Book Title: Adarsh Kelavaninu Upnishad
Author(s): Gunvant Barvalia
Publisher: Arham Spiritual Centre
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034406/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnadhArA Adarza keLavaNInuM upaniSada ' guNavaMta baravALiyA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PURERERERERERERERERERERNATAK jJAnadhArA - 14 Adarza keLavaNInuM upaniSada guNavaMta baravALiyA CREDEREREREREREN H prAptisthAna : navabhArata sAhitya maMdira prinsesa sTrITa, muMbaI - 40002, phona : 022-22085593 azoka prakAzana maMdira pahele mALa, kasturabA khAdI bhaMDAranI upara, ratanapoLanI sAme, gAMdhI roDa, amadAvAda-380001. phonaH 079-22140070.pheksaH22140771 Email - hareshshah42@gmall.com ebookshelfahd@yahoo.co.in navabhArata sAhitya maMdira (1) jaina derAsara pAse, gAMdhI roDa, amadAvAda (2) 202, pelikana hAusa, Azrama roDa, amadAvAda- 9. buka zelpha 16, siTI senTara, svastika cAra rastA pAse, amadAvAda X X X X X X X - . 1. RE GRERERERERERERE 33. Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarsh Kelvaninu Upnishad Edited by: Gunvant Barvalia 18th June 2016. Adarza keLavaNInuM upaniSada saMpAdana guNavaMta baravALiyA (jaina sAhitya jJAnasatra - 14nA vidvAnonA prApta zodhapatro - nibaMdhono saMcaya) mUlya : 2200/ prakAzaka : arham spiricyuala senTara saMcAlita saurASTrakesarI prANaguru jaina philaoNsaoNphikala eNnDa liTararI risarca senTara, 2 - mevADa, pATanavAlA esTeTa - ela. bI. esa. roDa ghATakopara (ve.) muMbaI - 86 gunvant.harvalia@gmail.com Ph.: 022 42153545 mudraNa vyavasthA : sastuM pustaka bhaMDAra amadAvAda - 1. 2 Adarza keLavaNInuM upaniSada nivedana zrI daza-tAlukA vardhamAna keLavaNI maMDaLa - muMbaI tathA harilAla kezavajI khetANI dazA zrImALI vaNika vidyArthIbhavana saMcAlita - esa. esa. ajamerA vidyAvihAra tathA kanyA chAtrAlaya amarelI prerita - arham spiricyuala senTara saMcAlita. saurASTrakesarI prANaguru jaina philaoNsaoNphikala eNnDa liTaraTI risarca senTara Ayojita, amarelI mukAme 17-18 jUna 2016mAM yojAyela jaina sAhitya jJAnasatra - 14mA, 'Adarza keLavaNInuM upaniSada' viSayaka vidvAnonA prApta nibaMdho ane zodhapatrone graMthastha karI ApanI samakSa mUkatAM AnaMda anubhavuM chuM. jIvanavikAsanA pratyeka tabbakAmAM zikSaNanuM sthAna AgavuM che. yogya keLavaNI ja mAnavInA saMskAra-ghaDataranuM kArya karI zake che, mATe A satramAM zikSaNanAM vividha kSetronAM niSNAto potAnA vicAro pragaTa kare tevo upakrama rAkhyo che. dharma mAnavajIvananA AtmavikAsanuM mahattvanuM aMga che, mATe dharma ane keLavaNInAM anubaMdhano svIkAra ujAgara karyo che. A kAraNe jaina dArzaniko ane svAminArAyaNa saMtonA keLavaNI aMgenA vicAro vidvAno dvArA rajU karAyA che. jJAnasatranA Ayojanane saphaLa banAvavA saMsthAnA tamAma saMcAlakono sahayoga maLyo che, teno RNa svIkAra karuM chuM. * * * * * senTaranI pratyeka pravRttimAM zrI kalpataru sAdhanA kendra muMbaI - devalAlI zrI harasukhabhAI mahetA maeNnejiMga TrasTI ema. DI. mahetA eNjyukezanala TrasTa - dhroLa zrI caMdrakAnta daphatarI pramukha - zrI vardhamAna sevA saMgha rAjakoTa - mo2bI zrI araviMdabhAI goDA - mATuMgA zrI khImajIbhAI maNazIbhAI chADavA - muMbaI zrImatI rekhAbahena bakulabhAI gAMdhI - mATuMgA Adarza keLavaNInuM upaniSada Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA vidvAnoe potAnA zodhapatro - nibaMdho pAThavyA che ane upasthita rahI satrane saphaLa banAvela che te sarvano AbhAra. saMpAdanakAryamAM mArAM dharmapatnI DaoN. madhubahenano sahayoga maLyo che. jJAnasatrane saphaLa banAvavA TrasTanA maeNnejiMga TrasTI zrI rAjubhAI kAmadAra, ajamerA hAiskUlanA prinsipAla yogezabhAI paramAra tathA AcArya amIbahena joSIno AbhAra. 601, smita epArTamenTa upAzrayalena - ghATakopara (iI) jUna - 2016 guNavaMta baravALiyA 1. zikSaNa : sarjanAtmakatA ane saMvedanazIlatAnI kaTokaTI lekhaka : padmazrI DaoN. kumArapALa desAI 2. keLavaNI kSetranA saMdarbhe mUlyonI saMkalpanA lekhaka : DaoN. motIbhAI ma. paTela 3. mAnava saMskRtinuM AdhAra baLa saMtulita jIvanadarzana vikasAvanArI keLavaNI lekhaka : DaoN. dAudabhAI ghAMcI 4. naitika zikSaNa : AjanI anivArya AvazyakatA lekhaka : DaoN. baLavaMta jAnI 5. soTI sAva khoTI lekhaka : zrI karazanadAsa luhAra 6. vyaktimAM rahelA bIjabhUta vyaktitvane pragaTa kare te ja sAcI keLavaNI lekhaka : guNavaMta baravALiyA 7. keLavaNI ane mAnavIya mUlyo lekhaka : mULazaMkara mo. bhaTTa 8. AI. ema. pI. lekhaka : phAdhara vAlesa 9. ghAtaka parIkSAo haTAvo lekhaka : DaoN. pI. jI. paTela 10. zikSaNamAM saMzodhana : dazA ane dizA lekhaka : maNilAla prajApati 11. zaikSaNika saMsthAonA saMcAlananA prazno lekhaka : kizorabhAI mahetA 12. Adarza zaikSaNika abhyAsakrama lekhikA : sudhAbahena pI. khaMDheriyA Adarza keLavaNInuM upaniSada ) | 4 dI CA Adarza keLavaNInuM upaniSada Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 127 13. vaikalpika zikSaNa vyavasthA lekhaka : gulAbabhAI jAnI 102 14. paryAvaraNIya zikSaNa - navI sadInI mAMga lekhaka : prA. rAmalAla parIkha 109 15. nirIkSaNa karatA zIkhave te zikSaNa lekhaka : pU. zrI. morAribApu 16. mAtRbhASA dvArA zikSaNa : bhAvAtmaka dRSTikoNa lekhaka : ratilAla borIsAgara 114 17. jainadarzanamAM keLavaNI vicAra lekhikA : DaoN. ratanabahena khImajI chADavA 18. keLavaNInI buniyAda : zikSaka-vidyArthI saMbaMdha lekhaka : manasukha sallA 135 19. zikSaNa sAthe khelakUdanI tAlIma lekhaka : DaoN. bhadrAyu vaccharAjAnI 140 20. jaina darzanamAM zikSaNa : keLavaNI taraphanA mArge lekhaka : DaoN. sejala zAha 147 21. zrI svAminArAyaNa dharmamAM keLavaNI vicAra lekhaka : DaoN. devavallabha svAmI 155 22. Adarza keLavaNI lekhikA : svAtibahena navalakAtta joSI 1pa9 23. gujarAtamAM naI tAlImano vikAsa lekhaka : jesaMgabhAI DAbhI 163 24. kiM atra luptA sarasvatI ? lekhaka : DaoN. vasaMtabhAI parIkha 173 25. zuM 'parIkSA anivArya dUSaNa' ja banI raheze ? - eka sAmUhika ciMtana 26. guNavaMta baravALiyAnAM pustako sarjana tathA saMpAdana 179 27. saurASTrakesarI prANaguru jaina philaoNsaoNphikala eNnDa liTararI ricarsa senTara muMbaI - ghATakopara 180 A Adarza keLavaNInuM upaniSada | zikSaNa : sarjanAtmakatA ane saMvedanazIlatAnI kaTokaTI padmazrI Do. kumArapALa desAI eka samaye vidyArthIonA jIvanaghaDataramAM judAM-judAM paribaLo bhAga bhajavatAM hatAM. kyAMka vidyArthInA vyaktitvaghaDataramAM AsapAsanA saMjogo sauthI vizeSa prabhAvaka banatA hatA, to kyAMka Azramo, gurukuLo ke vidyApIThonI zikSaNapaddhatithI vidyArthInA jIvanaghaDataramAM savizeSa chApa UThatI hatI. paraMtu TekanolaoNjInI haraNaphALa bharAI rahI che te samaye ane jyAre kArakirdI-sarjana e ekamAtra dhyeya banyuM hovAthI zikSaNa e vyaktinA jIvanaghaDataramAM mukhya prabhAvaka baLa banI rahyuM che. eka arthamAM kahIe to vartamAna zikSaNanI dazA e ja manuSyajAtinI dizA nirdhArita karaze. A zikSaNa inpharmezana TekanolaoNjInA saMzodhako ane tajajJo pedA karI zake che, to e ja inpharmezana TekanolaoNjI AtaMkavAdIonuM sabaLa sAdhana banI zake che, e ja rIte mAnavasaMhAraka AtaMkavAdIo paNa ghaDI zake che. AtmabaLa sarjavAnuM ke aNubaoNmba sarjavAnuM zikSaNa pAse sAmarthya che ane ethI ja mAnavatAne bacAvavAnI ke manuSyajAtino nAza karavAnuM vartamAna yuganuM sauthI mahattvanuM sAdhana e zikSaNa banyuM che. Ajano vidyArthI TeknolaoNjI mAraphate AkhI duniyAne potAnI hatheLImAM laIne pharI rahyA che, paraMtu enuM A bhramaNa kayo uddeza siddha kare che teno vicAra karavA jevo che. ahIM dakSa mahAyajJanI paurANika kathAnuM smaraNa thAya che. kathA to kahe che ke - "dakSa prajApati baLavAna, buddhizALI ane icchAzakitasaMpanna rAjA hato. eNe karelA yajJamAM eNe anya sahu devatAone nimaMtraNa ApyuM, paraMtu zivane bolAvyA nahi ane emane koI sthAna ApavAmAM AvyuM nahi, AthI e yajJanuM pariNAma sarjanane badale vidhvaMsamAM AvyuM.' Aje jagata para dakSa eTale ke skIlano mahAyajJa cAlI rahyo che, paraMtu emAM ziva arthAt kalyANane nimaMtraNa nathI ane tethI sarjanane badale saMhAranI zakyatAo vadhI che. vIDiyo geImsathI mAMDIne tamAma Adarza keLavaNIne upaniSada C A to ] Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhyamomAM hiMsA, krUratA ne bhautikatAno mahimA jovA maLe che. A badhAnA pariNAme mAnavIya saMvedanAmAM oTa Ave che. Aje sauthI vadhu AvazyakatA e mAnavIya saMvedanAnI jAgRtinI che ane tethI zikSaNamAM sarjanAtmakatA ane saMvedanazIlatAne umerIne eka navo abhigama sarjavAnI jarUra che. eka evI dRSTi hoya ke jenA kendramAM mAnavanuM astitva hoya, mAnavakalyANa hoya ane mAnavalakSI adhyAtma hoya; A badhAMne mATe zikSaNa sarvAgI hovuM jarUrI che. ApaNe tyAM mekolee kArakunInuM kauzalya dharAve evA ekAMgI ane saMkucita zikSaNano pAyo nAkhyo. hajI mekole e sarjelA mAnavacittanA kuMDALAmAMthI zikSaNa bahAra nIkaLI zakyuM nathI. jJAnano prasAra thAya che, paNa enuM prajJAmAM rUpAMtara thatuM nathI. vartamAna yugamAM mAhitInI khaDakalA heThaLa mAnavInuM mana jema vadhu ne vadhu bhIMsAtuM jAya che, tema-tema enI sarjanAtmakatA ane saMvedanazIlatA para kuThArAghAta thato rahe che ane zikSaNa mUlyothI vadhu ne vadhu vegaLuM thaI rahyuM che. raziyAno prasiddha navalakathAkAra meksima goka raziyAnAM gAmaDAMomAM vijJAnanI samaja ApavA mATe ghUmI rahyo hato. eka gAmamAM yojAyelI grAmasabhAmAM eNe kahyuM : "Ajano mAnavI vijJAnanI pAMkhe have AkAzamAM UDI zakaze, cheka dariyAnA taLanI nIce khoja karI zakaze. Ama mAnavInI vijJAnanI siddhio azakyane zakya karanArI banI raheze." Ave samaye sabhAmAM beThelA eka anubhavI vRddha prazna karyo : "A vijJAna mAnavIne AkAzamAM UDatA zIkhavI zakaze, pAtALamAM pahoMcato karI zakaze, paraMtu A dharatI para kema jIvavuM enuM jarUrI zikSaNa Apaze kharuM ?" ane AjanA zikSaNa sAme e ja savAla che. A zikSaNa kauTuMbika mUlyothI dUra cAlyuM gayuM che. jIvanaghaDatara sAthe ene snAnasUtakano saMbaMdha rahyo nathI. eNe prakRti sAtheno saMvAda gumAvyo che. enI gati TekanolaoNjI dvArA navI-navI kSitijo AMbavAnI che, paraMtu e gati enA potAnA jIvanamAM koI yogadAna ApI zake che teno saheje vicAra karavAmAM Avato nathI. A Adarza keLavaNInuM upaniSada] gAMdhIjIe zikSaNa sAthe utpAdaka parizramano vicAra karyo, kAraNa ke ATalI badhI garIbI dharAvatAM bALakone mATe zikSaNa alaga ane kamANI alaga e poSAI zake ema nathI. zrama ane sevAne zikSaNa sAthe joDAvavA joIe. AvatIkAlanI samAjaracanAno AdhAra AjanA zikSaNa para che. Aje vaMcito, garIbo ane zoSitonI keTalI vAta A zikSaNamAM Ave che ? mAnavIya samAnatAno koI sUra emAM saMbhaLAya che kharo ? 1993mAM zikAgomAM bharAyelI vizvadharma pariSadanA prAraMbhamAM amerikAmAM satata ghaTatI jatI reDa-inDiyana jAtinA lokoe eka prArthanAgIta rajU karyuM hatuM, jemAM emanI pAsethI vinA kAraNe emanI jamIna chInavI lenArAo pratye Akroza pragaTa karyo hato. e prArthanAno bhAva e hato ke - "ame tAro zo guno karyo che ke tame amArI jamInano bhAga jhUMTavI lo cho ! amArI nAnakaDI komane amArI bhUmi parathI hAMkI kADho cho ! amArI AjIvikAne chInavI lo cho. AvuM zA mATe ? kayA kAraNe ? amAro vAMka-guno to kaho ?" e prArthanAmAM dabAyelI, kacaDAyelI, ruMdhAyelI mAnavajAtinI cIsa saMbhaLAtI hatI. 1998mAM dakSiNa AphrikAnA kepaTAunamAM yojAyelI vizvadharma pariSadamAM Izvarane karelI prArthanAne sthAna hatuM, paraMtu e prArthanA e prakAranI hatI ke - "he Izvara ! amane A eijhanI bImArIthI ugAraje ke jene pariNAme AphrikA khaMDamAM roja seMkaDo loko eno zikAra bane che.' Ama Aje vaizvika stare dharmanuM mukha maMdirane badale mAnava pratye vaLyuM che, jayAre bIjI bAju zikSaNa e mAnavavedanAthI vimukha thatuM jAya che. hiMsAnA jvALAmukhI para jagata enI jhUMpaDI bAMdhIne rahe che ane zikSaNa dvArA evuM rUDhicusta jhanUna jagADavAmAM Ave che ke jemAM vyaktine baMdUkanI goLIthI nirdoSa lokone ThAra mAratA AnaMda Ave che ane pakaDAyelA virodhIono ziraccheda karatI vIDiyo pragaTa karIne potAnI 'vIratA' darzAve che. ahIM uttara AphrikAnA senegala dezanA kavi sammane osamanenA 'phiMgarsa' kAvyanuM smaraNa thAya che. Adarza keLavaNIne upaniSada A 9 ] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "The finger of a soldier Across the rivers and languages of Europe and Asia of China and Africa, of India and the Oceans Let us join our fingers to take away All the power of their finger Which keeps humanity in mourning.' Sambene Ousmane, 'Fingers' Quoted in Lotus Awards 1971, Published by the Permanent Bureau of Afro-Asian Writers] anupama sauMdarya dharAvatA zilpanuM sarjana karatAM zilpInI AMgaLIo ke jamInane haLathI kheDyA bAda khADo khodI vAvaNI karatAM kheDUtanI AMgaLIonI vAta karatA A kavi evI AMgaLIo prati lakSa dore che ke je jIvanano nAza kare che. AjanI globala sosAyaTIne mATe A ghaTanA khatarArUpa che, kAraNa eTaluM ja ke e jhanUna, saMkucitatA ke rUDhicustatAne tame aTakAvI zakatA nathI. TekanolaoNjI ene paLavAramAM AkhA vizvamAM mokalI Ape che. tAjetaranI ghaTanAoe e paNa sUcavyuM che ke inpharmezana TekanolaoNjImAM nipuNa evA yuvAno Aje AtaMkavAdano hAtho banyA che ane vizvabharamAM e AtaMkavAdano vicAra pahoMcADavAnuM nimitta banyA che. grIsanA tattvaciMtaka saoNkreTise samAjanI vyAkhyA ApatAM kahyuM hatuM ke - "sAcI samaja dharAve te samAja, bAkI to ToLuM." Aje sAcI samaja vidAya pAmI rahI che ane mAtra ToLuM rahI gayuM che. zikSaNa sAmeno bIjo paDakAra e che ke - 'zikSaNa jJAti, jAti, varNa, rAjaya, dharma ke rASTranAM bhedabhAvo miTAvavAnuM sAdhana banavuM joIe.' 'vasudhaiva kuTuMbakam'nuM sUtra vAraMvAra sAMbhaLavA maLe che, ane te ya A vasudhAne khaMDa-khaMDamAM vibhAjita karanArAo pAsethI. Agama graMthomAM AveluM sUtra 'evo [ HISTlsa nA' eTale ke "samagra mAnavajAti eka bane' enI [ 10 E 4 Adarza keLavaNIne upaniSada ] vakhatovakhata vAta karavAmAM Ave che, paraMtu A sUtro sUtro ja rahyAM che ke lokahRdayamAM satyarUpe birAjita thayAM che kharAM ? Aje vAto bhale "globala yuniTI'nI thatI hoya, paNa ghara ke gAmamAM ja yuniTI na hoya, tyAM "globala"nI vAta kyAM zakya bane ! Ajano mANasa satata vaheMcAI rahyo che. vartamAna samayamAM "huM adhyApaka, phakta DaoNkTara ke pachI vijJAnI ke prophezanala chuM,' ema kahyAthI kAma saravAnuM nathI. vartamAna vaizvika sadarbhamAM vyakti pote kyAM UbhI che tenI eNe khoja karavAnI che. asamAnatA para AdhArita samAjamAM e kyAM Ubho che ? anyAya, AtaMka ane AkramaNanAM vighAtaka paribaLo rASTra jIvanathI AraMbhIne cheka vyaktigata jIvana para prabhAvaka che, te sthitimAM e svayaM zuM anubhave che ? e aMge pote zuM vidhAyaka kArya kare che ? potAnI saMvedanazIlatA ane mAnavatAne ane potAnA nijAnaMdane avarodhatAM paribaLo sAme e kaI rIte mathAmaNa karI rahyo che ? vANIsvAtaMtrya ane mAnava-adhikAro para chAzavAre thatA AghAto sAme enI potAnI kriyA-pratikriyA kevI che ? A badhAMno vicAra karavo joIe. phAsIvAdI paribaLo prajAsamUhane koI eka yA bIjAM bahAnA heThaLa kevI rIte aLago kare che, tevI vAta karatAM mArTina nImolara (Martin Niemoeller) "To the Faculty" kAvyamAM kahe che - In Germany they first came for the communist And I did not speak up because I wasn't a communist Then they came for the Jew and And I didn't speak up because I wasn't a Jew Then they came for the trade unionists And didn't speak up because I wasn't a trade unionist Then they came for the catholics And I didn't speak up because I was a protestant Then they came for me - and by that time no one was left to speak up. Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 11 ] Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ napharata, jhanUna ane dharma ghelachAmAMthI bahAra AvIne judA-judA dharmonI mAnava - utthAnanI bhAvanAonuM meghadhanuSya racavAnI jarUra che. dharmanA siddhAMtone AdhyAtmika rUpAMtara karavAnI jarUra che. "zrImad bhagavadgItA'mAM azAMtimAMthI zAMti ane zAMtimAMthI paramazAMtinI vAta karI che, paraMtu AjanuM zikSaNa to sthitaprajJa-yoganA badale asthiratA - yoganI sAdhanA kare che. ucca TakAvArI, kArakIrdino UMco grApha ane bAhA-prAptinI pAchaLa samagra cetovizva doDI rahyuM che. A doDamAM judA-judA vaLAMko ane parivartano Ave che. e satata gati badale che ane mANasanuM mana paNa ema anekazaH badalAtuM jAya che. AvA kaoNmarziyalAIjhezananA vaMToLamAM lokarucinA thayelA bUrA hAlahavAla ApaNe joI rahyA chIe. A zikSaNe prakRti sAtheno eno tAla gumAvyo che. manuSyajAti vinA prakRti ane prANI sukhethI jIvI zake ema che, paraMtu prANI ane prakRti vinA mAnavaastitva TakI zake tema nathI. AvI bhayAvaha paristhitinA othAra heThaLa jIvavA chatAM prakRti taraphathI krUratA cAlu ja rahI che, jyAre AvatI peDhIne mATe ApaNe zuM rAkhIzuM ? vRddha banelA yayAtine enA nAnA putra purue potAnI yuvAnI ApI hatI ane pote vRddhatva svIkAryuM hatuM. e rAjA yayAtie hajAra varSa sudhI yuvAnI bhogavI hatI. AvatIkAlano vicAra karyA vinA mAnavajAta Aje AvI yuvAnI bhogavI rahyuM che. je AvanArI peDhIne astitvanA AkharI zvAsa jevuM vRddhatva Apaze. Aje dara vIsa miniTe A pRthvI parathI eka prANInI jAti naSTa thaI rahI che. eka samaye dara dasa hajAra varSe je ghaTanA banatI hatI, e Aje dara vIsa miniTe sarjAya che. mAnavIya krUratAnuM AnAthI bIjuM koI moTuM udAharaNa haze kharuM ? Aje gharanA koI khUNe cIMcIM karIne UDatI ane taNakhalA lAvIne mALo bAMdhatI cakalI jovA maLe che kharI ? kyAMka thoDAM kabUtaro ekaThAM thaIne dANA caNatA hoya che, paraMtu gharamAM pesIne phaDaphaDa UDIne ghUghavATA karatA kabUtara jovA maLe che kharA ? kAbara ane gIdha jANe khovAI gayA che ane e ja sthiti aneka pazupakSIonI thaI rahI che. have ApaNI bALavArtAomAMthI A badhAnI bAdabAkI karavI paDaze athavA to enI ( 12 ) C A Adarza keLavaNInuM upaniSada oLakha ApavA mATe bALakone koI 'jhUmAM laI javAM paDaze ! pRthvInA saMsAdhano lUMTavA mATe caMgIjhakhAnanI caDAInI jema Aje vijJApanono mAro cAle che, jemAM vastuo vApare ja jAo ane mobAIla para vAta kare ja jAo. - have kyAM Rtu paNa ApaNA hAthamAM che ! Aja sudhI iMglenDamAM evo anubhava thato ke - "savAre vAdaLAM hoya, bapore thoDo sUrya DokiyAM kare ane sAMje varasAda varase." Aje ApaNe bhAratamAM paNa joIe chIe ke vasaMtapaMcamIe varasAda paDe che ane 26mI jAnyuArIe dezanI rAjadhAnI palaLI jAya che. zarada, vasaMta, grISma Rtuo have pratyakSa anubhavAtI nathI, mAtra paMcAMgamAM ja vAMcavA maLe che. badalAtA paryAvaraNano vicAra karavA jevo che. pahelAM bhUkaMpa, vAvAjhoDuM, ativRSTi, anAvRSTi, pUra jevI ghaTanA bane tyAre enA kAraNarUpe kudaratano kopa' lekhavAmAM Avato hato, paNa Aje to vAstavamAM AmAMnI ghaNI ghaTanAonuM sarjana kudaratI kopane badale mAnavInI hiMsA ane prakRti nAzanuM pariNAma che. eka gaNatarI pramANe 1980mAM eziyA khaMDamAM prativarSa 70 jeTalI kudaratI ApattionI ghaTanA banatI hatI. Aje 2015mAM dara varSe enAthI pAMca gaNI kudaratI ApattionI ghaTanAo bane che. AthI savAla e AvIne Ubho che ke - "dharatIkaMpathI bhoMyataLiye, purathI pahele mALe, globala vormigathI bIje mALe ke pachI dharatI paranA sAiklonathI cothe mALe ke dariyAI jaLanI sunAmIthI sAtamA mALethI AtmahatyA karavI che." Ama zikSaNamAM mAnavIya saMvedanAnA globalAIjhezananI sauthI vadhu jarUra che. ApaNe kyAM pahoMcyA chIe. vizvasamastano vicAra karavAno che. mAnavIe potAnI siddhinAM yazogAnane badale ApaNe kaI dizAmAM jaI rahyA chIe enuM mahattva che. siddhinA garvane badale lakSyanI pAradarzakatA Avazyaka che. - vartamAna jagatamAM nirakSaratAnA nivAraNanI sAthosAtha svataMtratA, samAnatA ane baMdhutA jevAM mUlyonI sthApanA Avazyaka che. globalAIjhezana sAthe tatkALa joDAI jatAM kaoNmarziyalAIjhezanathI sAvaceta thavAnI Adarza keLavaNIne upaniSada , Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUra che. samUha mAdhyamomAM satata vadhatI jatI hiMsA, sthULatA ane jAtIyatA have vijJApanomAM prajAkIya utsavomAM ane che ka krikeTa jevI ramatone paNa gherI vaLI che. saMvedanAnI mAvajatane mATe Avazyaka evI rucisaMpannatAne hRdayavaTo ApavAmAM Avyo che, tyAre mAnavIya vyaktitvanA zArIrika, mAnasika, zaikSaNika, sauMdaryazIla ane AdhyAtmika evA sarvatomukhI vikAsa mATenA zikSaNano prayatna jarUrI che, jenA kendramAM mAnavIya garimA, vizvakalyANanI bhAvanA ane mAnavalakSI AdhyAtma-abhigama hoya. kavivara ravIndranAtha TAgore kahyuM che ke - "sUryane gumAvyA pachI tame AMsu sAravA beso, to tArAo paNa tame gumAvI do cho." Aje e mATe jAgavAnI jarUra che ke - "AvatIkAle roboTa mAnavamAM praveze nahi ! mAnavI to pagAravadhAro mAMge. sI.ela. bhogave ane mAtra ATha kalAka kAma kare, jyAre roboTa Avo koI pagAravadhAro ke pramozana mAMgato nathI ane AThane badale covIsa kalAka kAma kare che. e roboTa mAnavamAM praveze to zuM thAya ? to enI sarjanAtmakatA ane saMvedanAtmakatA haNAI jAya. AthI vartamAna zikSaNe eka navI sarjanAtmakatAnI saMskRti sarjavAnI tAtI jarUra che.' (AMtararASTrIya khyAti prApta sarjaka DaoN. kumArapALa desAIe 100 pustakonuM sarjana - saMpAdana karyuM che. sAhityakSetre temanA deza-videzanAM aneka evorDa maLyA che. gujarAtI vizvakoza ane jaina vizvakoza sAthe saMkaLAyelA che.) keLavaNI kSetranA saMdarbhe mUlyonI saMkalpanA - Do. motIbhAI ma. paTela - 1. prAstAvika : mUlyano sAdosIdho artha - 'mAnava vastune Apelo artha' evo thAya. mUlyavicAramAM vastunuM mahattva nathI, ene apAyelA arthanuM mahattva che. vividha vyaktione mana judI-judI vastuo mUlyavAna hoya che. vastune artha ApanAra mAnava che, eTale mAnavanA saMdarbha vinAmUlyano | vicAra azakya che. manuSyanuM jIvana, sukha, svataMtratA, paisA, AnaMda, siddhi vagere bAbato jIvanarIti nakkI karavAmAM agatyano bhAga bhajave che. - jyAre mAnavane AcaraNa mATe koIka kriyA pasaMda karavAno prazna Ubho thAya che, tyAre te amuka cokkasa kriyA eTalA mATe pasaMda kare che ke - "badhI ja karavA jevI kriyAomAM te kriyA tene mana zreSTha che, yogya che. sArI ke kharAba, yogya ke ayogya nakkI karavAnI mathAmaNamAMthI zuM sAruM ke yogya te nakkI thAya che. grIka bhASAnA "Axious' zabda uparathI UtarI Avelo aMgrejI zabda Axiology zabda mUlyamImAMsA mATe vaparAya che. A mUlya eTale ja pasaMdagI mATe yogya. grIka lokonA samayathI mUlyasaMbaMdhI samasyAnI saiddhAMtika bAju para lakhAtuM AvyuM che. A zabda 'mUlyamImAMsA vidyA' mUlyonI prakRti, tenAM mULa, vargIkaraNa tema ja vizvamAM mUlyonA sthAna sahita mUlyanI sAmAnya upapatti(Theory)nA abhyAsane mATe prayojAya che. jenA dvArA icchAo saMtoSAya te vyakti mATe mUlya ane mUlyavAna 041 9. (Value - Valuable) Heul culbri Hi B41 cuba H2 rahelAM che, tenAM keTalAMka viziSTa lakSaNo joIe : ka mUlyo anubhUti dvArA ja jANI zakAya che, tenI sAMkhyika-jaththAtmaka gaNatarI zakya nathI. dareka vastu sAthenI anubhUtimAMthI mUlyono janma thAya che. tenAthI vyaktine saMtoSa thAya che ke tenA mATe sAruM che. je sAruM hoya che te mUlya bane che. Adarza keLavaNInuM upaniSada , e 15 [ 14 ZZZZZA Adarza keLavaNInuM upaniSada ] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *mUlya ane vyakti paraspara saMkaLAyelA che. vyakti ja mUlyanuM kendrasthAna ane mApadaMDa che. jenA dvArA vyaktine anukUlana prApta thAya che, teno vyakti mUlya tarIke svIkAra kare che. jyAre vyaktine saMpUrNatAno paricaya thAya che, tyAre zakya teTalAM hakArAtmaka mUlyone te svIkAre che. mUlyo dvArA vyakti, samAjasudhArako, keLavaNIkAro, saMsthAo mArga darzana meLave che. * mUlyo sAMskRtika, jJAna ane kauzalyo karatAM kaMIka vizeSa pradAna kare che, jemAM vyaktinI mAnyatA, icchAo, apekSAo, valaNo ane vicArasaraNIono samAveza thAya che. OM kharekhara mUlyanuM hovuM e eka mUlya che. * mUlyathI AnaMdanI anubhUti thAya che, jIvavA mATenI preraNA ane baLa prApta thAya che. jenAmAM kAmanAo hoya ane kAmanAo pUrI pADavAnI guMjAza hoya, tene mUlya kahevAya. *mUlya e manuSyanA astitvane arthapUrNatA batAvavAnI prakriyA che. *mUlya e jIvananuM prajIvaka (viTAmina) poSakatattva che. * mUlya mAnavane jIvana jIvavAnI jhaMkhanA pUrI pADe che. je zAzvata jhaMkhanA che. * mAnava jyArathI janmyo tyArathI mUlyano udbhava thayo. * mAnavInA astitvane asmitA tarapha dorI janAra mUlya che. * mUlyathI samarpaNano bhAva janme che. *mUlya e mAnavanA jIvanamAM IzvaranuM Agamana che. mUlyo jyAre kAryAnvita bane tyAre temAMthI Adarza janme che. *mUlyo kharekhara amUlya che. chevaTe to mAnava astitva ane mAnavanA vikAsa sAthe mUlyano prazna paNa saMkaLAyelo che. mUlyanuM sarjana ke visarjana e mAnava-mananA vyApAra Adarza keLavaNInuM upaniSada 16 para AdhArita che, tethI kavi sundaram kahe che : 'mANasanI AsapAsa AkhuM jagata ane tenA anaMta padArtho paDelA che. e padArthone mANasa potAnA jIvana sAthe kevI rIte sAMkaLe che te pramANe padArthanuM mUlya baMdhAya che. A rIte mUlya e mANasanI duniyAno zabda ane vyApAra che. e sabhAna banela cetanAnI gati che.' keLavaNInuM kSetra jevuM dhyeyonuM gaNAya evuM mUlyonuM paNa gaNAya. dikkALa mujaba keLavaNInAM dhyeyo pharatAM rahe che, pharatAM rahevAM joIe. jo parivartanazIla na hoya to keLavaNInuM kSetra baMdhiyAra thaI jAya. pragati ja na karI zake. e rIte jamAnA pramANe mUlyomAM parivartana AvatuM hoya che. kAkAsAheba kAlelakara kahe che : "samAje paNa vArdhakya TALavA mUlyonuM rUpAMtara karavuM joIe. sApanI kAMcaLI jUnI thAya che tyAre ene gUMgaLAve che, gharaDo banAve che. sApa potAnI kAMcaLI utArI navajavAna thAya che." ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhIe ke kAMcaLI dUra thAya che, sApa dUra thato nathI, marato paNa nathI. AtmA to eno e ja raheze, bAhya dRSTie ja pheraphAra thAya che. dezanA pravartamAna samayanI asara mUlyo para avazya thAya che. jIvanamUlyonI zodha ane saMzodhana Adhunika che. jIvana be vizvayuddhomAMthI UbhI thayelI praznAvali che. cheka ogaNIsamI sadInA aMta sudhI jIvanamUlyonI A rIte zodha karavI paDatI na hatI. dareka mANasane potAno dharma e mUlyo ja ApatAM hatAM. mAnava nItiparAyaNa jIvana jIvato ane saMtoSathI raheto. audyogika krAnti, vizvayuddho, sAmyavAdano udaya, trAsavAda, vijJAna ane TeknolaoNjIno vikAsa A badhAM paribaLoe mUlyo para kuThArAghAta karyo che; pariNAme Aje mAnava punaH mUlyanI zodhamAM bhaTakI rahyo che. 2. mUlyano artha: bhAratIya darzanazAstranA adhyApaka pro. Dabalyu ema. arbana potAnA Fundamental of Ethics' pustakamAM mUlyanAM traNa lakSaNo darzAve che H (1) mUlya tene kahevAya, je mAnava icchAone saMtoSe che. (2) mUlya e manovaijJAnika svarUpe pragaTa thatuM jaivika paribaLa che. (3) je AtmA ke AtmasAkSAtkAranA vikAsa pratye dore te svataH mUlya che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama, AtmasAkSAtkAranA ucca lakSane pAmavA mAnava icchAone saMtoSatuM jaivika paribaLa mUlya che. ahIM mUlya' zabda "mUlyavAna' vizeSaNanA saMdarbhamAM prayojAyo che; eTale ke mAnavaicchAone saMtoSatI mUlyavAna jaivika bAbata ke je vyaktine AtmasAkSAtkAranI prakriyA pratye dore che. ahIM bAbata kaI te prazna vyakitalakSI bAbata che. Arthika, sAmAjika, dhArmika, rAjakIya, jJAnaviSayaka hoI zake. eno artha e thayo ke koI vyaktine mana tenI icchAone saMtoSatuM mUlyavAna, jaivika paribaLa sAmAjika che ane te tene AtmasAkSAtkAranI prakriyA tarapha dore che. arthAtu "sAmAjika mUlya' tene mana mahattvanuM che. mUlyano artha keTalAka vicArakonAM vicAra parathI tAravIe : mUlya eka vicAra che, saMkalpanA che; eTale ke jIvanamAM kaMIka mahattvapUrNa hovA vizeno vicAra ke saMkalpanA eTale mUlya. jyAre manuSya kazAkanuM mUlya kare che tyAre te kaMIka yogya karavA ke meLavavA prayatna karavA yogya hovAnuM sUcavAya che." - pheMkana je. Ara. "mUlya eTale viveka jIvanarItimAM vaNAyela viveka." - kAkAsAheba kAlelakara mUlyono sIdho-sAdo artha mAnave vastune Apela 'artha evo thAya. ahIM vastunuM mahattva nathI, tene ApanAra arthanuM mahattva che. vaLI artha ApanAra mAnava che, eTale mAnavanA saMdarbha vinA mUlyano vicAra azakya che." - krAntikumAra jozI A saMdarbho uparathI mAlUma paDe che ke - "vyakti zuM banyuM te aMgenuM avalokana kare che. je - te banAva zA mATe banyo tenuM pRthakkaraNa karatAM tenAM kAraNo te tAravI zake che. paNa A ghaTanAmAM je vyaktio joDAyelI hatI teo zuM agatyanuM mUlyavAna mAnatA haze te vicAratAM vyaktinI samakSa mUlya rajU thAya che. vyavasthA adhikArI jayAre roDa uparano TrAphika haTAvavAnuM zarU kare che, tyAre ApaNe TrAphikane aDacaNarUpa bAbato dUra karavI, roDa sApha-sUtharo rAkhavo vagere A banAvanAM kAraNo khoLI zakIe. banAva sAthe joDAyeluM "adhikArInuM mUlya - Administrative value' ahIM banAvanuM kAraNa che te jANavuM agatyanuM che, jIvanavyavahAra [ 18 4 Adarza keLavaNInuM upaniSada | daramiyAna vyakti A rIte mUlyothI paricita thAya che ane tene AtmasAt karavAno prayatna kare che. mUlya e vicAra - eka saMkalpanA che, je vyaktinA jIvanamAM upayogI hoya te aMge te zuM vicAre che, te rajU kare che. vyakti jyAre mUlyavAna zuM che te nakkI kare che, tyAre tene te upayogI", "mahattvanuM', "meLavavAyogya' gaNe che. DikazanarInA mate mUlya eTale 'upayogI', "mahattvanuM', "meLavavAyogya' - e saMdarbhamAM A saMkalpanA zabdArtha saMbaMdhita che. mAnava potAnI zArIrika saMpatti, sAMskRtika vAraso, paryAvaraNIya asara ane kauTuMbika sajjatA sAthe je rIte jIvanavyavahAra kare che, temAM tenI eka rIta (Style) vyakta thAya che. A rItamAM teNe jene mahattvanuM gaNela che, te tene mana mUlyavAna. dA.ta., gAMdhIjIe sAdagIne mUlyavAna gaNela, vinobAe bhUdAnane, madhara TeresAe mAnavatAne, Isue karuNatAne, buddha ahiMsAne ane mArgAreTa mIDe samAjane mUlyavAna gaNela che. vyakti ekathI vadhu bAbatone mUlyavAna gaNe che. A mahattvanI bAbato teNe svIkArelAM mUlyo gaNAya. 3. mUlyanI saMkalpanA : mUlyanI saMkalpanA sAru ApaNe keTalAka vicArakonA vicAro temaNe Apela vyAkhyAo joIe. prathama pAzcAtya vicArakonA vicAro joIe : * "mAnavIya hitane saMtarpaka evI kAryapasaMdagI eTale mUlya.' - Geigar ka 'hetusAdhakatA, muzkelI dUra kare ane hitane pote poSe te mUlya.' - jUI ja A baMne vyAkhyAomAM vyaktinA hitane poSe - saMtarpaka kare ene mUlya kahyuM che. kyAreka vyaktine sArI ke upayogI lAgatI kAryapasaMdagI ke vastu samAjane upayogI na bane to? ApaNAM zAstro to kahe che ke - 'tyAre vyaktie-vyaktie teno asvIkAra karavo, eTale vyaktine potAnI dRSTie sAruM lAgatuM hoya, paraMtu samAjanI dRSTie tenI upayogitA na hoya to te mUlyono artha sarato nathI. Adhunika yuga vyaktilakSI mUlyo tarapha jhUke che, te zuM yogya che ?' - sAMskRtika rIte taiyAra thayelAM AcArasaMhitAnAM lakSaNone mUlyo ke nItiniyamo tarIke oLakhavAmAM Ave che. - samanara (summer) Adarza keLavaNInuM upaniSada , che 19 ] Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtinI mUlyapaddhati parivartanone svIkAre che, athavA dravyavAdI saMskRtimAM parivartana lAve che ke sAMskRtika pachAtapaNuM ke sAMskRtika gALo lAge che. gabarna (0gburn) mUlyonA samUha sAthe koI janmela nathI. mUlyo sarjita thAya che. mUlyo vArasAmAM prApta thatAM nathI, paraMtu janma bAda te prApta thAya che - rAlpha borasAdI (Ralph Borsadi) che. mUlyo bhAvAtmaka nirNayo che. te lAgaNIomAM janme che. teno udbhava jJAnamAMthI thato nathI. te lAgaNI svarUpa che. te bauddhika nirNayo nathI. - rAlpha uparyukta vyAkhyAo parathI samajAya che ke aneka anubhavone AdhAre samAjamAM pratyeka vyakti mATe vartananI tareha nakkI karavAmAM Ave che. A tareha AcArasaMhitAonA svarUpamAM ke nItiviSayaka bAbatonA svarUpamAM svIkAravAnI hoya che jethI vyakti - vyakti vaccenI vartanavyavahAranI ane maryAdAonI dizA nakkI thaI zake che. naitika ane bauddhika mUlyo samAje Arthika-saMgharSamAM potAnuM sthAna TakAvI rAkhavA mATe bacAva-prayuktionA svarUpamAM racelAM che, arthAtu mUlyo samAja dvArA nakkI karavAmAM Ave che. mUlyonA vividha prakAro judI-judI paristhitinA anubhavonA AdhAre samAjanA ghaTako temanuM sthAna nakkI karavA mATe Ape che. dareka mATenI vartanavyavahAranI bhUmikAo mUlyonA saMdarbhamAM nakkI thAya che. mUlyo mAnavInA judA-judA anubhavo ane anubhUtiomAMthI pedA thAya che. mAtra saMgharSa pasaMdagIno ja hoya che. vyaktimAtra zreSThanI ja pasaMdagI kare, eTale potAnuM jIvana sAruM banAvavA te jenI pasaMdagI kare te ja mUlya bane che. bhAratIya ciMtakonI dRSTie mUlyonI vyAkhyAo joIe : * vyApaka arthamAM kahIe to jIvanamUlyo eTale aucitya dRSTi - viveka. - kAkAsAheba kAlelakara loko potAnA manathI ja evuM kAma kare ke jemAM emane sAco saMtoSa maLe, e ja sAcuM jIvanamUlya che. - ravizaMkara mahArAja 20 che . Adarza keLavaNIne upaniSada] ke mAnavatAnuM pragaTIkaraNa e ja jIvananuM sanAtana mUlya che. - pItAMbara paTela ja jIvanamUlyo e mANasanI jIvana vizenI samajaNamAMthI baMdhAtI jIvanadaSTinAM nIpajatAM pariNAmo che. - dAmubhAI zukla mAnavInI icchAne je saMtoSe, pachI te ucca ho yA nIca, tene ApaNe mUlya kahIe chIe. - prA. jazubhAI paTela A vyAkhyAomAMthI mUlyanI saMkalpanA AvI tAravI zakAya ? koI hetusAdhakatA para bhAra mUke che, to koIe aucityadRSTi ke vivekane mUlya gaNyuM che. koIe mAnavInI icchAne saMtoSe ene mUlya gaNyuM che, to koIe svAvalaMbana ane pariNAme maLatA saMtoSane mUlya gayuM che. koIe jIvana vizenI samajaNane mUlya gaNyuM che, to koIe mAnavatAnA pragaTIkaraNane mUlya gaNyuM che. saravALe mUlyo jIvanavyavahAramAMthI niSpanna thAya che te hakIkata che. A vAtane eka udAharaNathI samajIe - gaMgA nadInuM dRSTAMta joIe. gaMgA vize traNa rIte vicAra karavo paDe - (1) gaMgAnuM dareka mojuM - vamaLa ekabIjA karatAM viziSTa - bhinna AkAra - prakAravALuM che. (2) haradvAranI gaMgAnuM svarUpa kAzInI gaMgAnA svarUpa karatAM viziSTa bhinna svarUpanuM che. (3) gaMgA zItaLa che - pavitra che - pravAhI che. A gaMgAnA pravAhanI jema mAnavapravAha vize Ama vicArI zakAya - (i) dareka manuSya ekabIjA karatAM bhinna rasa, ruci, valaNa, saMskAra, vArasA, vAtAvaraNavALuM che. A vaiyaktika saMdarbha 'vyaktigata mUlya" (Individual value) pedA kare che. (i) bhAratanA mAnavasamAja karatAM amerikAnA mAnavasamAjanuM svarUpa Adarza keLavaNIne upaniSada , 21 | Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAtu eka dezanA mAnavasamAjanuM svarUpa bIjA dezanA mAnavasamAjanA svarUpa karatAM juduM paDe che. A jAtanA mAnavasaMdarbhane mUlya sAthe joDatAM emAMthI "sAmAjika mUlya' (Social value) UbhuM thAya che. viziSTa samAjaracanA - sabhyatA - jIvanarIti- itihAsa - bhUgoLa - prAkRtika baLo ane khAsiyato jevAM paribaLo sAmAjika mUlyone ghaDe che. A mUlyonA peTA prakAramAM sAmAjika, Arthika, sAMskRtika, bhAvAtmaka, sauMdaryalakSI, upayogitAvAdI jevAM mUlyo gaNAvI zakAya. ApaNe e yAda rAkhIe ke mojAM-vamaLanI vizeSatA haradvAranI gaMgAmAM paNa che ane kAzInI gaMgAmAM paNa che ja. tevI rIte sAmAjika mUlyanA peTAprakAranA keTalAka aMzo vyaktigata mUlyomAM paNa hovAnA ja. paNa sAmAnya rIte ApaNe tene samAjanA saMdarbhamAM joIe chIe. A deza - kALa - samAjagata mUlyonA nirdhAraka AcAryo sarvakALe sarvaprajAmAM te-te samAjanAM sarvakSetramAM AvyA ja karyA che ane potapotAnA dezanI AgavI sabhyatA - saMskRti pramANe eno mApadaMDa zodhI gayA che. (ii) gaMgAnI zItaLatA, pravAhitA ane pavitratAnAM mUlyo samagra gaMgAnA saMdarbhamAM jovAnAM che. khUbI e che ke gaMgAno eke ya bhAga A lakSaNothI achUto nathI. chatAM ahIM to gaMgAnA akhaMDadarzananA ja saMdarbhamAM A lakSaNo - mUlyo AMkavAnAM che. A samagratA - akhaMDitAnI dRSTimAMthI vaizvika mUlya" (World value & Universal value) UbhAM thAya che. samAjazAstranA mate kAryo anubhava Ape che, te mUlyasarjananA pAyAmAM che. temAMthI anubhavo - mAnyatAo - valaNo - mUlyo janme che. bhAvAtmaka kSetra mUlyanA pAyAmAM che. jema ke - "dhyAnamAM levuM - praticAra Apavo - mUlya dhAraNa karavuM - mUlyone vyavasthita karavAM - amuka mUlya ke mUlyataMtra dvArA caritragaThana vagere.' (4) mUlyonA prakAra : ATalI carcA uparathI spaSTa thAya che ke mUlyanA traNa prakAra paDe che : (1) vyaktigata mUlyo : vyaktinAM rasa, ruci, valaNa ane saMskAra para AdhArita. vyaktigata bhinnatAne kAraNe A mUlyo uddabhave che. A [ 22 A Adarza keLavaNInuM upaniSada]. mUlyane keTalAka tAmasikamUlya ke jIvazAstrIyamUlya (Biological value) paNa kahe che. enuM mukhya paribaLa manovijJAna che. A mUlya sApekSa che. (2) sAmAjika mUlyo H samAjanAM nIti-niyamo para AdhArita che. samAja zAstra enuM mukhya paribaLa che. mAnavasamAje ApelA anubhavone kAraNe A mUlya pedA thAya che. keTalAka tene sAdhanAtmaka - mUlya (Instrumental value) paNa kahe che. rAjasika - mUlya paNa kahevAya. A mUlya - sApekSa che. vastunA upayoga upara AdhArita che. parivartanazIla che. Arthika - Arogya - AnaMdapramoda - bauddhika - sauMdaryalakSI - naitika ane dhArmika mUlyo sAmAjika mUlyamAM Ave che. (3) vaizvika mUlyo H sthaLa ane kALathI para, tattvajJAna tenuM mukhya paribaLa. eka - akhaMDita dRSTimAMthI niSpanna thAya che. paraspara sahakAra, prema para AdhArita A mUlyone aMtargata ke zAzvata mUlyo paNa kahe che. bIjI rIte tene sAttvika mUlya paNa kahevAya. nirapekSa che. potAnI guNavattA potAnI meLe sthApita kare che. ananya che. satyam - zivam - sundaramUno temAM samanvaya che. satya, sArapa, sauMdarya, prAmANikatA, saMskAra vagere A mUlyanAM aMgabhUta che. bIjA para AdhArita nathI. svayaMprakAzI che. naitikatA - cAritrya ghaDataramAMthI phalita thAya che. aparivartanazIla che. samayasthaLanAM baMdhanothI te mukta che. A traNe mUlyone be prakAramAM paNa vaheMcI zakAya - (1) sApekSa mUlyo : (ka) vyaktigata - tAmasika mUlya (kha) sAmAjika - rAjasika mUlya, (2) nirapekSa mUlya : vaizvika sAttvika - aparivartanazIla mUlya. pa. mUlyono AMtarasaMbaMdha : vyaktigata ane sAmAjika mUlyonI apekSAe vaizvika - mUlyo vadhu sthAyI, UMDAM ane vyApaka hovAne lIdhe ja ApaNe e mUlyone nirapekSamUlyo kahyAM che. jamAnA mujaba vyaktigata - sAmAjika mUlyomAM jeTalA pheraphAra ApaNe anubhavIe chIe eTalA tAttvika pheraphAra vaizvikamUlyomAM nathI thato. hA, evuM bane kharuM ke aMdhAdhUMdhI, tophAna, baLavo, yuddha, krAnti samaye ApaNane vaizvika - mulyono paNa hAsa thato lAge. paNa te Adarza keLavaNIne upaniSada IIM 23 ] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMgAmI hoya che. sUryanI AsapAsa vAdaLAM AvI jAya ane pachI haTI jAya tevI e sthiti che. A traNe mUlyo vacce dIvAla nathI caNI devAnI. eka yA bIjI rIte traNe mUlyo paraspara saMkaLAyelAM che. Water tight compartment UbhAM karavAnI jarUra nathI. evA vibhAgo UbhA karI paNa na zakAya. vyaktigata ane sAmAjika mUlyo vizeSataH preyAbhimukha che, te preyane tAke che. jyAre vaizvika-mUlyo zreyAbhimukha che. te zreyane tAke che. 'kaThopaniSada'nuM 'naciketA'nuM udAharaNa zreyAbhimukha che. zreyArthInuM uttama udAharaNa naciketA che. tene vaizvika-mUlya (Univarsal values) kahe che. vaizvika-mUlyanA ghaDataramAM tattvajJAnano moTo phALo che. tattvajJAna tenuM eka paribaLa gaNAya. vyaktigata mUlyanA ghaDataramAM mAnasazAstra mukhya paribaLa che. apekSAkRta moTA vyApavALA ane tethI vadhu cirasthAyI vaizvika-mUlyonI bheTa jagatane bhArate ApI che. pazcimamAM eno gaNanIya vicAra karavAmAM Avyo nathI. jyAre bhAratamAM to A mUlyo 'vasudhaiva kuTuMbakam' kendramAM che, ane e mUlyo paraspara virodhI na banatAM pUraka bane che. sApekSatAnA saMgharSane badale sApekSatAnI saMvAditA sarje che. vizva mATe bhAratanI A moTI deNagI che. AmAM samanvayanI bhAvanA che. Ame pazcimanI saMskRti bhoganI che, bhAratanI tyAganI che. pazcimanI pArasamaNi-saMskRti che. bhAratanI dIpa-saMskRti che. pazcimanI pabasaMskRti che. bhAratanI paraba-saMskRti che. parighanA saMdarbhamAM mUlyo joIe to - vyaktigata mUlya - parigha taddana nAno - TUMko - tAmasika sAmAjika mUlya - parigha thoDo vadhu moTo - rAjasika vaizvika mUlya - vizALa parigha - sAttvika vyakti jyAre svakendrI banI potAnAM ja hitono vicAra kare, tyAre te mUlya tAmasika bane che. vyakti potAnI jAtane samAja karatAM gauNa mAne ane samAjanA kalyANamAM potAnuM kalyANa mAne tyAre te rAjasikamUlya gaNAya. jyAre vizva eka kuTuMba che, e bhAvanAnI anubhUti thAya. AMtararASTrIya sUjha-samaja UbhI thAya tyAre e sAttvika-mUlya bane. Adarza keLavaNInuM upaniSada 24 A traNemAM ciraMtana-sthira sAttvika - mUlya che. ethI UtaratuM rAjasika ane sauthI UtaratI kakSAnuM vyaktigata - mUlya che. mUlya bhale sAmAjika hoya ke vaizvika nIkaLe to che manuSyanA mukhamAMthI ne ? to pachI nyAyanA hisAbe tAravelAM mUlyanuM zuM ? paNa jyAre ciMtakanI anubhavavANI nIkaLe che, tyAre e ciMtakanI vyaktigata vANI nahi rahetAM samAjavANI ke vizvavANI banI jAya che. mAdhyama bhale vyakti hoya, tethI to AvA ciMtakone ArSadraSTA kahyA che. ghaNI vAra evuM bane che ke AvA ciMtakanA mukhamAdhyamathI nIkaLelI vANIno kALaparigha evaDo moTo hoya ke tatkAlIna samAjane e parigha - vizvaparigha TUMko paDe, pariNAme saMgharSa janme. enA kAraNe ja te samayanI prajA oliyAo, mahAtmAo, mahApuruSo, saMto, ciMtakone samajI zakatI nathI, temanI krAntardaSTi pAmI zakAtI nathI; pariNAme ja Isune vadhastaMbhe caDAvyA, sokreTisane jhera ApyuM, gAMdhIne goLIe mAryA ane dayAnaMda sarasvatIne jhera ApyuM ! mUlyo badalAtAM rahevAM joIe - pharatAM rahevAM joIe eno artha ema to na ja thAya ke jUnAM mUlyo pheMkI daIe. kAkAsAheba sarasa kahe che : "jUnAM mUlyone ukheDI na devAya, tenuM khAtara banAvAya, e khAtara ja navAM mUlyone poSaNa Ape" dikkAla mujaba navAM mUlyo jUnAM bane, pharI tenuM khAtaramAM rUpAMtara thAya ane navAM mUlyone janma Ape. A rIte mUlyonI paNa eka zRMkhalA - sAikala racAya, jene mUlyacakra kahevAya. te cAlatuM ja rahe. mUlyo jeTalAM parivartanazIla, gatizIla eTalo samAja paNa parivartanazIla, gatizIla, svaccha ane uttama gaNI zakAya. (cAlIsa varSathI zikSaNakSetra sAthe saMkaLAyelA motIbhAI zikSaNa-kSetranA keTalAka evorDa prApta karyA che. yunivarsiTImAM seneTa sabhya rahI cUkyA che. zaikSaNika viSayamAM temanAM dasa pustako pragaTa thayAM che 'samaNu" nAme trimAsikanA 40 varSathI taMtrI tarIke sevA Ape che. deza-videzanA semInArsamAM bhAga le che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada 25 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava saMskRtinuM AdhAra baLa saMtulita | jIvanadarzana vikasAvanArI keLavaNI na Do. dAudabhAI ghAMcI } mAnavajIvana - taka ane paDakAra : kudarate mAnavIne hetupUrvaka saryo che. teNe sRSTinA sarjanahAranA umadA uddezone sAkAra karavA niraMtara prayatnazIla rahevAno eka adaSTa karAra potAnA sarjanahAra sAthe jANe ke karyo che. Ama enuM jIvana khuda eka IzvarI saMketo mATenuM pavitra mizana che. eNe e mATe mana, hRdaya ane AtmAne saMvedanazIla banAvavAnAM che. AvI saMvedanazIlatA prApta karavA mATe ja to mAnavIe potAnI bALapeDhIo ane yuvApeDhIo mATe keLavaNI prApta karavA mATe koIka cokkasa zikSaNa vyavasthAo UbhI karI che. jema ke - "bhAratadezamAM ApaNe pUrva prAthamika, prAthamika, mAdhyamika, uccatara mAdhyamika ane ucca zikSaNa mATenI paMcastarIya zikSaNa vyavasthA UbhI karI che." mAnavIe enI zikSaNavyavasthA pAsethI evI apekSA rAkhI che ke enI AgAmI peDhIo sAcI keLavaNI pAme; jenA dvArA e potAnA jIvananuM saMtulita darzana vikasAve, ane e darzananA pariprekSyamAM enuM bahuAyAmIjIvana saphaLatAthI jIvI zake, ane mAnavI tarIke dhanyatA anubhave. mAnavajIvana to eka taka che, avasara che, ijjata che, jeno yogya rIte upayoga karIne jAte sukhI thAya, samAjane sukhI kare ane samagra vizva mATe e eka AzIvA~da pUravAra thAya. kavayitrI mIrAMe jevA dhanyatApUrvakanA jIvananI prazaMsA karI hatI evA jIvananI apekSA karavA mAnavIe harahaMmezAM jAgRta rahevAnuM che, parizrama karatA rahevAnuM che. sAMbhaLo mIrAMne : kyA jAnuM ? kachu puNya pragaTe, mile mAnuSa avatAra, bhalo e mAnuSa avatAra, bhalo milo ye mAnuSa avatAra." A rIte dhanya avatAravALA mAnavIono samAja bane to sAkSAt svarga khaDuM thAya ja ne ! samAjanAM sau, nAnAM-moTAM, garIba-tavaMgara, strI-puruSa, sumeLathI, sahakArapUrvaka ane bhAtRbhAvathI rahetAM hoya e samAja paNa kevo sukhI, AbAda ane dilathI samRddha hoya enI to | 26 / Adarza keLavaNIne upaniSada | kalpanA ja karavI rahI. e evo samAja haze jeno pratyeka sabhya sAcA arthamAM "mAnava" hoya - saMvedanazIla mAnava, udAra mAnava, anukaMpIbharyo mAnava, svArpaNa karato mAnava, are kaho ke khuda deva jevo mANasa evA sukhI, saMpa, saMtoSI ane sadbhAva dharAvatA samAjano dareka mAnava - sabhya kevo hoya te saMta - kavi sundaramUnI A be paMktio sacoTa rIte kahe che - pRthvI uchaMge ucharela mAnavI huM mAnavI 'mAnava" thAuM to ghaNuM !" mAnavajIvana eka taka che, ene AbAdI, sukha ane zAMta samAjanA nirmANamAM pheravavA khuda kudarate ene keTakeTalAM sAdhano ApyAM che ? e gujarAtInA manISI kavi umAzaMkaranI nIcenI paMktio khUbIpUrvaka kahe che : traNa vAnAM mujane maLyAM, haiyuM mastaka ne hAtha, jA cothuM nathI mAMgavuM, bahu daI dIdhuM, nAtha !" ane A sAdhano ja eka paDakAra che ne ? e sAdhano sAbadAM, sajja ane dhAradAra rAkhavAM paDe, emano vivekapUrvaka, asarakAraka rIte upayoga karIne dhAryuM pariNAma lAvavuM paDe, ane ema karIne khudane, potAnA samAjane ane vizvanAM mAnava kuLone lAbhAnvita karavAM paDe. e kasoTImAMthI pasAra thavA to mAnava Thera-Thera zikSaNa vyavasthAo UbhI karela che. jyAM zikSaNa vyavasthA apUratI hoya, cIlA-cAlu hoya, khAmI bharI hoya, enA zikSako ane vidyArthIo hoMzilA, karmaTha ane sAhasika na hoya, tyAMno mAnavI adhUro ja hoya, tyAMno samAja astavyasta hoya ane samagra taMtra takalAdI hoya. ApaNA dezanI zikSaNa vyavasthAne upara jaNAvelA mApadaMDonA pariprekSyamAM jovA jevI che. zuM e vyavasthA saMgIna che ? zuM e pUratI vyApaka ane susajja che ? zuM enA vyavasthApako zikSaNane keLavaNImAM rUpAMtarita karavAnuM zaikSaNika darzana dharAve che ? zuM e vyavasthAnAM tamAma mAnavaghaTako pUratA abhiprerita, jokhama uThAvI navIkaraNo hAtha dharavA pUratA svAyatta che ? zuM e vyavasthA pAse sadhdhara, Adhunika AdhAramALakhuM che ? zuM e vyavasthAne deza ane duniyAmAM UMcuM sthAna apAya che. Adarza keLavaNInuM upaniSada che Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pagalAM levA Agraha sevyo che. emaNe kahyuM che ke - dezanA zikSaNane vizvakakSAnI guNavattA bakSavA badhuM ja karI chUTavAnI jarUra che, paraMtu e vAta duHkha sAthe kahevI joIe ke A kSetranI dharAra avagaNanA karavAnuM hajI cAlu che. keLavaNImAM khUTatI guNavattA vize to sva. kavi sureza dalAle varSo pahelA A phariyAda karI hatI je hajI paNa saMbhALelI rahevA pAmI che. bhAratanI zikSaNa vyavasthA : bhAratadeza varSa 1947mAM rAjakIya rIte svataMtra thayo. varSa 1950mAM enuM navuM baMdhAraNa amalamAM AvyuM, e baMdhAraNe dezanA lokone svataMtratA, samAnatA ane mukta nyAyanI khAtarI ApI. tyArathI deze vikAsanI yAtrAnI zarUAta karI, dezano pratyeka nAgarika sukhI, saMpanna ane AbAda bane e mATenI e yAtrA hatI, che ane rahevI joIe che. mATe ja deze zikSaNa vyavasthAno uttarottara vyApa vadhAryo karyo che. varSa 2015mAM zikSaNano saMtAdhAtmaka vikAsa kevo gaMjAvara hato e nIcenA AMkaDA sUcave che : a. . | prAthamika kakSA |mAdhyamika/uccatara uccakakSA mAdhyamika kakSA 1 saMsthAo | 10 lAkha zALAo 55000 zALAo 780 yunivarsiTIo 38000 kaoNlejo 2 vidyArthIo 22 karoDa 10 karoDa | 1.20 karoDa 3 zikSako | 53 lAkha 14 lAkha 9 lAkha saMkhyAnI dRSTie bhAratanuM zikSaNakSetra amerikA ane cIna karatAM paNa moTuM thaI gayela che. jo ke, hajI saMkhyAnI dRSTie e pUratuM nathI; vaLI dezanA badhAya pradezomAM e ekasarakhuM nathI, uparAMta chokarAo karatAM chokarIonuM pramANa badhI kakSAe ochuM che. ane samAjanA vaMcita vargo jevA ke garIbo, AdivAsIo, grAmapradezanA loko, rajhaLapATa karatA loko, jhUMpaDapaTTIonA rahevAsIo vagere nI saMkhyA emanI vastInA pramANamAM ghaNI ochI noMdhAvA pAmI che. eTale ja to DaoN. sAma pitroDAnA adhyakSapade 2005mAM nimAyelA "jJAnapaMce tAkIde pravezanI upara jaNAvelI asamAnatA dUra karavA bhalAmaNa karelI. e bhalAmaNanA AdhAre to R.T.C. vaya 6 thI 14 varSanAM tamAma bALako mATe maphata, prAthamika zikSaNa prApta karavo e mULabhUta adhikAra jAhera