણે. પૃથ્વીયffત - ઉત્પન્ન થશે. સ્થિતિપતિત કુળ ક્રમથી આવેલ પુત્ર જન્મોચિત અનુષ્ઠાન વિશેષ. ચંદ-સૂર્ય દર્શનિકા નામે પણ જન્મોત્સવ વિશેષ. જાગરિય-રાત્રિ જાગરિકા, પુત્ર જન્મોત્સવ વિશેષ. નિવૃત-અતિકાંત થતા. અસુઈ-અશુચિયુક્ત, જાતકર્મ-પ્રસવ વ્યાપારનું જે કરણ-વિધાન છે. તેમાં બારસમે દિવસે અથવા બાર દિવસોનો સમાહાર તે દ્વાદશાહ, તે દિવસ જેના વડે પૂર્ણ થાય છે, તે દ્વાદશાહ દિવસ. તેમાં માતા-પિતાએ આ કહ્યું - Uવા પૂર્વ - આવા રૂપે-સ્વભાવ જેનો છે, અન્યથા રૂપે નથી, તેવું તરૂપ ગૌણશું કહે છે ? ગુણ નિષ્પન્ન, ગૌણ શબ્દ અપધાન અર્થમાં પણ વર્તે છે, તેથી અહીં કહ્યું - ગુણનિપH. નામધેજ-પ્રશસ્ત નામ જ. આ સ્થાને બીજી પ્રતમાં “પાંચ ધણી વડે પરિગૃહીત” ઈત્યાદિ પાઠ દેખાય છે, તે પૂર્વવત્ વ્યાખ્યાયિત કરવો. *x - એક હાથથી બીજા હાથમાં સંહૂિયમાણલઈ જવાતો. એક ખોળામાંથી બીજા ખોળામાં અતિ ઉસંગથી બીજા ઉસંગમાં જતાં, ઉસંગ સ્પર્શમુખને અનુભવતો. ઉપનર્ચમાન - નર્તન કરતો. ઉપગીયમાન - તથાવિધ બાલોચિત ગીત વિશેષથી ગવાતો કે ગવડાવાતો. ઉપલાવ્યમાન - કીડાદિ લાલનપાલન કરતો. ઉપગ્રહયમાન-આલિંગાતો, અપમાસ્યમાન - પ્રાસ હિત કરાતો. * x * ઉકંઠના અતિરેકથી નિર્દય આલિંગન વડે ન પીડાતો, સમીહિત પૂરણ કરવાથી પ્રયાસન કરાતો. પરિવંધમાન - સ્તવના કરાતો, પરિચુંmમાન - ચુંબન કરાતો, પરફ્યુમાણ-ધુમાડા તો - x - નિવૃત કે નિયંઘિાત જે ગિરિકંદરા તેમાં રહેલ. હવે અધિકૃતુ વાચના - કંઈક અધિક આઠ વર્ષ ગયેલા છે જેને જખ્યાને છે. તેને અર્થથી-વ્યાખ્યાનથી, કરણથી-પ્રયોગથી. સેહાવેહ-સધાવે છે, નિષ્પાદન કરે છે. સિફખાવેહ-શિક્ષા આપે છે - અભ્યાસ કરાવે છે. વિષય પરિણયમેd - કવયિ તેમાં વિજ્ઞ જ વિજ્ઞક, તે આ પરિણત મગ-બુદ્ધિ આદિ પરિણામવાળો જ વિજ્ઞક પરિણત માત્ર. અહીં માત્રા શબ્દ બુદ્ધયાદિ પરિણામના અભિનવત્વને જણાવવા માટે છે. નવંગ- બે શ્રોત્ર, બે નેત્ર, બે ઘાણ, એક જીભ, એક વચા, એક મન. આ નવે સુતેલની જેમ સુખ-બાળપણાથી અવ્યક્ત ચેતનાવાળા, પ્રતિબોધિત - ચૌવનથી વ્યક્ત ચેતના યુક્ત કરાયેલ છે જેના તે. વ્યવહારભાષ્યમાં - શ્રોમાદિ નવ કહ્યું છે. હચજોહી-અa વડે યુદ્ધ કરનાર. એ રીતે થયોધી અને બાહુયોધી. બાહુ વડે પ્રમર્દન કરનાર તે બાહપ્રમર્દી. વિયાલચારી-સાહસિકપણાથી વિકાલે પણ- સત્રિમાં પણ ચરે છે છે. તેથી જ સાહસિક, સાત્વિક. અત્રે નોr - સાયર્ય ભોગાનુભવ સમર્થ. નો નતિ - ન સંગસંબંધ કરશે. નો જનfત - ન સંગ-પ્રેમ, ભોગ

Page #102
સૂઝ-૫૦ 189 190 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સંબંધ હેતુ કરશે, અપાપ્ત ભોગોની આકાંક્ષા કરશે નહીં. નાળુપપીત્તે - તે અત્યંત તેમાં એકાગ્ર મનવાળા થશે નહીં. જે નઈITH - અથ શબ્દાર્થમાં અથશબ્દ-વાક્ય ઉપક્ષેપાર્લે છે. નામ શબ્દ સંભાવના માટે છે. ૩Uતિ થા, ઉત્પલ, ઉત્પલાદિ પદોનો અર્થભેદ, વર્ણ આદિ વડે લોકથી જાણવું. વિશેષ આ - પુંડરીક - શ્વેત પધ, પંક-કાદવ, તે જ રજ, પદ્મ સ્વરૂપ ઉપરંજનથી, ઋણ અવયવ રૂપcથી કે રેણુ-રજતુલ્યવથી. કામરેજ - કામ-શદ અને રૂ૫, તે જ રજ. ભોગરજ - ભોગ-ગંધ, રસ અને સ્પર્શ, તે રૂપ જ. મિત્ર-સુહૃદ, જ્ઞાતિ-સજાતીય, નિજક-ભાઈ, પુત્રાદિ, સ્વજન-મામા આદિ, સંબંધી-શ્વશુરાદિ, પરિજનદાસ આદિ. કેવલં મોહિં બુજિઝહિઈ - વિશુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન અનુભવશે. અથવું તે પામશે. અનંત - અનંતાર્થવિષયત્વથી, મનુત્તર - સર્વોત્તમવથી. નિવ્યઘિાત * કટ, કયાદિ વડે અપતિતતવણી. નિરાવરણ-ક્ષાયિકવણી. કૃશ્ન-સર્વ અર્ચના ગ્રાહકવથી, પ્રતિપૂર્ણ - સર્વ અંશ સમન્વિત. કેવલવરનાણદંસણ - સહાય રહિત, તેથી જ શ્રેષ્ઠ જ્ઞાન અને દર્શન. તેમાં જ્ઞાન-વિશેષ અવબોધરૂપ છે, દર્શન-સામાન્ય અવબોધરૂપ છે. હીલણા-જન્મ, કર્મ, મર્મ ઉદ્ઘન. નિંદણા-મનથી કુત્સના, ખ્રિસણા - લોક સમક્ષ કુત્સા. ગહેણાસમક્ષ જ કુત્સા કરવી. તર્જના-મસ્તકમાં અંગુલિ આદિ ફોરણથી. * x * તાડના-થuડ આદિ મારવા, પભિવણા-પરિભાવ કરવો. પ્રવ્યથના * ભય ઉત્પાદના વડે, ઉચ્ચાવય-ઉત્કૃષ્ટ, નિકૃષ્ટ. ગામકંટય * ઈન્દ્રિય સમૂહને પ્રતિકૂળ. સિઝિહિઇ - સિદ્ધ થશે, કૃતકૃત્ય થશે. બઝિહિઈ-બોધ પામશે, કેવળજ્ઞાન વડે સર્વ અર્થોને જાણે. મુચ્ચિહિઈ - સર્વ કમશોથી મુક્ત થશે. પરિનિવ્વાહિઈ . પરિનિર્વાણ પામશે, કર્મકૃત સંતાપ ભાવથી શીત થશે. તેથી શું કહે છે ? સર્વે દુ:ખોનો અંત કરશે. * સૂત્ર-પ૧ - જે આ પ્રમાણે ગામ, આકર યાવતું સન્નિવેશોમાં પ્રવતિ થઈ શ્રમણ થાય છે. તે આ - આચાર્યપત્યનીક, ઉપાધ્યાયપત્યનીક, કુલપત્યનીક, ગણપત્યનીક, આચાર્ય-ઉપાધ્યાયનો અપયશકારક, અવર્ણકારક, અકિતિકારક, ઘણી જ અસદ્દભાવના ઉભાવનાથી, મિથ્યાત્વાભિનિવેશ થકી પોતાને, ભીજાને અને તદુભયને યુઝાહિત કરતા, સુત્પાદિત રd વિયરીને ઘણાં વર્ષો શામણ પ્રચયિ પાળે છે. પાળીને તે સ્થાનની આલોચના-પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળમાસે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી લાંતક કક્ષામાં કિલ્બિષિક દેવમાં, કિલ્બિષિક દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં જ તેની ગતિ છે, ૧૩-સાગરોપમની સ્થિતિ છે. તેઓ અનારાધક હોય છે. બાકી પૂર્વવત તે જે આ પર્યાપ્તા સંજ્ઞા પાંચેન્દ્રિયતિશયોનિકો હોય છે. તે આ - જલચર, બેચર, સ્થલયર. તેમાં કેટલાંક શુભ પરિણામથી, પ્રશસ્ત આધ્યવસાનથી, વિશુદ્ધ થતી તેયાળી, તદાવરણીય કર્મોના ક્ષયોપશમeણી, ઈહા-પોહ-માuિ ગવેપા કરતા સંજ્ઞીપણાથી પૂર્વવત ભવોની સ્મૃતિ ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારપછી તે સમુક્ત જાતિસ્મરણથી સ્વયં જ પાંચ અણુવતોને સ્વીકારે છે, સ્વીકારીને ઘણાં શીલ-dd-ગુણ-વેરમણ-પ્રત્યાખ્યાન-પૌષધોપવાસથી આત્માને ભાવિત કરતાં, ઘણાં વર્ષોનું આયુ પાળે છે, પાળીને ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરે છે. ઘણાં ભોજનને અનરાન વડે છેદે છે, છેદીને આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિ પામી, કાળમાણે કાળ કરી ઉત્કૃષ્ટથી સહમ્રાર કલામાં દેવપણે ઉપયત પામે છે. ત્યાં તેમની ગતિ ૧૮-સાગરોપમની સ્થિતિ, પરલોકના આરાધક થાય છે. તે જે આ ગામ, આકર યાવતુ સંનિવેશમાં આજીવિકો છે, જેવા કે - દ્વિગૃહમંતરિક, મગૃહમંતરિક, સપ્તગૃહમંતરિક, ઉત્પલ બેટિક, ગૃહ સામુદાનિક, વિધતાંતરિક, ઉણિક જમણ. તે આવા સ્વરૂપના વિહાણી વિચરતા ઘણાં વર્ષોનો પયયિ પાળે છે, પાળીને કાળમાણે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી અચુત કો દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં જ તેમની ગતિ, રર-સાગરોપમ સ્થિતિ, અનારાધક થાય છે. - X - તે જે આ ગામ, આકર યાવતુ સHિવેશમાં પતંજિત શ્રમણ હોય છે. જેમકે - આત્મોત્કર્ષક, પરારિવાર્દિક, ભૂતિકર્મિક, વારંવાર કૌતુક કારક, તેઓ આવા પ્રકારના વિહારથી વિચરતા ઘણાં વર્ષોનો ગ્રામય યષિ પાળીને તે સ્થાનની આલોચના, પ્રતિક્રમણ ન કરીને કાળમાસે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી અયુત કલામાં અભિયોગિક દેવમાં દેવપણે ઉપપાત પામે છે. ત્યાં તેમની ગતિ છે, બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ છે, પરલોકના અનારાધક છે. બાકી પૂર્વવતું. તે જે આ ગામ, આકર યાવતુ સંનિવેશમાં નિકુવો હોય છે જેવા કે - મહુરત, જીવપદેશિક, આંતતિક, સામુદિક, સૈક્રિય, ઐરાશિક, અદ્ધિક. આ સાત પ્રવચન નિકુવો કેવળ ચય, લિંગ ગ્રામસ્યા, મિશ્રાદેસ્ટિ, ઘણી અસતુ ઉભાવનાથી, મિથ્યાત્વાભિનિવેશથી પોતાને, બીજાને અને તદુભયને સુગ્રહિત કરતા, વ્યુત્પાદિત કરતા વિચરીને ઘણાં વર્ષો ગ્રામરય પર્યાય પાળે છે. પાળીને કાળમાણે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટથી ઉપરી શૈવેયકમાં દેવપણે ઉપપાત થાય છે. ત્યાં તેમની ગતિ, એકઝીશ સાગરોપમ સ્થિતિ છે, પરલોકના આરાધક થાય છે, બાકી પૂર્વવતુ.. તે જે આ ગામ, આકર, ચાવત સધિવેશમાં મનુષ્યો થાય છે, જેવા કે - અથાભી, અપરિગ્રહી, ધાર્મિક, ધમનુિગ, ધર્મિષ્ઠ, ધમાિયી, ધમપલોડી, પરંજન, રામસમુદાચાર, ધમકી આજીવિકા કરનારા, સુશીલ, સુવતી, સુપત્યાનંદ હોય છે તેઓ સાધુ પાસે એક-જાવજીવ માટે પ્રાણાતિપાતથી પ્રતિવિરત, એકથિી આપતિવિરત એ રીતે ચાવતુ પરિગ્રહી, એક ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, પ્રેમ, કલહ, અભ્યાખ્યાન, વૈશુન્ય, પરંપરિતાદ, અરતિરતિ, માયામૃષાવાદ, મિથ્યા દર્શનશલ્યથી નવજીવ માટે પ્રતિવિરત અને એકથિી અપતિવિરત એથિી જાવજીવ માટે આરંભ-સમારંભથી પ્રતિવિરત અને એકરચથિી.