karavAmAM Avyo che, ane e ja jogavAI anusAra khAnagI, prAthamika zALAo garIbavarganAM bALako mATe 25 % sthAna anAmata sthApavAmAM AvyAM che. zikSaNanI guNavattA : DaoN. pitroDA paMca ane DaoN. yazapAla samiti (2009) e zikSaNamAM saMkhyA vadhAravAnI anivAryatA sAthe zikSaNamAM guNavattA (Quality) ane uttamatA (Excellence) tAkIde vadhAravA [ 28 / MLA Adarza keLavaNInuM upaniSada] vedanA bhaNelA mANaso ATalA badhA abhaNa kema ? sarasvatInAM ATalAM badhA kAdavathI kharaDAelAM caraNa kema ?' lokomAM ATalI hade thIjI gaelAM caraNa kema ? koI to kaho ke baLabaLatuM A raNa kema ? bhAratanI vidyAsaMsthAomAM keLavaNInI sthApanA kuLadevI tarIke kyAre thaze ? kavinA A tAtA praznano javAba kyAre maLavo ! kazuM nakkI nathI. javAba kevo maLaze e paNa nakkI nathI. varSa 2015mAM navI rASTrIya zikSaNa nIti (N.G.PL. 2015) nakkI karavA mATe eka samiti nImavAmAM AvI che. ene 13 prazno zALAkakSA mATe ane 20 prazno uccazikSaNakakSA mATe tapAsaNI mATe soMpavAmAM AvyA che. enA javAbo hajAronI saMkhyAmAM bolIne ane lakhIne ApyA hovAnA hevAla paNa che; paraMtu e valoNAmAMthI kyAre, kevuM ane keTaluM navanIta tAravavAmAM Avaze te vize kazI mAhitI jAhera thaI nathI. mazahUra phisUpha zAyara gAliba'nA zabdomAM, A saMbaMdhI AvI anizcitA pravarte che - gAliba' tuma hI kaho, milegA javAba kyA ? mAnA ki tuma kahA kiyA aura vo sunA kiye ! A hAlo-havAla che. daramiyAnamAM pratyeka vidyArthIne enuM saMtulita jIvanadarzana vikasAvavAmAM upayogI nIvaDe evI keLavaNI ApatI Adarza keLavaNInuM upaniSada | che 29 ] Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsthAo AMgaLInA veDhe gaNAya eTalI ja che. jevI ke AI. AI. TI., AI. AI. ema., keTalIka kendrIya zALAo ane kaoNlejo, keTalIka khAnagI yunivarsiTIo jevI ke niramA yunivarsiTI, ajhIma premajI yunivarsiTI, jiMdAla yunivarsiTI vagere. bAkI to kavivara ravIndranAtha TAgore khude sthApelI yunivarsiTI zAMtiniketana paNa Aje to khADe gayelI che. khudA bacAve ApaNA zikSaNane A jhaLuMbatA vinipAtathI. juo, 'maMthana' jevI saMzodhana saMsthAe dezanI hajAro prAthamika zALAnuM sarvekSaNa karIne hevAla Apyo che ke - "prAthamika 8 dhoraNanA vidyArthI pAse dho - 4 kakSA jeTaluM ja jJAna hoya che ane dho - 4 vALo to dho - 1nA vidyArthI samovaDiyo ja raheto hoya che. Assocham jevI saMsthAe uccazikSaNanuM bodApaNuM khulluM karatAM kahyuM che ijanerI jevI vyAvasAyika vidyAzAkhAnA snAtako paikI phakta 10 % ja udyogo mATe pasaMdagI pAmatA hoya che, ane anya vidyAzAkhAnA snAtakone berojagArIno ja sAmano karavo paDato hoya che. bhAratanA zikSaNakSetranI nIpaja evA enA vidyArthIo cAritryanA guNomAM, sAhasikatAnAM kauzalyomAM nAgarika tarIkenI kartavyabhAvanAmAM, bhASAonI abhivyaktimAM, TIma varkamAM, netRtvanA guNomAM, saMgaThana sAdhavAnI AvaDatomAM, aneka jIvana-kauzalyo (Life skilgs)mAM, are eka khumArIvALA, svamAnI, javAbadAra, jokhama kheDavAvALA, naitika hiMmatavALA Adhunika vizvanAgarika (Global citizen) tarIke kyAMya chApa pADatA jovA maLatA nathI. yAda rahe ke - keLavaNI eTale phakta DigrI nahi, akSarajJAna nahi, gANitika phormyulAno mukhapATha nahi, gokhaNapaTTI ke nAjAyajha mArge meLavelA guNa (Marks) nahi, paNa saMgIna jIvanadarzananA guNa (Quality) kharuM joIe, to dezanI zikSaNa vyavasthA keLavaNIzUnya evo nirarthaka vyAyAma karAvatI pAMgaLI yaMtraNA ja che. emAMthI pelA leTiva amerikana kavi apekSA rAkhe che evA maI mANaso kevI rIte bahAra paDI zake. sAMbhaLo e kavie Izvarane karelI A prArthanA - 30 A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 he Izvara ! AvA kALamAM tame evA mANaso Apo jemanAM mana majabUta, hadaya udAra, sAcI zraddhAthI dhabakatAM, ane kAma karavA mATe jemanA hAtha taiyAra hoya, sattAnI vAsanA jemane haNI na zake, sattAno bhraSTAcAra jemane kharIdI na zake; evA mANaso jemanI pAse abhiprAyo, siddhAMto ane saMkalpa hoya; evA mANaso jemane gaurava hoya, garimA hoya ane hADohADa juThThA na hoya - kavi jozu A holenDa. Aje, bhAratanI zikSaNa vyavasthAnuM aniyaMtrita khAnagIkaraNa, vyApArIkaraNa are gunAhIkaraNa thaI rahyuM che. saradArI ane sarakAra sahAyita saMsthAonuM pramAdIkaraNa ane bephikarAIkaraNa thaI rahyuM che. AvI saMsthAo ane emanA saMcAlako ane zikSako dvArA sAcI keLavaNI jAkAro pAmI che. haLAhaLa upabhoktAvAda racAyelI AvI alobhathI cAlatI saMsthA ane enA zikSakone joIne "akho' yAda Ave to navAI nahi. "guru karyA meM gokuLanAtha, gharaDo baLada, ne ghANI nAtha; dhana hare, dhokho na hare, e guru kalyANa zuM kare ?' A che bhAratadezanA zikSaNa jagatanI bauddhika ane naitika nAdArI. dezanI moTI mUDI e enI mAnava saMpatti (Human resource) che. Aje dezamAM 60 karoDa jeTalo yuvAvarga che, jene sAcuM jIvanadarzana racavA mATenI keLavaNI upalabdha karAya, to A deza "sonekI ciDiyAM'mAM rUpAMtarita thaI jAya e zaMkAthI para bhAvi abhayavacana thaI zake che. Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 31 | Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNuM zikSaNataMtra e bAbatamAM dharAra niSphaLa nIvaDyuM che. akhUTa mAnavazakita ane saMbhAvanAo dharAvato ApaNe yuvAvarga to sAhasa kheDavA kyAranoya taiyAra che. varSo pahelAM rASTrIya zAyara jhaveracaMda meghANIe dorela yuvAmAnasanuM A citra Aje paNa mojUda che, jarUra che ene taka ApavAnI, paDakAra dharavAnI - ghaTamAM ghoDA thanagane, Atama vIMjhe pAMkha, aNa dIThelI bhoma para yauvana mAMDe AMkha; Aja aNadITha bhUmi taNe kAMThaDe, vizvabharanA yuvAnonI AMkha aDe; paMtha jANyA vinA prANa ghoDe caDe, garuDazI pAMkha Atama viSe UghaDI." bhAratanuM yuvAdhana vizeSa mUDI. (Demograhe dividend) gaNAya che. e dhanane jIvananuM sAcuM darzana (Philosophy of life) sAcI keLavaNI dvArA zikSaNanI vyavasthAe karAvavAnuM bAkI che, Ano ane atyAre ja e mATenI zikSaNanI nIti ghaDavAno takAjo che. e kevI rIte karavuM joIe e joI laIe. keLavaNInuM lakSyAMka : keLavaNI e mAtra sAkSaratAno, lakhavA, vAMcavA, bolavAnAM kauzalya vikasAvavAno ke sarTiphi keTa ane DigrI ApavAno udyama nathI. keLavaNI dvArA mAnavInI nIcenI zaktiono pUrabahAramAM vikAsa karavAno che : (1) bauddhika zaktio (Coenitive Intelligence) (2) saMvedanAonI zakti (Emotional Intelligence). (3) sAmAjikatAnI zakti (Social Intelligence). (4) bhASAkIya abhivyaktinI zakti (Lingeivtic Intelligence) (5) gANitikazakita (Mathematical Intelligence). (6) suruci, kalA ane nItiviSayaka zakti (Agsthetic Intelligence) (7) yaMtramUlaka zakti (Micanical Intelligence) A tamAma zaktio pratyeka mAnavInA cittamAM dharabAyelI paDI hoya che. emane sucAru rIte khIlavavAnI keLavaNI vyApaka svarUpanI hovI joIe. [ 32 che Adarza keLavaNInuM upaniSada | enAM mukhya ghaTako nIce jevAM hoI zake, je dareka zikSaNa saMsthAnAM zaikSaNika Ayojano ane amalamAM dhyAnamAM rAkhavI joIe. e mATe talasparzI Ayojano karavAM paDe, emano sakSama rIte amala karavo joIe, emAM saune jotaravAM joIe, ekALamarInuM saMcAlana (Monttoring) mUlyAMkana (Evaluation) ane satata UrdhIkaraNa (Upgrasation) karatA rahevuM joIe. e mATe dareka saMsthAmAM eka saMzodhana vibhAga (Researat cell) racavo joIe. Ama karIe to ja keLavaNI - sAcI keLavaNI saMsthAmAM varasavA lAge ! pariNAme dareka vidyArthI potAnuM paMca parimANIya jIvanadarzana vikasAvaze, jenI mAvajata pote ja karaze ane enA e svazikSaNa, svAyatta vikAsane zikSakanI niraMtara hUMpha maLatI haze. (1) jIvanadarzana : parimANa - 1 : AvuM darzana, Atma oLakha, khudanI khumArI, khudanI javAbadArI, khudanI prIti, svanuM vyavasthApana. jIvanadarzana : parimANa - 2 : kuTuMba ane samasta parivAranI oLakha, emanI vacce premapUrNa samAyojana, svArthapaNAnI bhAvanA, kuTuMbamUlyonI mAvajata, bharyuM bhAdayuM kuTuMbajIvana ane kauTuMbika garimAnI sthApanA. jIvanadarzana : parimANa - 3 : samAja sAthenuM saMkalana, sahakArI samAjaracanA, sAmAjika vikAsa, navIkaraNa, sudhAraNA ane AdhunikIkaraNanA projekTonuM Ayojana e mATe sAmAjika netRtvanI svIkRti. (4) jIvanadarzana : parimANa - 4 : kArya jagata sAthe saMkalana, dhaMdhA, rojagAra, udyoga, vahIvaTa, vijJAna ane TekanolaoNjIno viniyoga, udyoga sAhasikatA ane Arthika unnatinA nItiniyamo(Business Ethics)nuM samarthana ema karIne samAveza Arthika vikAsa ane sArvajanahitAya, sarvajanasukhAya vyavasAyI samAja racavA mATe potAnI jAtanuM samarpaNa (Deucation to mission of human welfare) (5) jIvanadarzana : parimANa - 5 : vaizvika mAnavasamAja (Family of man) je zAMti, ahiMsA, prema, sadubhAva, samAnatA, samAdara, nyAya, svataMtratA, sahabhAgitA(sharing)nA siddhAMto upara racAelo hoya ene caritArtha karavAnI zraddhA, hoMza, pratibaddhatA, Adarza keLavaNIne upaniSada ( 3) WWWA 33 | Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Atmabhoga mATenI taiyArI ane netRtva levAnI javAbadArI svIkArI enA mATe ghasAI javAnI naitika hiMmata ane zaktiono vikAsa. TUMkamAM, e yAda rahe ke, saMtulita jIvanadarzana jagatane ane jIvanane eka akhila, akhaMDa ane avibhAjya oLakha. (Identity) ApavAnuM sAdhana che. pratyeka mAnavI e darzana vikasAvato rahe, ane amalamAM mUkavA saMkalpabaddha bane evI keLavaNI maLe e mATe bhAratadeze taiyAra thavAnuM che. samApana : ApaNI zikSaNa vyavasthAe AtmarUpAMtara karavAnI jarUra UbhI thaI che. deza ane duniyA potAnI karavaTa nitya badalI rahyAM che. have evo yuga (Knowledae age) AvI cUkyo che, je mAMgI le che uttama (Excellent) prakAranuM mAnavabaLa e baLa ghaDavAnI javAbadArI mukhyatve zikSaNa vyavasthA para che. eNe pratyeka vidyArthImAM saMtulita jIvanadarzana vikasAvavAnuM mahAkArya nibhAvavAnuM che, enA vidyArthIo sAcI keLavaNI pAmI svAyatta bane, sarjanazIla bane, saMvedanazIla nAgarika bane, javAbadAra ane svayaMsaMcAlita Atma-ghaDavaiyA bane, evI khevanA gujarAtanA jJAnapITha eNvorDa vijetA zrI rAjendra zAhe A kAvya dvArA kevI sacoTa rIte vyakta karI che ! vAMco ane raTaNa karo enuM - jIvananA hakAranI kavitA ApaNA ghaDavaiyA bAMdhava ApaNe ApaNe AvaLa, bAvaLa, boraDI, kesara ghoLayA jI ! jhAjhero mUkyo che AMbAM sAkhathI veDe tene hAtha Ave jI ! ApaNA ghaDavaiyA bAMdhava ApaNe. paMDanI peDhImAM pArasa che paDyo phUTalAM phUTe che karama jI ! vAvarI jANe te baDabhAgiyo, jhaLahaLa enAM re jIvana jI ! ApaNAM ghaDavaiyA ApaNe." [ 34 V////// /// Adarza keLavaNIne upaniSada | ApaNo deza aneka samasyAothI gherAyelo che. enI sAme dezanuM mAnavadhana enI moTI rakSaNa dIvAla che. e dhana ApaNI amAnata che. emAM akhUTa pArasa paDeluM che. jarUra che ene bahAra ANI, yogya ghATa ApI, AzAbharI jIvanadRSTi bakSI, prAmANika netRtva ane protsAhana pUruM pADI, dezanuM navanirmANa karavA lalakAravAnI che. dezanuM sahanazIla che ke e eka vikAsazIla lokazAhI vyavasthA dharAve che. enI pAse bhavya itihAsano amUlya sAMskRtika vAraso rahelo che, enA mAnavabaLa para duniyAne eTalo badho bharoso che ke Aje bethI aDhI karoDa jeTalA bhAratavAsIo vizvanA 100 jeTalA dezomAM zAMtipUrvaka vasI rahyA che ane je-te dezanA vikAsamAM amUlya phALo ApI rahyA che. bhAratavAsI mAnavabaLamAM jagatane eTalo atUTa itabAra che ke daravarSe bethI traNa lAkha jeTalAM honahAra yuvA vidyArthIo - vidyArthinIone paradezanI zikSaNa saMsthAo vadhu abhyAsa ane saMzodhana mATe notare che. e paikInA keTalAyane e dezo emanA samAjamAM ja samAvI le che. ApaNe AgAmI varSomAM ApaNI zikSaNa saMsthAomAM ja sAcI keLavaNIno prabaMdha karIne duniyAnI kuzaLa mAnavabaLanI jarUriyAtone pahoMcI vaLavA zakitamAna banIzuM e to kharuM, paNa savizeSa khuda ApaNA dezano jhaDapI, vyApaka ane samAvezaka vikAsa karavA mATe paNa aneka rIte sahAyaka nIvaDIzuM. AvA AzAspada bhAvinI cAvI rahelI che keLavaNImAM, phakata keLavaNImAM cAlo, enA prasthApananA pavitra kAryamAM ApaNe sau joDAIe, hoMzapUrvaka joDAIe, zraddhA sAthe joDAIe. jaya hiMda ! (DaoN. dAudabhAI suprasiddha zikSaNazAstrI che - temanA dezavidezamAM zikSaNa ane tattvajJAna viSayaka vyAkhyAno yojAya che. teo hemacaMdrAcArya uttara gujarAta yunivarsiTI - pATaNanA pUrvaupakulapati che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada , Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamo dharma: MI AR naitika zikSaNa : AjanI anivArya AvazyakatA na Do. baLavaMta jAnI ) eka yuvAne ApaghAta karyAnA samAcAra vartamAnapatramAM chapAyA hatA. samAcArane zIrSaka apAyuM hatuM. - "lAgaNInA AvezamAM AvIne AzAspada yuvAne jIvAdorI TUMkAvI.' samagra samAcAra vAMcatAM khyAla Avyo ke - "ucca mAdhyamikanA 12mA dhoraNanI parIkSA ApatA eka vidyArthIe AkhI uttaravahI lakhI lIdhelI. chelle bAjunA vidyArthIe khAlI jagyA pUravAnA praznanA uttaranI ciThThI ApI. eka prakAranI lAlacathI doravAIne e ciThThIne AdhAre be-traNa khAlI jagyAnA uttaro sudhAryA, tyAM ociMtI chellI ghaDIe okjharvarsa TIma AvI pahoMcI. pelo vidyArthI chellI ghaDIe ciThThI sAthe pakaDAyo. parIkSAmAMthI uThADI mukAyo. ghera gayo. parIkSAnA chellA peparamAM chellI ghaDIe banelI ghaTanAnI vAta ghare kahevAnI hiMmata na rahI. ATalAM varSa sudhI prAmANika, niSThAvAna vidyArthI tarIkenI chApa bhUMsAI gaInuM lAgI AvyuM. dara varSe prathama vargamAM uttIrNa thanAra e vidyArthInA anya peparsa paNa khUba sArAM gayAM hatAM, paNa koI nabaLI kSaNe naitikatA cUkI javAI ane eno ekarAra karatAM dvidhA anubhavI. enA dvArA potAnA svIkRta vyaktitvathI viruddhano banAva banyo. anaitika AcaraNa AcaryAnuM UMDuM duHkha anubhavI aMte ghenanI TIkaDIo laIne jIvana TUMkAvI lIdhuM. potAnI aMdara ucharelA naitika AcaraNanA khyAle A vidyArthIne AtmahatyA karavA preryo ema kahI zakAya. potAnA jIvananI ke astitvanI paNa have kazI visAta nathI, e naitika AcaraNabaLa jenI poSaka vyakti pote ja che, paNa preraka che rASTranI saMskRti, samAja, kuTuMba ane vAtAvaraNa. naitikatAnuM phalaka ghaNuM vistRta che. eno artha, vyApa ane UMDANa jANavAthI ja kharo marma pAmI zakAya. vaLI dharma sAthe A naitikatAne zo saMbaMdha che? e paNa spaSTa karavuM joIe. AvI naitikatA kaI rIte Avazyaka anivAryatA che ? te pramANIne mahAtmAonAM maMtavyo jANIne pachI A naitika-zikSaNanA svarUpanI anaupacArika carcA karavAthI A saMkalpanA spaSTa thaze. atre A pAMca muddAomAM naitikatAnA arthasaMketane spaSTa karyo che : [ 36 . C A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1. naitikatA : bRhadraphalaka : AcAra, vicAra ane uccAra dvArA vyaktinuM vyaktitva parakhAtuM hoya che. vicAra ane uccArano AdhAra AcAra ke AcaraNa para che. 'mavAra: prathama ghaH:' A kAraNe ja kahevAyuM che. AcArazuddhinI mahattA para ghaNI che. vyaktinI nItimattA ane jIvanamUlyo hakIkate AcAra ke AcaraNa dvArA pragaTatAM hoya che. AcaraNa dvArA pragaTe e naitikatA ke jIvanamUlyo anya mATe prabhAva pADanArAM paNa banI rahetAM hoya che. AcAra eTale ke kriyA - AMta-vyaktitvanuM ghotaka che. naitika AcaraNathI jIvanamAM dhyeyaprApti zakya bane che. mAnavajIvanamAM cAra mukhya dhyeya che - "dharma, artha, kAma ane mokSa.' A dhyeyaprApti mATe naitika - zikSaNane madadarUpa thavuM e ja mahattvanuM che. manobhAva e manano mULabhUta guNadharma che. manobhAva be prakAranA hoya che - (1) sArA ane (2) kharAba. mananI sthiti ane manobhAvanA guNo para ja kamano AdhAra hoya che, tethI manane zikSita karI sArAbhAva pedA karavA e naitika-zikSaNano mULabhUta guNadharma che. mAnavamAtramAM vyakti, kuTuMba, samAja, rASTra, prakRti tathA vizva pratye sadbhAva ane samabhAva jAge tevAM kAryo karavA preravAM te naitikazikSaNano mULabhUta hetu che. bhAratIya vidvAnonA mate naitikatA jJAnano nahi, AcaraNano viSaya che. zAzvata niyamo jANavAthI koI vyakita vidvAna banI zake, naitika nahi. naitikatAno saMbaMdha bAhya-vyavahAra sAtheno che ja, paNa teno kharekharo saMbaMdha to bhAvanA sAthe che, mana sAthe che. mananA saMskAra mATe satata sArAM kAryo mAM rata rahevuM jarUrI che. rojabarojanAM kAryo kevI rIte karavAM joIe ke - jIvanamAM samanvaya, sahaastitva, pArasparika avalaMbananI bhAvanA jAgRta thAya ! bALapaNamAM bALakanuM vartana vyavasthita ane niyamabaddha hoya che, je naitika-zikSaNano AdhAra che. AjJApAlana tathA anukaraNanI sahajavRttine kAraNe bALakamAM zista Ave che. sajAnA bhayane kAraNe paNa bALaka mAtApitAnI AjJA mAnavA taiyAra thaI jAya che. uttaragALa - avasthAmAM bALaka mAtApitAthI svataMtra banIne potAnAM ane tenA mitra-vartuLanAM mUlyo pratye Asakta bane che. tenAmAM aucitya, dharma, sAmAjika nyAya Adarza keLavaNIne upaniSada CM 30 ] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vagere nA vicAro hotA nathI. jJAna tathA anubhava vadhe tenI sAthe naitika mAnyatAonuM sAmAnyIkaraNa paNa tenAmAM Ave che. bALaka e samajavA lAge che ke - "paisAnI corI ja corI nathI, paNa AjJA vinA koInI vastune sparzavuM te paNa corI che." sArAM kAryonI prazaMsA, kharAba kAryanI TIkA, kharAba kArya mATe ekAMtavAsa vagere daMDavidhAnathI paNa lAbha thAya che. sArI nizALa, gharanuM saMskArI vAtAvaraNa ane sArA mitranI pasaMdagI paNa naitika vikAsamAM madadarUpa nIvaDe che. manuSya sAmAjika prANI che - (1) kuTuMba, (2) samAja ane (3) rASTra - e traNa aMgo che. dareka aMgano samAna ane samatola vikAsa thavo joIe. hAtha, paga, mAthuM, AMkha, kAna, magaja, hRdaya, phephasAM jema zarIranAM aMgo che ane temAMthI ekano asamAna vikAsa jema zarIra mATe yogya nathI, tema kuTuMba, samAja, rASTra, prakRti tathA vizvanAM vibhinna aMgono samatola vikAsa Avazyaka ane anivArya che. samAjano koI varga athavA rASTrano koI ghaTaka, anya varga ke ghaTakane nukasAna pahoMcADavAno prayatna kare, to Akhare to samAja ke rASTrane ja nukasAna thayuM gaNAze. tethI samAjanA alaga-alaga vargo, rASTranAM ghaTako tathA prakRtitattvo, sahaastitvanA siddhAMta anusAra rahe te jarUrI che. kevaLa samatola vikAsa ke sahaastitva ja nahi, paNa pArasparika avalaMbananA siddhAMtane apanAvavo paNa jarUrI che. Ama, naitikatAnuM phalaka ghaNuM moTuM che ane vistRta che. 2. naitika dhoraNo: artha, vyApa ane UMDANa : | zikSaNa dvArA vyaktino vikAsa thAya che, eTale ke vyakti kharA arthamAM eka mAnavI tarIke vikase che. enAmAM mAnavIya guNo umerAya che, e mAnavIya guNo ApaNAM bhAratIya jIvanamUlyo para avalaMbita hoya e svAbhAvika che. - zikSaNano hetu mAtra padavI nathI. sAMprata zikSaNathI mAtra padavI prApta thAya che, paraMtu ene anuSaMge anya vizeSa saMprApti thavI joIe, te thatI nathI. A mATe AjanI zikSaNapaddhati javAbadAra che, e have sau koIne samajAvA lAgyuM che. 38 MLA Adarza keLavaNInuM upaniSada | koI paNa vidyAzAkhAnI padavI prApta thAya e eka vaiyaktika apekSA che. vyakti potAnI apekSA icchAnusAra padavI mATenI vidyAzAkhAmAM jAya, paraMtu e pUrve eTale ke, pUrva prAthamika, prAthamika ane kaMIka aMze mAdhyamika kakSAe to badhuM samAMtara kahI zakAya evuM zikSaNa hoya che. A gALA daramiyAna vidyArthI potAnI zaktimattA kaI vidyAzAkhAmAM kAma lAgaze athavA to pote kaI vidyAzAkhAne anukULa che ane praveza mATe pUrI lAyakAta keLavAya e mATe zuM karavuM joIe, AvI nirNAyAtmaka-zakitano abhAva zikSaNa laI rahela vyakitamAM jovA maLe che. ahIM 'vyakti' zabda sAbhiprAya prayojela che. ene vidyArthI ke zikSita kahevo bahu vAjabI nathI lAgatuM; eTale e eka sAmAnya vyakti ja che, jene zikSaNathI dIkSita thaIne svano, pradezano ane rASTrano vicAra karIne uccazikSaNa tarapha athavA to anya koI paNa kSetramAM pravezIne potAnI samAjAbhimukhatAnuM darzana karAvavAnuM hoya. A badhuM AjanA pUrvaprAthamika, prAthamika ane mAdhyamika zikSaNamAMthI vyaktine prApta thatuM nathI; eTale enI mukti nathI thatI. enA abhAvamAM badhA durAcAro, bhraSTAcAro ane durita tattvo vakaryA che. - bhAratIya jIvanamUlyo ane bhAratIya saMskRtithI sabhara keLavaNI jo vidyAlayomAM bALako meLave, to teno kharA arthamAM vikAsa thAya che ane e kharA arthamAM je mukti apAve te vidyA prApta kare che. keLavaNImAM abhyAsakramane mahattva apAya che. A abhyAsakramamAMthI ja naitika - zikSaNa maLI rahe evuM Ayojana hovuM joIe. naitikazikSaNanuM koI pAThyapustaka na hoya, paNa e evAM evAM udAharaNo, prasaMgo ane vyavahAra - vartana dvArA parokSa rIte maLI rahe evI vyavasthA goThavavI joIe. manuSya bhale bahArathI judo dekhAto hoya, paNa hakIkate tenI aMtaHkaraNanI bhAvanAo tathA vyavahAranI preraNAo sarakhI hoya che. A bAhya bhinnatA AdikALamAM bhaugolika kAraNosara hatI. jaLa, vAyu, vanaspati, bhUmi vagere bhinnatAothI judAM-judAM sthaLanA lokonAM raMga, rUpa, UMcAI, AkAra vagere alaga-alaga thaI gayAM. lAMbo samaya alagaalaga rahevAthI sthaLane kAraNe AvelI A bhinnatAo sthAyI thaI gaI. Adarza keLavaNIne upaniSada M A 39 ] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tethI alaga-alaga jAtio banI ane temanAM judAM-judAM nAma paDyAM. lAMbo vakhata eka ja sthaLe rahevAthI tyAMnA lokono eka samAja banyo. temanAM rItarivAja, tahevAro, utsavo, mAnyatAo alaga-alaga hovAthI bhaugolika prabhAvane kAraNe temano sAmAjika, Arthika, rAjakIya, bhASAkIya pariveza paNa alaga-alaga rahyo. pachIthI tene saMskRtinuM nAma ApavAmAM AvyuM. alaga-alaga saMskRtinAM nAma paNa alaga-alaga rahyAM. koI kAraNasara jyAre loko eka sthaLethI bIje sthaLe gayA tyAre A taphAvata temane spaSTa dekhAyo. paraMtu Aje to loko alaga-alaga saMskRtinA hovA chatAM ekabIjAnA saMparkamAM Ave che, temAM koI Azcarya nathI. paNa loko bIjAnI jAti ane saMskRtithI potAne zreSTha mAne che. anya saMskRtine naSTa karavA hiMsAno Azaro le che. ciraMtana sanAtana satya to e che ke - mULabhUta rIte pratyeka vyakita eka sarakhI che; kAraNa ke tenI mULabhUta mAnavIya vRtti eka ja che. mULabhUta vRttio ane preraNAono vikAsa karavo e ja naitika-zikSaNano AdhAra che. ApaNe sau bhAratavAsIo hakIkate to AryavaMzajo chIe, eTale ke AryanI nItirItinA adhikArI chIe. A AryabhAva ja ApaNAM kuLakarma ane jAtidharma che. ema kahI zakAya ke jJAna, bhakti ane niSkAma-karma Arya nItirItinAM mULabhUta tattvo che. jJAna, udAratA, prema, sAhasa ane vinaya e Arya cAritryanAM mULabhUta lakSaNo che. mAnavajAtane jJAna ApavuM, jagatamAM unnata, udAtta cAritryanuM niSkalaMka udAharaNa rajU karavuM, nirbaLanuM rakSaNa karavuM ane atyAcArIne zikSA karavI e AryajIvananuM dhyeya gaNAyeluM che, ane A uddezyane, dhyeyane siddha karavuM emAM ja ApaNI caritArthatA che. Aje ApaNe dharmabhraSTa, lakSmabhraSTa thaIne Arya nItirItimAMthI bAkAta thaI gayA chIe. jo ApaNe jIvita rahevuM hoya tathA anaMta narakamAMthI mukta thavAnI kharekhara thoDI-ghaNI paNa icchA hoya to ApaNI jAtinuM rakSaNa karavuM e ApaNuM prathama kartavya banI jAya che, ane te mATe cAriyanA punargaThananI AvazyaktA che. ApaNI samasta jAtine evuM yogya zikSaNa, ucca Adarza ane Arya bhAvavALI kAryapraNAlI ApavI 40 I ////La Adarza keLavaNIne upaniSada] joIe ke tethI mAtRbhUminAM bhAvi saMtAno jJAnI, satyaniSTha, mAnava pratye bhrAtRbhAvayukta, sAhasika ane zaktizALI banIne dezanI eka bahumUlya akyAmata banI rahe. 3. naitikatA ane dharma : keTalAka loko dharmanuM nAma paDatAM coMkI UThe che. temanA mata pramANe dharmanirapekSa bhAratamAM dharma vizenuM zikSaNa zALAmAM ApI na zakAya." paraMtu AvuM kahIne ApaNe kyAM sudhI bhAvi peDhIno vinAza noMtaratA rahIzuM ? dharma vinA naitikatA ke sadAcAranI kalpanA ja na thaI zake. maharSi araviMdanA mata pramANe to - "dharma vinA naitikatAnI vAta karavI e thaDa vinAnA vRkSanI vAta karavA jevuM che." ahIM dharmano artha upAsanA paddhati nathI. dharma to jIvananuM carama lakSya che. bhAratIya jIvanadarzana anusAra A samasta jagatamAM eka zAzvata caitanya, paramAtmatattva vyApeluM che. A paramAtmatattvanI abhivyakti karavI e ja mAnavajIvananuM aMtima lakSya che. A ja dharma che. svAmI vivekAnaMdanA zabdomAM "pratyeka AtmA ja vyakta brahma che. bAhya tema ja aMtaH prakRti e baMnenuM niyamana karIne aMtanihita brahmasvarUpane abhivyakta karavuM te jIvananuM dhyeya che." maharSi araviMda A ja vAtane A zabdomAM rajU karI che. temanA mate jIvanalakSya che - bhAgavata cetanAmAM praveza karavo ane bhagavAna sAthe ekamAtra bhagavAna mATe prema karavo, ApaNI prakRtine bhagavAnanI prakRti sAthe ekarUpa karavI tema ja ApaNA sakala kAryakalApa ane jIvanane IzvaranuM yaMtra banAvavuM. jIvananA A bhavya uddezyane ahIM vyAvahArika bhASAmAM vyakta karavAmAM Ave che. samAja pote ja te brahmanuM vizALa temaja vyakta rUpa che. AthI ApaNA jIvanane A samAja paramezvaranI sevAmAM pUrNarUpe joDavuM te ja jIvananuM carama lakSya che. temAM ja mAnavajIvananuM sAcuM sukha samAviSTa che. vAstavamAM mANasa potAnI nyUnatAne jeTalI naSTa karIne jeTalo vizALatAno anubhava kare teTaluM ja sukha te pAme che. A ja vicAra vedamAM paNa rajU karavAmAM Avela che. potAnA zarIrane ja sarvasva mAnIne tenA sukha mATe bAhyA sAdhana, parivAra, bharaNapoSaNa vageremAM magna rahI "huM" ane "mAruM'nI maryAdAmAM gherAI jAya che, ethI jIvananA sAcA dhyeyanI pUrti mATe A maryAdAo tUTavI jarUrI che. pUrNa niHsvArthapaNuM Adarza keLavaNIne upaniSada che 41 ] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUrI che. A ja naitikatAno pAyo che. eTalA mATe ja kadAca je. kRSNamUrtie naitikatAnI evI vyAkhyA karI che ke - "je svArthayukta che te anaitikatA ane je niHsvArtha che te naitikatA." 