Page #103
સૂગ-૫૧ 192 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ આપતિવિરત, એકચણિી કરણ-કારાdણથી ઘવજીવ માટે પ્રતિવિરત અને એકસ્પથિી આપતિવિરત, એસ્સથિી જાવાજીવ માટે પાન-મચાવન થકી પ્રતિવિરત અને એકચ્યથિી પાચન-પચાવનથી આપતિવિરત.. (-તશા-) એથિી કુણ-પિzણ-તન-તાડન-વધ-બંધ-પરિફલેશથી નવજીવને માટે પ્રતિવિરત અને એકથિી અપતિવિરત છે. એકરીિ નાન, મદન, વક, વિલેપન, શબ્દ, સ્પર્શ, સ, રૂપ, ગંધ, માળા, અલંકારથી નવજીવાળું પ્રતિવિરd, કાચથી આપતિવિરત હોય. જે આવા અને આવા પ્રકારના સાવધયોગ મુક્ત કર્મવાળા, બીજાના પ્રાણોને પરિતાપ કરનારા થાય છે, તેનાથી ચાવતુ એકચ્યથી અપતિવિરત છે. એવા શ્રાવકો હોય છે, જીવ-જીવના જ્ઞાતા, ઉપલબ્ધ પુન્ય-પાપ, આશ્રdસંવ-નિર્જરા-ક્રિયા-અધિકરણ-બંધ-મોક્ષ કુશલ, સહાયના અનિચ્છક, દેવ-અસુરનાગ-ચ-રાક્ષસ-કિંન+કિંધરમ-ગરડ-ગંધર્વ-મહોમાદિ દેવગણ વડે નિર્થીિ પ્રવયનથી અનતિકમણીય, નિર્ગસ્થ પ્રવચનમાં નિશંકિત, નિકાંક્ષિત, નિર્વિચિત્સિક, લબ્ધાર્થ, ગૃહીતાર્થ, પૃચ્છિતાથ, અભિગતાથ, વિનિશ્ચિતાથ, અસ્થિ-મિજોમ-અનુરાગરક્ત હોય છે. હે આયુષ્યમાન્ ! નિન્ય પ્રવચન જ અથરૂપ છે, આ પરમાર્થ છે, બાકી બધું અનર્થક છે. ઉચ્છિત ફટિક, પાવૃત્ત દ્વારવાળા, ત્યક્તાંતપુર પગૃહદ્વાર પ્રવેશ, ચૌદશ-આઠમ-અમાસ-પૂનમે પ્રતિપૂર્ણ પૌષધને સમ્યફ પાલન કરતા, શ્રમણ નિગ્રન્થને પાસુક એષણીય. શન-પાનખાદિમ-વાદિમ વડે, વસ-પગ-કંબલ-પાદપોંછનક વડે, ઔષધ-ભેષજ વડે, પ્રાતિહારિક પીઠ-ફક-શસ્ય-સંથક વડે પ્રતિલાભિત કરતા વિચરે છે, વિચરીને ભોજનના પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, તેઓ ઘણાં ભોજનને અનશન વડે છેદે છે, છેદીને આલોચના-પ્રતિક્રમણ કરી, સમાધિ પામીને, કાળમાસે કાળ કરીને, ઉત્કૃષ્ટથી અચુત કલામાં દેવપણે ઉપયત પામે છે. ત્યાં તેમની ગતિ, બાવીશ સાગરોપમની સ્થિતિ, આરાધક થાય, બાકી પૂર્વવતુ. જે આ ગામ, આર યાવતુ સંનિવેશમાં મનુષ્યો હોય છે, તે આ - અનારંભ, અપરિગ્રહ, ધાર્મિક યાવતુ આજીવિકા કરનાર, સુશીલ, સુવત, સુપત્યાનંદ, તે સાધુઓ સર્વથા પ્રાણાતિપાત પ્રતિવિરત યાવતુ સર્વથા પરિગ્રહથી પ્રતિવિરત, સર્વથા ક્રોધ-માન-માયા-લોભ યાવતુ મિયાદશનિરાલ્યથી પ્રતિવિરત, સર્વથા આરંભ-સમારંભથી પ્રતિવિરત, સર્વથા કરણ-કારાવણથી પ્રતિવિરત, સવથા પચન-પચાવનથી પ્રતિવિરત, સર્વથા કુણ-પિટ્ટણ-તન-તાડન-વધ-બંધપરિકલેશથી પ્રતિવિરત, સર્વથા નાન-મન-વર્ણક-વિલેપન-શબ્દ--રસ-રૂપગંt-માળા-અહંકારથી પ્રતિવિરત, જે આવા અને આવા પ્રકારના સાવધ યોગથી યુકત, પરપાણ પરિતાપનાર કમનો અંત કરનાર તથા તેનાથી જાવજીવને માટે પ્રતિવિરત હોય છે. તે જે કોઈ અણગાર હોય છે તે ઈયસિમિત, ભાષાસમિત ચાવતુ આ નિલ્થ પ્રવચનને આગળ કરીને વિચારે છે. તે ભગવંતોને આ વિહારથી વિચરતા કેટલાંકને અનંત યાવત કેવલવર જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થાય છે, તેઓ ઘણાં વર્ષો કેવતિ પર્યાય પાળે છે, પાળીને ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કરે છે, ઘણાં ભોજનને અનશન વડે છેદે છે, છેદીને જે હેતુને માટે નગ્નભાવ ધારણ કરેલ છે, યાવત્ અંત કરે છે. જે કેટલાંકને કેવળ વર જ્ઞાનદર્શન ઉત્પન્ન થતા નથી તેઓ ઘણાં વર્ષો છા પયય પાળે છે, મળીને આબાધા ઉત્પન્ન થતા કે ન થતાં ભકતપત્યાખ્યાન કરે છે. ઘણાં ભોજનને અનશન વડે છેદીને જે પ્રયોજન માટે નગનભાવ ધારણ કરેલ છે યાવત અને આરાધી છેલ્લા શ્વાસોચ્છવાસે અનંત, અનુત્તર, નિવ્યઘિાત, નિરાવરણ, રન, પતિપૂર્ણ, કેળવરાદિ શનિને પ્રાપ્ત કરે છે, ત્યારપછી સિદ્ધ થાય છે યાવતુ સર્વે દુઃખોનો અંત કરે છે. કેટલાંક વળી એક ભવ કરનારા, પૂવકર્મ અવશેષ રહેતા કાળમાસે કાળ કરીને ઉત્કૃષ્ટ સવથિસિદ્ધ મહાવિમાનમાં દેવપણે ઉપપાત પામે છે. ત્યાં તેમની ગતિ છે, તેનીશ સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે. તેઓ આરાધક હોય છે. બાકી બધું પૂર્વવત્. જે આ ગામ, આકર યાવત સંનિવેશમાં મનુષ્યો હોય છે, તે - સર્વકામ વિરત, સર્વરોગ વિરત, સર્વ સંગથી અતીત, સર્વ નેહને ઉલ્લંઘી ગયેલ, ક્રોધી, નિકોબી, સીસકોલી, એ પ્રમાણે માન-માયા-લોભ ક્ષીણ કરેલા અનુક્રમે આઠ કર્મ પ્રકૃતિઓનો ક્ષય કરીને ઉપર લોકાણે પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. * વિવેચન-૫૧ - અવસાન પરાક્રમકૃત સર્વદિગામી અથવા પ્રખ્યાતિ, તે યશ, તેના પ્રતિષેધથી અયશ. અવDણકારશ્ય-અવજ્ઞા, અનાદર કે અવર્ણ, વર્ણનું ન કરવું. અકિર્તિકારક - દાનકૃત એકદિગામિની કે પ્રસિદ્ધિ, કીર્તિ-તેના નિષેધથી અકીર્તિ. અસદ્ભાવ-અવિધમાન અર્થની ઉદ્ભાવના-ઉપેક્ષણ. મિચ્છiાભિનિવેસ-વસ્તુવિપર્યાસ અથવા મિથ્યાદર્શન નામક કર્મની સાપેક્ષતાથી અભિનિવેશ-યિત અવટંભ. વગ્રાહેમાણ-કુ-ગ્રહમાં જોડતા. વુપાએમાણ-અસત્ ભાવોભાવનામાં સમર્થ કરતા. અણાવોઈસ અપડિકાંત - ગુરુની સમીપે આલોચના ન કરેલ, તેથી દોષથી અનિવૃત. આવાને વિશિષ્ટ શ્રામસ્યજન્ય દેવત્વ અને પ્રત્યુનીકતા જન્ય કિબિષિકત્વ મળે છે. તેઓ ચંડાલપાયઃ દેવ થાય. સંજ્ઞીપૂર્વજાઈમરણ-સંજ્ઞી થઈને પૂર્વભવનું સ્મરણ. આજીવિક-ગોશાલક મતાનુવર્તી. દુઘાંતરિચ-એક ઘરમાં ભિક્ષા લઈને અભિગ્રહ વિશેષથી બે ઘર ઓળંગીને ફરી ભિક્ષાને ગ્રહણ કરે છે. પણ નિરંતર કે એકાંતર ઘરમાંથી ભિક્ષા ન લે. બે ઘના અંતરથી ભિક્ષાગ્રહણ જેમને છે તે દ્વિગૃહાંતરિક જાણવા. એ રીતે ત્રણ ગૃહમંતરિક અને સાત ગૃહાંતરિક જાણવા. ઉપલબૅટિય-નિયમ વિશેષથી ગ્રહણ કરેલ શૈક્ષG વડે જેમાં છે તે ઉત્પલવંતિકા. ગૃહસમુદાન-પ્રતિગૃહે

Page #104
સૂઝ-૫૧ 193 194 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ભિક્ષા જેમાં ગ્રહણપણે હોય છે તે. વિજ્યંતરિય-વિજળી થતાં અંતમાં જેમને ભિક્ષા ગ્રહણ છે તે. વિજળી થાય ત્યારે ભિક્ષા ન લે. ઉક્રિયાસમણ-મોટ માટીના ભાજન વિશેષ, તેમાં પ્રવેશી જે તપ કરે છે તે ઉષ્ટ્રિકા શ્રમણ, આ પદને આશ્રીને વ્યાખ્યા કરી છે. જેમાં આત્મોકર્ષ છે, તે આત્મોકર્ષિકા. પરપસ્વિાઈય-બ્બીજાની નિંદા જેમાં છે છે. ભૂતિકર્મ - વરિતોના ઉપદ્રવની રક્ષાર્થે ભૂતિદાન જેમાં છે તે. પુનાપુન: કૌતુકસૌભાગ્યાદિ નિમિત્ત બીજાને સ્વપનાદિ તેના કત, તે કૌતુકકારક. અભિયોગઆદેશ કર્મમાં નિયત તે આભિયોગિક. આમનું દેવત્વ ચાસ્ટિાગી આભિયોગિકવ અને આત્મોકર્ષથી છે. બહુરત-ઘણાં સિદ્ધાંતોમાં રત-આસક્ત, ઘણાં જ સિદ્ધાંત વડે કાર્ય નિust થાય છે, એક સમયથી નહીં, એ પ્રમાણે બોલવાસ. તેવા જમાલિના મતને અનુસરનારા તે. - - - જીવપ્રદેશ - જીવ અને પ્રદેશ એક જ છે જેમના મતે તે, એક પ્રદેશથી જૂન જીવ ન થાય, જે એક પ્રદેશથી પૂર્ણ થઈને જીવ થાય છે, તે એક જ પ્રદેશ જીવ થાય છે, એ પ્રમાણે બોલનાર તિષ્યગુપ્તાચાર્ય મતાવિસંવાદી. અવ્યક્ત - આ સર્વ જગત્ સાધુ આદિ વિષયમાં આ શ્રમણ છે કે દેવ છે ? ઈત્યાદિ વિવિત પ્રતિભાસના ઉદયના અભાવથી તે અવ્યક્ત વસ્તુ છે તેવા મતવાળા. આષાઢાચાર્યના શિષ્યોના મતને અનુસરનારાઓ. - x * સામુચ્છેદિક-નારકાદિભાવોનો પ્રતિક્ષણ સમુચ્છેદ-ક્ષયને કહેનાર. અચ્છમિત્રના મતને અનુસરનારા. દોકિરિય-શીત વેદના અને ઉષ્ણવેદનાદિ સ્વરૂપ એક સમયે જીવો અનુભવે છે, એવું બોલનારા છે, ગંગા આર્યમતાનુવર્તી. તે સિય-ત્રણ રાશિ જીવ-જીવ-નોજીવ રૂપ છે તેમ કહેનાર તે ઐશિક-રોહગુપ્તમતાનુસારી. બદ્ધિકઅબદ્ધ સત્કર્મ કંચુક પાર્શથી પૃષ્ટ માત્રને જીવને અનુસરે છે એવું કહેનારા, ગોઠામાહિલના મતના અનુસરનારા. - X - X - - પ્રવચન નિહવ-જિનાગમનો અપલાપ કરે છે, અન્યથા તેના એકદેશનો સ્વીકાર કરે છે તે. મિથ્યાદષ્ટિ-વિપરીત બોધવાળા ચય-ભિક્ષાટન આદિ ક્રિયા વડે લિંગવેશથી, જોહરણાદિથી સાધુતૂલ્ય. ધાર્મિક-ધર્મ-શ્રુત ચારિત્રરૂપથી જે વિચારે છે તે. આવું કઈ રીતે તે કહે છે - ધમનુગ-કૃતરૂપ ધર્મને અનુસરે છે તે. તે કઈ રીતે ? ધર્મિષ્ઠ-શ્રુતરૂપ ધર્મ જ ઈષ્ટવલભ, પૂજિત છે જેમાં તે. અથવા ધર્મને વેટ અથવા ધર્મ જેમાં છે તે ધર્મિણ. તે જ બીજ કરતા અતિશયવંત હોય છે. તેથી જ ધમ્મફખાઈ-ધર્મને કહનાર, ભવ્યોને પ્રતિપાદન કરનાર તે અથવા ધર્મથી જેની ખ્યાતિ-પ્રસિદ્ધિ છે તે. ધમ્મપલોઈ-ધર્મને ઉપાદેયપણે જુએ છે કે પાખંડીઓની ગવેષણા કરે છે તે ધર્મપ્રલોકી. ધર્મ ગવેષણા પછી ધમ્માલજણ-ધર્મમાં પ્રકૃટ રાગ કરે છે - આસકત રહે છે તે. તેથી ધર્મસમુદાચાર-ધર્મરૂપ ચારિત્રાત્મક સદાચાર કે સપ્રમોદ જેમાં છે તે. તેથી જ ધમેણ રોડ વિનિં કોમાણચાસ્ત્રિ અવિરોધી ઘર્મથી જ કે શ્રુતઅવિરોધથી 16/13 વૃત્તિ-જીવિકા કરનારા-કરીને વિચરનારા. - - - સુન્વય-શોભનચિત વૃત્તિવાળા. સુપડિયાસંદા-ચિત્તનો આહાદ જેમાં છે સુપ્રત્યાનંદ, સાધુપુ-વિષય ભૂતોમાં અથવા ‘સાહહિં'નો ઉત્તર વાકય સાથે સંબંધ જોડે છે. - x - એકચ્ચ પ્રાણાતિપાતથી - એકથી પણ સર્વથી નહીં. અહીં પાઠાંતરમાં ગાથા પાઠ છે. તેમાં એક જ એકકિક છે. *x-x* મિચ્છાદંસણસલાઓ - મિથ્યાદર્શનતર્જન્ય ચાન્યતીચિંકને વંદનાદિ ક્રિયા, તેના ભાવથી વિરત, પણ રાજાદિ અભિયોગ હોય તો અવિરત રહે. જurfપટ્ટT૦ ઈત્યાદિ. તેમાં કુન-ખદિરાદિ માફક છેદ વિશેષ કરવો તે. પિટ્ટણ-વસ્ત્રાદિ માફક મુદ્ગરાદિ વડે પીટવા, તર્જન-બીજાને - “હે જાલિમ તું જાણે છે” એવા વાકયથી તર્જના કરે. તાડના-થપ્પડ આદિ વડે મારવા અથવા તાલન-ગૃહદ્વારાદિને તાળા વડે બંધ કરવા. વધ-મારણ, બંધ-દોરડાદિ વડે બાંધવા, પરિફ્લેશ-બાધા ઉત્પન્ન કરવી. સાવજોગોવહિય-સાવધયોગ ઔષધિકા-માયા પ્રયોજન, કપાય પ્રત્યયી. અથવા ઉપકરણ પ્રયોજત જે છે તે. કમ્મત-વ્યાપાર અંશો. બીજી વાચનામાં “સાવજ્જા અલોહિયાકર્માત" પાઠ છે. અહીં અબોધિકા-અવિધમાનબોધિકા. આ પ્રમાણે સામાન્યથી કહેલ મનુષ્યોના વિશેષ નિર્દેશના કહે છે, ઈત્યાદિ. - X - માથા - રોગાદિ બાધામાં, એકચ્ય-અસાધારણ ગુણવથી અદ્વિતીય મનુજભવ ભાવિની. અથવા અ-િજેમાં એક શરીર બાકી છે તે. પુનઃ શબ્દ પૂર્વોક્ત અર્થની અપેક્ષાએ ઉત્તર વાક્યર્થના વિશેષ ધોતનાર્થે છે. બીજા કહે છે - - કેવળજ્ઞાનભાજન વડે, ર્વતાર - ભતાર, અનુષ્ઠાન વિશેષા સેવનાર કે ભવથી રક્ષણ આપનાર, - X - X - સqકામવિરત-સર્વે કામથી, સમસ્ત શબ્દાદિ વિષયથી વિરત-નિવૃત કે તેનાથી વિરત-ઉત્સુકતાથી રહિત જે છે તે. કેમકે સવરામવિરચ-સર્વરાગથી, સમસ્ત વિષયાભિમુખ્ય હેતભત આત્મ પરિણામ વિશેષથી વિરત-નિવૃત જે છે તે. સવ્વસંગાતીતબધાં જ સંગ-માતાપિતાદિ સંબંધથી અતીત-અપકાંત છે. કેમકે સqસિમેહ અઇર્ષતમાતા આદિ સંબંધ હેતુ અતિકાંત-ત્યાગ કરનાર છે. અક્કોહ-ક્રોધના વિફલીકરણથી, નિક્કોહ-ઉદયના અભાવથી, આ જ કઈ રીતે? તે કહે છે - ક્ષીણક્રોધ-ક્ષીણકોધ મોહનીય. અથવા આ કાર્યક શબ્દો છે. * સૂત્ર-પ૨ થી 54 - (પ) ભગવન ભાવિતાત્મા અણગર કેવલીસમુદાંતથી સમવહત થઈને કેવલકથ લોકને સ્પર્શી રહે છે? હા, રહે છે. ભગવતુ ! તેઓ શું કેવલકથ લોકમાં તે નિર્જરા પુદ્ગલથી સ્પર્શે ? હા, સ્પર્શે. ભગવન્! છાસ્થ મનુણ તે નિર્જરા પુદગલની કંઈક વર્ષથી વણ, ગંધથી ગંધ, રસથી સ, જાણે-જુએ? ગૌતમ ! આ અર્થ સંગત નથી. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું કે છાસ્થ મનુષ્ય નિર્જરા યુગલોને કંઈપણ વણથી વણ યાવત્ ન જાણે-ન જુએ ? ગૌતમ ! આ જંભૂદ્વીપ દ્વીપ સર્વે

Page #105
સૂત્રપર થી પ૪ 15 196 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ દ્વીપસમુદ્રોમાં સવથી અંદરનો, બધાંથી નાનો, તેલના પૂડલાના આકારે સંસ્થિત એવો વૃd, રથ ચક્રવાલ સંસ્થાન સંસ્થિત એવો વૃત્ત, પુષ્કણિકા સંસ્થાને સંસ્થિત એવો વ્રત, પતિપૂર્ણ ચંદ્ર સંસ્થાને સંસ્થિત એવો વ્રત, એક લાખ યોજન લંબાઈ- વિભણી, ૩,૧૬,રર૩ યોજન, ત્રણ કોશ, 28 ધન, 1all અંગુલથી. કંઈક વિશેષ પરિક્ષેપથી કહેલો છે. કોઈ મહર્તિક, મહાધુતિક, મહાબલી, મહાયશસ્વી, મહાસૌમ્ય, મહાનુભાવ દેવ, વિલેપન સહિત ગંધના દાભડાને લઈને તેને વિખેરે, વિખેરીને યાવતુ આમ કરી કેવલકલ્પ જંબૂદ્વીપને ત્રણ ચપટી વગાડવા જેટલા સમયમાં એકવીશ વખત ભ્રમણ કરીને જલ્દી પાછો આવે. તો હે ગૌતમી તે કેવલકલ્પ જંબૂદ્વીપ દ્વીપમાં તે ઘાણ યુગલને સ્પર્શે ? હા, શું ? ગૌતમ ! છ%ાસ્થ મનુષ્ય ઘાણ યુગલોને કંઈક વણથી વણ યાવત્ જાણે જુએ ? ભાવનું છે તે અર્થ સંગત નથી. હે ગૌતમ ! તે કારણથી કહ્યું કે છાસ્થ મનુષ્ય ને નિર્જરા યુગલને વણથી વર્ણ યાવ4 કંઈ પણ ન જાણે - ન જુએ. તે યુગલો આટલા સૂક્ષ્મ કહ્યા છે. હે આયુષ્યમાન શ્રમણો ! તે યુગલો સમગ્ર લોકનો સ્પર્શ કરીને સ્થિત રહે છે. ભગવન્! કેવલી કયા કારણે સમુઘાત કરે છે ? કેવલી શા માટે સમુઘાત કરીને જાય છે ? ગૌતમ! કેવલીને ચાર કમશિો ક્ષીણ થયા હોતા નથી. તે આ - વેદનીય, આયુ, નામ, ગોત્ર. તેમાં સૌથી વધુ વેદનીય કર્મ હોય છે. સૌથી થોડાં આયકર્મ હોય છે. બાંધન અને સ્થિતિ વડે વિષમને સમ કરે છે. બંધન અને સ્થિતિથી વિસમને સમ કરવાને માટે કેવળી સમવહત થાય છે. એ રીતે વિશે કેવલી સમુદ્ઘતિને કરે છે. ભગવદ્ ! બધાં જ કેવલી, સમુદ્યાત કરે છે? ના, અર્થ સંગત નથી. [53] સમુઘાત કર્યા વિના જ અનંત કેવલી, જિન જરામરણથી વિપમુકત થઈ ઉત્તમ સિદ્ધિ ગતિને પામ્યા છે. [54] ભગવત્ ! આવજીકરણ કેટલા સમયનું કહેલ છે ? ગૌતમ ! અસંખ્યાતસમયિક અંતમુહૂર્ત કહેલ છે. ભગવાન ! કેવલી મુદ્દઘાત કેટલા સમયના કહેલ છે. ગૌતમ! આઠ સમયનું કહે છે. તે આ પ્રમાણે - પહેલા સમયે દંડ કરે છે, બીજ સમયે કપાટ કરે છે, ત્રીજ સમયે મથન કરે છે, ચોથા સમયે લોકને પુરે છે, પાંચમાં સમયે લોકનું પ્રતિસંહરણ કરે છે, છકે સમયે મંથનનું પ્રતિસંહરણ કરે છે. સાતમે સમયે કપાટને પ્રતિસંહરે છે, આઠમે સમય દંડને પતિસંહરે છે. પડિસંહરણ કરીને પછી શરીરસ્થ થાય. ભગવત્ છે તેવા સમુદ્દઘાતમાં જતાં શું મનોયોગને જોડે છે ? વચનયોગને ડે છે કાયયોગને શેડ છે ? ગૌતમ! મનોયોગને જોડતા નથી, વચનયોગને જોડતા નથી, પણ કાયયોગને જોડે છે. કાયયોગને જોડતાં શું ઔદાકિ શરીર કાયયોગને જોડે છે? દારિક મિગ્ર શરીર કાયયોગને જોડે છે ? સૈક્રિયશરીરકામ યોગને જોડે છે? વૈક્રિક્સ મિશ્ર શરીર કાયયોગને જોડે છે ? કે કામણશરીર કાયયોગને જોડે છે? ગૌતમ ! ઔદારિકશરીર કાયયોગને જોડે છે, ઔદાકિ મિશ્ર શરીરકામ યોગને જોડે છે, વૈકિય શરીરફાય યોગને જોડતા નથી, ઐક્રિયમિશ્ર શરીરકાય યોગને જોડતા નથી, આહાફશરીર કાયયોગને જોડતા નથી, આહારકમિશશરીર કાયયોગને જોડતા નથી, કામણશરીર કામ યોગને પણ જોડે છે, બીજા-છઠ્ઠા અને સાંતમાં સમયમાં ઔદારિક-મિશ્રશરીર કાયયોગને જોડે છે, બીજા-ચોથા-પાંચમામાં કામણશરીર કાયયોગને જોડે છે. ભગવાન ! તે તેવા સમુઘાતગત સિદ્ધ-બુદ્ધ-મુકત-પરિનિવૃ-સર્વ દુઃખોના અંતકર થાય ? અર્થ સંગત નથી. તે ત્યાંથી પ્રતિનિવૃત્ત થઈ, * x * પછી અહીં પાછા આવે છે. આવીને પછી મનોયોગને વચનયોગને, કાયયોગને પણ જોડે છે. મનોયોગમાં જોડાયેલ છે સત્યમનોયોગને જોડે છે કે મૃષામનોયોગને, સત્યામૃણા-મનોયોગને કે અસત્યામૃષા મનોયોગને જોડે છે? ગૌતમ! સત્યમનો યોગને જોડે છે, અષા મનોયોગને જોડતા નથી. સત્યામૃષા મનોયોગને જોડતા નથી. અત્યામૃષા મનોયોગને પણ જોડે છે. વચનયોગને જોડતાં શું સત્યવચન યોગને જોડે છે કે યાવતુ અસત્યામૃષા વચનયોગને જોડે છે ? ગૌતમ ! સત્યવચન અને અસત્યામૃષા વચન યોગને જોડે છે પણ મૃષાવચનયોગને અને સત્યામૃષા વચનયોગને જોડતા નથી. કાયયોગને જોડતાં આવે છે, ઉભે છે, બેસે છે, સુવે છે, ઉલ્લંઘે છે, પ્રdધે છે, તોપણ-અવક્ષેપણ-તિર્યક્રોપણ કરે છે. પ્રાતિહાસિક પીઠ-ફલક-શધ્યા-સંસ્તારક પાછા આપે છે. * વિવેચન : આ પ્રમાણે ઉપપાત કહ્યો. હવે અનંતરોક્ત સિદ્ધ ઉપાપાત સંબંધથી તેના કારણભૂત સમુદધાતાદિ કહે છે - તેમાં કેવલિ સમદઘાતથી, કપાયાદિ સમઘાતથી નહીં, સમવહત-વિક્ષિાત પ્રદેશ. કેવલકલા-સંપૂર્ણ. અથવા કેવલ-સંપૂર્ણ, કલા-સ્વકાર્ય કરવામાં સમર્થ વસ્તુરૂપ. તે નિર્જરાપધાન પુદ્ગલ, જીવ વડે અકમતાપાદિત કર્યપદેશ. તે નિર્જરા પુદ્ગલ વડે સૃષ્ટ-વ્યાપ્ત... છાસ્ય-નિરતિશયજ્ઞાનયુક્ત * x * છાસ્થ પણ વિશિષ્ટાવધિ જ્ઞાનયુક્ત નિર્જસ પુલોને જાણે છે. વણેણં વણ-વર્ણપણે અર્થાત ચાયાભ્ય. વર્ણ-કાળાવણદિને વિશેષથી જાણે છે, સામાન્યથી જુએ છે. આ અર્થ સંગત નથી. કર્મ પુલોના સાતિશય જ્ઞાનગખ્યત્વથી, કહ્યું. સવચિંતક, સર્વેક્ષલક, વૃત, મોદકવતું વૃd, ઘનવૃત્ત પણ હોય, તેના વ્યવચ્છેદથી પ્રતરવૃતતા જણાવવા કહે છે - તેલના ફૂડલા આકારે રહેલ. * * * ચવાલ-મંડલ, મંડલવ ધર્મયોગથી રથચવાલ. પદાબીજકોશ * * * * * * * તિહિં અચ્છરાનિવાએહિં - ત્રણ ચપટી વગાડતાં જ, તિસtખુતો-એકવીશ. વખત. હવ્વ-શીઘ, ઘાણપોગ્ગલ-ગંધપુદ્ગલ * x * x * એસુહુમાણ-આટલા સૂક્ષ્મ. અથ તે એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે જે છાસ્થ વણિિદ વડે જાણતા નથી. સમણાઉસ્સો * હે શ્રમણ ! હે આયુષ્યમાન્ ! અથવા શ્રમણ એવા આ આયુષ્યમાત્, તે આમંત્રણ

Page #106
સૂત્ર-પર થી 54 193 198 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ છે. અતિસૂમવથી બંધ પુદ્ગલોને જાણતા નથી, આ પ્રમાણે નિર્જરાપુદ્ગલો પણ ટાંત-ઉપનય છે. ભગવદ્ કેવલી શા માટે સમવહત થાય છે - આમ પ્રદેશોને દિશામાં પ્રક્ષેપ છે. આ જ વાત સુખે સમજવા બીજા વાક્યથી કહે છે ? કેવલી સમુઠ્ઠાતમાં શા માટે જાય છે ? અપલિકખીણ-સ્થિતિના અક્ષયથી. ક્યાંક અવેદિતા, અનિજિણ પદો પણ છે. તેમાં કવિતા - તેનો રસ ન અનુભવવાથી, મનના - તેના પ્રદેશો જીવપદેશથી ખરી પડ્યા નથી માટે. તે કેવલિ જે સમુઠ્ઠાત કરે છે, બધાં નહીં. કેટલાંક સમુધ્ધાત ન કરવા છતાં કર્મોનું સમપણું પામે છે - વંધUT - પ્રદેશબંધ અને અનુભાગ બંધને આશ્રીને. કિરું . સ્થિતિબંધ વિશેષને આશ્રીને. બંધ અને સ્થિતિની વિસમતાને સમા કરવા સમુદ્ધાત કરે છે. આ પ્રમાણે અક્ષર ઘટના છે - નિશે બંધ આદિ વડે વિષમને સમ કરવાને માટે કેવલી સમુઠ્ઠાત કરે છે. આવર્જીકરણ-ઉદિરણા આવલિકામાં કર્મ પ્રક્ષેપ વ્યાપાર 5. તે કેવલિ સમુદ્ધાત સ્વીકારેલ પહેલા જ કરે છે. પહેલા સમયે દંડ-પોતાના દેહ વિઠંભ ઉર્વ-અધ બંને બાજુ લાંબા લોકાંતગામી જીવપ્રદેશ સમૂહને દંડસ્થાનીય કેવલી જ્ઞાનના આભોગથી કરે છે. બીજા સમયે તે જ દંડ પૂર્વ-પશ્ચિમ બે દિશામાં પ્રસારીને પડખાંના લોકાંતગામી કપાટ જેવા કરે છે. બીજા સમયે તે જ કપાટ દક્ષિણ-ઉત્તર બે દિશામાં પ્રસારીને મથન સર્દેશ લોકાંત સુધી કરે છે. ચોથા સમયે લોકનિકુટ વડે મનના અંતરોને પૂરે છે. તેનાથી સર્વલોક પૂરિત થાય છે. પાંચમાં સમયે મન્થાન્તરપૂકવથી જે લોકપૂરક પ્રદેશો છે, તે લોકશબ્દથી કહેવાય છે. તેથી મન્તાંતરાલ પૂરક પ્રદેશોને સંહરી મથિસ્થ થાય છે, મધ્યાકાર વ્યવસ્થાપિત પ્રદેશોને સંહરીને કપાટસ્થ થાય છે, તેમ જાણવું. (એ પ્રમાણે છઠ્ઠા સમયે કર્યા પછી) સાતમા સમયે કપાટાકાર ધારક પ્રદેશોને સંકરણથી દંડસ્થ થયા છે. આઠમાં સમયે દંડને સંહરી શરીરસ્થ થાય. અહીં શબ્દવૃત્તિથી કાળભેદે છે. * x * પણ અર્થવૃત્તિથી નથી. કેમકે બંને ક્રિયા અષ્ટમસમયે થનારરૂપે કહેવાઈ છે. | મનોયોગ કે વચનયોગને જોડતાં નથી, કેમકે તેના પ્રયોજનનો અભાવ છે. કાયયોગ વિચારણામાં સાત પ્રકારે કાયયોગ છે. તેમાં દારિક શરીર કાયયોગવ્યાપાર, તે વાચા આદિને પણ હોય છે, તેથી કાયા શબ્દથી વિશેષિતપણે કાયયોગ કહ્યું, તે અનેક ભેદે નહીં પણ ઔદાકિ શરીરથી વિશેષિત કરેલ છે. તેમાં ઉદાસ શેષ પુગલ અપેક્ષાએ સ્થલ પુદ્ગલ વડે નિવૃત્ત તે દારિક * x - તે શરીરનો કાયયોગ, તે દારિક શરીર કાયયોગ ઔદારિક મિશ્રક નામે જે શરીર, તેનો જે કાયયોગ તે જે રીતે છે તે ઔદારિક મિશ્રશરીર કાયયોગ. તે કાર્મણ, ઔદાકિ બંને યુગપતું વ્યાપારરૂપ દારિક શરીરીના ઉત્પત્તિકાળે અથવા કેવલી સમુદ્ધાતમાં છે. ઔદાકિ, વૈક્રિય કે ઔદારિક, આહારકના યુગપતું વ્યાપાર રૂપ, દારિકશરીરીને વૈક્રિયકરણ અને આહારકકાલે હોય છે. વૈક્રિયશરીકાય યોગ પૂર્વવત્માત્ર વિકિયા જેનું પ્રયોજન છે તે વૈકિય સૂક્ષ્મતર વિશિષ્ટ કાર્યકરણક્ષમ પુદ્ગલનિવૃત્ત. આ વૈક્રિયલબ્ધિવાળા બાદસ્વાયુકાયિક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ મનુષ્યોને અને દેવ-નારકોને હોય છે. “વૈક્રિયમિશ્ર શરીર કાયયોગ" તે વૈક્રિય અને મિશ્રનો જે કામણાદિ સાથે તે વૈક્રિયમિશ્ર, તે શરીરનો કાયયોગ છે. તે વૈક્રિય અને કાર્પણનો યુગપતુ વ્યાપારરૂપ છે, તે દેવ-નારકને ઉત્પત્તિ કાળે ચાવતું વૈક્રિય અપરિપૂર્ણતા સુધી છે. વૈકિય લબ્ધિમાન તિર્યચ-મનુષ્યોને વિહિત વૈક્રિય શરીરના ભાગથી દારિક ગ્રહણ સુધી હોય. આહાકશરીર કાયયોગ પૂર્વવત્ છે. તેમાં આહાક-વિશિષ્ટતર પુદ્ગલથી નિષત્ત, આ ચૌદ પૂર્વધરને ઉત્પન્ન વિશિષ્ટ પ્રયોજનથી કરાયેલ આહારક શરીર થાય છે. “આહાકમિશ્રશરીર કાયયોગ” આહાક