4. naitika zikSaNa : anivArya AvazyakatA : jIvananI alaga-alaga avasthAmAM naitikatA mATe preraNArUpa AdhArabhUta sroto paNa judA-judA hoya che. A strotono abhyAsa bhAratIya jIvanamUlyonA parama cAhaka evA pazcimI vidvAna lorensa kolDavarge naitika tarkano siddhAMta' nAmanA pustakamAM karyo che. kohavarganuM kahevuM che ke - "jema-jema bauddhika vikAsa thAya che tema-tema naitika-preraNAnAM AdhArabhUta sroto badalAtAM jAya che. A AdhArabhUta strotono krama nizcita hoya che. naitika-vikAsanA mArga para AdhAra strotonI sthiti saMketa jevI hoya che ane temAMno pratyeka strota kramAnusAra jema-jema bauddhika sthiti AvatI jAya tema preraNA Ape che. naitika-vikAsa tathA bauddhika-vikAsano sIdho anyonyAzrita saMbaMdha nathI. evuM paNa nathI ke vadhu buddhizALI athavA vadhu jJAnI vyakti vadhu naitika hoya. naitikatAno AdhArasrota tyAM badalAI jato hoya che. vidyArthI avasthAmAM naitikatAnA guNo jo bALakamAM ropAyA hoya to e daDha bane che. pachI ene samayanA khyAlonI paravA ke khevanA rahetI nathI. "corI karavI e pApa che." evuM bolyAvasthAmAM zIkheluM bauddhika sajjatA pachI asvIkArya bane to paNa te vyakti corI karavA tarapha vaLatI nathI. pApano eka judo saMdarbha enI pAse Ave che. enI nItimattAnuM parimANa Ama vikase che. AdhArabhUta srota Ama badalAtA rahe che, paNa naitikatA to acala rahe che. naitikatA sAmAjika jIvanano mULa AdhAra che. koI paNa mANasa janmathI naiitika ke anaitika hoto nathI. kuTuMba, vAtAvaraNa tathA samAja tene jevo banAve che, tevo te bane che. koI rASTranA bhUtakALamAM joIe athavA vartamAna para najara karIe to te dezanA nAgarikonA vyaktigata saguNo, zArIrika, bauddhika ke mAnasika uccatA, naitika AcaraNa ja itihAsanI AdhArazilA banatI hoya che. koI rASTranI saMskRtinA nAza mATe te rASTranA dezavAsIonuM kaniSTha koTinuM jIvanastara ke anaitika AcaraNa ja javAbadAra hoya che. [ 42 . A Adarza keLavaNInuM upaniSada ApaNA bhAratadezano bhUtakALa niHzaMkapaNe gauravamaya che. zArIrika, bauddhika, mAnasika, AdhyAtmika ema tamAma stare A dezanAM prAcIna jIvanamUlyo ane nItimattAnA dhoraNanuM Aje patana thayuM che. have to dezanI dareka samasyAno upAya baMdUkanI aNIe zodhavAno prayatna thAya che. tethI paNa AgaLa, rASTranI ekatA sAme paNa paDakAra Ubho thayo che. AvI sthitimAM mAtra zaikSaNika saMsthA pAse ja thoDIghaNI apekSA bAkI rahI che. eTalA mATe Aje AcAryanI javAbadArI temaja bhUmikA vadhu mahattvapUrNa banyAM che. vidyAlayo dvArA bALakomAM zAzvata naitika mUlyono vikAsa, temanAmAM deza temaja samAja pratye samarpaNanI bhAvanA pedA karavAnI javAbadArI vadhI gaI che. vidyAsaMsthAo naitika-zikSaNa mAraphate jo A kArya karI zake, to niHzaMkapaNe pariNAmo kalpanAtIta hovAnAM. bhAratIya-mAnasa Aje je rIte vinAzanA Are AvIne UbhuM che, e kaMI kevaLa ekAeka banelI ghaTanA nathI. svAtaMtrya maLyA pachI je rIte ApaNe videzI zikSaNapraNAlI apanAvI lIdhI, te kSaNathI ja AjanI A sthitinuM bIjAropaNa thaI gayeluM hatuM. ApaNe dharmanirapekSa nItinI jAherAta karI dIdhI ane vidyAlayomAM teno jUTho pracAra thavA lAgyo, te sAthe ja AjanI vinAzaka sthitinuM Agamana anivArya banI gayeluM. dharmabhUmi bhAratamAM dharma vinAnuM zikSaNa lAvIne ApaNe pragatizIla hovAno dekhAva karavA lAgyA. dharmanirapekSatAnA nAme adhArmikatA ane dharmavimukhatAne vidyArthIomAM ThAMsI-ThAMsIne bharavAmAM pravRtta thayA. pariNAme vidyArthI bhraSTa nAgarika banIne vidyAlayomAMthI bahAra AvavA lAgyo. dharma saMskRti ane bhAratIya jIvanamUlyo pratye tenAmAM vidrohanI bhAvanA dekhAvA lAgI. Aje ApaNI kahevAtI pracalita zikSaNapaddhati doSapUrNa sAbita thaI cUkI che. kuTuMba-vyavasthA naSTaprAya thaI gaI che. samAja videzI vicAronA AkramaNathI hataprabha che. AvI viSama paristhitimAM ApaNA dezanA vidyArthIonuM jIvana saDha vinAnI naukA jevuM thaI gayuM che. mATe Aje bhAratIya nItizAstranA bhaNatara-gaNataranI atyaMta AvazyakatA che ane te mATe zAzvata evAM bhAratIya jIvanamUlyo temaja vartamAna vaijJAnika | Adarza keLavaNIne upaniSada M A 43 ] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhionA samanvaya para AdhArita naitikatA ane sAmAjikatAnA vyavasthita zikSaNanI atyaMta anivArya AvazyakatA che. vizvanA lagabhaga pratyeka dezamAM prAthamikathI mAMDIne vizvavidyAlayanA stara sudhInA vidyArthIone potapotAnI saMskRti ane jIvanapraNAlInuM jJAna vyavasthita abhyAsakrama dvArA naitika-sAmAjika zikSaNarUpe ApavAmAM Ave che. iMglaeNnDa, amerikA tathA jApAna vagere dezomAM roja eka kalAka tathA sAmyavAdI raziyAmAM be kalAka A mATe vidyAlayamAM phALavAyelA hoya che. bhAratamAM badhAM ja zikSaNa paMcoe naitika-zikSaNanI prazaMsA karI che, enI anivAryatAne pramANI che, paraMtu eno amala ane enA upara AdhArita avalaMbita zikSaNa-vibhAvanAno viniyoga bahu alpa sthaLe thayo che. gurukuLa-paddhatinAM keTalAMka vidyAlayo, zAMtiniketana ane bIjAM keTalAMka dRSTipUrNa evI udAtta bhAvanAzALI vidyApremI vyaktionI dekharekha heThaLa cAlatAM vidyAlayomAM A prakAranI eTale ke, naitika-sAmAjika vikAsanI pUrI kALajI rAkhavAmAM Ave che, ane emAMthI dIkSita thayela bALaka samAjane judI ja kakSAnuM lAge che. Avo prabhAva A naitikamUlyo para AdhArita zikSaNano che. 6. naitika-zikSaNanuM anaupacArika svarUpa ane paddhatio : naitika-zikSaNa vizenI samaja atyaMta jarUrI che. naitikatA e mANasanuM AkharI lakSya nathI, paNa te to lakSya sudhI pahoMcavAno mArga che. upayogitAvAda mANasanA naitika saMbaMdhonI vyAkhyA karI zake nahi. upayogitAvAdIo ApaNane kahe che ke - 'naitika - viSayonuM pAlana karo, samAjanuM kalyANa karo.' ApaNe zA mATe koInuM kalyANa karIe ? zA mATe naitika banIe ? naitikatA svayaMsAdhya nathI, e to sAdhyane prApta karavAnuM mAtra sAdhana che. jo hetu nathI to ApaNe zA mATe naitika banIe ? ApaNe zA mATe bIjAnuM kalyANa karIe ? ApaNe zA mATe lokone kaSTa na ApIe ?' A praznonA uttara dharma ane AdhyAtmikatA para AdhArita bhAratIya jIvanadarzanamAMthI ja prApta thaI zake. anya badhA mato A bAbatamAM mauna seve che, tethI ApaNe vidyArthIone jIvananuM e parama lakSya samajAvavuM joIe, je temane naitika banavA mATe prere. sauprathama to ApaNe vidyArthIomAM naitikatAnA AdhArabhUta gaNAtA ApaNAM jIvanadarzana pratye zraddhAnuM AropaNa karavuM joIe. Ane ja ApaNe dharmazikSaNa kahI zakIe. Adarza keLavaNInuM upaniSada 44 nAnI-nAnI dharmakathAnakovALI bodha-upadezanI vArtAonuM kathana ane pachI A dharmaniSTha pAtronA guNo bALakamAM UtaryA ke nahi tenuM nirIkSaNa paNa karatAM rahevuM joIe. kharo muddo to A naitika-zikSaNasaMkalpanA vidyArthIomAM kaI rIte ropavI te che. ApaNI AjanI zikSaNa-vyavasthAmAM A prakAranI zikSaNapaddhati kaI rIte yojavI ? traNeka prakAranuM anaupacArika rUpanuM vibhAjana karIne A prakAranI zikSaNa-vibhAvanAno viniyoga ApaNA abhyAsakramamAM zakya che : (a) svarUpa : (1) rASTra-bhakti (2) AdhyAtmikatA (3) sadAcAra athavA sadguNono vikAsa (1) Aje jyAre svArthI paribaLo caramasImAe che, vibhAjaka pravRttio zaktizALI thatI jAya che ane prAdezikatA rASTranA TukaDA karavAnI dhamakI Ape che, tyAre AvI viSama paristhitimAM rASTrIya bhAvanA jAge e atyaMta jarUrI banI gayuM che. bhAvAtmaka dRSTie joIe to paNa pAzavI svArthI pravRttine niHsvArthatAmAM badalavA mATe paNa rASTrIyabhAva ja khapamAM lAge tema che. nyUnatAnuM rUpAMtara vizALatAmAM ja karavuM hoya to vizALatAnuM vyAvahArika svarUpa rASTrIyatAnA svarUpe ja maLe. rASTrabhaktimAM ApaNI pavitra mAtRbhUmi, tenI saMtatirUpe saMpUrNa samAja, tenI uttama saMskRti, mahAna paraMparAo, mahApuruSo ane bhASAo pratye jJAnayukta zraddhA temaja A tamAma paratve eka prakArano bhaktibhAva vidyArthIonAM aMtaHkaraNamAM jAgRta karavAno che. A bhaktibhAva, AdarabhAva ja bALakanI rukha badalI nAkhaze. pachI e koI pralobhanamAM sarI paDIne dezanA gupta dastAvejo vecI mAravAnI kAryavAhImAM nahi paDe ke e koI zastrasodAnAM kaubhAMDamAM nahi saMDovAya; kAraNa ke enI sAme saMpUrNa rASTra haze ane enA saMrakSaNanI ane AbAdInI khevanA haze. (2) AdhyAtmikatAno saMbaMdha hakIkatamAM AMtarika saMvego tathA bhAvanAo sAthe che. ApaNo pUrNa dRSTikoNa ApaNI AdhyAtmika bhAvanAothI Adarza keLavaNInuM upaniSada 45 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAvita hoya che, tethI vidyArthIomAM zarUAtathI ja Atmatattva pratye zraddhA temaja sarvazaktimAna, sarvavyApI paramAtmA pratye vizvAsa temaja bhaktibhAva jAgRta karavAnI tAtI jarUra che ane e ja jIvanano mULabhUta hetu che. A daSTikoNano vikAsa bALakamAM thAya e jovAnuM che. AdhyAtmikatAno koI ja sthULa artha karavAno nathI. bahu ja sUkSma artha AdhyAtmika bhAvanAmAM samAviSTa che. (3) sadAcAra trIjo mahattvano hetu che. A hetu anusAra vidyArthIomAM rASTrIyatA temaja AdhyAtmikatAnA saMdarbhe AcaraNano vikAsa karavAno che. vaDIlo pratye Adara, sAhasa, sahakAravRtti, zista, prema, ziSTAcAra, sabhyatA vagere sadguNo rASTrabhakti temaja AdhyAtmikatAnAM kriyAtmaka svarUpo che. tenA vinA rASTrabhakti ke AdhyAtmikatAno kazo ja artha nathI. naitika-sAmAjika saMdarbhane uparyukta traNa hetuomAM vibhAjita karIne ApaNe enA vyApa ane UMDANano paricaya meLavyo. have A hetune sArthaka karavA mATe naitika-sAmAjika zikSaNanA abhyAsanI eka AvI rUparekhA joIe. (ba) paddhatio : sAmAnya rIte naitika-sAmAjika zikSaNanI paddhatine be bhAgamAM vaheMcI zakAya - (1) pratyakSa paddhati ane (2) parokSa paddhati. (1) pratyakSa paddhati : bALaka janmathI ja anukaraNazIla hoya che eTale ene zIkhavavA mATenI A eka zaktizALI rIta che. bALaka (khAsa karIne, mAdhyamika kakSA sudhInA vidyArthI) pUjayabhAvathI abhiprerita hoya che. vidyArthIjIvanamAM bALaka moTebhAge dararoja lAMbA samaya sudhI zikSakanA saMparkamAM hoya che. zikSakanA jIvanathI te sauthI vadhu prabhAvita thAya che. tethI zikSakanuM jIvana naitika guNothI yukta hovuM joIe. zikSaka je -je guNo vidyArthIomAM Ave ema icche te guNo zikSakamAM hovA jarUrI che. naitika-zikSaNanI A eka sarvottama paddhati che; eTale ke A paddhatithI bALakamAM je kaMI naitika-sAmAjika guNo siMcavAnA hoya e AcAryamAM - zikSakamAM hoya e atyaMta jarUrI che. ahIM pravacano, vArtAlApo ane praznottarIone paNa avakAza che, paraMtu e badhuM zikSakanA AcaraNamAM hoya e anivArya che, to ja A pratyakSa paddhati kharekhara phalaprada banI rahe. 46 . // Adarza keLavaNIne upaniSada | (2) parokSa paddhati : parokSa rIte paNa bALakamAM naitika-sAmAjika guNo sIMcI zakAya. pahelI paddhatimAM to AcaraNa dvArA ja pratyakSa rIte guNo ropavAnI prakriyA che, jyAre ahIM parokSa arthAt apratyakSa rUpe evI koI vArtA, kathAnaka, upadeza-kathAo kahevI ane pachI e kathAntargata guNa (bhAvanA) bALakamAM pravezyA ke nahi tenuM nirIkSaNa karavuM. prANI paratve sabhAva, vaDIlo pratye AdarabhAva ane samAja paratve sevAbhAva bALakamAM vikase ane pachI daDha bane che ke nahi tenuM satata nirIkSaNa thatuM rahevuM joIe. zibiro, pravAsa, paryaTana daramiyAna koI mahAnubhAvanA paricayamAM bALakane mUkIne emAMthI vyavahAranA guNo paNa bALakamAM parokSa rIte utArI zakAtA hoya che. mahAtmA gAMdhIjInuM eka jIvaMta udAharaNa ApaNI sAme che ke - "harizcaMdranuM nATaka emanA manane ghaDanAruM nIvaDyuM hatuM.' Ane parokSa-zikSaNa gaNI zakAya. Ama pratyakSa ane parokSa rIte naitika-zikSaNa ApI zakAya, paraMtu enuM satata niraMtara nirIkSaNa paNa eTaluM ja mULabhUta ane pAyAnuM tattva che : (1) vidyArthIo pAsethI avAranavAra nibaMdho lakhAvIne ke vaphtatva spardhAo yojIne emanAmAM vicAranI spaSTatA keTalI ane kevA prakAranI che, tenuM nirIkSaNa karatAM rahevuM joIe. (2) samUhacarcA ane zAna-praznotarIonuM Ayojana paNa karI zakAya ane ene AdhAre paNa tapAsa thaI zake. (3) vidyAlayamAM ane vidyAlayanI bahAra jyAre-jyAre avakAza maLe tyAre bALakanI judI-judI pravRttio dvArA enAM vartana ane vyavahAranuM nirIkSaNa karIne paNa mUlyAMkana thaI zake. (4) utsavo, meLAvaDAonuM Ayojana karIne enA saMvAhako tarIke vidyArthIone sAMkaLIne paNa nirIkSaNa thaI zake. (5) vidyArthInA vaDIlo, mitro, paDozIo sAthenI vAtacItamAMthI paNa khyAla meLavI zakAya. A badhI paddhatiomAMthI koI eka ja paddhati nahi paNa e badhAnuM ekasAthe saMyojana karIne Akhare bALakanA naitika-sAmAjika vikAsanI eka rekhA cIMdhI zakAya. Adarza keLavaNInuM upaniSada e 40 ] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ama pUrvaprAthamikathI mAMDIne prAthamika, mAdhyamika, ucca mAdhyamika ane ucca zikSaNakSetre naitika-sAmAjika zikSaNa e eka atyaMta anivArya ghaTaka che. ene AdhAre ja vyakti kharA arthamAM keLavAze ane bhAratIya jIvanamUlyo tathA saMskRtinA vArasAnuM ujajvaLa anusaMdhAna enAmAMthI nIkharI raheze. eno abhAva bahu moTI durghaTanA sarjaze. naitika-zikSaNa : mahAtmAonAM maMtavyo : vaidika-sAhitya ane purANa-upaniSadomAM nItimattAnAM dhoraNonAM nirdezo dRSTigocara thAya che. vaidikakALa ane madhyakALa daramiyAna vidyAdhAmo, gurukuLo, AzramomAM ziSyanuM naitika vyaktitva khIlavavA mATenI jAta-jAtanI pravRttio hatI. pachI navajAgRtitakALathI zikSaNa saMdarbhe vicArAyuM. emAM aneka saMdarbho, jJAna-mAhitI bhaLelAM che. tema chatAM e vicArako, mahAtmAoe nItimattAno to Agraha sevyo ja che. e zikSaNa-ciMtako, mahAtmAonAM naitika-zikSaNaviSayaka vicArono TUMko paricaya A aMge prastuta karavo ucita jaNAya che. A kAraNe naitikazikSaNanI saMkalpanA vadhu spaSTa, surekha ane deDha thaze. svAmI dayAnaMda sarasvatI, svAmI zraddhAnaMda, svAmI vivekAnaMda, maharSi araviMda, ravIndranAtha ThAkura, gAMdhIjI, sarvapallI rAdhAkRSNanuM ane AcArya vinobA bhAve ityAdie zikSaNa vize vicAro rajU karatI vakhate naitikatAnA saMdarbhane paNa najara samakSa rAkhyo che. Ama naitika-zikSaNane zikSaNa sAthe gADha anubaMdha che. zraddhAnaMda ane dayAnaMda svAmIe naitikatAno ullekha karatI vakhate tarkaniSThA (rIjhaniMga) ane saMyutikatA(rezanAliTI)nA saMdarbhe vedanuM ciMtana, dharmanuM anuzIlana, IzvaramAM zraddhA dvArA ekezvaravAda ane naitika, sAmAjika tathA AdhyAtmika mUlyonA jatana tarapha prajAne vALI. A eka bahu moTI ghaTanA hatI ane enuM mUlya tathA prabhAva paNa ghaNo Avyo. svAmI vivekAnaMde naitika-zikSaNa nimitte rASTra-vismaraNane aTakAvavAnuM bahu moTuM kArya karyuM. emanA samayamAM dezanA zikSita mANaso potAnA rIta-rivAjo, raheNI-karaNI ane khAna-pAnane bhUlI jAya evA suAyojita prayAso thatA hatA. parasaMskRtIkaraNano pracAra thaI rahyo hato. enI sAme [ 48 YE 4 Adarza keLavaNInuM upaniSada | svAmIjIe kahyuM ke - "AtmavismaraNanA bhoge parasaMskRti pAsethI zIkhavuM e naryo Atmadroha-rASTradroha che. dhikkAra che evA Adhunika zikSaNane' evA uddagAro kADhIne bhAratIya zikSaNano daDha Agraha sevIne naitika AdhyAtmikatAno pracAra karyo. maharSi araviMdanI zikSaNa-vicAraNAmAM paNa dhArmika-naitika zikSaNanuM mahattva bhaLeluM che. temanI dRSTie manuSyanA naitika sAMvegika svarUpathI vicchinna zikSaNa mAnavajAtanA vikAsane hAni pahoMcADanAruM che. zrI araviMda aMgrejI paddhatithI zikSaNa meLavyuM hatuM, eTale temane e paddhatimAMnI dhArmika-naitika keLavaNInA svarUpano paricaya hato. uparAMta zrI araviMdanI pAse prAcIna bhAratIya zikSaNa paraMparAno paNa spaSTa khyAla hato. teoe jaNAvyuM che ke - "naitika-AdhyAtmika tAlImanuM prathama sopAna sUcavavAnuM ane AvakAravAnuM che.' lAdavAnA bhAvano asvIkAra karIne teo kahe che ke - "sUcavavAnI uttama paddhati potAnuM aMgata udAharaNa che, aMgata AcaraNa che." Ama AcaraNathI sUcavAya ane bALakamAM evA guNo khIle-phUle. zrI ravIndranAtha ThAkure naitika - zikSaNane vaizvika sAMskRtika pArzvabhUmAM rajU karyuM. teo kahetA ke - 'uttamottama zikSaNa e kahevAya ke je manuSyane mAtra mAhitI ja ApatuM nathI, paraMtu manuSyanA jIvanane sakSama astitva sAthe susaMvAdI banAve che. AvI susaMvAditA vizvasRjananA sakala padArtho tathA paribaLo sAthe mANasa potAnI nikaTatA keLavIne prApta karI zake. vizvacetanAmAM vyApta agni, jaLa, teja, vAyu, bhUmi enAM samagra vizvanuM svayaMsTraraNAthI sanmAna karavuM enuM nAma ja pUrNazikSaNa.' AmAM mukhya bodhanI sAthe ThAkura sauMdaryabodhane paNa bheLave che. emAMnA sauMdaryane jotAM zIkhavuM eTale keLavAvuM. buddhikauzalyanuM kharuM zikSaNa to Ama vidyArthIne vAstavika jIvana ane paryAvaraNa sAthe samAnapaNe anukULa banatAM zIkhavavAmAM nihita che. avAstavika zikSaNa eTale jIvanavimukha zikSaNa. temaNe ApaNA dezabAMdhavone bauddhika aprAmANikatA, anaitika ane daMbhI banAvatAM paribaLonI AlocanA karIne prakRtinA sAMnidhyamAM sauMdaryabodha khIlavIne bhAratIya nAgarikane keLavavAmAM bhAratIya saMgIta, citra ane nRtyano phALo paNa ghaNo che, ema kahIne satya naitikatA sAthe zivam ane suMdaramanI paNa jIkara karI che. Adarza keLavaNIne upaniSada / U 49 ] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAtmA gAMdhIjIe to "naitika manuSyanuM nirmANa e keLavaNIno paripAka che. ema kahIne AgaLa jatAM ema paNa noMdhyuM ke - "mananI keLavaNIne hRdayanI keLavaNIne vaza vartavuM joIe.' gAMdhIjI kIMmatI AbhUSaNo, bhautika saMpatti, rAjakIya sattA tathA korI tarkaniSThA karatAM premALa hRdayane vadhAre mUlyavAna gaNe che. hRdayanI keLavaNImAM mANasanI bhAvanAo ane AvegonuM saMskaraNa, prema, samabhAva ane bhrAtRbhAva jevI lAgaNIo jAgRta thAya che. hRdayanI A keLavaNI eTale gAMdhIjInI dRSTie cAritryanI khilavaNI. gAMdhIjIe phiniksa AzramamAM kaheluM ke - "meM hRdayanI keLavaNI eTale cAritryanI khilavaNIne haMmezAM prAdhAnya ApavuM. cAritryane meM bALakonI keLavaNImAM pAyArUpa mAneluM. pAyo pAko thAya to pachI bIjuM to bALako ApabaLe meLavI le." "kharI keLavaNI' nAmanA graMthamAM cAritryanimaNane mATe teo dharma ane nItine AdhyAtmikatA sAthe joDatAM kahe che ke - 'hiMdustAne jo AdhyAtmika devALuM kADhavuM na hoya to tenAM mUlyo ane dhArmika keLavaNI ApavAnuM dunvayI keLavaNI ApavA jeTaluM ja Avazyaka gaNavuM joIe.' Ama dharma, saMskRti ane AdhyAtmabhAva sudhI gAMdhIjIe naitika-zikSaNanI saMkalpanAnI kSitijane vistArI che. sarvapallI rAdhAkRSNanuM, vinobA bhAve ityAdie paNa rASTraprema, rASTranA saMdarbhe svanuM balidAna ApavAnI bhAvanA bALakamAM janma ane bALakamAM rASTranI unnati mATeno bhAva AraMbhathI ja ropAya evuM kahIne nItimAna bhAratIya nAgarikone videza samakSa bhAratIyatAnA pratIkarUpe oLakhAI rahevA prANavAna, nItimAna ane prajJAvAna nAgarika tarIke jhaMkhyA che. aneka mahAtmAoe Ama naitika-zikSaNanI saMkalpanAne sahaja rIte potAnI zikSaNa vicAraNAmAM vaNI lIdhI che. A mahAtmAonI yAdImAM gujarAtanA gijubhAI badhekA ane nAnAbhAI bhaTTane paNa mUkI zakAya. (rAjakoTasthita DaoN. baLavaMtabhAI ola inDiyA TIcarsa kAunsilanA adhyakSa che. deza-videzamAM temaNe dharma, adhyAtma ane keLavaNIne viSayaka seminAromAM abhyAsapUrNa pepara prastuta karyA che ane temanA vividha viSayonAM vIsa pustako pragaTa thayAM che.) soTI sAva khoTI. - zrI karazanadAsa luhAra) nizALamAM mAro e prathama divasa hato ! huM atyaMta prasanna ane romAMcita hato. lAMbA samayanuM mAruM eka svapna sArthaka thayuM hatuM prAthamika zALAnA zikSaka thavAnuM ! huM zikSakone, bALakone zALAnA makAnanuM bharIbharI najarathI joI rahyo hato. sarTiphikeTa cakAsaNI, hAjara riporTa vagere aupacArika vidhio pUrI thaI hatI. have mAre vargamAM javAnuM hatuM. bIjuM dhoraNa mane soMpavAmAM AvyuM hatuM. huM thanaganI rahyo' to mArA vargamAM javA mATe, paNa heDamAstara sAheba hukama kare pachI ja varganA vidyArthIo sAme UbhA rahI zakAya, evo ahI kaDaka niyama hato. bIjA dhoraNanAM bALakone khyAla AvI gayo to ke - "huM temano zikSaka thavAno chuM." vargamAMthI cupacApa bahAra AvIne e badhAM mane joI jatAM hatAM. huM temanI sAme smita karato. paNa e bALakonA caherA para koI pratibhAva vaMcAto na hato. e caherA thoDA gaMbhIra ane bhayabhIta jaNAtA hatA. ane huM mUMjhAto hato. thoDI vAra pachI heDamAstara sAheba AvyA. kaDaka ane rUkSa cahero. mAthA para kALI TopI. "cAlo, tamArA vargamAM." ema temaNe kahyuM ane huM temanI pAchaLa dorAyo. bIjA dhoraNamAM vargakhaMDamAM ame paga mUkyA ke, tarata ja tamAma bALakoe UbhAM thaI bhayabhIta hAtha joDyA. jANe cAvI dIdhelAM pUtaLAM hAtha joDIne katArabaddha UbhAM hatAM ema mane lAgyuM. mAruM mana udAsa thaI gayuM. mAro badho AnaMda osarI gayo. heDamAstare rUAbathI kahyuM : "besI jAo." ane sau yaMtravatu besI gayA. huM Ubho Ubho emanA korI sleTa jevA, nirdoSa paNa DaghAI gayelA caherA vAMcavA mathato rahyo. heDamAstare mArI sAme joIne kahyuM: "A che bIjuM dhoraNa. AjathI tame enA zikSaka. lo, A hAjarIpatraka, pAThyapustakono seTa ane A soTI !' "soTI !"mArA Azcaryane AMcako lAgyo. meM kahyuM: "soTInI zuM jarUra ?" "soTI to khAsa jarUrI che. bhaNAvatI vakhate e hAthamAM rAkhavAnI ja. A badhA bArakaso mahAtophAnI che. soTIthI jhUDatA rahejo, to ja sakhaNAM raheze ane kaMIka bhaNaze. DhIlA rahIe to ApaNaneya vecIne dALiyA laIne khAI jAya evAM che A badhAM." heDamAstara emanI oNphisamAM Adarza keLavaNIne upaniSada , | 50 / A Adarza keLavaNInuM upaniSada Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA. bALakone thoDI rAhata thaI hoya ema mane lAgyuM, pharIthI huM emanA caherA joI rahyo. koI cahero pUrepUro praphullita hoya evI pratIti mane na thaI. huM pharI - pharI AkhA vargamAM najara pheravato hato. bALako mArA hAthamAMnI soTI tarapha eka najare jotAM hatAM. jANe emane mAro soTIvALo hAtha ja dekhAto hato; huM nahi. soTI vAge camacama vidyA Ave rUmajhama'nI kAca pAyelI dorI jevI uktivALA zaikSaNika kALa nIce zALAmAM dareka zikSako soTI sAthe ja zaikSaNikakArya karatA. heDamAstaranI oNphisanA khUNAmAM soTIonA jaththo raheto. tUTI jAya to navI vasAvavAmAM AvatI. kadAca, DeDasTokamAM paNa enI vadha-ghaTa thatI rahetI hatI. meM mArA hAthamAMnI soTI UMcI karI. toLAyelo kuhADo joIne lIluMchama vRkSa dhUjI jAya tema Akho varga dhrUjI UThyo ! sau bhayabhIta hatAM ke, toLAyelI soTI jANe hamaNAM ja badhAnA baraDA para saTAka... saTAka... zikSaka bhaNAvavAnuM AraMbhe e pahelAM saTAka... saTAkanI AgotarI zikSA AkhA vargane karI deto. e bALako jANatAM hatAM. mane khyAla na hato. meM soTI nIce karI. be hAtha bhegA karIne bhAMgI nAkhI. soTInA traNa TukaDA karIne bArI bahAra pheMkI dIdhA. varganAM tamAma bALako nirbhaya thaI gayAM ane ullAsathI tALIo pADavA lAgyAM ! meM paNa temanI sAthe tALIo pADI ane bALakomAM vadhAre hiMmata AvI. tALIonA gaDagaDATa zamI jatAM huM bolyo : "huM kyAre ya soTI nahi rAkhuM." bALako vadhAre khuza thayAM. paNa hajI badhAMne mArI vAtamAM vizvAsa besato na hato. eka cabarAka, chokaro bolyo : "moTA sAheba bIjI soTI Apaze to ?" meM kahyuM : "to e paNa huM bhAMgI nAkhIza. A vargamAM huM ja hoIza. soTI to kyAreya nahi hoya. Aje ApaNA A prathama divase tamane eka sarasa majAnI vAta kahuM chuM. vArtAnuM nAma che soTI sAva khoTI !" ane vargamAM pharIthI tALIonI gaDagaDATI thaI. have tamAma caherA pUrNavikaselAM kamaLa peThe praphullita hatA. mArA mATe zikSaka tarIke mArI saphaLatAnuM e paheluM sopAna hatuM. (mahuvAsthita cAlIsa varSathI zikSaNakSetra sAthe saMkaLAyelA karasanabhAIe zikSaNa viSaya upara aneka pustako ane suMdara lekho lakhyA che.) 'bALakanA kUmaLA gAla para paDelo tamAco eTama bomba karatA vadhAre hiMsaka ane bhISaNa hoya che." pa2 ML A Adarza keLavaNInuM upaniSada vyaktimAM rahelA bIjabhUta vyaktitvane pragaTa kare te ja sAcI keLavaNI - guNavaMta baravALiyA pratibhAbIjanI mAvajata karanArAM paribaLomAM zikSaNanuM sthAna prathama haroLamAM che. zikSaNa jIvananA pratyeka kSetrane sparzato viSaya che. zikSaNa ane saMskAra ekabIjAnA paryAya che, mATe ja bALakanA garbhasaMskAra sAthe ja zikSaNanI prakriyA zarU thAya che. zrIrAma, mahAvIra, hanumAna, abhimanyu, zivAjI jevI vizvanI mahAna pratibhAone garbhamAM ja zikSaNa ane saMskAra maLyAM hatAM. potAnA AcAra, vicAra ane vihAra dvArA mAtA potAnA bALakane garbhamAM zikSaNa-saMskAra Ape che. bALakanA janma pachI tenI zaizava avasthAmAM paNa mAM bALakane satata zikSaNa ApatI pavitra vidyAlaya che. bALaka thoDuM moTuM thatAM mA potAnA ja staranI vyaktine bALakane zikSaNa ApavA mATe zodhe che ane A mAnA staranI vyakti te "mAstara' che. bALakanA bhItaranA khajAnAnAM jANatala ane tene zodhavA mATe preranAra prerakabaLa "mAstara' che. bhagavAna RSabhadeve khetI, ojAro, hathiyAro ane agnino upayoga jevI pAyAnI keLavaNI A mAnavajAtine ApI ane temanI be putrIo brAhmI ane suMdarIe lipi ane 64 kaLAo zIkhavI. bhAratavarSanI prAcIna zikSaNapaddhatimAM DokiyuM karIzuM to jaNAze ke e samayamAM RSikuLa, gurukuLa, tapovana jevA AzramomAM RSio bALakone jIvanopayogI vividha prakAranI vidyAonuM zikSaNa ApatA. krame krame zikSaNanI kSitijano vistAra thayo. vidyAlayo ane mahAvidyAlayo sthapANI. bhAratavarSamAM takSazilA ane nAlaMdA jevI vizvavidyAlayo paNa banI. aDhAramI sadImAM vizvamAM bALazikSaNanA spensara, rUso, phobela, pesTolaoNjI jevA ciMtako udayamAM AvyA. ogaNIsamI sadImAM monTesarI ane ravIndranAtha TAgore zikSaNanA ciMtanamAM prANa pUryA e ja arasAmAM gujarAtane pU. gAMdhIjI, gijubhAI badhekA, harabhAI trivedI ane mULazaMkara bhaTTa jevA zikSaNakSetranA ucca vicArako maLyA. Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 53 ] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarmanImAM 1937mAM phrobela kinDara gArTana (bAla vihAra) eTale bALakono bAga evo mukta ane svataMtra vAtAvaraNamAM nAnAM bhUlakAMne anaupacArika zikSaNano vicAra Apyo, paraMtu zikSaNanuM vyAvasAyika karanArAoe ramatAM, nAcatAM, kudatAM nirdoSa bALakone ke. jI.nI kedamAM pUrI dIdhAM ne te zaizavanuM vismaya chInavI lIdhuM. Adhunika zikSaNanI pATalI para beThelAM bALako eTale jANe TAMcaNIthI ciTakADelAM pataMgiyAM. 1947mAM bhAratavarSane aMgrejo svarAja ApIne cAlyA gayA. 1835mAM laoNrDa mekole bhArata mATe eka zikSaNanItinuM bIja ropyuM hatuM. poNA basso varSa pachIya viSavRkSanAM kaDavAM phaLa Aje paNa ApaNe ArogIe chIe. AjhAdI maLyAne aDasaTha varSa thayAM. zikSaNa sudhAraNA mATe traNa zikSaNa paMca ane pAMca samitio nImavAmAM AvyAM, chatAM zALA ane kaoNlejomAM praveza meLavavA mATenI kepiTezana phI, Tyuzana, prAiveTa klAsIsa, parIkSAmAM corI, parIkSApaddhatinAM aniSTo vagere gerarItiomAMthI zikSaNakSetrane mukti maLI nathI. 1999mAM 'bhAra vinAnuM bhaNatara" nAmaka yazapAla kamiTIno riporTa Avyo. 12 varSa thayAM chatAM koI nakkara pariNAma AvyuM nathI. bALakonI skUlabaeNgano bhAra vadhato jAya che ne sAthe vAlIo para phIno bhAra vadhato jAya che. kavi mukeza joSI kahe che ke - bALazikSaNanA prathama zvAse ja lyo hAMphI jatA, hAtha badalAvyA chatAMya mAMDa daphatara UMcake, mammI jevI mammInA paNa hAtha e thAkI jatA." vaLI kRSNa dave to bhagavAna zrIkRSNane kahe che ke - govardhana nahi le, A bALakanuM daphatara UMcakAze ? are ! eka ja paLamAM morapIMchanA raMgo UtarI jaze." nizALa vizALa ane raLiyAmaNI bane, zALA "gharazALA' bane eTale bALakane zALAmAM paNa ghara jevuM vAtAvaraNa ne hUMpha maLe to bALakane zALAmAM 54 ///// Adarza keLavaNIne upaniSada] AvavA jhaMkhanA thaze, nizALe javA thanaganATathI paga UpaDaze, paraMtu ahIM to zikSaNaciMtaka viliyama brekara kahe che tema - bALako zALAmAM Ave che. potAnI jAtane keLavaNI ApavA nahi, pote jANe lAkaDAnAM pATiyAM hoya tema AvIne e zikSaka pAse paDatuM mUke che ane kahe che ke - 'lo have AmAMthI pharnicara banAvo.' AvAM nirjIva pATiyAM joIe, tyAre karasanadAsa mANekanI kAvyapaMktio jarUra yAda Ave - khIluM khIluM karatAM mAsUma gulasuma zikSakane sopANA, kArAgAra samI zALAnA kATha upara khaDakANA, vasaMta, varSA grISma-zaradanA bheda badhAya bhulANA, jIvana moha taNA laghutamamAM pragatipada chedANA, harSa jharaNa lAkho haiyAnA jhabakyA tyAM ja jalANA , lAkha gulAbI smita bhAvinA vaNavikalyA ja sukANA , te dina AMsu bhInA re, harinAM locaniyAM meM dIThAM." keLavaNIne ApaNe sAcA arthamAM samajavI paDaze. kAkA kAlelakara keLavaNIne svataMtra rAjarANI sAthe sarakhAvI che - "e sattAnI dAsI ke kAyadAnI kiMkarI nathI. sarvathA prakAranAM baMdhanothI mukti apAve ane jIvana vadhAre unnata ane baLavAna banAve te ja sAcI keLavaNI che. bahArathI ane aMdarathI vyakti Akhe ne AkhI badalAI jAya, keLavaNI e rUpAMtaranI prakriyA che. mukti apAve te ja sAcI vidyA che. sAcI keLavaNI to bALakonI aMdara raheluM hIra pragaTAvavAmAM rahelI che. keLavaNI kharuM kAma vyaktimAM rahelA bIjabhUta vyaktitvane pragaTa karavAnuM che.' ArSadarzana, mukti, aMtapreraNA, nitya navuM sarjana ane sAhasa, AcArya vinobAjI "A pAMca tattvonA pavitra rasAyaNa paMcazIla dvArA bhaNatara, gaNatara ane ghaDataranI keLavaNI banAvavAnI vAta kare che. vyaktine keLave te ja kharI keLavaNI kahevAya." zikSaNa ke keLavaNInI sAmAnya samaja ApaNAmAM evI hoya che ke - mArA bALakane mAre evuM zikSaNa ApavuM che ke tene moTI ane UMcI DigrI maLe ane e DigrI paNa evI hoya ke tene samAjamAM mAna-mobho to maLe, khUba ja zrImaMta kuTuMbanI rUpALI kanyA maLe ke khUba ja zrImaMta kuTuMbano Adarza keLavaNInuM upaniSada , A papa | Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muratiyo maLI jAya. khUba ja sArI, UMcA pagAravALI nokarI maLe athavA te DigrI dvArA potAno vyavasAya karI khUba UMcI kamANI karI zake.' zikSaNa ke keLavaNI pAse ApaNI A ja apekSA che. zikSaNa, vidyA ke keLavaNI mAtra paisA kamAvavAnuM sAdhana nathI. zikSaNa jIvanalakSI hoya to ja jIvana unnata bane. zikSaNa ane saMskAra eka sikkAnI be bAju che te bhUlavuM na joIe. keLavaNInuM aMtima dhyeya to jJAnamAMthI zANapaNa sudhI laI javAnuM che. je zikSaNamAM nIti ane dharmanA saMskAra abhipreta hoya te keLavaNI ja kalyANakArI banI zake. koI eka vyakti vijJAnakSetranI UMcI keLavaNI prApta karI vinAzakArI baoNmba banAvavAnI zodha kare. ene e zodha vecI karoDo rUpiyA raLe ane lAkhkho mAnavasaMhArano nimitta bane. 1 karoDa rUpiyA dvArA e gADI, baMgalo ane saMpattinI hAramALA UbhI karI de. pote meLavela zikSaNa ke vidyAnA upayoga-durupayoga dvArA e bhavya jIvanazailI pAme ane pote ene vidyAnI bhavyatA paNa kaheze. bIjI vyakti tabIbIvijJAnamAM zodha karI bIjAnA jIvana bacAvavAnuM kArya kare che. garIba dardInI phI lIdhA vagara davA paNa kare che. ochA paisA kamAvAthI sAdI jIvanazailI che, ApaNe Ane vidyAnI divyatA kahIzuM. saMskAra ke vivekabuddhivihIna zikSaNa, vidyA ke keLavaNI na banI zake. lUkhuM zikSaNa vivekahIna bhavyatAnuM pradarzana karI zake, paraMtu saMskAra ane vivekasaha prApta karela zikSaNa pavitra vidyA ke keLavaNI banI divyatAnuM darzana karAvI zake. divyatAnuM darzana karAvanAra vidyArthI para zrutadevatA ke mA sarasvatInA AzIrvAda ja hoya. Adhunika zikSaNe saMskArahIna sAkSarane janma Apyo che, jenI rAkSasI tAkAta aneka vikRtiothI khadabade che. zikSaNanI samagra prakriyAmAM zikSaNavido, vidvAno, sArasvato ane zikSakonuM pavitra ane agrasthAna che. zikSaNavido, zikSaNaciMtako e zikSaNanuM Adarza mALakhuM banAvavAmAM madadarUpa thAya ane e rUparekhAne caritArtha karavA zikSako ane puruSArtha dvArA saphaLa pariNAma ApavA tatpara banaze. zikSako ane zikSaNazAstrIo mATe 1937mA "harijanabaMdhu'mAM pragaTa thayelA gAMdhIjInA vicAro pathadarzaka banI rahe tevA che : pa6 . ne Adarza keLavaNIne upaniSada | sAcI keLavaNI to bALako ane bALAonI aMdara raheluM hIra pragaTAvavAmAM rahelI che. A vastu vidhArthIonA magajamAM nakAmI hakIkatono khIcaDo bharavAthI kadI na sAdhI zakAya. evI hakIkato vidyArthIo para bojArUpa thaI paDe che. e temanI svataMtra vicArazaktine haNI nAkhe che ane vidyArthIne kevaLa yaMtrarUpa banAvI de che." gAMdhIjIe prarUpelI naI tAlImanAM Adarza ane uttama tattvo AjanI zikSaNapraNAlImAM umeravA jevAM che. sokreTise zikSakane dAyaNa sAthe sarakhAvyo che. zikSaka jJAna denAro nathI, paraMtu khUba ja siphatathI, mAvajatathI jJAnane bahAra lAvanAra che. bALaka akhUTa khajAnA bharela eka bIjarUpa che ane zikSaka mALInI bhUmikAmAM che, je bALakanI aMdara rahelI zaktione bahAra lAvavA mATenuM sAnukULa vAtAvaraNa pUruM pADe che. koI bIjane vRkSa banAvavA mATe tenI aMdara rahelA aMkurane baLajabarIthI bahAra kheMcI kADhavAmAM Ave, to te vRkSa na banI zake, paraMtu kuzaLa mALI tene khAtara ane pANInuM yogya siMcana karaze, to yogya samaye te aMkuramAMthI choDa vikasaze. saphaLa udyogapati zrI ajIma premajI kahe che : "AjanI vidyAlayo ane zikSako bALakane mATI jevuM mAne che, tene koI paNa bIbAmAM DhALI zakAya tema hoya che." ahIM vAlIo ane zikSako kuMbhAranI bhUmikA bhajavI bALakane kevo ghATa Apavo teno nirNaya kare che. eka cInI kahevata che - "kuMbhArane tame eka bIja Apazo to tenuM bonsAI banAvI deze." "bonsAI eTale eka prakAranuM kuMThita vRkSa. jene mANasanI marajI mujaba kRtrima ghATa ApavAmAM Avyo che. A vRkSa kyAreya AkAzanI akhilAIne mApI zakatuM nathI. tenuM astitva kuMDAmAM ja maryAdita rahe che. tenA mULane jamInamAM phelAI javAnI taka maLatI nathI. AjanI zikSaNasaMsthAo bALakanI zaktione A rIte kuMThita banAvI de che.' zikSaka, mitra, guru ke mArgadarzakanI bhUmikAne badale jo te svArthI, lAlacu ane nirdaya banI saramukhatyAranI bhUmikA bhajave tyAre Akho samAja tenAthI nArAja thaI jAya che. vartamAnapatromAM AvA kissAo chAzavAre pragaTa thAya che. pATaNanI kaoNlejanA adhyApakoe vidyArthinIonuM jAtIya zoSaNa karyuM. | Adarza keLavaNIne upaniSada Wche pachI Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka vidyArthIne zikSake prazna pUchyo. javAba na maLyo. zikSake eTalA jorathI tamAco mAryo ke kAnanA paDadA phATI gayA. dilhInI eka zALAnA zikSake sAta varSanI eka bALAne homavarka karIne na lAvavAnI sajArUpe nirvastra karI pATalI para UbhI rAkhavAno daMDa phaTakAryo. zikSakane jelanI sajA maLI. udepuramAM parIkSAkhaMDamAM eka vidyArthinIe Deska bahAra paga lAMbA karyA. zikSikAe sajA karI. te bALAnuM jIvana gayuM. samAjanI najaromAM zApita zikSikA kArAgAramAM keda thaI. amerikAnI eka zALAnA vidyArthIne zikSaka sAthe jhagaDo thatAM potAnI rivaoNlvaramAMthI zikSakane goLI mArI. A koI gunegAra ke polIsanI vAto nathI, vidyArthI ane zikSaka vaccenI ghaTanAo che. AvI je ghaTanAo ghaTe che, te mAtra durghaTanA ja nathI banatI, bhISaNa karuNAMtikAo banatI jAya che. sahazikSaNamAM keTalIya yuvatIo svacchAe jAtIya-sAhacarya mANe che, to keTalIya baLAtkArano bhoga bane che. A samasyA zALAmAM seksa ejyukezana ApavAthI nahi Ukale, paraMtu ghara ane zALAjIvananAM pAyAmAMthI maLatA nIti, sadAcAra, samUhajIvana, dharma ane vivekayukta saMskAra ja A dUSaNane DAmI zake. 1949mAM DaoN. rAdhAkRSNanI AgevAnI heThaLanA paMce potAnA ahevAlamAM parIkSApaddhatinI sudhAraNA para bhAra mUkyo. 1966mAM DaoN. DI. esa. koThArInA adhyakSasthAne racAyela kamizane kahyuM ke - "vidyArthIonA jJAnano kyAsa temanA mArksa parathI AvI zake nahi. vadhu mArksa meLavavAnI resamAM vAlIo ane zikSako skUlomAM bhaNatAM bhUlakAMne zikSaNanA bojA heThaLa kacaDI rahyA che." ApaNI parIkSApaddhatinI sauthI moTI khAmI e ke vidyArthI ahIM parIkSArthInI bhUmikAmAM hoya che ane zikSaka nyAyAdhIzanI bhUmikAmAM hoya che. hakIkatamAM zikSaNa eka evI prakriyA che ke jemAM baMnenI barAbaranI bhAgIdArI hoya che. parIkSApaddhatino upayoga vidyArthIne pAsa ke nApAsano sTaeNmpa mAravA mATe ja thaI rahyo che. AjanI parIkSAno hetu have pAsa thavA pUrato ja maryAdita nathI rahyo, te vadhu mArksa meLavavAnI resa banI gaI che. // Adarza keLavaNInuM upaniSada 58 senTrala borDa oNpha sekanDarI ejyukezana(sIbIesaI)mAM dara varSe cha lAkha vidyArthIo bese che. temAMthI nApAsa thayelA vidyArthIo paikI keTalAka Diprezana ane mAnasika bImArIono bhoga bane che ane 4000 vidyArthIo dara varSe ApaghAta kare che, eTaluM ja nahi, 92 TakA mArksa maLavAthI ja sArI kaoNlejamAM eNDmizana maLaze evI graMthithI 90 TakA meLavanAra vidyArthI hatAzAmAM jIvanano aMta ANe che. jo ApaNe vidyArthIne sTresa-hatAzA ane tANanA sakaMjAmAMthI choDAvavo hoya to parIkSApaddhatino hetu vidyArthInuM mUlyAMkana karavAno che. e vaLagaNamAMthI bahAra AvavuM joIe. vidyArthIo para mAtra bojo banI rahela 10mA dhoraNanI parIkSApaddhati punaH vicAraNA mAMgI le che. vidyAlayo ane kaoNleja ke yunivarsiTInI haoNsTelomAM ane chAtrAlayomAM regiMganI ghaTanAo paNa eka bhayaMkara dUSaNa che. regiMgano bhoga bananAra vidyArthIo ke vidyArthinIo tANa, hatAzA ke Diprezanano bhoga bane che. jIvanathI vimukha thavAnA paNa keTalAka kissAo banyA che. saMsthAnA saMcAlakoe kaDaka hAthe kAma laI A zaramajanaka vikRtine DAmI devI joIe. tAjetaramAM kendra sarakAranA mAnavasaMsAdhana sacivAlaye regiMga aTakAvavA eka helpalAIna zarU karI che. koI paNa zaikSaNika saMsthAnAM vidyArthI ke vidyArthinI regiMga aMgenI phariyAda 1800-180-5522 Tola phrI naMbara para noMdhAvI zakaze. HelpLine@antiragging.net para taMtra ke polIsanI madada mATe i-meila karI zakaze. zikSaNa kaI bhASAmAM ApavuM tenA vivAdamAM ApaNe dAyakAothI phasAyelA chIe. "aMgrejI mAdhyamano pAyo nAkhanAra mekolene to aMgrejo mATe bAbuo pedA karavAmAM rasa hato. zikSaNaciMtakoe mAtRbhASAne AMkha ane aMgrejI bhASAne cazmAM sAthe sarakhAvI che. mAtRbhASAmAM mAnA dhAvaNa jevuM baLa ane pavitratA che. mAtRbhASAmAM bALake gokhaNapaTTI nahi karavI paDe, te sahaja rIte bhaNI zakaze." uttama aMgrejInuM zikSaNa jarUrI che. aMgrejI zIkhavA sAme virodha na hoI zake. bhAratavarSamAM aMgrejI sAthe aMgrejiyata Ave tenI sAme virodha hovo ja joIe. dareka rAjyano vahIvaTa je-te pradezanI prAMtIya bhASAmAM cAle. sAthe prAMta ane dezano vahIvaTa rASTrabhASA hiMdImAM cAle te vAta vyavahAru che. vizvanAM 180 rASTromAMthI mAtra 12 rASTromAM aMgrejIno vyavahAra cAle che. phrAnsa, jarmanI, raziyA, cIna, ijharAyala ane jApAna jevA dezo Adarza keLavaNInuM upaniSada che Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ potAnI rASTrabhASAmAM ja vyavahAra kare che. to vijJAna TeknaoNlojInA kSetre e rASTro AgalI haroLamAM che. samAje bALakomAM rahelI larniMga DisaebiliTI-slo larnara (DIsaleksiyA) ane hAIpara ekTiva (biheviyara DisaoNrDara) atizaya caMcaLatA pratye durlakSa sevyuM che. sarakAre prAthamika kakSAe zALAomAM AnA skrIniMga kaeNmpa, nidAna zibira yojI, AvAM bALakone speziyala skUlamAM zikSaNa ApavAnI dareka jillAomAM sagavaDa karavI joIe. zikSaNa saMsthAonuM vyAvasAyIkaraNa ane vaizvikIkaraNa mATe sarakAre vivekayukta nIti ghaDavI paDaze, jethI globalAijhezananA zikSaNakSetramAM lAbha maLe ane aniSTothI dUra rahevAya. zikSaNaciMtaka motIbhAI paTela kahe che ke - "Ajano zikSaka guru banavAnI ane vidyArthI ziSya banavAnI hesiyata ja khoI beTho che. pahelAM gurune mana adhyApana e AnaMda hato. Aje to e vyavasAya banI gayo che. zikSaNa saMsthAo mAnavaucheranA upavana banavAne badale kArakhAnAM banI gaI che.' zikSaNamAM anAmata prathAnA rAjakAraNanAM kaDavAM phaLa ApaNe ArogI rahyAM chIe. ucca vahIvaTIkSetramAM bhraSTa ane anaitika amaladAro ApaNane koNe ApyA ? A eka ciMtA ane ciMtanano viSaya che. vidyArthIo ane vAlIoe have zikSaNane samAjamAM Arthika sIDI caDhavAnA sAdhana tarIke nahi, paNa vyaktitva vikAsanA mAdhyama tarIke svIkAravuM paDaze. zikSaNa e mAnavahakka che. mATe dareka bALakane zikSaNa maLe e jovAnI sarakAra ane rASTranA dareka nAgarikanI pharaja che. A dezamAM zikSaNa aMge jAgRti lAvavAnuM ane zikSakone saMskAravAnuM kAma lokazikSako ane saMto supere karI zake tema che. pU. morAribApue potAnA gAmamAM zikSakasatra yojI pAMcaso zikSakone pustako ane kaeNseTo arpaNa karyAM hatAM. e kArya vidyAjagatanI apUrva ghaTanA gaNAya. je vidyAguru pAsethI ApaNe vidyA grahaNa karI parivAra ane samAjamAM sthira thayA pachI ApaNe kyAreya tene yAda karIe chIe ? saurASTranA eka gAmaDAmAMthI bhaNI ame badhAM bhAI-baheno muMbaI AvyAM. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa vatanamAM laI ahIM DaoNkTara, sI.e., enjiniyara, ema.bI.e. thaI pota-potAnA vyavasAya-udyogamAM Adarza keLavaNInuM upaniSada so seTala thayA. thoDAM varSo pahelAM amane vicAra Avyo ke - 'ApaNe jenI pAse bhaNyAM e zikSaka-zikSikAone gAma jaI maLIe.' keTalAka riTAyarDa thayelA, keTalAka bIje gAma gayelA, paraMtu gAmanI zikSaNasaMsthAonA sahayogathI jillAnAM kule 47 zikSaka-zikSikAo agAuthI Apela AmaMtraNa pramANe amAre tyAM parivAra sAthe padhAryAM. deza-videzamAM vasatA amArA parivAranA sabhyoe eka divasa e vidyAguruvaryo sAthe gALyo. 'guruvaMdanA' kAryakrama heThaLa samAraMbhamAM teo jyAM beThA hatA tyAM jaI ame kumakuma akSatathI tilaka karI mA sarasvatInI cAMdInI mudrA pratIkarUpe arpaNa karI, mIThAI ane RNa svIkAra sanmAnapatra sAthe vaMdana karI sanmAna karyuM. Aje varSo pahelAMno e divasa mArA mATe avismaraNIya AnaMda parva samAna che. bALakonA jIvanamAM zrama, svAvalaMbana, samUhajIvananA khyAlo ane prakRtinuM sAMnidhya maLe tevI zikSaNa saMsthAonA vikAsanI jarUra che. nAlaMdA, takSazilA, vikramazilA ane gujarAtanA vallabhIpuranI saMsthAnA avazeSo AjanA vidyArthIo ane zikSakone itihAsa sAthe batAvavA jevA che. zAMtiniketana, zAradAgrAma, lokabhAratI, RSikuLa, navasArInuM tapovana, saMskAra tIrtha, ATakoTanuM rUDA bhagatanuM vidyA saMkula, aMkalezvaranI guru vidyAlaya, surendranagaranuM saradAra paTela zikSaNa saMkula ane suratanuM gajerA vidyA saMkulanI zikSaNajagatanA jijJAsuoe mulAkAta levI joIe. rASTrapitA gAMdhIjI, jenA janmadivasane ApaNe zikSakadinarUpe UjavIe chIe. te DaoN. rAdhAkRSNan, mahilA zikSaNanA praNetA dhoMDo kezava karve, ravIndranAtha TAgora, manubhAI paMcoLI, jugatarAma dave, gIjubhAI, nAnAbhAI bhaTTa, navalabhAI zAhathI laIne saurASTranA chevADAnA gAma amarelInA vidyAguru RSikalpa navalakAMta joSI jevA nAmI-anAmI aneka zikSako ane zikSaNajagatanA mahAnubhAvo ke jeNe zikSaNanA pavitra gaMgAjaLane dUSita thatuM aTakAvavAno samyak puruSArtha karyo, jenA kAraNe vidyArUpI dIpakanI jyota prajvalita che ane e vidyAdIpakamAMthI lAkho dIvA pragaTI rahela che evA puNyazloka puruSonI ApaNe abhivaMdanA karIe. (guNavaMtabhAI keTalIya zaikSaNika, dhArmika ane Arogyane lagatI saMsthA sAthe saMkaLAyelA che. temanA lakhelA ane saMpAdita 60 pustako pragaTa thayAM che. jJAnasatronA AyojanamAM rasa le che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keLavaNI ane mAnavIya mUlyo - mULazaMkara mo. bhaTTa) nAnAbhAI smAraka vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAno ApavA mATe AmaMtraNa ApIne lokabhAratI TrasTImaMDaLe mane upakRta karyo che. be dasakAthI paNa lAMbA samayathI cAlI rahela vyAkhyAnamALAmAM mArI jAtane zrotA tarIke jeTalI sahaja rIte huM goThavI zakyo chuM, teTalI ja sahaja rIte vyAkhyAtA tarIke goThavavAnuM muzkela che. A vyAkhyAnamALAnA agAunA vyAkhyAtAomAM paMDito, kavio, sArasvato, gAMdhIjano, racanAtmaka kAryakaro, sAhityakAro, rAjanItijJonI tejasvI hAramALA najare paDe che; ane ethI ja A sthAna para besIne bolatAM saMkoca anubhavuM chuM. A vyAkhyAno mATenI nimaMtraNa-patrikAmAM mArA nAma AgaLa "jANItA zikSAvidu'nuM vizeSaNa mUkavAmAM AvyuM che, tethI to mAro saMkoca UlaTo vadhI jAya che. huM mane 'zikSaka' karatAM vadhu ke tethI ocho gaNI zakato nathI, vidyArthIo ne zikSako te ja mAro zrotAvarga rahyo che. varganI AbohavA mArA cittane vadhu mAphaka Ave che. ene kAraNe ahIM A vizALa sabhAkhaMDamAM huM Apa saunI AgaLa eka varga letA zikSakanI jema vartana karatAM-karatAM je kaMI kahIza tene Apa udAratAthI vyAkhyAna samajI lezo. vaLI jyAre A suyoga mane prApta thayo ja che, tyAre saheje nAnAbhAI tathA A saMsthA sAthenA mArA gADha AtmIyabhAvabharyA saMbaMdhomAMthI jAgrata thatI aneka smRtio cittane bharI mUke che. atyAre mArA jIvanano saMdhyAkALa cAlI rahyo che, paNa mArAM uttama varaso, mAro kArya-parAyaNa yauvanakALa A saMbaMdhonA rase raselo che, ane e badhAMnuM smaraNa karatAMkaratAM nAnAbhAInuM tarpaNa karI rahyo houM evo bhAva anubhavuM chuM ane temane manomana vaMdana karIne temaNe ja ApelAM gharakAmane bhAMgItUTI vANImAM soMpIne haLavo thato houM ema lAge che. A RNamukti te kaI rIte, te vize vAta karatAM thoDuM svagata kahyuM to tene Apa aprastuta nahi gaNo ema mAnuM chuM. ATha dAyakA jeTalA lAMbA paTa para patharAIne paDelA mArA jIvatara tarapha najara nAkhavAnuM vArevAre bane che. ATalAM varasonI mArI kamAInA lekhAMjokhAM VIII) Adarza keLavaNIne upaniSada | karavAnuM A uMmare saheje mana thAya te Apa samajI zakazo. samagra rIte to mArA jIvanamAMthI parama saMtoSano sUra mArA cittanA guMbajane bharI mUke che, paNa mArA jIvanavyApAramAM mane maLelI mUDIno hisAba mAMDuM chuM, to keTakeTalI vyaktio, ghaTanAono temAM phALo noMdhAyelo maLI Ave che ! paNa te saumAM sauthI vadhu phALo traNa vyaktiono tarI Ave che ane te - mArI mAtA, nAnAbhAI tathA gAMdhIjI. mArA zikSaka tarIkenA vyavasAyamAM mArA sAthImitro, puNyazloka saMto ane jemane na bhUlI zakuM tevA mArA aneka vidyArthImitro pAsethI mane je kaMI maLyuM che, te to mAruM guptadhana che ja, paNa je traNa vyaktiono meM ullekha karyo, temAM A badhAMno samAveza thaI zake eTalI temAM vizALatA che. alabatta, eno artha evo paNa nathI ke mArI potAnI kaMI ja kamAI nathI ne kevaLa pitRdhana para huM nabhyA karyo chuM. huM alpatAbhAvanI sarahada sudhInI ati namratA paNa nathI anubhavato. huM kahevA e mAMgu chuM ke ApakamAI karavA mATenI preraNA ane cAvIo A pratApI pUrvajo pAsethI maLI che, teno AmAM RNasvIkAra che. jIvataranA uttarArdhamAM mArA cittanuM A rIte huM vizleSaNa karI zakuM chuM. pUrvArdhamAM A mATenI bhUmikA mArA cittamAM baMdhAI na hatI. e kAraNe mArI sthiti kaMIka vicitra banI che. A vicitratAne samajAvavA mATe kAlidAsanA "zAkuMtala'mAMthI eka zlokano Azraya mAre levo paDaze. kavi kulaguru kAlidAsa to mAnavacittanA UMDAmAM UMDA ne pakaDavA muzkela evA bhAvo - vikArone ApaNI samakSa hastAmalakavat karI mUkI zake che. temanI to vAta ja na thAya. temanA A nATakamAM sAtamA aMkamAM eka zloka che - yathA rAjo neti samakSarUpe tasminnapakrAmati saMzayaH syAt / padAni daSTavA tu bhavetpratItiH tathAvidho me manaso vikAraH // A zlokamAM duSyanta potAnA manobhAva kevI mArmika rIte pragaTa kare che ! teNe potAnI vivAhita ne sagarbhA evI zakuMtalAne potAnI sAme AvIne UbhelI joI, paNa tene te oLakhI na zakyo ne kahyuM ke - "tane huM oLakhato nathI." tenAM A Aga jevAM vAkyo sAMbhaLIne bhalIbhoLI Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 63 | dara VIIIM Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AzramakanyA zakuMtalAno puNyaprakopa jAgrata thAya che ne te duSyantane "anArya' kahIne saMbodhe che ne pachI cAlI jAya che. te vakhate duSyanta svagata ATaluM kahe che - 'Ano A prakopa joIne mane paNa ghaDIka zaMkA thAya che ke - "kadAca A zakuMtalA to na hoya !" paNa pachI zakuMtalAne to tenI mAtA menakA upADI jAya che. pachI A tophAna UbhuM karanAra evI vIMTI tenA hAthamAM Ave che, eTale zakuMtalA sAthenA badhAya prasaMgo tAjA thAya che, ne tene khAtarI thAya che ke - "A zakuMtalA ja hatI. A vAta A zlokamAM teNe A rIte rajU karI che. "jevI rIte sAme ja Ubhelo hAthI joIne khAtarI thAya ke - "A hAthI nathI," te cAlavA mAMDe tyAre thAya ke - "kadAca A