અને મિશ્ર. જે ઔદારિક સાથે તે આહાકનું મિશ્ર, તે શરીર. આ આહાકઔદારિકના યુગપત વ્યાપારરૂપ છે. તે કૃતઆહારકના ત્યાગથી ઔદારિકને ગ્રહણ કરતાં થાય છે. કામણશરીર કાયયોગ પૂર્વવતું. આ અપાંતરાલમાં ગયેલ કે કેવલિ સમુદ્ધાતમાં થાય છે. પહેલા-આઠમા સમયનો આ અભિપ્રાય છે - જીવપ્રદેશોના દંડપણે પ્રક્ષેપ અને સંહારમાં, પહેલા અને આઠમાં સમયનો દારિકકાય વ્યાપારાદિમાં ઔદારિકા કાયયોગ જ છે. બીજા, છઠ્ઠા અને સાતમાં સમયમાં પ્રદેશોના પ્રક્ષેપ-સંહારમાં દારિક, તેનાથી બહાર કામણમાં વીર્યપરિસ્પંદથી ઔદારિક કાર્પણમિશ્ર છે. બીજા-ચોથાપાંચમામાં બહાર દારિકથી કામણકા વ્યાપારની અસહાયથી કામણ યોગ જ છે, કેમકે તેની માત્ર ચેષ્ટા છે, અહીં જ કે મંચનકરણમાં કપાટ ન્યાયથી દારિકને વ્યાપાર સંભવે છે, તો પણ અહીં આ વચનથી આ યગ કથંચિત્ નથી એમ મંતવ્ય છે. સત્ય મનોયોગને જોડે છે, અસત્યામૃષા મનોયોગને પણ જોડે છે. મન:પર્યાયજ્ઞાની વડે કે અનુત્તર દેવો વડે મનથી પૂછાયેલ મનથી જ થાય, તેનો ઉત્તર પણ એ રીતે જ અપાય છે. સત્ય વચનયોગ તે જીવાદિ પદાર્થોને પ્રરૂપતા થાય અને અસત્યામૃષા વચનયોગ, આમંત્રણાદિમાં હોય. સમુદ્ઘાતથી નિવર્તીને અંતર્મુહૂર્ત વડે યોગનિરોધ કરે છે. * સૂત્ર-પ૫ : ભગવના છે તેવા સયોગી સિદ્ધ થાય ાવતુ અંત કરે ? એ અર્થ સંગત નથી. તે પૂર્વે પયત પંચેન્દ્રિય સંજ્ઞીના જઘન્ય મનોયોગના નીચલા સ્તરે અસંખ્યાતગુણ પરિહીન પહેલા મનોયોગનું સુંધન કરે છે. ત્યારપછી પતિ બેઇન્દ્રિયના જઘન્યયોગના નામે અસંખ્યાતગણ પરિહીન બીજ વચનયોગનું રંઘન કરે છે. ત્યારપછી અયતિ સૂક્ષ્મ પનણ જીવના જઘન્યયોગની નીચે અસંખ્યાતગુણ પરિહીન ગ્રીન કામ યોગનું સુંધન કરે છે. તે આ ઉપાયથી પહેલાં મનયોગને રંધે છે, મનો યોગને રંધીને વચનયોગને રંધે છે, વચનયોગને રંધીને કાયયોગને રંધે છે અને કાયયોગને રંધીને યોગ નિરોધ કરે છે. યોગનિરોધને કરીને અયોગત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. અયોગવ પામીને પત

Page #107
સૂત્ર-પપ 19 200 ઉજવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સ્કૃષ્ટ પાંચ હૂવાર ઉચ્ચારણ કાળમાં અસંખ્યાત સમયિક અંતર્મહર્તિક રીલેશીને સ્વીકારે છે. તેથીકાળમાં પૂવરચિત ગુણ શ્રેણિ રૂપમાં રહેલ કર્મોને અસંખ્યાત ગુણશ્રેણીઓમાં અનંત કમીશો રૂપે ક્ષીણ કરતો વેદનીય, આયુ, નામ, ગોમનો એકસાથે ક્ષય કરે છે. આ ચાર કર્મોને એકસાથે ખપાવીને દારિક-તૈજસકામણ શરીરનો સર્વથા ત્યાગ કરે છે, એ રીતે ત્યાગ કરીને ઋજુ શ્રેણિ પ્રતિપન્ન થઈ અસ્પૃશ્યમાન ગતિ દ્વારા એક સમયમાં ઉંચે અવિગ્રહ ગતિથી જઈ સાકારોપયોગથી સિદ્ધ થાય. તે ત્યાં સિદ્ધ થાય છે, સાદિ અનંત, અશરીરી, જીવદાન, દર્શનાનોપયુકત, નિષ્ઠિતા, નિશ્ચલ, નીરજ, નિર્મળ, નિતિમિર, વિશુદ્ધ, શાશ્વત અનામત કાળ રહે છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું - તે ત્યાં સિદ્ધ થઈ, સાદિ અનંતકાળ ચાવતું રહે છે ? ગૌતમાં જેમ કોઈ બીજ અનિથી ભળીને ફરી અંકુર ઉત્પન્ન થતું નથી. તેમ સિદ્ધોનું કમબીજ બળી ગયા પછી ફરી જન્મ-ઉત્પત્તિ થતી નથી. તેથી હે ગૌતમ! એમ કહ્યું કે તે ત્યાં સિદ્ધ થઈ સાદિ અનંતકાળ રહે છે. ભગવન ! સિદ્ધ થતાં જીવો કયા સંઘયણે સિદ્ધ થાય ? ગૌતમ ! વજાભનારાય સંઘયણે સિદ્ધ થાય છે. * - ભગવાન ! સિદ્ધ થતાં જીવો કયા સંસ્થાને સિદ્ધ થાય છે? છ માંના કોઈપણ સંસ્થાને સિદ્ધ થાય. ભગવન ! સિદ્ધ થનાર જીવ કઈ ઊંચાઈથી સિદ્ધ થાય ? ગૌતમ / જઘન્ય સાત હાથ, ઉત્કૃષ્ટ-૫૦૦ ધનુષ. ભગવન સિદ્ધ થનાર જીવ કેટલા આયુએ સિદ્ધ થાય ? ગૌતમ! જઘન્યથી સાતિરેક આઠ વષયુિ, ઉત્કૃષ્ટથી પૂવકોડી આયુ. ભગવાન ! આ રતનપભા પૃતીની નીચે સિદ્ધો વસે છે ? આ આસિંગત નથી. એ પ્રમાણે ચાવત આધસપ્તમી કહેવું. ભગવાન ! સૌમકતાની નીચે સિદ્ધો વસે છે ? આ અસંગત નથી. આ પ્રમાણે ઈશાનની, સનકુમારની યાવતુ અય્યતની, ઝવેયકની, અનુત્તરવિમાનની બધાંની પૃચ્છા કરવી. ભગવાન ! ઇષતુ પ્રાગભારા પૃનીની નીચે સિદ્ધો વસે છે ? એ સિંગત નથી. ભગવન્! તો સિદ્ધો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! રનપભા પૃdીના બહુરામ મણીય ભૂમિભાગથી ઉપર ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નમ્ર, તારાના ભવનોથી ઘણાં સેંકડો યોજન, ઘણાં હજારો યોજન, ઘણાં લાખો યોજન, ઘણાં કરોડો યોજન, ઘણાં ક્રોડાકોડ યોજન ઉkતર-ઉંચે ઉંચે ગયા બાદ સૌધર્મ, ઈશાન, સનતકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાંક, મહાશુક, સહસર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અયુત પછી 318 સૈવેયક વિમાનવાસી વ્યતિકાંત થયા પછી વિજય-વૈજયંજયંતઅપરાજિત-ન્મવિિસિદ્ધ મહાવિમાનના સૌથી ઉપરના શિખરના અગ્ર ભાગથી ઉપર બાર યોજનના અંતરે “ઈલતું પાભારા” નામની પૃની કહેલી છે. આ પૃથ્વી ૪૫-લાખ યોજન લાંબી-પહોળી છે અને ૧,૪૨,૩,ર૪૯ યોજનથી કંઈક વિશેષ પરિધિ છે. આ ઇષતું પ્રાગભારા પૃથ્વીના બહુ મધ્યદેશ ભાગમાં આઠ યોજન ક્ષેત્રમાં. અાઠ યોજન બાહલ્યથી છે. ત્યારપછી જાડાઈમાં ક્રમશઃ થોડી થોડી ઘટતા જતાં સૌથી અંતિમ કિનારે માખીની પાંખથી પાતળી છે. તે અંતિમ છેડાની જાડાઈ અંગુલના સંખ્યામાં ભાગ તુલ્ય છે. fષતું પાગમાણ પૃedીના બાર નામો કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે * ઈપd, ઈવ પ્રાગભારા, તન, તનુતન સિદ્ધિ, સિદ્ધાલય, મુક્તિ, મુકતાલય, લોકાણ, લોકાગ્રસ્તુપિકા, લોકાગ્ર પ્રતિબોધના, સર્વપાણ ભૂતજીવાવ સુખાવહા. ઉપ પ્રાગભારા પૃedી શેત, શંખdલ જેલ વિમલ, સૌલ્લિય પુu, કમળનાલ, જલકણ, તુષાર, ગોક્ષીર હાર જેવા વણયુક્ત છે. ઉલટા છમના આકારે સ્થિત, સવ જુન સુવર્ણમયી, સ્વચ્છ, લૂણ, લષ્ટ, વૃષ્ટ, પૃષ્ટ, નીરજ, નીમળ, નિષાંક, નિર્કડછાયા, સમરીચિકા, સુખભા, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે. fપતું પ્રાગભારા પૃdીતલથી એક યોજન ઉપર લોકાંત છે, તે યોજનના ઉપરના ગાઉના છઠ્ઠા ભાગમાં સિદ્ધ ભગવંતો સાદિ અનંત સ્થિતિથી, અનેક જન્મ-જરા-મરણ-ચોનિ-વેદ-સંસારના ભીષણ ભાવ-પુનર્ભવ-ગર્ભવાસમાં વસવારૂપ પ્રપંચને ઉલ્લંઘને શાશ્વત અનાગત કાળ સુધી સુસ્થિર રહે છે. * વિવેચન-પ૫ : છે જે પુષ્યાનેd આદિ. તે કેવલી, યોગનિરોધાવસ્થાની પૂર્વે જ સંડીમનોલબ્ધિવંત, પંચેન્દ્રિયના સ્વરૂપનું વિશેષણ, તેથી સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય જ થાય છે, મનઃપયક્તિ વડે પર્યાપ્ત. તે સિવાયનાને મનોલબ્ધિ હોવા છતાં મનનો અભાવ જ છે, તેથી પિિપ્ત એમ કહ્યું. તે મધ્યમાદિ મનોયોગ પણ હોય, તેથી કહે છે - જઘન્ય મનોયોગવાળા ' નીચે જે મનોયોગ છે. અથd જઘન્ય મનોયોગ સમાન જે નથી તે. મનોયોગ-મનોદ્રવ્યનો વ્યાપાર. જઘન્યમનોયોગ અધોભાગ વર્તિવને દશવિવા કહે છે - અસંખ્યાત ગુણ પરીહિન જે છે તે, તથા તે જઘન્ય મનોયોગના અસંખ્યાત ભાગમાણ મનોયોગને નિરુદ્ધ છે તે ક્રમથી આ માત્રા વડે સમયે સમયે તેને નિરંઘતા સર્વ મનોયોગને નિર્ધે છે. કેવી રીતે? અનુત્તર, અચિંત્ય અકરણવીર્યથી. આ જ કહે છે - પહેલા - શેષ વયનાદિ યોગની અપેક્ષાએ, આદિથી મનોયોગને નિરંધે છે. કહ્યું છે કે - પર્યાપ્તમાન સંજ્ઞી સુધી જઘન્યયોગી મનોદ્રવ્યોવાળા થાય છે અને જેટલો તેનો વ્યાપાર, તેનાથી અસંખ્ય ગુણ વિહિન સમયે સમયે તેને નિરંધે છે. અસંખ્ય સમયથી મનનો સર્વ નિરોધ થાય છે. દૂસ્વાક્ષરો મળે જે પાંચ સમયથી કહેવાય છે, શૈલેશીકરણને પામેલા માત્ર તેટલો કાળ જ રહે છે.. આ પ્રમાણે બીજા પણ બે સૂત્ર જાણવા. અયોગતાને પામે છે. કઈ રીતે ? ઈષતુ પૃષ્ટ હ્રસ્વ જે પાંચ અક્ષરો, તેનું જે ઉચ્ચારણ, તેનો જે કાળ છે, આ ઉચ્ચારણ ધીમે