hAthI jevuM kAMIka hoya. paNa e cAlyA gayelA hAthInAM pagalAM joyAM pachI khAtarI thAya ke - 'e hAthI ja hoya.' AvA prakArano mAro manovikAra zakuMtalA vize thayo." mArI mAtA ane nAnAbhAI vize mArA manovikAro kaMIka AvA ja rahyA, ne temanAM eka pachI eka jIvanakAryo ne pagalAMo joyA pachI, tenuM avalokana karyA pachI, mane pratIti thaI ke - "AvI hatI mArI mAtA, ne AvA hatA nAnAbhAI." gAMdhIjI vizeya AvuM banyuM che, paNa temAM to mArAthI ghaNA caDI jAya tevA loko hajupaNa pagalAMnuM nirIkSaNa karyA kare che ne khAtarI karavA mathe che ke A lAge che to gAMdhI. eTale emAM huM pAchaLa rahI gayAno aphasosa nahi karuM. jyArathI huM samajaNo thayo ne pagabhara thavA lAgyo, tyArathI mArI mAtA ne mArI vacce vicAro, vartana vageremAM mAtra bhinnatA ja nahi, virodha paNa satata pragaTa thayA karato hato. huM gAMdhInI havAmAM bhaNyo, mArI mA te kALamAM sadehe hovA chatAM te saMpUrNapaNe custa jJAtibaddha brAhmaNajIvanapaddhatimAM ja jIvatI hatI. vaLI kuTuMbanA vaDIla tarIkeno rola bhajavavAnuM tene paraMparAmAM ja maLeluM hatuM. mArI mAtAe potAnA pUrvajIvanamAM kaSTo, yAtanAo veThIne amane ucheryA hatAM. tenuM mane niraMtara bhAna rahetuM. ethI tene lezamAtra paNa AghAta thAya tevuM kaMI paNa na karavA huM jAgrata raheto. topaNa jIvanapaddhatimAM ja moTuM aMtara, tethI keTalAeka saMgharSo anivArya banyA. tene lIdhe manaduHkhanA prasaMgo AvyA ja kare. AthI mArI mAtAnuM asala svarUpa samajavA mATenI jarUrI svasthatA ne 64 / A Adarza keLavaNInuM upaniSada) taTasthatA mArAmAM UbhI na thaI. mane te mArA navA jIvanamAM aMtarAyarUpa vadhu lAgatI. paNa mArI mAtA avAranavAra koIka prasaMga nimitte potAnA jUnA jIvanaprasaMgo sahaja rIte rajU karatI tyAre ghaDIbhara hRdaya hacamacI UThatuM. te prasaMgomAM tenA vartamAnanI badhI AcAravicAranI baMdhiyAra lAgatI maryAdAthI UMce caDIne eka tejasvI mUrtirUpe te pragaTa thatI. paNa vaLI pAchuM e ja rojabarojanA nAnA-moTA saMgharSo cAlyA karatA. paNa jema-jema mArI mAtAnA aMtima divaso pAse AvatA gayA ne mAruM jIvana uttarArdhamAM pravezya tyAre tenA samagra jIvana para eka lAMbI najara nAkhIne joyuM to eka evI mAnavamUrti mArI najara samakSa khaDI thaI ke jeNe mane mAnavIya mUlyone samajavAnI ne tene AtmasAt karavA mATenA puruSArtha mATenI cAvIo ApI - gayo te yuga mastIno, jhaMjhAvAto gayA badhA; ApanA mRtyue, mAtA, AchAM nIra UMDAM kIdhAM. (nhAnAlAla - thoDA pheraphAra sAthe) nAnAbhAInI bAbatamAM paNa kaMIka AvuM ja thayuM che. je kALe mAre nAnAbhAI sAthe khUba ja nikaTamAM rahevAnuM hatuM, te kALe mArI uMmara sAva kAcI hatI. chAtrAlayamAM mArA mitro, bhojana-nAsto, nAnA-nAnA pravAso, zikSaNanA vargo, nAnAbhAInA moDhethI vArtA-zravaNa - AvI pravRttimAM ja mane rasa hato. nAnAbhAI amane samUhamAM saMdhyA karAvatA, stotro moDhe karAvatA, koI-koI vAra nATako paNa karAvatAM, paNa te badhAMmAM mane kautuka, thoDIghaNI jijJAsA ane saheje maLato AnaMda e ja bhAvo rahetA. A badhAMnuM preraNAbiMdu nAnAbhAI che evuM samajavA mATenI mArI mAnasika bhUmikA na hatI. dakSiNAmUrtimAM vinIta thayA pachI vidyApIThamAM AgaLa bhaNavA mATenA kharcanI jogavAI badhI nAnAbhAIe ja karI hatI, temAM temane keTalAM AMTApherA ne vATAghATo paTaNIsAhebanI sAthe karavAM paDyAM haze, teno te vakhate mane kaMI ja khyAla na hato. vidyApIThanAM varaso daramiyAna Arthika bhIMsa to vAre-vAre UbhI thatI, ne te vakhate rajAomAM nAnAbhAI pAsethI jeThAlAla mAstara para temanA aMgata khAtAmAMthI paisA ApavAnI ciThThI mane maLatI. mane vidyApIThamAM kaMIka kAma maLe, te mATe paNa nAnAbhAI sva. rAmanArAyaNa pAThaka para bhalAmaNo mokalatA, ne pAThakasAheba mane Adarza keLavaNInuM upaniSada WLa 5] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madada paNa karatA. A badhA kALa daramiyAna nAnAbhAInA koI viziSTa vyaktitvanI chApa mArA mana para paDI hoya evuM mane yAda nathI. A varaso daramiyAna koI vAra nAnAbhAIe mane zikhAmaNanA be zabdo kahyAnuM ke mArA pakSe mArA manamAM UThatA prazno temanI pAse rajU karI tenA ukelo mAMgavAnuM paNa banyuM nathI. A pachI huM dakSiNAmUrtimAM zikSaka tarIke joDAyo. A nirNaya paNa nAnAbhAIe karelo. paNa te aMge mAre koI divasa nAnAbhAI pAse mulAkAta mATe javuM paDyuM hoya evuM banyuM nathI. temaNe mane gRhapatinI kAmagIrI soMpI tyAre sauthI pahelAM mane kahyuM ke - "tame badhAM chAtrAlayomAM AMTo mAro ne temAM zuM kahevA jevuM lAge che te mane kahejo." meM mArI AvaData mujaba chAtrAlayonuM nirIkSaNa karyuM. mane barAbara yAda che ke meM nAnAbhAIne mArA avalokananI vAta karI : "chAtrAlayomAM vidyArthIo bArImAM besIne dAtaNa be saLiyA vacce khaTakhaTAve che tyAre tenA kUcA saLiyA para coMTelA ja rahetA hoya che." A rIte nAnAbhAInI paddhatinI mane jhAMkhI thaI, ne mArA kAmanI te pachInI paddhati keLavavAmAM temaNe bahu UMDI asara karI. paNa tema chatAM te kALe nAnAbhAIne temanA pUrNa svarUpe samajavAnuM mArA bhAgyamAM na hatuM. vaLI te kALe pazcimamAMthI aneka navA vicArapravAho dakSiNAmUrtinA mukta ane udAra vAtAvaraNamAM AvavA lAgyA hatA. yuvAvarganA jUnI peDhI sAmenA vidrohanA zaMkho phUMkAvA lAgyA hatA. sAmyavAda, samAjavAda ane tAjA ja phUTI nIkaLelA phAsIvAdanA praNetA musolinIne navI duniyAnA netA tarIke jonArAnI saMkhyA ghaNI moTI hatI. vaLI phaoNIDe to te kALe eka navA masIhA jevo prabhAva pADavA mAMDyo hato. seksa viSayanI AbhaDacheTa jotajotAmAM haTavA lAgI. mANasanA ajJAta mananI guphAmAM pesIne tyAM paDelA mANasanI mAnasika vicitratAo, vikRtio, svapnAMonuM pageruM zodhavA mATenA DiTekTivonI saMkhyA jotajotAmAM vadhavA lAgI. "jIvanano ullAsa' e navI lAgatI vibhAvanAe e ja kALe munazIjInI AgevAnI nIce sAhityakAro ane sAhityarasiko para bhUrakI nAMkhavA mAMDI. temAM mArA jevA keTalAya yuvAvarganA zikSako paNa hatA. AmAM nAnAbhAI amArI sAthe nahotA, ema ame mAnatA hatA. phaoNiDe dharmane mAnasika bhramanA eka aviSkAra rUpe gaNAvyo; nAnAbhAI HIA Adarza keLavaNIne upaniSada) paraMparAgata dharmanA abhyAsI ne puraskartA. nAnAbhAI sAthe A vize carcA karavA jeTalI trevaDa nahi, eTale manomana temane eka kora rAkhIne nUtana pravAhomAM taranArA tarIke jeTalo AtmasaMtoSa maLe tenAthI calAvI levuM, evo kAMIka manobhAva paNa kharo. paNa Avo maMthanakALa ne mastIno kALa bahu lAMbo na cAlyo. zikSaka tarIkenA mArA kAmamAM jema-jema huM UMDo Utarato gayo, tema-tema mArI jAtane UMDethI tapAsavAmAM mane rasa Ubho thavA lAgyo, ne vidyArthIonAM khullAM, saMvedanazIla ane jijJAsAthI dhabakatAM citta sAtheno saMparka jema-jema vadhato gayo, tema-tema huM vadhu ne vadhu aMtarmukha banato gayo ne phaoNiDanA adhUrA ne AchakalA abhyAsamAM rahelAM jokhamo huM pArakhI zakyo. AmAMthI jema-jema cittanI paripakvatA AvavA lAgI, tema-tema nAnAbhAInA asala svarUpane jovA - samajavAnI mArI daSTi keLavAvA lAgI. temAMthI ja mArI mAtAne paNa tenA asala svarUpe mUlavavA mATenI pAtratA maLavA lAgI. ane kAlidAse kahyuM tema have A baMne vaDIlonAM eka pachI eka pagalAMnuM nirIkSaNa ne mUlyAMkana karatAM-karatAM mane khabara paDI ke - "A hatA nAnAbhAI ne A hatI mArI mAtA.' AmAMthI ja gAMdhIjIne samajavA mATenI bauddhika kSamatA paNa UbhI thaI. ane temanA taraphanI mArI Adarabhakti ne mAnavIya mUlyo vizenI mArI samajaNa zraddhArUpe daDha thavA lAgI. Aje kaMIka evI manaHsthiti che ke A trimUrti ane mAnavIya mUlyo jANe eka ja hoya. A vAta spaSTa karavA mATe hajI thoDuM vadhu svagata kahevuM paDaze ne Apane thoDo vadhu kaMTALo ApavAnuM bane. meM atyAra sudhI je kaMI kahyuM temAMthI Apa evuM to nahi ja mAno ke mArA jIvanano A pUrvakALa kevaLa vyartha gayo che. UlaTuM, AmAMthI huM evuM sUcavavA mAMgu chuM ke A kALa daramiyAna bALapaNathI mAMDIne yuvAvasthA sudhInA mArA cittakSetramAM paDelAM bIjoe potAnI rIte ane mArI cittanI bhoyanI guMjAza pramANe kAma karyA ja karyuM che. Aje to mAtra temAM UgelAM phaLone ja AdhAre huM mArA jIvananAM pAchalAM varaso para najara nAkhuM chuM. temAM kayAM bIjo sauthI vadhu mArA jIvanane poSaNa ApyuM che, tenI ja thoDI vAta karIza. AnA ja saMdarbhamAM eka zikSaka tarIke je vAta mArA manamAM deDha thaI teno paNa ullekha karuM. bAlyAvasthAthI kizorakumAra avasthA sudhImAM bALakanA cittamAM zuddha sAttvika jIvanano saMsparza, uccagrAhI vicAro ne bhAvothI racelAM subhASito, Adarza keLavaNInuM upaniSada che [ 66 % kao | Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gIto, kathAo, bhayamukta vAtAvaraNa, kaThora paristhitimAM paNa snehasiMcana thayA kare, tevI vaDIlonI hUMpha vagerethI cittanuM ghaDatara evuM thAya che ke te eka saMskArI, samadhAraNa vyaktitva ghaDavAmAM khUba madadagAra thAya che. bALaka A badhuM te kALe buddhipUrvaka na samaje to te koI avarodha nathI. te bIjo potAnuM kAma karaze ja e eka anubhavasiddha siddhAMta che. alabatta, bALakane jaladI-jaladI sudhArI devAnA utsAhamAM ThAMsI-ThAMsIne sArI gaNAtI bAbato bharI devAnuM pariNAma viparIta ja Ave che, A vAta paNa eTalI ja siddha che. atyaMta pratikULa ane viparIta paristhitimAM paNa hiraNyakazipune tyAM pralAdanA jevuM teja pragaTa kare tevA kissA to virala ja. paNa evA be kissAo paNa ApaNI samakSa hoya to temAMthI ApaNe eTaluM to jarUra kahI zakIe ke - "bALakanA cittamAM AvI zakyatAo paNa paDelI che. ApaNe to tenI sadravRttione saMkoravAnuM ne tene te mATeno prakAza ApaNA jIvanamAMthI maLyA kare teTaluM karavAnuM karI zakIe to te ghaNuM che." bAkInuM to bALaka pote potAnAmAMthI ja meLavI leze. astu. A thoDI ADavAta parathI have mArA mukhya viSaya para AvuM. mitro, have Apane samayayAna para besADI 65 varSa pUrvenA bhUtakALamAMnA eka divasa para utAruM. mAruM A dezyanirUpaNa kaMIka aMze aMgatasvarUpanuM hovA chatAM mArAM vyAkhyAnonA viSayono AmAM kaMIka saMketa maLe che, mATe rajU karuM chuM. dasa varasanI uMmara sudhIno kALa bhAlapradezanA, bhaMgAra gaNI zakAya tevA eka gAmaDAmAM ne bhIMsI nAkhe tevI garIbAImAM gALyA pachI ekAeka bhAvanagaranA cUnAbaMdha ne vizALa evAM makAnomAM mAro praveza thayo. mAre mATe A anubhava mAtAnA garbhamAMthI nIkaLela bALaka ke IMDAMmAMthI bahAra Avela paMkhI jevo hato. bhayabhAva, kautukabhAva, vAtsalyanA abhAve Ubho thato khAlIpo, AlaMbananI jhaMkhanA, AvA aneka mizrabhAvo te kALe pragaTa thayA ja haze ema huM kalpI zakuM chuM. nAnAbhAInI mUrti mane ghaNI dUranI lAgatI. mArI mAtAe nAnAbhAIne sagapaNanA saMbaMdhe dabANa karIne mane vaLagADyo hato. te vAtanI khabara paNa mane ghaNI moDI maLI. sadbhAgya mane bhaNavAnuM evuM maLyuM ke temAM mAro rasa khUba jAgrata thayo, sAthe-sAthe maitrInI zodhamAM bhaTakatAM mane [ 68 ///// A Adarza keLavaNIne upaniSada | eka mitranuM AlaMbana paNa maLyuM. A mitranI Arthika sthiti ghaNI sArI, tenI pAse bhAtabhAtanAM kapaDAM hatAM, je mane te khUba ja premathI batAvato. eTaluM ja nahi paNa eka vAra to Agraha karIne teNe mane e paherAvyAM. mArA mATe to e romAMcaka anubhava hato. hajI e AlpAkAnAM koTa-pATalUna mArI najara samakSa tare che. teno suMvALo sparza haju huM bhUlyo nathI. A mitre A pozAka mane paherAvyo, eTaluM ja nahi, paNa potAnI sAthe relagADImAM mane bhAvanagara bahAra saphara paNa laI gayo. kyAM laI gayo te mane yAda nathI. huM pAcho Avyo. pelo pozAka utArIne mArI mULa potaDImAM goThavAyo, tyAre te ja savAre nAnAbhAInuM teDuM AvyuM. e dezya atyAre paNa mArI AMkha samakSa tAjeza thAya che. mane Azcarya e vAtanuM che ke e dezyanI pahelAMnI ke pachInI koI vigata mane bilakula yAda nathI. mAtra A ja chabI aMkAI gaI che. eka lAMbI osarIvALA chAtrAlayane cheDe AvelI nAnakaDI oraDI. nAnAbhAInI TaTTAra, gaMbhIra caherAvALI mUrti. 'ahIM ekaluM bhaNavAmAM hoziyAra thavAnuM nathI. prAmANika paNa thavAnuM che' - nAnAbhAInA mukhamAMthI bahu ja cIpI cIpIne bolAyelA A zabdo hajI kAnamAM guMje che. A ja vAkyaracanA hatI ema nahi, paNa bhAva A hato. 'bhaNavAmAM hoziyAra' ne 'prAmANika' . A be zabdaprayogo to tIranI jema cittamAM kheMcI gayA hatA. mArA mitra caMpakalAla sAthenA pravAsamAM TikiTa to zenI lIdhI hoya ! nAnAbhAIe vagararajAe musApharI karavA mATe caMpakalAlane ke mane Thapako ApyAnuM yAda nathI. paNa upara kahelA zabdo mane yAda rahI gayA. paNa nAnAbhAI ATalethI na aTakyA. temaNe mane bhAvanagaranA sTezana mAstara pAse TikiTanA tathA daMDanA paisA laIne mokalyo ne kahyuM ke - "nagInabhAI sTezana mAstarane jaIne kahejo ke meM vagaraTikiTe musApharI karI hatI. nAnAbhAIe mane A paisA laIne mokalyo che." nagInabhAI mAstare AkhuM smita karIne paisA lIdhA e paNa mArI smRtimAM tAjuM che. mAtra upadeza nahi paNa tene AcaraNamAM mUkavA mATenI vidhi paNa nAnAbhAIe batAvI. mArA jIvananI AthamatI saMdhyAe mArA jIvananA UgatA prabhAtakALanA A prasaMgane huM saMbhAruM chuM tyAre mane thAya che ke mArA cittamAM kyAMka bhInAza paDI haze, temAM jIvananAM mUlyanuM A bIja paDayuM ne te pAMgaryuM. paNa Adarza keLavaNIne upaniSada , WWWLa da9 ] Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A ghaTanA koI asAdhAraNa ne jIvanaparivartananI prakriyA banI hoya ke nAnAbhAInuM koI bhavya evuM citra mArA manamAM UbhuM thayuM hoya evuM nathI. e samajavAnI mArI bhUmikA ja nahotI. bIja potAnuM kAma kare che. e rIte keTalAya kALa pachI A prasaMgathI mArA jIvanamAM vartana, vyavahAra, vicAra vagerene mUlavavAnI cAvIo prApta karavA mATenI pAtratA mArAmAM AvI haze ema mane lAge che. paNa haju thoDuM aMgata ApanI samakSa rajU karuM. Ama karavAnuM mana thAya che te eTalA mATe ke ahIM beThelAMmAMthI ghaNAMkharAM to mArAM aMtaraMga svajano jevAM che. mAnavIya mUlyone samajavAmAM, tenuM AcaraNa karavAnA prayatnamAM ane vidyArthIomAM te vize samajaNa, rasa ane AcAra mATenI sajjatA UbhI thAya te mArA zikSakajIvananA parama rasano viSaya rahyo che. A rasanuM pageruM mArA jIvananA bhUtakALamAM zodhavA huM UMDo UtaruM chuM. nAnAbhAIe mArA jevA sAva allaDa, DhaMgadhaDA vinAnA chokarAmAM kyAMka bhInAza bhALI haze ne A vicArabIja ApyuM haze ke saheje temanA jIvanamAMthI te verAI gayuM haze ne kyAMka bhInI mATImAM coMTyuM haze te kahevuM muzkela che. paNa mArA cittanI mATImAM kyAMka bhInAza to haze ja, ema mane lAge che. bhAlanA ujjaDa ane sUkA pradezamAM ane jevA Uge tevA Athame' evA divasomAM bhInAza kyAMthI Ave ? mAtra kaThoratA, nirmamatA sivAya bIjuM zuM maLe ? paNa Ama na banyuM. Aje paNa garIbAIthI gherAyelA mArA bALapaNanI du:khada smRtiomAM DhaSano DiMkha varatAto nathI. enuM zuM kAraNa ? mane lAge che ke AmAM mArI mAtAnA jIvanano prabhAva che. mArI mAtAne bharajuvAnImAM vaidhavya prApta thayuM. mArA pitA thoDuM devuM ane amane pAMca bALakone mUkI gayAM hatAM. upara Abha ane nIce ghUghavato saMsArasamudra. eka bhAMgatI naukAmAM pAMca bALakone chAtIsarasA cAMpIne teNe kevaLa Izvarabharose ne AtmazraddhAthI saphara AdarI. A vasamAM varSonI kathA ahIM varNavavAno avakAza nathI. temAMthI eka svataMtra prabaMdha thaI zake tevuM sattva bhareluM che. ahIM to meM pasaMda karelA mArA viSayanA saMdarbhamAM je prastuta che teTaluM ja sAravIne kahIza. [ to0 che A Adarza keLavaNInuM upaniSada] A kALanA tenA jIvana para Aje najara nAkhatAM be-traNa bAbato UpasI Ave che. eka to A garIbAImAM teNe koI sagAMsaMbaMdhI pAse paNa lAcArI karI nathI, sasarA pAse paNa hakathI maLavuM joIe te mAMgyuM che. te maLyuM ja hoya evuM bhAgye ja banatuM. paNa tene te "bhagavAnanI marajI" samajIne svIkArI letI. bIjI bAbata e tarI Ave che ke gametevI ApattimAM paNa teNe Izvara paranI zraddhA gumAvI na hatI. aNahakanI eka pAI paNa khape nahi evI Teka teNe jALavI hatI. te kALI majUrI karatI. paNa koIne ghera jaIne kAma na karatI. lagabhaga roja adhamaNa jeTaluM daLaNuM daLatI, paNa te ghera maMgAvatI. trIjI vAta e jovA maLe che ke te potAnAM bALakone koI paNa jAtanuM apamAna ke anyAya thAya tevuM lAge tyAre pUrA AvezathI teno sAmano karatI. girAsadArI gAmamAM eka garIba vidhavAne keTalI yAtanAo veThavI paDe te samajI zakAya tema che, paNa potAnI sAme UMcI AMkha karanArane raudra rUpano anubhava karAvyAnA prasaMgo paNa banyA hatA. zALAnA zikSake potAnA bALakane kaMI paNa vAMka vagara mAryAnI khabara maLatAM ja te zikSaka pAse jaIne tADUkelI : "mArAM chokarAM nabApAM che ema na samajatAM. huM tenA bApa jevI beThI chuM. vagaravAMke mArAM chokarAMne marAya ja kema tArAthI ? mArA jevInA nisAsAthI tAruM bhaluM nahi thAya." Ama aneka moracA para te ghUmI vaLatI ne bALako kyAre moTAM thAya tenI AzAmAM ne AzAmAM teNe potAnI bharajuvAnI A gAmaDAmAM gALI, tenI puNyagAthAnuM smaraNa vAraMvAra thayA kare ane "ta saMskRtya saMskRtya hRthama punaH puna:" evI mArA mananI hAlata thAya che. mAnavIya mUlyonuM bIjAropaNa je nabaLuM-pAtaLuM mArA cittamAM thayuM, tenuM mULa A divasomAM hoya ema mane lAge che. vadhu vicAra karatAM ema paNa lAgyuM ke - "mArI mAtAne koI udAtta kauTuMbika saMskAro maLyA hatA, evuM paNa nahotuM. koI mahAna saMta-sAdhvIno satsaMga paNa maLyo nahoto. nizALanuM to pagathiyuM paNa te caDI nahotI. kAma karavA jeTalI uMmare to garIba mAbApanA gharanAM kAmakAjamAM ja lAgI gaI hatI. te kahetI ke - "amane nAnapaNathI ja eTalI khabara hatI ke kAma karyA karavuM. huM bhUtanI jema kAma karyA karatI." tera varasanI uMmare to teNe ghara mAMDyuM. ne je ghara maLyuM temAM paNa garIbAInuM rAja hatuM. A badhAMmAMthI teNe A prANatattva kyAMthI, kaI rIte prApta karyuM haze te na samajAya evuM che. paNa moDe-moDe mArA zikSakajIvana [ Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 01 | Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ daramiyAna mane eTaluM to samajAI gayuM ke - 'jIvananAM udAtta mUlyo para AdhArita jIvana jIvavA mATenuM baLa jyAMthI je rIte maLe tenI zodha karavAnuM kAma e ja keLavaNInuM kAma che, zikSaNamAMthI te maLI zake, paNa temAMthI ja maLe tema nathI. zikSaNa vagara paNa te maLI zake che. paNa zikSaNane keLavaNImAM rUpAMtara karavAnuM kAma jo thAya to tenAthI mAnavIya mUlyo vizenI samajaNa buddhipUta bane. paNa jIvananAM mUlyo vizenI mAtra samajaNa hovAthI te cittamAM UMDAM mULa nAkhe che tevuM nathI. ApaNuM mUlyataMtra sthira, deDhamULa ane AtmaniSTha bane temAM ja keLavaNInuM sArthakya che. paNa A vize vadhu vigate have pachInAM vyAkhyAnomAM kahevAnuM thaze. mArI mAtAnA te kALanA mAtra traNa ja prasaMgo tenuM pota ne kAThuM kevA gajAnuM hatuM te batAvavA TUMkamAM kahIza. koIe mArI mAtAne dAnamAM gAya ApelI hatI. tene mATe khaDa vADhavA javuM, tene caravA mokalavI. tenuM chANa-vAsIduM karavuM; ne tenA dUdhamAMthI ne chANamAMthI thoDI Avaka thAya te lAbha. eka vAra gAya sAMje carIne pAchI na AvI. govALe kahyuM : "kaMI khyAla rahyo nathI.'" comAsAnA divaso, meghalI rAta. mArI mAtA govALane tathA mArA bAreka varasanI uMmaranA bhAIne sAthe laIne gAyanI zodhamAM nIkaLI. madharAta pachI eka bIjA gAmanA DabbAmAM gAya purAyelI maLI. mukhIne samajAvIne daMDa bharyA vagara gAya choDAvIne pAchI AvI. bhalabhalA paNa AvI hiMmata na kare. te jyAre A vAta karatI tyAre kahetI : "manamAM huM svAminArAyaNano jApa japatI. mane koIno Dara lAgato nahoto. mArI gAyane choDAvavI e ja vAta manamAM hatI. bhagavAne lAja rAkhI." eka vAra dhaMdhukAthI gADAmAM rANapura jatAM rastAmAM lUMTArA bheTyA. ANuM vaLIne jatI eka bahenanI peTI upADI. mArI bA pAse eka poTaluM hatuM. te lUMTAre upADyuM ke tarata ja mArI bAe paDakArIne eka-be copaDAvIne poTakuM barAbara pakaDI rAkhIne bUmAbUma karI. vagaDAmAM koNa sAMbhaLe ? paNa teNe poTakuM choDyuM nahi. ne corone je maLyuM te laIne raste paDyA. bIjA pravAsIo ema ne ema besI rahyA, ne jenuM gayuM te raDavA lAgyA. gADuM hAMkanAro prekSaka tarIke badhuM joI rahyo hato. A be prasaMgomAM tenI nirbhayatA tathA dhairya jovA maLe che. have eka trIjuM dazya. 72 Adarza keLavaNInuM upaniSada mArI mAtAnA sasarAnA chellA divaso mAMdagImAM ne lagabhaga nirAdhAra avasthAmAM gayA. cAkarI karanAruM potAnuM aMgata kahIe tevuM koI nahotuM. tenA dIkarAnI vahune to te kaye moDhe kahe ke mArI cAkarI kara ? vahune (eTale ke mArI mAtAne) du:khI karavAmAM temaNe bAkI rAkhI nahotI. mArI mAtAne khabara paDI eTale badhuM kAma mUkIne te sasarAnI cAkarI karavA gaI. sagI dIkarInI jema teNe cAkarI karI. sasarAe chellA divasomAM eka vAra kahyuM : "revAvahu, meM tane bahu du:khI karI. bhagavAna mane teno badalo Ape che.' "evuM na bolo. A mAro vastAra tamArA AzIrvAdano che. atyAre tame mArA bApane sthAne cho. tamArI cAkarInuM puNya maLaze to mArAM chokarAM sukhI thaze." AvI nirbhaya ane nivaeNra mAtA pAsethI huM keTaluM laI zakyo chuM te mane khabara nathI. paNa AvA guNonuM gauravamAna karavAmAMthI paNa kaMIka baLa maLI zake che, te teno lAbha gaNuM chuM. mArI mAtAnAM A vasamAM varasonI vIragAthAnuM gauravagAna karatAM have mAre aTakavuM joIe. eka svataMtra prakaraNa thaI zake teTalI sAmagrI ane sattva temAM paDaDyAM che. meM agAu kahyuM tema mArI bAlyAvasthAmAM mArI mAtAne huM pUrI mApI zakyo nahoto, ane eTale pAmI paNa zakyo nahoto. vadhAre tevI ja rIte mArA kizorakALamAM huM nAnAbhAIne pUrA samajI zakyo nahoto. vadhAre vicitra lAge evI bAbata te che ke mArA A kizorakALamAM nAnAbhAInuM sAMnidhya mane vadhAre maLyuM hatuM. upara eka nAnakaDo prasaMga noMdhyo, tenA karatAM paNa e prasaMganuM tIvra smaraNa mane rahI gayuM hatuM, ane nAnAbhAInA vyaktitva sAthe to e moDuM joDAyuM. paNa mArA kizorakALa daramiyAnanAM, chAtrAlayavAsa daramiyAnanAM, keTalAMka smaraNo tAjAM ja hoya ema najara samakSa taravare che. rAte vALu pachI nAnAbhAI osarImAM iliyaDanI, zeksapiyaranI vArtAo amane karatA. temAMnAM keTalAMya zabdacitro na bhulAya evAM che. mekabethanI vArtAmAM DAkaNo ane mekabethanA milApano prasaMga, alsinoranA killAnI rAMga para pharatA hemaleTanA pitAnA bhUtanuM citra, ekilijhanAM yuddhanAM parAkramo vagerenA truTaka-truTaka citrakhaMDo mANatAM-mANatAM amArI AMkho gherAtI. (rAmAyaNa-mahAbhAratanI vArtA teo karatA evuM smaraNa Adarza keLavaNInuM upaniSada 03 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI. paNa nahi ja karI hoya ema mAnI zakAya nahi; kAraNa ke e to emanI ja duniyA.) sihoranA pravAsanuM smaraNa paNa eTaluM ja tAjuM che. gautamakuMDa pAsenI guphAmAM rahetA mahAtmA '' bolatA tyAre AsapAsanA DuMgaromAM teno paDagho evo paDato ke jANe koI siMha garjanA kare che. enuM varNana nAnAbhAIe guphAmAM UbhA rahIne karyuM hatuM. eka sIdhA caDhANavALI TekarI para nAnAbhAI ane moTI uMmaranA chAtro caDavA lAgyA. mArA jevA eka-be nAnAne nIce UbhA rAkhI nAnAbhAIe mane sUcanA ApI ke - "ahIM tamane kaMI paNa muzkelI paDe to A vhisala vagADajo !" nAnAbhAInI maMDaLI TekarI para aDadhe caDI ane tyAM keTalAka TIkhaLI chokarAoe amArI pajavaNI zarU karI. meM hisala mArI, ne aDadhI TekarI caDelA dayALasiMha nAmanA eka alamasta chAtrane moTI phalAMgo bharIne nIce UtaratA meM joyA. pachI pelA chokarAone emane hAthe thoDoka methIpAka maLyo. eka vAra nAnAbhAInI vArtA cAlatI hatI, tyAM ekAeka nAraNadAsa nAmanA eka chokarAe jorathI garjanA karI ne dhUNavA mAMDyuM. ame sau thara-thara dhrujavA mAMDyA. nAnAbhAI temanI pAse gayA, "nAraNadAsa, zuM che ? tamane zuM thAya che ?" nAraNadAsanI pharI garjanA : "Agho re, mArI nAkhIza. huM khoDiyAra chuM, tAtaNiyA dharAvALI," kahIne vadhu dhUNavA lAgyo. nAnAbhAIe amane thoDAka brAhmaNa chokarAone gajendramokSanuM stotra moDhe karAveluM. te ame sau moTethI bolavA lAgyA. moTA baLavAna chokarAo tene pakaDIne prArthanAkhaMDamAM laI gayA. tyAM paNa tenuM tophAna cAlu ja rahyuM. ghaNI vAra pachI nAnAbhAIe nAraNadAsa pAse jaIne kahyuM, "kema, have kema che ?" "mane kaMI nathI," kahIne te hasyo, nAnAbhAI paNa hasyA. Ama nAnAbhAIe racelA nATakano ghaTasphoTa thayo. bhUta, preta, mAtA, melaDI vagere kevAM dhatiMga che te vAta karI. AvA nAnA moTA aneka prasaMgo AMkha sAme tare che. e badhA ahIM rajU karavAno lobha paNa mAre choDavo joIe. ATaluM kahevA pAchaLano mAro hetu e che ke nAnAbhAInuM ATaluM najIkanuM sAMnidhya hovA chatAM nAnAbhAInI koI chabi mArA samagra jIvanane bharI detI hoya tevI chabi - UpasI na hatI. abhyAsa, maitrI, pravAso, nAnI-moTI mAMdagI; A