Page #108
સૂઝ-પપ 201 કે જદી નહીં પણ મધ્યમ જ લેવું. શૈલેશ-મેર, તેની સ્થિરતા, સામ્યાદિ અવસ્થા શૈલેશી અથવા શીલેશ-સર્વ સંવર રૂપ ચારિ, તેની આ અવસ્થા યોગનિરોધરૂપ, તેને સ્વીકારે છે. પૂર્વ-શૈલેશી અવસ્થા પૂર્વે રચિત ગુણશ્રેણિ-ક્ષપણ ઉપકમ વિશેષરૂપે. ગુણશ્રેણિ-સામાન્યથી કમ ઘણાં અલ-અલ-અસાતમ, એ રીતે નિર્જરવાને માટે સ્થાય છે. પરિણામ વિશેષથી તેમાં તે પ્રમાણે જ રચિત કાલાંતર વેધ અલ-મ્બહુ-બહુત-મ્બહુતમ, એ પ્રમાણે શીઘતર ક્ષપણને માટે ચે છે, તેને ગુણશ્રેણી કહે છે. કમ્મ-વેદનીયાદિ ભવોપણાહી કર્મ. તે શૈલેશી કાળમાં ખપાવે છે. આ જ વિશેષથી કહે છે - અસંખ્યાત ગુણશ્રેણિ વડે શૈલેશી અવસ્થામાં અસંખ્યાત સમયત્વથી ગુણશ્રેણિ પણ અસંખ્યાત સમયા છે તેથી તેના પ્રતિસમય ભેદ કલાનાથી અસંખ્યાતી ગુણ શ્રેણિઓ થાય છે. તેથી અસંખ્યાત ગુણશ્રેણિ વડે કહેલ છે. મuત - અનંત પુદ્ગલ રૂપવી અનંતા તે મંસ - ભવોપગાહી કર્મ ભેદોને જીવત - નિર્જરા કરતો, સાતા આદિ વેદનીય, મનુષ્યાય, મનુષ્યગવાદિ નામ, ઉચ્ચગોત્ર આ ચાર કમશોની મુલાકૃતિને યુગપતુ જ ખપાવે છે. તેથી કહે છે - પૂર્વ કમોંની અસંખ્યાતગુણ શ્રેણિ વડે વિરચિત કર્મોને સમયે સમયે શૈલેશીકાળથી કર્મોને ખપાવે છે. બધાંને ખપાવતા કંઈક ઉપરના સમયમાં અને કંઈક ચરમ શૈલેશીમાં નિર્લેપ થાય છે. મનુષ્ય ગતિ-જાતિ-બસ-બાદરપર્યાપ્ત, સૌભાગ્ય આદેય, કોઈ વેદનીય, નરાયુ ઉચ્ચ ગોત્ર, યશનામ, જિનનામ, મનુષ્યાનુપૂર્વી છેલ્લા સમયે સંભવે છે બાકીના કર્મો જિન પાસેથી હિયરમ સમયે નિષ્ઠાને પામે છે. સવભિ-અશેષ વિશેષ-વિવિધ, પ્રકર્ષથી ત્યાગ. શું કહેવા માંગે છે ? સર્વથા કર્મોનું પરિશાટન, દેશ ત્યાગથી નહીં -x - વિશેષથી ત્યાગીને કાજુ-અવક શ્રેણિઆકાશ પ્રદેશ પંક્તિ, તે ઋજુશ્રેણિને આશ્રિત “અકુસમાણગઈ” - સિદ્ધિ અંતરાલ પ્રદેશ ગતિ જેની છે તે અસ્પૃશદ ગતિ. - x * તેમાં એક જ સમય ઈષ્ટ છે. જે આયુષ્યાદિ કર્મનો ક્ષય સમય છે. તે જ નિર્વાણ સમય છે. કેમકે અંતરાલમાં સમય અંતરના અભાવથી અંતરાલપદેશોના સંસ્પર્શથી છે, આ અર્થ સૂક્ષ્મ છે, કેવલિગમ્ય ભાવથી છે. એક સમયથી કઈ રીતે ? તે કહે છે - અવિગ્રહ ગતિથી. કેમકે વક્રગતિમાં જ સમયનું અંતર લાગે છે. સાકારોપયુક્ત-જ્ઞાન ઉપયોગવાનું. સિધ્યતિકૃતકૃત્યતાને પામે છે - X - જે આ ગામ, આકર યાવત સન્નિવેશમાં મનુષ્યો હોય છે - સર્વકામ વિરત ચાવતુ આઠ કપ્રવૃત્તિઓને ખપાવીને ઉપર લોકાણે પ્રતિષ્ઠાન થાય છે ત્યાં કેવા થાય છે ? તે કહે છે - તે, પૂર્વોપદ્દિષ્ટ વિશેષણવાળા મનુષ્યો, તત્ર-લોકાણે નિષ્કિતાથ થાય છે. આના દ્વારા જે કેટલાંક માને છે - ગાદિ વાસના મુક્ત, ચિત્ત નિરામય છે, સદા અનિયત દેશમાં રહેનાર, તેને સિદ્ધ કહેવાય છે, જે બીજા માને છે - ગુણસવી, અનંતર જ્ઞાનથી નિવૃત્ત, -x- મુક્તો સર્વત્ર રહે છે, આદિ મતનો નિરાસ કર્યો છે જે કહેવાય છે - સસરીતામાં પણ સિદ્ધવ પ્રતિપાદનને માટે કહે છે કે 202 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અણિમાદિ અષ્ટવિધ ઐશ્વર્યને પામેલ, પરમદુસ્તરને તરીને નિવૃત્તાત્મા હર્ષ પામે છે. આ મતને દૂર કરવા કહ્યું. ૩મા - અવિધમાન પાંચ પ્રકારના શરીરો. વપન - યોગ નિરોધ કાળે છિદ્રો પૂસ્વાગી મિભાગ ન્યૂન અવગાહના થતા જીવઘન. જ્ઞાન સાકાર, દર્શન-અનાકાર, તે બંનેના ક્રમથી ઉપયુક્ત જે તે. નિહિતાર્યા - સમાપ્ત સમસ્ત પ્રયોજન. નિરેયણનિશ્ચલ. નીરસ-Mધ્યમાન કમરહિત અથવા નિર્ગત ઉત્સુકતાવાળા, નિર્મલ-પૂર્વબદ્ધકમી વિનિમુક્ત કે દ્રવ્યમલ વર્જિત, વિતિમિર-અજ્ઞાન રહિત, વિયુદ્ધ-કર્મ વિશુદ્ધના પ્રકર્ષને પામેલા, શાશ્વતી-સિદ્ધત્વના અવિનાશી અવિનશ્વરી. અનાગત-ભવિષ્યકાલમાં રહે છે. નHMત્તિ - કર્મક પ્રસતિ કે ઉત્પત્તિ છે. જન્મગ્રહણથી પરિણામાંતર રૂપથી તેની ઉત્પત્તિ થાય છે, તે કહે છે - પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યયુક્તત્વથી સંભાવ. જઘન્યવી - સાત હાથ ઉચ્ચત્તમાં મહાવીરવતુ સિદ્ધ થાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી 5oo ધનુષ્ય કષભસ્વામીવતુ. આ બંને તીર્થકરની અપેક્ષાએ કહેલ છે. તેથી બે હાથ પ્રમાણ કુમપુિત્ર કે સાતિરેક પno ધનુ પ્રમાણ મરુદેવીને અપવાદ ગણવા. સાતિક આઠ વર્ષ આયુને આશ્રીને કહ્યા. તે આઠ વર્ષે દીક્ષા લેવાથી થાય છે. વર્ષમાં કેવળજ્ઞાન પામીને સિદ્ધ થાય છે. ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકોટિ યુવાળા મનુષ્ય સિદ્ધ થાય, પછી નહીં. જો કે લોકાગ્ર સિદ્ધોનું સ્થાન કહેવાયેલ છે, તો પણ મુગ્ધ વિનયના કથિત વિવિધ લોકાણના નિરાસ કરવા તિરુપતિ લોકાગ્ર સ્વરૂપ વિશેષને જણાવવા માટે પ્રશ્નોત્તર સૂત્ર કહે છે - જે આ રનપ્રભાનો અધોભાગ, તે જ લોકાણ, તેમાં સિદ્ધો વસે છે, એ પ્ર. તેનો ઉત્તર છે . આ અર્થ સમર્થ નથી. એમ બધે જાણવું. ઉદારૂ | મત્તે ! અહીં સ - તો, ક્ષત્તિ - કયા દેશમાં આ દેશીભાષા છે, દુHE - બહુ સમપણાથી જે રમણીય છે તે. મવાદી - અંતરચી. ઈષ - અભ, રત્નપ્રભાદિ પૃથ્વીની જેમ મહાન નહીં. પ્રાભાર-જેનું મહતપણું છે તે ઈષતુ પ્રાગભારા. અથવા ઈષત - અશ, પૃથ્વીના અંતરની અપેક્ષા. લોયગપડિબુઝણા - લોકાણે કે લોકાઝને પામે છે. મધ્યપITબૂથની વITસુદ વદ - અહીં પ્રાણ-બ્રેઈન્દ્રિયાદિ, ભૂત-વનસ્પતિ, જીવપંચેન્દ્રિયો, સવ-પૃથ્વી આદિ. આ પૃથ્વી આદિપણે ત્યાં ઉત્પન્નને તે સુખાવહ છે, કેમકે શીતાદિ દુઃખ હેતુનો ત્યાં અભાવ છે. તેય - શ્વેત, તે જ વિશેષણોથી કહે છે, તેમાં - આદર્શતલ-દર્પણતલ, ક્યાંક શંખતલ એવો પણ પાઠ છે. આદર્શતલ સમાન વિમલા. સોલ્લિય-પુષ વિશેષ છે. અર્જુનસવ - શેત સુવર્ણમયી અચ્છ-આકાશ સ્ફટિકવતું. સહ-શ્લષ્ણ પરમાણુ સ્કંધ નિષa શ્લષ્ણ તંતુ નિપજ્ઞ વસ્ત્રવતું. લહ-મસૃણ, ઘંટિત વસ્ત્ર સમાન. પટ્ટ - વૃષ્ટ પાષણપ્રતિમાની માફક. મફૈ-મૃદ, સુકુમારશાન પ્રતિમાની જેમ શોધિત કે પ્રમાર્જીનિકાવતું. તેથી જ નીરય-જો રહિત, નિર્મળ-ન્કઠિનમળરહિત. નિjક-આર્કમળરહિત. અથવા અકલંક, નિકંટક છાયા - નિસવરણ શોભા જેવી છે તે. અથવા અલંક શોભાયુક્ત. સમરીચિકા- કિરણયુક્ત.

Page #109
સૂઝ-પપ 203 તેથી જ સુપભ - સારી રીતે પ્રકથિી શોભે છે તે. પ્રાસાદીય - મનનો પ્રમોદ એ પ્રયોજન જેનું છે કે, દર્શનીય - ચક્ષુર્યાપારને હિતકારી. તેને જોતા ચક્ષુ થાકતા નથી તે. અભિરૂપ - અભિમતરૂપ જેનું છે તે અર્થાત્ કમનીય, પ્રતિરૂપ. નોયT * યોજન, અહીં ઉત્સધાંગુલચી યોજના સમજવો. તેના જે કોશનો છઠ્ઠો ભાણ, 333 vણાંક અને 1/3 ભાણ પ્રમાણવી છે. અનેક જન્મ-જરા-મરણ પ્રધાન યોનિમાં વેદના જેમાં છે, તે સંસારના કલંકલીભાવ * અસમંજસવથી જે પુનર્ભવપુનઃ પુનઃ ઉત્પાદ, ગર્ભ આશ્રય નિવાસ, તેનો જે વિસ્તાર, તેને ઓળંગી ગયેલનિસ્તીર્ણ. પાઠાંતરથી અનેક જન્મ-જરા-મરણ પ્રધાન જે યોનીઓ જેમાં છે, તે તથા તેવો જે આ સંસાર, તેમાં પુનઃ પુનઃ ઉત્પત્તિથી ગર્ભવાસ વસતીને ઉલ્લંઘેલ. * સૂત્ર-પ૬ થી 7 : [56] સિદ્ધ ક્યાં પતિદત છે? સિદ્ધો ક્યાં પ્રતિષ્ઠિત છે? અહીં શરીરનો ત્યાગ કરીને ક્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે ? [5] સિદ્ધો અલોકમાં પ્રતિહત થાય છે, લોકાણે પ્રતિષ્ઠિત થાય છે, અહીં શરીર છોડીને, ત્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે. [58] જે સંસ્થાન આ ભવે છે, તેને છેલ્લા સમયે ત્યજીને પ્રદેશાન સંસ્થાન થઈને ત્યાં રહે છે. [59] છેલ્લા ભવમાં દીધું કે હું જે સંસ્થાન હોય છે, તેથી ત્રણ ભાગ હીન સિદ્ધની અવગાહના કહેલી છે. 6io] 333 ધનુષ તથા 1/3 ધનુણ સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના હોય છે, તેમ સર્વજ્ઞએ કહેલ છે. [61] સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહના ચાર હાથ અને 3 ભાગ જૈન એક હાથ હોય છે, તેમ સર્વજ્ઞોએ નિરૂપિત કરેલ છે. [6] સિદ્ધોની જધન્ય અવગાહના એક હાથ અને આઠ અંગુલ હોય છે, એ પ્રમાણે સિદ્ધોએ ભણેલ છે. ૬િસિદ્ધો અંતિમ ભવની અવગાહનાથી ત્રીજો ભાગ ન્યૂન અવગાહના યુક્ત હોય છે. જરા-મરણથી મુક્ત થયેલનો આકાર-સંસ્થાન અનિત્થO - કોઈ લૌકિક આકારને મળતું નથી. [64] જ્યાં એક સિદ્ધ છે, ત્યાં ભવક્ષયથી વિમુક્ત અનંત સિદ્ધો છે, જે પરસ્પર અવગાઢ છે, તે બધાં લોકાંતે સંસ્પર્શ કરીને છે. દિપો સિદ્ધો સર્વ આત્મપદેશથી અનંત સિદ્ધોને સંપૂણરૂપે સંસ્પર્શ કરેલ છે, તેનાથી અસંખ્યાતગુણ સિદ્ધ એવા છે, જે દેશ અને પ્રદેશોથી એકબીજામાં વગાઢ છે. [66] સિદ્ધો, અશરીરી-જીવાન-દર્શન અને જ્ઞાનોપયુક્ત છે. એ રીતે સાકાર અને અનાકાર ચેતનાએ સિદ્ધોનું લક્ષણ છે. [6] તેઓ કેવળ જ્ઞાનોપયોગથી બધાં પદાર્થોના ગુણો અને પર્યાયિોને 204 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂત્ર-સટીક અનુવાદ જાણે છે, અનંત કેવલદર્શનથી સર્વતઃ સર્વ ભાવો જુએ છે. [68] સિદ્ધોને જે અવ્યાબાધ, શાશ્વત સુખ પ્રાપ્ત છે, તે મનુષ્યોને કે સર્વે દેવતાઓને પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. 69] દેવોનું જે સુખ ત્રણે કાળનું છે, તેના સમૂહને અનંત ગુણ કરાય તો પણ તે મોક્ષ સુખની સમાન થઈ શકતું નથી. [એક સિદ્ધના સુખોને સર્વકાળથી ગુણિત કરવાથી જે સુખરાશિ નિષ્પન્ન થાય છે, તેને જે અનંત વર્ગથી વિભાજિત કરવામાં આવે, તો જે સુખરાશિ ભાગફળના સ્વરૂપમાં પ્રાપ્ત થાય, તે પણ એટલી અધિક હોય છે કે સંપૂર્ણ આકાશમાં સમાવિષ્ટ થઈ શકતી નથી. [1] જેમ કોઈ પ્લેચ્છ પુરુષ નગરના અનેકવિધ ગુણોને ભણતો પણ વનમાં તેની ઉપમાના અભાવે તે ગુણોને વણવી ન શકે. [] તેમ સિદ્ધોનું સુખ અનુપમ છે, તેની કોઈ ઉપમા નથી. તો પણ વિશેષરૂપે તેને ઉપમા દ્વારા સમજાવાય છે, તે સાંભળો. [9] જેમ કોઈ પુરુષ સર્વકામગુણિત ભોજન કરી, ભુખ-તરસથી મુકત થઈને અપરિમિત વૃતિને અનુભવે છે, તેમ - [] સર્વકાલતૃપ્ત - અનુપમ શાંતિયુકત સિદ્ધ શાશ્વત તથા આવ્યાબાધ પરમ સુખમાં નિમન રહે છે. [5] તેઓ સિદ્ધ છે, બદ્ધ છે, પારગત છે, પરંપગત છે, કમકવચથી ઉત્સુકત છે, અજર-અમર અને અસંગ છે. | [6] સિદ્ધ બધાં દુઃખોથી નિતીર્ણ છે, જન્મ-જરા-મરણ બંધનથી વિમુક્ત છે, અવ્યાબાધ-શાશ્વત સુખોને અનુભવતા રહે છે. [9] અતુલ્ય સુખ સાગરમાં લીન, અવ્યાબાધ-અનુપમ મુકતાવસ્થા પ્રાપ્ત, સિદ્ધો સર્વ અનાગતકાળમાં સદા સુખ પ્રાપ્ત રહે છે. * વિવેચન-૫૬ થી 77 - [એક સાથે હવે પ્રશ્નોત્તર દ્વારથી સિદ્ધોની જ વક્તવ્યતા કહે છે - if આદિ બે શ્લોક છે, પ્રતિત - પ્રખલિત, સિદ્ધ-મુક્ત. પ્રતિષ્ઠિત-વ્યવસ્થિત. બોંદિ શરીર * x - અલોકે-અલોકાકાશમાં * x * લોકા-પંચારિતકાય રૂ૫ લોકના મસ્તકે, પ્રતિષ્ઠિdઅપુનઃ આગતિરૂપે રહેલ. ઈહ-મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં, બ-લોકાણે, સિન્થાતિ - નિષ્ઠિતાર્થ થશે. | ને સંડા ગાથા - પ્રદેશધન એટલે બીજા ભાગે પોલાણને પૂરણ કરવાથી. તહિં-સિદ્ધિોત્રમાં, તસ્મ-સિદ્ધની. - - સૌ વા TTI - દીર્ધ-૫oo ધનુષ, હ્રસ્વ-બે હાથ પ્રમાણ. વા શબ્દથી મધ્યમ. તd: તે સંસ્થાનથી પ્રિભાવહીન ત્રણ ભાગથી શુષિપૂરણથી સિદ્ધોની અવગાહના. જે અવસ્થામાં અવગાહે છે તે અવગાસ્ના. ભણિતા-જિન વડે ઉક્ત. હવે અવગાહનાને જે ઉત્કૃષ્ટાદિ ભેદથી કહે છે. ઉત્કૃષ્ટ-૫૦૦ ધનુમાન, મધ્યમ-ચાર ધનુષાદિ અથવા સાત હાથ આદિ, જઘન્ય-સાત હાથ અથવા બે હાથ

Page #110
સૂત્ર-૫૬ થી 205 206 ઉવવાઈ ઉપાંગર-સટીક અનુવાદ પ્રમાણ. -x- શંકા-નાભિ કુલકર-૫૫-ધનુષ હતા, તેની પત્ની મરુદેવી, તે પ્રમાણમાં જ હોય, કેમકે “ઉચ્ચનં કુલકર સમાન” એ વચનથી. તેથી તેની અવગાહના ઉત્કૃષ્ટથી અધિકતર થાય છે. તો સૂત્ર પ્રમાણે વિરોધ કેમ ન આવે ? ભલે ઉચ્ચત્વ કુલકરતુલ્ય તેની સ્ત્રીનું પણ કહ્યું છે, તો પણ પાયિકવથી સ્ત્રીઓ પુરપથી થોડી ઓછી ઉંચી હોય છે. તેથી 500 ધનુષ-સંભવે છે. અથવા વૃદ્ધ કાળે સંકોચથી 500 ધનુષ થયા હોય અથવા બેઠેલ અવસ્થામાં તે સિદ્ધ થયા છે, માટે વિરોધ ન માનવો. અથવા બાહુલ્ય અપેક્ષાએ આ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કહી હોય, અથવા આને આશ્ચર્ય જાણવું. પૂર્વે સાત હાથ ઉંચાઈવાળાની જઘન્યથી સિદ્ધિ કહી, તો પછી એક હાથ અને આઠ અંગુલ પ્રમાણને કઈ રીતે સિદ્ધિ થાય ? તો કહે છે કે - સાત હાથ ઉંચાઈમાં સિદ્ધિ કહી તે તીર્થકર અપેક્ષા છે, તે સિવાય બે હાથ પ્રમાણ કુર્મપુત્રાદિ સિદ્ધ થયા, તેથી તેને જઘન્ય જાણવા. બીજા કહે છે - સાત હાથ પ્રમાણના સંવર્તિત અંગોપાંગ વાળાની સિદ્ધિ તે જઘન્યાવગાહના છે. TIT0 ગાથા - નિW - x * x * કોઈ લૌકિક પ્રકારે ન રહેલ. શું તે દેશભેદથી સ્થિત છે કે સર્વથી, તેની આશંકા નિવારવા કહે છે - જે દેશમાં એક સિદ્ધ-નિવૃત, તે દેશમાં અનંતા કઈ રીતે ? ભવાયથી મુકત. આના દ્વારા સ્વેચ્છાથી ભવાવતરણ સામર્થ્યવાળાના મતના વિચ્છેદકર્યું છે. અન્યોન્ય સમવગાઢ, તથાવિધ અચિંત્ય પરિણામવથી ધમસ્તિકાયાદિવ4. સૃષ્ટામ્બધાં લોકાંતે લગ્ન હોય છે. કેમકે અલોકથી પ્રતિખલિતવણી