badhAMmAM nAnAbhAI koI vAra spaSTa, koI vAra sAva jhAMkhA dekhAtA hatA. o4 A Adarza keLavaNInuM upaniSada | paNa huM mAro snAtaka sudhIno abhyAsa pUro karIne pAcho A ja saMsthAmAM chAtrAlayanA gRhapati tarIke praveza pAmyo, tyAre nAnAbhAIne samajavA mATenI paripakvatA kaMIka aMza mArAmAM AvI hatI, paNa mArA durbhAgye dakSiNAmUrtimAMnA mArA gRhapati tarIkenA kAryakALamAM nAnAbhAInuM sAMnidhya mane bahu ja ochuM maLyuM. saMsthAnA vadhatA jatA vistArane pahoMcI vaLavA mATe nAnAbhAIne saMsthAnA vibhAgonuM saMkalana karavAmAM ne bahArathI saMsthA mATenuM phaMDa karavAmAM ThIka-ThIka rokAI rahevuM paDatuM. vaLI mArA svabhAvamAM paNa evuM kaMIka kharuM ke nAnAbhAI pAse jaIne nirAMte temano aMtevAsa sevIne temanI pAse jIvananAM rahasyo ne chAtrAlayasaMcAlananI kaLA pAmavAnI tako jhaDapI levI, paNa tevuM na banyuM. paNa nAnAbhAI mArA para ne kAma para najara rAkhyA karatA. teno mane anubhava thato. hajI to gUjarAta vidyApIThamAMthI eka 'tophAnI vidyArthI' tarIkenuM pramANapatra pAmIne Avelo, vIsa varasanI uMmarano juvAna jyAre dakSiNAmUrti jevI saMsthAnA chAtrAlayamAM gRhapati tarIkenI kAmagIrI saMbhALe, tyAre te ja chAtrAlayanA lagabhaga te ja uMmaranA chAtromAMthI keTalAka 'pIDha' ne 'anubhavI' chAtroe salAha ApelI ke - "A kAmamAM mAre na paDavuM - A tamArA jevAnuM kAma nahi.' gRhapatine salAha ApanAra vidyArthI hoI zake e mAre mATe pahelo anubhava hato. meM nAnAbhAIne A mATe phariyAda na karI, paNa A salAhane eka yuvAnane chAje tevI rIte paDakAra gaNIne jhIlI lIdhI. mane te salAhe nAnAbhAIne eka saphaLa gRhapati tarIke samajavAnI preraNA ApI ema kahuM to cAle. mArA kizora avasthAnA chAtranivAsa daramiyAna eka vAra huM maraDAnI vyAdhimAM sapaDAyo. eka mahino temAM rilAyo. saMsthAnA DaoNkTara dAjIkAkAnI ekadhArI eraMDiyAmizrita davA ane vaghArelI chAza divasamAM traNa vAra - A mAro upacAra ne sAravAra. huM zarIrathI sAva naMkhAI gayo. paNa AvAM kaSTothI huM nAnapaNathI TevAyelo, eTale enI koI phariyAda mArA manamAM nahotI. paNa ekalatA ane huMphanA abhAvathI huM pIDAto hato. te vakhatanI mArI mAnasika sthitinI mArA mana para ghaNI UMDI asara thaI hatI. chAtrAlayamAM gRhapati tarIkenuM kAma saMbhALatAM ja mAMdA chokarAonI sAravArane meM mAruM agrimatAvALuM kAma gamyuM. mane temAMthI mArI potAnI ne vidyArthIonI AMtarika sRSTinuM eka abhinava darzana thavA lAgyuM. huM mArA cittamAM ane vidyArthIonA cittamAM UMDo Utarato jato hato. baMnemAM keTaluM badhuM samAna dravya hatuM ! | Adarza keLavaNIne upaniSada AM to5 ] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnA AdhAre-AdhAre pravAso, rAtri-pravRttimAM sAhasakathAonuM kathana, vidyArthImaMDaLa, saMgIta, nATaka, rAsa, garabI vagere sAMskRtika pravRttio dvArA huM mAnavacittanA agAdha, saMkula chatAM AnaMda ne utsAha prere tevA pradezamAM UMDo ne UMDo UtaravA lAgyo. ne te vakhate mAtra vidyArthIonI prazaMsAne ja mArI siddhi ne prazaMsA na gaNatAM jIvananAM mUlyo sAthe teno anubaMdha karatA javAnI prakriyA paNa cAlu rahI. huM kadIka vidyArthIpriyatAmAM sarI paDyo hota evuM vAtAvaraNa vidyArthIomAM UbhuM thayuM hatuM. keTalAya vidyArthIo mane vaLagatA AvavA lAgyA hatA, paNa huM temAMthI taTastha rahI zakyo. tenAM kAraNomAM UMDA UtaratAM mane lAge che ke jANye-ajANya paNa mArI mAtA tathA nAnAbhAInuM caritra je kaMI joyuM hatuM tenA saMskAro haze. paNa jema-jema huM mArA jIvanamAM A rIte ghaDAto gayo, tema-tema A saMskAro mArAmAM AtmasAt thaI javA lAgyA. ne temAMthI jIvananAM mUlyo sAthenI mArI gAMTha baMdhAI ne mArA jIvanamAM Avela aneka kaTokaTI vakhate A gAMTha ke niSThA, je kaho te, teNe mane mArga, dizA ane baLa ApyAM che, ane jIvananAM mUlyo vizenuM mAruM ciMtana, abhyAsa, vyavahAra ne vidyArthIomAM tenI pratiSThA kema baMdhAya, tenuM dharuvADiyuM zikSaNakSetramAM kema ucherAya, te vizenA kAMIka khyAlo baMdhAvyA che. eka evI gAMTha manamAM baMdhAI che ke - "jIvanamAM mULabhUta sthAyI mUlyo sAthe joDyA vagara apAyelI A tAlIma, keLavaNI, bIjuM ghaNuM ApI zake, paNa jo mAnavatAnuM tattva temAM na bhaLe to te raNamAM samAI jatI nadI jevI ja rahevAnI.' paNa A mAnavIya mUlyonuM svarUpa kevuM, tenI kasoTI kaI, mANasa jAtimAM te kema vikase, tenA bauddhika, manovaijJAnika ane AdhyAtmika AdhArastaMbho kayA te vize have pachInA vyAkhyAnamAM vicArIzuM, ane te pachInA vyAkhyAnamAM zikSaNa AyojanamAM tathA prakriyAmAM A mUlyone kaI rIte ropAya, ucherAya ne tene deDhamUla banAvAya te vize vicArIzuM.. - A vyAkhyAnamAM ghaNe aMze mAruM Atmanivedana ane mUlyone pakaDavA pahelAMnI mArI chaTapaTAhaTano thoDo khyAla maLe evI vAto ja mukhyatve che. paNa mArA jevI ja sthitimAMthI pasAra thayelA evA aneka sAthIone, mitrone AmAMnI ghaNI vAto potAnI ja hoya evuM lAge to navAI nathI. ema thAya to ApoApa ja A vyAkhyAno sahaciMtananuM svarUpa dhAraNa kare ne vizeSa arthapUrNa bane. (nAnAbhAI smAraka vyAkhyAnamALAmAM mULazaMkarabhAInuM mananIya pravacana.) 06 CM Adarza keLavaNInuM upaniSada | AI. ema. pI. - phAdhara vAlesa "amArI skUlamAM phakta AI. ema. pI. bhaNAve che." mAruM ghora ajJAna kabUla karIne mAre pUchavuM paDyuM : "AI. ema. pI. eTale zuM?" ane nAnA chokarAe samajAvyuM : "AI. ema. pI. eTale imporTanTa." . "hA, ane imporTanTa eTale agatyanuM. to agatyanuM zAne mATe ?" - parIkSAne mATe." basa. have samajAyuM. e skUla kevI hatI ane e keLavaNI kevI hatI, ane e chokarAne maLeluM jIvanadarzana kevuM hatuM e samajAyuM. traNa aMgrejI akSaromAM samAyeluM hatuM. saMkucita vizva hatuM. pAMgaLuM zikSaNa hatuM. parIkSAmAM ATalo korsa che. korsamAMthI ATaluM puchAya. te AvI ja rIte puchAya. mATe ATaluM ja ne AvI ja rIte ne A ja kramamAM zIkhavAnuM, gokhavAnuM, lakhavAnuM. ATaluM ja puchAya to ATaluM ja taiyAra karIe ne ! kiMmata karatAM vadhAre paisA Ape e gharAka mUrkha kahevAya. parIkSA karatAM vadhAre korsa vAMce e vidyArthI bevakUpha kahevAya. ochI kiMmate vadhAre mAla lAve e gharAka sAco. ochI mahenate vadhAre mArka lAve e vidyArthI sAco. ocho abhyAsa karIne paNa sarakhuM pariNAma maLe. pachI vadhu abhyAsa zuM kAma karIe ? amUlya mAnavazaktino durvyaya thAya ne ? kharI philasUphI che ! agatyanuM che. paNa bIjuM paNa agatyanuM che e kadAca dhyAna bahAra rahI gayuM hoya. eTale ke chokaro mahenata karatAM zIkhe, puruSArtha karavAnI jarUra samaje, potAnAmAM che e pachI zakti vAparavAnI Teva pADe e paNa agatyanuM che. are, parIkSA karatAM ghaNuM agatyanuM che. niyamitatA, parizrama, abhyAsa, samayano sadupayoga ane zaktinuM pUruM vaLatara. nAnapaNathI e zIkhavuM joIe, tAlIma levI joIe, Teva pADavI joIe. e ja agatyanuM che, ene ja AI. ema. pI. kahevAya. chokaro mahenatu thAya, niyamita thAya, vadhumAM vadhu kAma karato thAya e ja agatyanuM che. e jo ALasu banaze, aniyamita banaze, ochAmAM ochuM kAma karato thaze. parIkSA mATe phakta AI. ema. pI. taiyAra karato thaze, to enI keLavaNI nukasAnakAraka nIvaDI kahevAze. Aje chokaro zuM vAMcI e mahattvanuM nathI, paNa barAbara Adarza keLavaNInuM upaniSada , A too Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMce e mahattvanuM che. Aje ene zuM AvaDyuM e khAsa jovAnuM nahi, paNa keTalI mahenata karI e ja jovAnuM che. zIkheluM to bhulAI jaze, jUnuM thaze, nakAmuM paDaze, paNa zIkhavAnI Teva ne tAlIma ne prakriyA raheze, ane e ja jIvanamAM kAma lAgaze. agatyanuM che. chokaro zIkhatAM zIkhe e ja agatyanuM che; eTale ke kema zIkhavuM joIe ane kema mahenata karavI joIe e zIkhe e ja agatyanuM che. khoTI rIte ne ochI mahenate parIkSAmAM pAsa thatAM zIkhe e agatyanuM nathI - are iSTa paNa nathI. parIkSAno korsa hato e AI. ema. pI.nI yuktithI ardhA karI nAkhyo. eTale chetaravAnI rIta batAvI. pUruM karavAne badale ardhAthI patAvI devAnI Teva pADI. A to eka mAmUlI parIkSA hatI. paNa Aje Ama karavAnI Teva paDe pachI AgaLa upara kharI parIkSAo Avaze ane kharI kasoTIo Avaze emAM paNa ardha thI patAvI devAnI vRtti thaze. jIvanamAM prAmANikatA joIe. cAritrya joIe. hA, paNa emAM paNa have AI. ema. pI. karIne calAvIe to ? eTale ke cAritrya vize duniyAmAM zuM puchAya, zuM jovAya, zI 'agatyanI' vAto che, zuM lokonA dhyAnamAM AvavAno saMbhava che - eTaluM ja jovAnuM ne eTaluM ja taiyAra karavAnuM, Akho korsa nahi. pUruM cAritrya nahi. bhagavAnano abhyAsakrama nahi. phakta AI. ema. pI. thoDAka niyamo, thoDo ziSTAcAra, thoDo dekhAva. phakta TUMko rasto ane adhUro prayatna. pAsa thavA jeTaluM pramANapatra lAvavA jeTaluM. paNa sAco korsa nahi, sAcuM jJAna nahi - eTale ke sAcuM cAritrya nahi, sAcuM jIvana nahi. e vRtti hatI eTale e rIta cAlI, e Teva hatI eTale e DhIlAza AvI. parIkSAmAM AI. ema. pI., cAritryamAM AI. ema. pI., jIvanamAM AI. ema. pI. kadI pUro hisAba nahi ne pUro prayatna nahi ne pUro puruSArtha nahi. pachI pUruM pariNAma paNa na Ave emAM zI navAI ? agatyanuM che, hA, e paNa agatyanuM che ke chokaro zista zIkhe, saccAI zIkhe, prAmANikatA zIkhe. jo e have skUlamAM zikSakane hAthe ja chetarapiMDI zIkhe, halakAI zIkhe, to AgaLa upara kema coksAI rAkhaze ? kema satya pALaze ? skUlamAM zIkhavavAnI be rIta hoya che - eka pATha dvArA ane bIjI vartana dvArA. pAThamAM saccAInI vAta Ave che. e barAbara | 78 I C A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 samajAvavAmAM Ave. bhAra mUkIne ane udAharaNa TAMkIne enuM mahattva chokarAonAM mana upara ThasAvavAmAM Ave. pUruM kAma ane pUruM mana. zreSThatAno Agraha ane cokasAInuM vrata. puruSArtha ane prAmANikatA. e Adarza che ane e upadeza che. paNa upadeza ja che; kAraNa ke e ja skUlamAM parIkSAnI vAta Ave ane enI taiyArI karAve tyAre e ja zikSaNa coksAI ane zreSThatAnI vAta bAju para mUkIne korsa TUMkAvIne phakta AI. ema. pI. karAvIne saMtoSa mAne - ane manAve. to kadAca pAThyapustakamAMnA je pAThamAM pelI zreSThatA ane coksAInI vAto Ave e pATha AI. ema. pI.nI aMdara le ane barAbara bhaNAve. paNa vargamAM je vAta bhaNAve che, e vargamAM ja nakArI rahRAA che; kAraNa ke jIvanamAM je coksAI ane prAmANikatA rAkhavAnI vAto kare che, e parIkSAnI taiyArInI bAbatamAM pote phagAvI dIdhI che. "agatyanA" pATha zIkhavatAM sauthI agatyanI vAta rahI gaI che. AI. ema. pI.nI paddhatimAM kharA AI. ema. pI.no nAza thayo che. vidhAnA maMdiramAM vidyAnuM khUna thayuM che. "mArI skUlamAM phakta AI. ema. pI. bhaNAve che." to jema jaladI skUla badalo tema sAruM. (vyakti, kuTuMba, samAja, jAhera jIvana, dharma, zikSaNa jevA keTalAka viSayo para phAdhara vAlesanA nibaMdhomAM AvarI levAyA che. phAdharavAlesa madhura vaktA ane uttama lekhaka rUpe Adara pAmyA che.) "keLavaNInuM kAma sahajavRtti keLavavAnuM che, dabAvavAnuM nathI." - barnDa raselA "bALa-keLavaNInI zarUAta akSarajJAnathI nahIM, paNa svacchatAthI thavI joIe." - kizoralAla gha. mazarUvALA Adarza keLavaNIne upaniSada ///// Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghAtaka parIkSAo haTAvo Do. pI. jI. paTela 1. dara varSe borDa dvArA jAhera parIkSAo yojAya che, tyAre taNAvayukta vAtAvaraNa sarjAya che. parIkSAmAM uttIrNa thavAnuM dabANayukta vAtAvaraNa, pariNAmamAM spardhAtmaka harIphAIthI bhAre taNAva, vAlIonI vidyArthInI TakAvArI mATe apekSAothI sarjAtuM taNAvapUrNa vAtAvaraNa AthI sarjAya che. vidyArthI mATe AtmahatyA karavA preratuM ghAtaka vAtAvaraNa, AvI AtmahatyAnI ghaTanAonuM pramANa kramika rIte varSovarSa vadhI rahyuM che. jAhera parIkSAo ghAtaka banI rahI che. 2. AtmahatyA karatA vidyArthIonI saMkhyA ciMtAjanaka rIte vadhI rahI che. A saMkhyA to Aje bhAre ciMtAjanaka bAbata che ja, paNa manocikitsakanA nirIkSaNanI rIte parIkSAno bhaya manovedanAthI piDAtA vidyArthIonI moTI saMkhyA tethI paNa vadhAre ciMtAjanaka bAbata che. samAjamAM manogata rugNatA phelAya che. vAlIo paNa hatAzAnA bhoga bane che. temane paNa davAkhAnAmAM dAkhala karavA paDe che. kyAreka parIkSAne lagatA koI kAraNathI vAlI paNa AtmahatyA karI le che. mAtA-pitA potAnA bALakanA praveza ane kArakirdInA AdhArarUpa banelI jAhera parIkSAnA pariNAmanA kAraNe taNAva anubhave che. potAnA bALakanI zakti-maryAdAne yogya rIte samajIne svIkAratA nathI ane UMcAM pariNAmonI apekSAmAM rAcatA rahI, potAnAM svapna bALako upara thopatA hoya che ane bALakone mAthe vadhAre taNAva Ubho kare che. A badhAthI manorogathI piDAtA samAjanuM sarjana thAya che. samAjanI sarjanazIlatA - mauliktA upara ghAtaka asara thAya che. utsAha - AnaMda - joza jevI phaLadAyI mAnasikazaktio kSINa paDI jAya che. 3. AjanI parIkSA paddhati keLavaNI-jagata mATe hAsyAspada - mazkarI svarUpa banI rahI che. sI.sI.TI.vI.thI nirIkSaNa vidyArthI upara kedI jevI bAja najara, corI, kApalIo, vidyArthInI tapAsa vAlIonI doDadhAma vagere kevAM dRzyo UbhAM kare che. zikSaNa borDa mAtra parIkSA borDa' banI rASTra mATe A ciMtAno viSaya banyo che. ekavIsamI sadI Adarza keLavaNInuM upaniSada o 4. vidyArthIne praznapatranA AdhAre ja pAsa - nApAsa karavo, tenA mATenuM dhoraNa 33% hoya, eTale 67% na AvaDe to cAle ? AvuM tolamApa kyA khyAlathI, saMzodhanamUlaka nirNayathI rakhAyuM che te samajAtuM nathI. dhoraNa-10nI gujarAta mAdhyamika borDanI jAhera parIkSAmAM sAta viSayomAM pAsa thavAnuM jarUrI che jemAM cha viSayonI parIkSA borDa dvArA levAya che. A sAta viSayonuM jUtha kayA vyaktitvanA pAsAone AdhAre levAyuM tenI tarkasaMgata vicAraNA jarUrI che. A viSayo ekasAthe pAsa karavA ke eka-eka viSaya judA-judA tabakke pAsa karavA. jAhera parIkSAnA kAraNe keTalIka visaMgatatAo UbhI thAya che. parIkSA' e 'adhyayana' prakriyAnA AdhAre vidyArthImAM AvatA vidhAyaka parivartana - sudhArAtmaka vikAsanI sAbitI (Evidence) meLavavAnI prakriyA che. vidyArthInuM adhyayana (Learning) thAya e pAyAnI bAbata che, tene sthAne 'parIkSA' ja tenA upara pakaDa jamAvI beThI che. 5. 'jJAnanI sadI' che. vidyArthI 'samasyA ukela'nI samajaNa keLave te jarUrI che. A mATe be ke traNa kalAkanI likhita parIkSA, jemAM AThadasa prazna hoya, je-te viSayanA samagra abhyAsakramanI cakAsaNI mATe vaparAya te smRtizaktinI(gokhaNapaTTI)nI parIkSA banI rahe che. A eka mazkarI pAtra, hAsyAspada bAbata che. 6. abhyAsakramanI racanA, pAThyapustaka sarjana, adhyApana paddhatio, sAdhano, vargakhaMDa, medAna vagere upara paNa adhyayananI phaLazrutio (Learning & Out-comes) je bALakanA sarvAMgI vikAsane kendramAM rAkhIne prayojAvA joIe, tenA badale 'parIkSA' temAM paNa 'lekhita parIkSA' ja prabhutva dharAvatI thaI che; tethI vidyArthI gokhaNapaTTI karato thAya tevuM vAtAvaraNa sarjAyuM che. AnA kAraNe uttejanA ane taNAvabharyuM vAtAvaraNa sarjAya che. spardhAtmaka paristhiti utpanna thAya che. eka-eka mArkanI rIte 'taNAva' utpanna thAya che. A kAraNathI 'AtmahatyA'nuM pramANa vadhyuM che. 7. lekhita parIkSAnA praznapatranI eka AzcaryanI ghaTanA kyAreka evI jovA maLe che ke zikSaka je viSaya pote bhaNAve che, te viSayanA praznapatranA pariNAmamAM ja nabaLA hoya che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 81 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvI ghaTanAnA kAraNe zikSakanuM adhyayana (Teaching) abhyAsakramanA muddAone UMDANapUrvaka samajIne thavAnA badale 'pAThyapustaka'ne athavA to tenA parathI lakhAyela 'mArgadarzikAone AdhAre gokheluM' bolI javAnI rIte thatuM hoya che. (Vomiting the confect.) jIvanamAM Utare te rIte 'jIvanakendrI' prAyogika adhyApana thatuM nathI. paristhiti e thAya che ke 'sarjanazIlatA'nI zakti pAMgaratI nathI hotI. bALakanAM sauMdaryAtmaka ane kAryakauzalyAtmaka pAsAonuM vikAsanuM to pUchavuM ja zuM ? 8. gujarAta mAdhyamika zikSaNa borDanA varSa 2015nA pariNAma jaNavAnuM rasaprada banI raheze. * dhoraNa 10mAM * 8,99,194 vidyArthI parIkSAmAM upasthiti. 4,85,565 nApAsa thayA. * dhoraNa 12mAM * 5,84,822 vidyArthI parIkSAmAM upasthiti. 2,57,000 nApAsa thayA. AmAMthI 22% jeTalA ucca zikSaNa mATe javAno aMdAja che. poliTeknika kaoNlejamAM praveza mATe 1 lAkha vidyArthIo arajI kare che. nApAsano dhabbo lAganAra vidyArthIo zuM kare che, temAMthI keTalA pharIthI parIkSA Ape che ane keTalA koI paNa jAtanI sarakArI ke anya darakAra vagara bekAra tarIke phare che. teno aMdAja zuM ? keTalI Arthika ane mAnasika zaktino durvyaya thAya che ? 9. jAhera parIkSAmAM nApAsa thatA vidyArthIonI saMkhyA moTI che. AtmahatyAno AMkaDo maLato nathI, pachI eka eka vidyArthI paNa ApaghAta kare te kalaMkano viSaya che. parIkSA pahelAM ane pariNAma pachI vidyArthI ApaghAta kare te sarvanI ciMtAno viSaya gaNavo joIe. 82 kAunseliMga sArvatrika ane vaijJAnika kaI rIte banI zake ? kyAreka kAunseliMga paNa taNAva utpanna kare che. dhoraNa 10 ane dhoraNa 12 pachI ema be-be vAra bALako upara trATakatI parIkSA aMge gaMbhIratAthI vicAravAnI jarUra che. 10, dhoraNa 10nI borDa dvArA levAtI jAhera parIkSA : * A parIkSA nAbUda ja karavAmAM Ave. 7 dhoraNa 9, 10, 11, 12ne eka saLaMga ekama gaNavA. Adarza keLavaNInuM upaniSada zALAnA pramANapatranA AdhAre pramANapatra abhyAsakramamAM praveza maLI zake tema goThavAya. 7. je abhyAsakramane viziSTa yogyatAvALA vidyArthIo joItA hoya to teo potAnI rIte praveza parIkSA goThave. 11. dhoraNa - 12nI jAhera parIkSA : * A parIkSA marajiyAta dhoraNe yojI zakAya. * zALAnuM pramANapatra pUratuM gaNavuM joIe. tame chatAM vadhArAnA pramANapatra tarIke jAhera parIkSAmAM besavuM hoya to besI zake. A parIkSA marajiyAta rAkhavAno mukhya tarka e che ke aneka vyAvasAyika abhyAsakramo potapotAnI praveza parIkSAo yoje che. dAktarI, ijanerI, phArmasI vagere jAta-jAtanI parIkSAo to levAya che, to dhoraNa 12nI parIkSAnuM bhAraNa zA mATe ? 12. zALAnA pramANapatranuM svarUpa abhyAsakramane sarvagrAhI rIte AvarI le tevuM hovuM joIe. zALAnA vargakhaMDa, zALA-prAMgaNa, samAja saMbaMdhita sauMdaryAtmaka ane kAryakauzalayAtmaka pAsAone yogya rIte AvarI letuM mUlyAMkana thavuM joIe. mUlyAMkana - adhyayana - AkhyAnano aMgabhUta bhAga banI rahe, tenA mATe bhaNAvanAra ja javAbadAra rahe tevuM thavuM joIe. zALAnuM vAtAvaraNa bhayamukta - AnaMdamaya, vidyAmaya ane saMskAramaya baMne. vAlI - zikSaka - samAja paraspara sahayogI baMne. yuzananI badI ane eka paNa AtmahatyA nahi ja nahi, zikSaNa e AnaMdanI prakriyA banI rahe. mAdhyamika zikSaNa borDa e parIkSaNa borDa' na banatA 'zikSaNa borDa' banI rahe. (amadAvAdasthita DaoN. puruSottamabhAI paTela adanA keLavaNIkAra che. teo pragatizIla zikSaNa'nuM taMtrIpada zobhAvI rahyA che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada 83 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNamAM saMzodhana : dazA ane dizA maNilAla prajApati ucca zikSaNanuM dhyeya samAjano bauddhika, Arthika, sAmAjika ane sAMskRtika vikAsa sAdhavAnuM rahyuM che. ucca zikSaNanI vividha saMsthAo adhyayanaadhyApana, saMzodhana ane prakAzananA triveNI saMgamanA mAdhyamathI jJAnano pracAra-prasAra karI potAnAM dhyeyo hAMsala karavA mATe prayatnazIla rahetI hoya che. A prayAso keTalA aMze sArthaka nIvaDyA, teno AdhAra temanAM ucca guNavattApUrNa saMzodhano, prakAzano vagere upara AdhArita che. yunivarsiTI grAnTsa kamizananA varSa 2011-12nA vArSika ahevAla anusAra dezamAM 574 yunivarsiTIo ane tenI sAthe 35539 kaoNlejo saMlagna che. ucca zikSaNanI A saMsthAomAM vidyArthIonA enarolamenTanuM pramANa H snAtaka abhyAsakrama 85.87%, anusnAtaka abhyAsakrama 12.26%, DiplomA - sarTiphikeTsa korsisa 1.08% ane saMzodhana 0.79% jeTaluM rahyuM hatuM. varSa 2010-11mAM dezanI vividha yunivarsiTIo dvArA 16093 vidyArthIone pIeca.DI.nI DigrI enAyata karavAmAM AvI hatI, jemAM vijJAna vidyAzAkhAnA sauthI vadhu arthAt 5232 ane ArTsa vidyAzAkhAnA vidyArthIo bIjA krame arthAt 5037 hatA. svIkRta zodhaprabaMdho paikI bhAgye ja 1% - 2% prakAzita thatA haze ane zodhaprabaMdho prakAzita na karavA pAchaLanAM kAraNo spaSTa anumAnita thaI zake tevAM che. A prazna koI eka yunivarsiTI ke koI pradezanI yunivarsiTIono nathI, paraMtu prAyaH vattA-ochA aMze moTA bhAganI yunivarsiTIone lAgu paDe che. anubhave jaNAyuM che ke - 'ApaNI yunivarsiTIonAM saMzodhano prAyaH pIeca.DI. DigrI prerita rahyAM che. A saMzodhakonA traNa prakAro jovA maLe che - (1) cAlu nokarImAM pIeca.DI. DigrInI pramozana ityAdi mATe anivArya AvazyakatA hoya, vadhu ijAphA maLavAnA hoya. athavA bhaviSyamAM cAlu hoddA mATe pIeca.DI. DigrInI anivArya Avazyaka thavAnI dahezata hoya, (2) koI paNa prakAranI nokarI-vyavasAyanA abhAve dhyeya vagara joDAyelo varga ane (3) ucca saMzodhanamAM rasa hovAnA kAraNe svecchAe Adarza keLavaNInuM upaniSada 84 joDAyelo varga. A vargo paikI DigrI khAtara saMzodhana karanArano varga ghaNo moTo che. A uparAMta eka yA bIjAM kAraNosara yunivarsiTIonAM dina pratidina UtaratAM jatAM dhoraNonA kAraNe alpamAtrAmAM sattvazIla zodhaprabaMdho taiyAra thAya che. guNavattApUrNa saMzodhano mATe adhyApakoe svayaM uttaradAyitva nibhAvavuM paDaze ane A mATe mUlyaniSTha zikSaNanA pATho paNa svayaM AtmasAt karavA paDaze. koI paNa yunivarsiTIe keTalA pIeca.DI. proDyusa karyA ke keTalA pIeca.DI. mATe rajisTarDa karyA che te koI yunivarsiTInI guNavattA ke pratiSThA mATeno mApadaMDa na banI zake. paraMtu DigrI enAyata karavAmAM AvelA zodhaprabaMdho paikI yunivarsiTIne gaurava apAve tevA keTalA ojasvI ane upayogI che ? A paikI prakAzananI kSamatAvALA keTalA prakAzita thayA ? A ja rIte keTalAM peTanTsa rajisTarDa thayAM tenI tulanAe rajisTarDa thayelAM peTanTsa keTaluM revanyu raLI Ape che arthAt tenI upayogitA keTalI badhI che, tenI sAbiti Ape te mahattvanuM che. bIjuM, koI yunivarsiTInA adhyApako dvArA prakAzita karavAmAM AvelA saMzodhana lekho ane pustakono keTalo bahoLo upabhoktA varga che ane A lekhono paravartI saMzodhakoe potAnAM saMzodhanomAM teno AdhAra laI keTalA ullekho karyA che. arthAt temanA saMzodhanonuM prabhAva paribaLa kevuM rahyuM che te mahattvanuM che. ane chelle trIjI mahattvanI bAbata e che ke yunivarsiTIe bahAra pADelA snAtako udyogagRho ane rojagArI ApatAM vividha kSetronI keTalA pramANamAM mAMga che, A snAtako potAnI sAmenA paDakArone kaI rIte takamAM pheravI zake che ane potAnI upasthitine anivArya banAve che te mahattvanuM che. AvI badhI bAbatone koI yunivarsiTInI UMcAI mApavAnA gaja banAvavA joIe. ahIM ApaNe varlDa klAsa yunivarsiTInI vAta karatA nathI, paraMtu A to yunivarsiTInA astitva mATenI, tenI oLakha mATenI ane yunivarsiTI tarIke oLakhAvavA - kahevaDAvavA mATenI nimnatama apekSAo che. yunivarsiTIo ane kaoNlejonA neka ekriDiTezananI yojanA kharekhara uttama che. neka kAunsile sUcavela mApadaMDo anusAra dhyeyaniSTha kArya karavAmAM Ave to koI paNa saMsthAne uttama banAvI zakIe temAM koI zaMkA nathI. paraMtu Aje nekanA nAme Ayojana karavAmAM AvatA nezanalaAdarza keLavaNInuM upaniSada 5 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inTaranezanala parisaMvAdo ane temAM rajU thatA kahevAtA saMzodhana-lekho ane tenI rIta eka phArasa jevuM lAge che. rajisTrezana phI paNa keTalI badhI ! AvAM AyojanomAM kyAMka dhoraNo paNa jaLavAtAM haze, paraMtu dhoraNa jALavavAvALI keTalI yajamAna saMsthAo haze ? adhyApako-AcAryonI pasaMdagI mATe ISSN naMbaravALA jarnalamAM pragaTa thayelA lekhone tathA ISBN naMbaravALAM pustakone ja kreDiTa guNa ApavA mATe dhyAnamAM levAnA yujIsInA niyamo hAsyAspada lAge che. A naMbaro guNavattAno koI AMka sUcavatA nathI. A to phakta tenA prakAzananI oLakha arthAt kyAMthI, konA dvArA ane kaI bhASAmAM prakAzita karavAmAM Avela che te sUcave che. A prathAnA kAraNe rASTrIya-AMtararASTrIya stare Bibliographic control tathA prakAzanonI prApti saraLa bane che. kreDiTa guNa mATe A mUlyahIna AdhAra zA mATe ? karuNatA to e ke A niyama amalamAM AvyA tArIkha pUrve prakAzita thayelAM pustako ke lekhone paNa A niyamanA oThA heThaLa grAhya na rAkhavAnI rIti-nItino amala keTalA aMze yogya gaNAya ? A niyamanA kAraNe gujarAta ane samagra dezamAM bilADInA TopanI jema kahevAtA nezanala ane inTaranezanala jarnalsanA prakAzako rAtorAta phUTI nIkaLyA ! jarnalsa prakAzana inDasTrIjhanI dhamAkedAra enTrI thaI. lekhanA prakAzana mATe pratilekha dITha