છે. પડુસરૂ - ગાયા આત્મસંબંધી સર્વ પ્રદેશોથી અનંતા સિદ્ધો લોકાંતને સ્પર્શે છે. નિયમો - નિયમથી સિદ્ધ, તે પણ અસંખ્યાત ગુણા છે. કઈ રીતે સ્પષ્ટ ? સર્વપદેશથી, કઈ રીતે? સર્વાભપ્રદેશથી અનંતો પૃષ્ટ છે. એક સિદ્ધની અવગાહનામાં અનંતો સિદ્ધો અવગાઢપણે હોય છે. એક-એક દેશે અનંતા, એ રીતે એક-એક પ્રદેશથી પણ અનંતા. અહીં દેશ-દ્વયાદિ પ્રદેશ સમુદાય, પ્રદેશ-નિર્વિભાગ અંશ. સિદ્ધના અસંખ્ય દેશપદેશ રૂપ - 4 - હવે સિદ્ધોને લક્ષણથી કહે છે. મરીરા ગાથા ઉતાર્થ છે. વડના હંસને જ ના ય જ્ઞાન-દર્શનના સર્વ વિષયતા ઉપદર્શન કરતા કહે છે - યવન ગાહા. કેવળજ્ઞાનોપયુકત હોવાથી અંતઃકરણ ઉપયુક્ત નહીં. ભાવથી, તેનો અભાવ છે. સર્વભાવગુણભાવાન - સમસ્ત વસ્તુગુણ પર્યાય. તેમાં જુન - સહવર્તી, પર્યાય - ક્રમવર્તી. પતિ - સર્વથા કેવલર્દષ્ટિ વડે અનંત - અનંતકેવલદર્શન વડે. અનંતત્વથી સિદ્ધોના અનંત વિષયવથી દર્શન-કેવલ ર્દષ્ટિ વડે અનંતા કહા. અહીં આદિમાં જ્ઞાનગ્રહણ વડે પ્રથમષણે તેનું ઉપયોગસ્થપણું સિદ્ધ છે, તે જણાવવાનું છે. - હવે સિદ્ધોના નિરુપમ સુખપણાને દર્શાવવા માટે કહે છે - “નવ અ0િ ગાથા. તેમાં અMાબાંહ-વિવિધ આબાધાના અભાવને પ્રાપ્ત. - - એ કઈ રીતે ? ને વાળ TITL અનુતર સુરદેવોનું જે મિકાલિકસુખ, તેને સર્વકાળ * અતીતાદિ ત્રણે કાળથી પિડિત-ગુણવાથી સર્વોદ્ધાપિડિત. તેનાથી અનંતગુણ. આ પ્રમાણે કદાચ અસદભાવ કાનાણી એક-એક આકાશ પ્રદેશમાં તેને સ્થાપવામાં આવે તો સંકલ લોકાલોકાકાશ અનંત પ્રદેશ પૂરણથી અનંત થાય છે. તો પણ તે મુક્તિ સુખ સમાન ન થાય. કેમકે સિદ્ધોનું સુખ અનંતાનંતપણે છે. દેવમુખ કઈ રીતે ? અનંત એવા વર્ગવગોંચી. વર્ગને વર્ગ વડે વર્ણિત કરવાથી. જેમકે - બે. બેના વર્ગનો વર્ગ એટલે 2 x 2 = 4 નો વર્ગ 16 થાય તેમ. ચૂર્ણિકાર કહે છે - અંત વર્ગ-વર્ગવડે-ખંડને ખંડ વડે ખંડિત કરવાથી સિદ્ધનું સુખ જે આવે, તે પણ મનુષ્યાદિના સુખની સમાન ન હોય [અર્થાત્ વધુ હોય.] સિદ્ધના ઉત્કર્ષ બીજા ભંગ વડે કહે છે. સિદ્ધ-મુક્ત સંબંધી સુખ, સુખની જે સશિ-સમૂહ, સુખસંઘાત. સર્વોદ્ધાપિડિત - સર્વ કાળ સમય ગુણિત જે થાય, આના વડે આની કલાના મામતા કહે છે. તે અનંત વર્મભક્ત - અનંત વર્ગથી અપવગિત કરતા, અવકાશમાં - લોકાલોકરૂપમાં સમાઈ શકતું નથી. - X - X - X - X - સવકાશ પ્રદેશ રાશિથી ભૂયાંસ - ઘણો વધારે થાય છે. -x-x* વૃદ્ધોકત અધિકૃત ગાથા વિવરણનો ભાવાર્થ - જે આ સુખભેદો છે તે સિદ્ધસુખ પર્યાયપણે વ્યાદિષ્ટ છે. તેની અપેક્ષાએ તેના ક્રમથી ઉત્કૃધ્યમાન - અનંત સ્થાન વર્તિત્વ ઉપચાસ્થી - તે સશિને અસદ્ભાવ સ્થાપનાથી સહસ સમયરાશિ, તે સો. સહસને સો વડે ગુણતાં લાખ થાય. ગુણન - સર્વ સમય સંબંધી સુખ પયયોના મીલનાર્થે છે. અનંત રાશિ માનો કે દશ છે. તેનો વર્ગ તે સો. તેને અપવર્ણિત કરતા લાખ થાય. ઈત્યાદિ કલ્પનાથી * * * * * સમીભૂતપણું દેખાયું. તેમાં અનંતરાશિ વડે ગુણિત કરતાં અનંતવર્ગથી અનંતાનંતક રૂપથી અતી મહાસ્વરૂપથી પવતિત કરતાં કંઈક બાકી રહે છે. તે રાશિ ઘણી મોટી હોય છે. તેના કરતાં પણ સિદ્ધસુખ સશિ મોટી છે. * * * * * બીજા વળી આ ગાથાની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે - સિદ્ધ સુખ-પર્યાય રાશિ * આકાશપદેશાગ્રણી ગુણિત આકાશપદેશાગ્ર પ્રમાણ. તે પરિણામવથી સિદ્ધસુખ પર્યાયો છે. સવદ્ધિાપિડિત - સર્વ સમય સંબંધી સંકલિત થઈને, અર્થાત્ અનંત વડે અનંતશઃ વર્ગ-વર્ગમલ વડે ભક્ત-અપવર્તિત, અત્યંત લઘુકુતુ. * X - X * તે અતિ લઘુ હોવા છતાં સવકાશમાં સમાતી નથી. હવે સિદ્ધસુખની અનુપમતાને દષ્ટાંતથી કહે છે. માઈ ગાથા. પૂવધિ વ્યકત છે. વડુ - અરણયથી આવેલો અરણ્યવાસી પ્લેયક નગરના ગુણોને કહેવાને સમર્થ નથી. કેમકે નગરના ગુણોની ઉપમા આપી શકાય તેવી ઉપમાનો અરણ્યમાં ભાવ છે. તેની કથા કંઈક આવી છે - [સંક્ષિપ્ત કથાસારુ કોઈક પ્લેચ્છ મહારણ્ય વસતો હતો, કોઈ વખતે કોઈ રાજા દુષ્ટ અશ્વને કારણે અરણ્યમાં પ્રવેશ્યો. પ્લેચ્છે તે રાજાને જોયો, રાજાનો યથોચિત સકાર કર્યો. પછી તેના દેશમાં પહોંચાડ્યો. રાજાએ તેને પોતાનો ઉપકારી સમજીને તેના રાજમાં વિશિષ્ટ ભોગાદિ વડે આગતા-સ્વાગતા કરી,

Page #111
સૂત્ર-૫૬ થી 73 ઉવવાઈ ઉપાંગસૂર-સટીક અનુવાદ પ્રાસાદ-બગીચા-વિલાસીની સાથે ભોગ સુખ આદિ અનેક વસ્તુથી તેને ઉપકૃત કર્યો. પછી વર્ષાઋતુ આવતા તે મ્લેચ્છ પાછો અરણ્યમાં ગયો. અરણ્યવાસીઓએ તેને નગર કેવું હતું ? તે પૂછયું તે પ્લેચ્છ નગરના સુખને જાણતો હતો, તો પણ તે વર્ણવી શક્યો નહીં. કેમકે અરણ્યમાં તેવી કોઈ ઉપમા ન હતી કે, તેના દ્વારા મ્લેચ્છ પોતે અનુભવેલા સુખને વર્ણવી શકે. - દષ્ટાંતનો ઉપનય કરતા કહે છે કે - સિદ્ધોને અનુપમ સુખ વર્તે છે, પરંતુ ઉપમાના અભાવે તે વર્ણવી શકાતું નથી. - x - x - ‘નદ' ગાહા - તેમાં સર્વકામ ગુણિત - સંજાત સમસ્ત કમનીય ગુણ. બાકી વ્યકત છે. આ રસનેન્દ્રિયને આશ્રીને ઈષ્ટવિષયથી પ્રાપ્ત સુક્ય નિવૃત્તિથી સુખપ્રદર્શન સવઈન્દ્રિય વિષયોમાં આમ જ જાણવું. અન્યથા બાઘાંતર સંભવથી સુખાર્થનો અભાવ જાણવો. ' '' ગાયા - શાશ્વતભાવથી સર્વકાળ તૃપ્ત, અતુલ નિવણિને સિદ્ધો પામે છે. અહીં શાશ્વત-સર્વકાળ ભાવિ, અવ્યાબાધ-વ્યાબાધા વર્જિત સુખ પ્રાપ્ત-સુખી થઈને રહે છે. અહીં દુ:ખનો અભાવ માત્ર જ મુક્તિસુખ છે, તે મતનો નિરાસ કરી વાસ્તવ્ય સુખ પ્રતિપાદનાર્થે “સુખી’ શબ્દ પ્રયોગ છે. તેથી કહે છે - અશેષ દોષના ક્ષયથી શાશ્વતઅવ્યાબાધ સુખને પ્રાપ્ત હોવાથી સુખી થઈને રહે છે. ધે વસ્તુતઃ સિદ્ધ પર્યાય શબ્દના પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - સિદ્ધ - તેમના કૃતકૃત્યત્વથી કહ્યા. બુદ્ધ-કેવળજ્ઞાનથી વિશ્વને બોધ કસ્વાથી. પારગત-ભવસમુદ્રની પાગમનથી. પરંપરગત-પુજબીજ સમ્યકત્વ જ્ઞાન ચા િક્રમ પ્રાપ્તિ ઉપાય યુકતત્વથી પરંપરા વડે ગયેલ તે પરંપગત કહેવાય છે. સર્વકર્મરહિતપણાથી ઉમુકત કમી કવચવાળા. વયના અભાવે ‘મન' આયુષ્યના અભાવે મH૪. સકલ કલેશના અભાવે મ - - - નિઝા ગાયા. વક્તાર્થ છે. મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ઔપપાતિક સૂત્રનો ટીકાસહિત અનુવાદ પૂર્ણ ભાગ-૧૧-રમત 6

Page #112
આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ 15 - 16 | 17 | આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ | | 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગ 3 અને 4 સ્થાનાંગ 5 થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયન્નાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પ મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 | દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વારા કલ્પ (બારસા) સૂત્ર | 42. 29 30 ] 41.