rU. 1000 thI 3000 jeTalo cArja levAmAM AvI rahyo che. ejanTo dvArA kahevAmAM Ave ke lekha - zodhaprabaMdha tamAre lakhavAno che ke amAre vyavasthA karavAnI che ? AvuM saMzodhana kSetre ghaNuM badhuM cAlI rahyuM che tyAre pro. ena. Ara. davesAheba (pUrva kulapati, uttara gujarAta yunivarsiTI, pATaNa) kahe che tema - Check - in - built aMdaranI cokIo UbhI karyA sivAya koI chUTako ja nathI. A kahevAtAM saMzodhana jarnalsanA prakAzakone potAnA jarnalanA nAmAbhidhAnamAM inTaranezanalathI kazuM ja ochuM khapatuM nathI, temaja jJAnajagatanA badhA ja viSayo ane badhI ja bhASAomAM lakhAyelA lekhone AvarI levAnI gatinI noMdha sAthe. A prakAranAM pAMceka jarnalsa paikI kayA kayA jarnalsa gujarAtanI ucca zikSaNanI saMsthAomAM lavAjamathI maMgAvavAmAM Ave che ke kema te saMdarbhe keTalAka graMthAlayomAM pRcchA karatA jANavA maLyuM che ke A paikInuM koI jarnala maMgAvavAmAM AvatuM nathI, ke nAma sAMbhaLavAmAM 86 . A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 AvyuM nathI. AvAM jarnalsanuM salAhakAra maMDaLa prAyaH prAdezika ke AMtaraprAMtIya ane lekha lakhanAra lekhako prAyaH prAdezika hoya che. A jarnalsanA lekhako paikI konA lekho University news'mAM prakAzita thayA che te tapAsatAM koInuM nAma dekhAyuM nahi. varSa 2011 ane 2012mAM 'University news'mAM Azare 650 jeTalA lekho ane dIkSAMta samArohanAM bhASaNo prakAzita thayelAM jovA maLyAM. A paikI gujarAtI ke gujarAtanI saMsthAomAM kArya karatA adhyApako vagerenA kula 24 lekho pragaTa thayelA jovA maLyA, jemAM sauthI vadhu 8 lekho uttara gujarAta yunivarsiTInA pUrvaupakulapati, kAryakArI kulapati ane jANItA zikSaNavida DaoN. dAudabhAI ghAMcI sAhebanA 8 lekho, jyAre 3-3 lekho DaoN. jayaMti ravI ane temanA sahayogIonA tathA DaoN. jagadIza arorA ane temanA sahayogIonA che, jyAre bAkInA 8 lekho eka-eka lekhakanA kartutvavALA che. A prakAranI eka anya visaMgatatA e pravarte che ke yujIsIe M.Phi - Ph.D.nA abhyAsa mATe praveza-parIkSA laIne praveza ApavA saMbaMdhI niyama varSa 2009nA julAI AsapAsa paripatrita karyo. A AvakArya bAbata che. paraMtu, jemaNe M.Phi . Ph.D. A paripatra pUrve pUrNa karela hoya ke rajisTrezana karAvI dIdhela hoya ane pAchaLathI niyamAnusAra zodhaprabaMdha rajU karIne Ph.D.nI DigrI meLavela hoya temane A niyama lAgu na ja paDe; kAraNa ke temaNe jyAre rajisTrezana karAvyuM. hatuM tyAre A navo niyama astitvamAM na hato. paraMtu saMbaMdhito dvArA adhyApako, graMthapAlo vagerene kahevAmAM Ave ke tame enTrasa TesTa vagaranI DigrI dharAvo cho, eTale kaI rIte mAnya gaNAya ? A eka sAmAnya samajaNanI - svavivekanI bAbata che. AvI spaSTatAo mATe korTanuM ja zaraNuM levAnuM ? A keTale aMze yogya gaNAya ? niyamanA khoTA arthaghaTananA oThA heThaLa keTalI arAjakatA pravartI rahI che? jemaNe kharI mahenata karIne - saMzodhana karIne DigrI meLavI che, teo hatAza na thAya to bIjuM zuM thAya ? saMzodhana saMdarbhe yujIsI dvArA pIeca.DI.nA zodhaprabaMdhonA lekhananuM mAdhyama - Adhunika bhAratIya bhASAo sivAyanA viSayo mATe - aMgrejI niyata karavAmAM AvyuM che. aMgrejInA mAdhyamathI saMzodhanamAM guNavattA Avaze te kema karIne gaLe UtarI zake ? mAtRbhASAmAM ja saraLa, sAhajika Adarza keLavaNInuM upaniSada I. 80 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane maulika abhivyakti thaI zake. kahevAya che ke je bhASAmAM svapna Ave te ja svabhASA gaNAya. A nirNayathI dezanI bhASAono vikAsa rUMdhAze. ane AvAM ja valaNonA kAraNe kALAntare A badhI bhASAono mRtyughaMTa vAgaze. jANItA bhASAzAstrI enDrue 'Language and Languages'mAM bhaviSyavANI bhAkhatAM noMdhyuM che ke - ekavIsamI sadInA aMtamAM vizvanI 2500 bhASAo mRtaprAyaH thaI jaze. yunivarsiTI staranAM prakAzano mAtRbhASAmAM taiyAra karAvI prakAzana karatI yunivarsiTI graMthanirmANa borDa jevI saMsthAonI lAMbA gALe keTalI prastutatA banI raheze ? yujIsI - yunivarsiTIoe A nirNaya saMdarbhe punaH vicAraNA karavI rahI. yujIsInA karNadhAro A niyamathI zuM niSpanna karavA mAMge che ? ahIM aMgrejInA virodha ke AMtararASTrIya kSetre prasthApita mahattvane avagaNavAno prazna che ja nahi. A niyamano ghaNI kharI yunivarsiTIoe amala zarU karyo. tenA pariNAme anuvAda inDasTrIjha astitvamAM AvI. anuvAda karanArA prAyaH viSayathI paricita na hovAthI viSayane keTalA aMze samajI zakatA haze tathA pAribhASika zabdonA anuvAdanI samasyA, anuvAdaka ane anuvAdanuM stara, saMzodhake anuvAda vAMcavAnI - samajavAnI tasdI lIdhI haze ke kema ? vagere prazno ciMtAno viSaya che. tAjetaranAM varSomAM kaoNlejomAM CBCS coIsa bejha kreDiTa sisTamano amala zarU karavAmAM Avyo che. kharA arthamAM tenuM hArda jaLavAya te rIte vaikalpika viSayonI pasaMdagIne avakAza che kharo ? athavA tevA viSayo ApavAmAM Ave che kharA ? jo 'hA' to tevA viSayo mATe tajUza adhyApakonI niyukti karavAmAM AvI che kharI ? aMdara pravezIne DokiyuM karIe to ghora nirAzA sAMpaDe tevuM citra jovA maLe che. saravALe dIse che 'nAma rUpa jUjavAM, aMte to hemanuM hema.' guNavattApUrNa saMzodhananA ApaNe sau pakSadhara chIe. paraMtu tenI sAme paryApta mALakhAgata suvidhAo paNa jarUrI banI rahe che. gujarAtanI anudAnita kaoNlejo ane yunivarsiTIo tarapha najara pheravatAM jANavA maLe che ke ucca zikSaNanI A saMsthAomAM jyAM saMzodhananI bhUmikA taiyAra karavAmAM Ave che ke saMzodhano karavAmAM ke karAvavAmAM Ave che tyAM varSothI adhyApako ane graMthapAlonI ghaNI jagyAo khAlI che. graMthapAlonI Adarza keLavaNInuM upaniSada 88 to eka ja poSTa hoya che. zikSaNa ane saMzodhanamAM graMthapAla ane graMthAlayanI anivArya AvazyakatA banI rahe che. tenI anupasthitimAM ucca zikSaNanAM dhyeyonI prAptimAM ghaNI pratikULatA pedA thAya. Ama chatAM graMthapAlonI bharatImAM udAsIna valaNa apanAvavAmAM AvI rahyuM che. eka anubhavapUta bAbata che ke eka dRSTivaMta graMthapAla ghaNA adhyApakonI garaja sAre che, Ama chatAM graMthAlayo ane graMthapAlo pratye prAyaH upekSAvRtti ja jovA maLe che. hAlamAM adhyApakonI keTalI ghaTa pravarte che te saMdarbhe ema.esa. yunivarsiTI, vaDodarAnA pro. goyala ane pro. goyale bhArata sarakAranA mAnava saMsAdhana maMtrAlaye pArlamenTrI kamiTI samakSa karelI rajUAtano havAlo TAMkIne 'yunivarsiTI nyujha'nA Disembara 2, 2012nA aMkamAM temanA pragaTa thayelA lekhamAM noMdhyuM che ke - 42 kendrIya yunivarsiTIomAM 16602 maMjUra thayela jagyAo paikI 6542 khAlI, 15 AIAITIomAM 5092nI sAme 1611 khAlI, 4 AIAIAI TImAM 224nI sAme 104 khAlI ane enaAITImAM 4291nI sAme 1487 khAlI che.' gujarAtamAM zikSako - adhyApako - graMthapAlonI ghaTa zodhavA javAnI jarUrata kharI ? tA. 4-8-2013 'gujarAta samAcAra'nA ahevAlanA AdhAre gujarAta yunivarsiTI saMlagna vijJAna vidyAzAkhAnI 14 kaoNlejomAM 152 adhyApaka ane 173 bina-zaikSaNika karmacArIonI jagyAo lAMbA samayathI khAlI che. paryApta saMkhyAmAM adhyApakonA abhAve adhyApana saMzodhana ane prakAzana pravRttimAM bhAre oTa AvI rahI che. gujarAtanAM prAcyavidyAnAM zodha-saMsthAnomAM adhyApako ane saMzodhana adhikArIonI niyukti aTakAvIne prAyaH mRtaprAya karI devAmAM AvyAM che. ApaNI yunivarsiTIonI prakAzana pravRtti Aje prAyaH bhUtakALa banI gaI che. yunivarsiTIone kharA arthamAM ucca adhyayana, adhyApana ane saMzodhanano kendro tarIke vikasAvavA mATe A badhA praznonA ukelane pAyAnI anivArya AvazyakatA gaNavI rahI ! (keLavaNIkAra zrI maNibhAI prajApati - kaDI. sarva vizvavidyAlaya sAthe saMkaLAyelA che. saMsthAnA vRtapatranA saMpAdaka che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada 89 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zaikSaNika saMsthAonA saMcAlananA prazno | kizorabhAI mahetA | saMsthA saMcAlana e eka AgavuM vijJAna che. koI eka saMsthAmAM saphaLatApUrvaka pAra pADelI paddhati bIjI saMsthAmAM saphaLatA na paNa apAve; kAraNa ke dareka saMsthAne potAnuM AgavuM paryAvaraNa hoya che. saMsthAne potAno itihAsa hoya che. saMsthApakoe UbhI karelI paraMparAo hoya che, pariNAme dareka saMsthAne potAnA viziSTa sthAna ane prabhAva hoya che. vIsamI sadImAM gujarAtamAM moTA pramANamAM zaikSaNika saMsthAo vikasI. kavi dalapatarAmanA prayatnothI aMgreja adhikArI phArbase sthApelI gujarAta vidyAsabhAthI kramazaH vikasatA-vikasatA gAme gAma saMsthAono vikAsa thayo. vIsamI sadImAM prathama cha-sAta dAyakA sudhI gAMdhI-mUlyonuM AgavuM sthAna hatuM. gAMdhIjIe sthApelI gUjarAta vidyApITha ane tyAMthI bahAra paDelA kasAyelA kAryakaroe aneka saMsthAo sthApI. saurASTramAM nAnAbhAI bhaTTa dvArA dakSiNAmUrtino prAraMbha e eka aitihAsika ghaTanA che. pachI grAmadakSiNA mUrti ane lokabhAratI jevI saMsthAo vikasI. A prakAranI saMsthAo saurASTranA alaga-alaga vistAromAM vikasI che. darekanI pAchaLa keTalAka mUlyaniSTha kAryakaronI jamAta hatI, pariNAme saMsthAomAM eka taMdurasta vAtAvaraNa hatuM ane rASTraghaDataranuM pAyAnuM kAma tyAM thatuM. ekavIsamI sadInA bIjA dAyakAmAM ApaNe chIe. jIvananA pratyeka kSetramAM bhautika sukha, saMpatti ane Arthika lAbhanI doDa jovA maLe che. 'tyAgIne bhogavI jANo'no maMtra visarAto jAya che ane vadhu ne vadhu saMgraha karavA, meLavavA tarapha AgaLa doTa rahI che. A vAtAvaraNanI sIdhI asara saMsthAo para paDI che, pariNAme aneka navI samasyAo sAme AvI che. ane saMsthAonuM saMcAlana dinapratidina vikaTa thatuM jAya che. A noMdhamAM mukhyatve saurASTranA amarelI jevA nAnakaDA kendrane dhyAnamAM rAkhI A prazna samajavAno prayatna karyo che. atyAranA mukhya prazno nIce mujaba che. svanirbhara zALAonuM AkarSaNa : 1960 sudhI muMbaI rAjayanA bhAga tarIke rahelA amarelI jillAne sayAjIrAva gAyakavADanA samayathI maphata ane pharajiyAta prAthamika VA Adarza keLavaNInuM upaniSada | zikSaNano lAbha maLelo. prajAkIya sarakAroe lokabhAgIdArInI bhAvanA keLavAya eTalA mATe jAhera TrasTone zaikSaNika saMsthAo sthApavA protsAhita karyA. AvI saMsthAonA saMcAlanamAM sarakAre grAMTa ApavAnI nIti rAkhI. gujarAtamAM prAraMbhanAM varSomAM 50% grAMTa ane bAkInI rakama phImAMthI UbhI karavAnI prathA hatI. A nIti udAra banAvatA - banAvatA sarakAre sitteranA dAyakAmAM 100% grAMTanI nIti svIkArI ane mAdhyamika zikSaNa niHzulka karyuM. kanyAkeLavaNI ucca zikSaNa sudhI niHzulka banAvI. ATalI pragatizIla nIti bhAratamAM sauprathama gujarAta rAjya svIkArI. zikSakone nokarImAM salAmatI ane penzana sudhInA hakka paNa maLyA. A vyavasthA atyaMta sucAru rUpe cAlI rahI hatI ane gauravavaMtu kArya karatI saMsthAo vikasI hatI; paNa zikSaNamAM vyApArIkaraNa evI rIte pravezI gayuM ke koIne tenI khabara paNa na paDI, ane acAnaka svarnibhara zALAo phUTI nIkaLI. samAjano Arthika rIte saMpannavarga potAnAM bALakone AvI saMsthAomAM bhaNAvavAnuM gaurava samajavA mAMDyo ane mobho jamAvavA dekhAdekhInA kAraNe madhyamavarga paNa temAM doravAyo. sarakAra je grAMTa Ape che, te prajAnA karaverAnA paisAmAMthI Ape che. Ama chatAM karaverA uparAMta rakama kharcavAmAM gaurava anubhavato eka evo varga Ubho thayo ke je samAjanA akiMcana vargathI alaga paDI gayo. eka navI aspRzyatA zarU thaI, pariNAme jUnI sarakArI sahAyathI cAlatI saMsthAo bhAMgavA mAMDI. potAnuM astitva TakAvI rAkhavA keTalIka AvI saMsthAo paNa svanirbhara saMsthAonA pravAhamAM joDAI gaI; pariNAme prajAnA karoDo rUpiyAnA kharce cAlatI jyAM ucca lAyakAtavALA anubhavI zikSako che te saMsthAo mAMdagIne bichAne paDI. svanirbhara saMsthAomAM rokANakartAo rokANa kare che. jUnI saMsthAo dAnathI cAlatI A navI paripATInI zarU thayelI saMsthAomAM dhanavAno - saMpannavarganA loko rokANanuM kSetra samajI temAM jhaMpalAvyuM ane ThIka-ThIka lAbha paNa meLavyo. A kSetra rokANakArane avazya phAyadArUpa hatuM; kAraNa ke potAnI mUDInuM ochAmAM ochuM jokhama ane vadhumAM vadhu vaLatara maLatuM thayuM. temAM bhoga levAyo zikSaNano, zikSaNamAtra mAhitI AdhArita ane parIkSAmAM ucca TakAvArI meLavavA mATenuM mAdhyama banI gayuM ! zikSakonI Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 91 | [ 90 . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti rojamadAra jevI thaI. ApaNI jUnI vyavasthAmAM zikSako lagabhaga kAyamI rahetA. evo samaya hato ke dhoraNa 8 thI 11 sudhImAM vidyArthI ane zikSako sAthe evo gharobo keLavAto ke zikSako sAthe vidyArthIonA pArivArika ane AjIvana saMbaMdho keLavAtA. A vaibhava amo atyAre mANIe chIe. navI vyavasthAmAM A bhAvanAno cheda UDI gayo. evuM paNa banyuM che ke rasAyaNazAstra zIkhavanAra traNa - cAra alaga zikSaka hoya. dareka zikSaka amuka nizcita bhAga bhaNAve. AvuM dareka viSayamAM thayuM. aMgrejI grAmara ane pATha - kavitA zIkhavanAra zikSako alaga-alaga. Ama thavAnuM kAraNa e ke dareka zikSaka be-traNa saMsthAomAM jatA hoya, eTale je bhAvasaMbaMdha keLavAto hato te baMdha thayo. zikSaka ane vidyArthI vacce mAtra bhautikavyavahAra ja rahyo. evuM lAge che ke A pAyAnI samasyA che. aMgrejI mAdhyamanI samasyA : AvI ja bIjI eka samasyA che ke nAnAM-nAnAM gAmaDAMomAM paNa aMgrejI mAdhyamanI skUlo zarU thaI che. jagatanA badhA zikSAvid eka viSaya para saMmata che ke prAthamika zikSaNa mAtRbhASAmAM ja hovuM joIe. vizvanA moTA bhAganAM rASTromAM A vAta svIkAravAmAM AvI che. ahIM to evI paristhiti che ke bALakanA parivAramAM gujarAtI ja nahi kAThiyAvADI laDhaNavALI sAdI bhASA bolAtI hoya. skUlamAM bALakone mAtra aMgrejImAM ja vAta karavAnI sUcanA apAtI hoya, pariNAme bALakane be pravAho vacce kheMcAvAnuM bane che. ApaNo sauno anubhava che ke mAtRbhASAmAM bhaNela vidyArthI aMgrejI bhASA para sAruM evuM prabhutva dharAve che. atyAre je DaoNkTaro che, jeo sArA enjiniyara che, te badhA mAtRbhASA dvArA zikSaNa pAmelA che. eTaluM ja nahi paNa TocanA vaijJAniko paNa mAtRbhASAmAM bhaNelA che. A eka evuM kAraNa che ke jenA kAraNe jUnI zaikSaNika saMsthAo nabaLI paDI che. Arthika samasyA: eka nAjuka samasyA che zaikSaNika saMsthAonA vikAsa mATe dAna meLavavAnI. saurASTramAM evo grAmINa vistAra che ke jyAMnA kheDUta ane majUravarganA 92 - A Adarza keLavaNInuM upaniSada | parivAro hIrA udyoga ane anya kSetromAM deza-paradezamAM jaI sAruM evuM kamAyA che. teo potAnA vatananI saMsthAo mATe ghaNuM ghaNuM kare che. AvI saMsthAo sAdhanasaMpanna banI che. keTalIka saMsthAone rAjakIya pIThabaLa, jJAtinuM pIThabaLa, dhArmika saMgaThano ke saMpradAyonuM pIThabaLa, audyogika ekamonuM pIThabaLa - A badhuM jenI pAse che, te saMsthAo vikasI rahI che. paraMtu keTalIka saMsthAo evI che ke jenI pAse AvuM kazuM ja nathI. varSo agAu AvelA dAnanA kAraNe saMsthAomAM dAtAonAM nAma AvI gayAM hoya. pachI dAtAonA saMjogo paNa badalAyA hoya. AvI saMsthAone dAna meLavavAmAM ThIka-ThIka muzkelI paDe che. tenAM be kAraNo che - (1) samAjamAM evI chApa UbhI thaI che ke zaikSaNika saMsthAomAM pUrA paisA Ave che. saMcAlako khUba kamAya che, mATe tyAM dAnanI jarUra nathI. (2) saMsthAo pAse evA kAryakaronI kheMca paDI che, jeo potAnI sevAnI mUDI para UbhA rahI dAtAone AkarSI zake. samAjanA nabaLAvarga pratye eka sahAnubhUti dharAvato varga che. A noMdha lakhanArano anubhava che ke baherA-mUMgA zALA mATe sAmethI dAna Ave che, tevuM skUlamAM banatuM nathI. maMdiromAM paNa dAna saraLatAthI maLe che, zaikSaNika saMsthAomAM A kaparuM kAma thayuM che. A badhI samasyAonuM nivAraNa mAtra dhyeyaniSTha, samarpita, niHsvArthI, dRSTisaMpanna ane pada-pratiSThAnA mohathI mukta kAryakaro. A saMgha vadhu ne vadhu vistare to ApaNI AvatI kAla ujjavaLa bane. saune prabhu AvA utkRSTa kArya karavA mATe baLa pradAna karo. (amarelIsthita zrI kizorabhAI dAyakAothI zikSaNa saMsthAo sAthe saMkaLAyelA che. temAM svAmI vivekAnaMda vidyAbhAratI TrasTa rUpAvatananI vividha zikSaNa saMsthAonuM saMcAlana kare che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada , Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adarza zaikSaNika abhyAsakrama na sudhAbahena pI. khaMDheriyA prastAvanA : kahevAya che ke - "jevuM zikSaNa tevo deza ane te dezanuM bhAvi." Aja vAkya vistArapUrvaka kahevuM hoya to kahI zakAya ke - "jevuM zikSaNa tevo deza ane dezanuM bhAvi ane jevo abhyAsakrama tevuM zikSaNa." dezanI pragati ane vikAsano AdhAra dezanAM bALako je prakAranuM zikSaNa le che. tenA para rahelo che. zikSaNa dvArA dezanI abhilASAo - AkAMkSAo pUrNa karI zakAya che. zikSaNanI guNavattA moTo AdhAra abhyAsakramanI guNavattA para rahelo che. zikSaNanAM dhyeyone ApaNe zikSaNanI judI-judI kakSAo dvArA apAtA viSayo dvArA siddha karavAno prayatna karIe chIe. zikSaNanI prakriyAmAM abhyAsakramanuM sthAna mukhya che. vyakti ane samAjanAM parivartananuM ane vaicArika utkrAMtinuM sauthI prabaLa sAdhana abhyAsakrama che. vyakti ane samAjanA parivartananuM ane vaicArika utkrAMtinuM sauthI prabaLa sAdhana abhyAsakrama che. TaoNlsaTaoNpane pUchavAmAM AvyuM ke - "teo jIvananA badhA saMskAro kyAMthI lAvyA ?" temano javAba hato : "mArI zALA mAruM maMdira che, mAro maTha che. jyAM huM judA-judA viSayonA abhyAsakramanA zikSaNa vaDe punaHjIvana pAmyo ane jIvananAM pralobhano tathA mUMjhavaNomAMthI mukta banyo." vaiyakitaka rIte paNa abhyAsakramano upayoga evI rIte karavAno che ke jethI vidyArthIo vAMcIne, samajIne vicAratA thAya, abhiprAya bAMdhe, tAraNa kADhe, nirNaya kare, sArA-narasAno bheda samaje ane samAjanA vikAsa aMge gahana ciMtana karatA thAya. vidyArthI dezanA ane samAjanA prazno samaje ane tenA ukelamAM sahabhAgI bane to koI paNa abhyAsakrama sArthaka thayo kahevAya. abhyAsakrama eTale zuM? : abhyAsakrama e vidyArthIne zikSaNanAM niyata dhyeyone pahoMcavA mATeno sahAyarUpa mArga che. zikSaNanAM dhyeyone pahoMcavA mATe vidyArthIone je zikSaNanA ane adhyayananA anubhavo pUrA pADavAnA che tenuM abhyAsakrama eka mAdhyama (mIDiyama) che. 94 / CA Adarza keLavaNInuM upaniSada abhyAsakrama zALA daramiyAna vidyArthIne jJAnanAM judAM-judAM kSetramAM je anubhava meLavavAnA che, je zaktio ne kuzaLatA khIlavavAnI che te sUcave che. kharI rIte to te viSayonA muddAonI yAdIthI kaMIka vizeSa che. vidyArthIomAM icchanIya vividha prakAranAM vartananA pheraphAro karavAnA che te mATe je-je paristhiti, vastu, sAdhana vagere zALAne maLI zake che, tenuM samagra citraNa che. peina'nA mata anusAra bALakanA vyaktitvanI khilavaNI mATe je-je paristhitio (sITyuezansa) zALAne maLI zake ema che, jemAMthI pasaMdagI karI zALA samAna rIte upayogI paristhitionuM Ayojana karI zake teno abhyAsakramamAM samAveza thAya che. Ama abhyAsakramanI navIna kalpanAmAM je zaikSaNika anubhavo dvArA vidyArthInA jJAnabhaMDoLamAM, tenI zaktiomAM, tenAM kauzalya, valaNo ne abhirucimAM icchanIya vartana pheraphAro karI zakAya te badhAMno samAveza thAya che. zALAnI abhyAsanI pravRttio, abhyAsetaranI vidyArthI pravRttio zALA - samAjanA saMbaMdho, sAMskRtika kAryakramo, pravAsa, praryaTana, mulAkAto vagereno abhyAsakramamAM samAveza thAya che. abhyAsakramanI saMkalpanA : abhyAsakramane aMgrejImAM 'CURRICULUM' kahevAya che. A zabda mULa laeNTina zabda CURRERE parathI Avyo che. jeno artha thAya che doDavuM. abhyAsakramano sAmAnya paraMparAgata artha Couse of study 2429 Body of course offered by on educational instilution evo thAya che. jo ke keTalAka A prakAranAM artha cIlAcAlu ke junavANI - Traditional kahe che. "abhyAsakrama" zabdano sauprathama prayoga lagabhaga I.sa. 1820mAM skoTalaeNnDamAM thayo hato tyAra bAda lagabhaga eka sadI pachI A zabdano prayoga amerikAmAM thayo hato I.sa. 1918 sudhI to abhyAsakrama para koI pustaka aupacArika rIte upalabdha na hatuM abhyAsakramakSetre prathama pustaka "The cutrriculum' hatuM, jenA lekhaka Franklin Bobbili hatA. joke A pachI abhyAsakrama saMracanAnA kSetre aneka lekhakoe pustako lakhyAM che. paraMparAgata saMkalpanA pramANe "abhyAsakrama' zabda jJAna ane mAhitI para bhAra mUke che. zALA ke kaoNlejomAM je viSayo zIkhavavAmAM Ave che. tene ja sAmAnya rIte abhyAsakrama kahevAya che. viSayonI sUci ke viSayonA Adarza keLavaNIne upaniSada Wii 5 ] Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muddAonI yAdI eTale abhyAsakrama. TUMkamAM, judA-judA viSayonA viSayavastunI rUparekhAne mATe 'abhyAsakrama' zabdano upayoga thato hato. A eka paraMparAgata khyAla che. kharekhara A khyAla pAThyakrama pUrato ja maryAdita che. pAThyakrama eTale viSayonAM viSayAMganI sUci keTalAka pAThyakramomAM hetuo ane saMdarbhasUcino paNa ullekha hoya che. Adhunika pAThyakramamAM jete viSayanA hetuo mATenA guNabhArano paNa samAveza karavAmAM Ave che. - TUMkamAM, pAThyakrama e abhyAsakramano eka bhAga che. judA-judA viSayo e abhyAsakramano eka bhAga che. pustako, zaikSaNika sAdhano e abhyAsakrama nathI, paNa tenAM sAdhano che. zALA ke kaoNlejanuM makAna ane zikSako e abhyAsakramanA bhAgarUpe che. abhyAsakrama e adhyayana mATenI yojanA che. jemAM samAjanI apekSAono paDagho paDavo joIe. samAja zikSaNa pAsethI kaI apekSA rAkhe che. ne abhyAsakrama mATe te khUba ja mahattvanI bAbata che; eTale ke nirdhArita hetuonI siddhi mATe Ayojanabaddha yojanA taiyAra karavAnI jarUriyAta para abhyAsakrama bhAra mUke che. zALA ane kaoNlejoe adhyetAnA vikAsa mATe anekavidha anubhavo pUrA pADavA joIe vyakti ane samAjanAM savAMgI ghaDatara mATe je zaikSaNika-anubhavo ke zaikSaNika pravRttio upayogI bane teno abhyAsakramamAM samAveza thavo joIe. vidyArthI pustakAlaya, prayogazALA ane ramatanAM medAna para je anubhavo meLave che, te paNa abhyAsakramano eka bhAga bane che. zALA - kaoNlejomAM cAlatI anekavidha sahaabhyAsa ane sAMskRtika pravRttiono paNa temAM samAveza thAya che. pravAsa saMsthA ke vyaktionI mulAkAta jevA anubhavo paNa abhyAsakramanA bhAga bane che. TUMkamAM, anekavidha Ayojita adhyayana anubhavono saravALo eTale abhyAsakrama. 1. jemAM viSaya saMkalita pravRttio 2. abhyAsa vartuLo 3. seminAra 4. carcAsabhA 5. vidyArthI maMDaLInI pravRttio 6. N.C.C - N.S.SnI pravRttio 7. sAmAjika - sAMskRtika pravRttio vagere paNa abhyAsakramamAM samAviSTa thatI pravRttio che. -6 VIII) Adarza keLavaNIne upaniSada] abhyAsakramanI racanA karatI vakhate hetuonI siddhi mATe adhyayanaanubhavonuM Ayojana karavAmAM Ave che. vidyArthInA sarvAgI vikAsa mATe zALAzikSaNamAM ke vargazikSaNamAM anekavidha abhigama dvArA zikSaNanI pravRtti vikAsa pAme, jemAM kyAreka zikSakakendrI, bALakendrI ke pAThyapustakakendrI hoya che. svAtaMtryaprApti pachI bhAratamAM zikSaNa mATe pachI prAthamika, mAdhyamika ke uccazikSaNa mATenA vividha paMconI racanA karavAmAM AvI che, ane zikSaNanA sArvatrIkaraNa mATe vidyArthInI vayakakSA mujaba yogya rIte abhyAsakrama racAvo joIe, te bAbata para khAsa bhAra mUkavAmAM Avyo che. abhyAsakrama racanA vakhate tenA hArdarUpa tattvono samAveza thAya te khUba ja jarUrI che tenAM hArdarUpa tattvo A mujaba che. prAcIna samayamAM paNa te bAbata para khAsa bhAra mukAto hato : (1) bhAratanI svAtaMtrya caLavaLano itihAsa (2) baMdhAraNIya javAbadArIo (3) rASTrIya aikya mATenI Avazyaka viSayavastu (4) bhAratano sAmAnya sAMskRtika vAraso (5) sarvasamAnatA lokazAhI ane binasAMpradAyikatA (6) jAtIya samAnatA (7) paryAvaraNa surakSA (8) sAmAjika avarodho dUra karavA (9) "nAnuM kuTuMba" e dhoraNanuM pAlana (10) vaijJAnika valaNanI keLavaNI Adarza abhyAsakrama kevo hovo joIe: samAnatA ane guNavattA sAthenuM zikSaNa. te abhyAsakrama udyogonI jarUriyAtane anurUpa ane yuvAnonI AkAMkSA one saMtoSe te prakArano hovo joIe. vijJAna ane TekanolaoNjInI prayogazALAmAM nUtana jJAnanA sarjanane protsAhana Ape tevo. Adarza keLavaNInuM upaniSada , 9o | Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T zikSaNamAM jJAnanA upayojanane protsAhana. T zikSaNamAM jAtIyatAnA ............... dUra karavA. i-larniga sAthe takanikI AdhArita zikSaNanI jarUriyAta UbhI karavI. vaizvika stare bhAratIya yunivarsiTIone sthAna maLe te mATe. yuvAdhanane paradeza jatuM rokavA. 3 prAthamika - mAdhyamika - uccazikSaNanuM vividha prakAranuM niyamana karatI yojanAomAM ekasUtratA jALavavA. bhAratanAM dareka rAjya vacce zikSaNa ane saMskRtinuM AdAna-pradAna thAya tevA kAryakramonA amala mATe. 2 vidyArthIone vividha viSayo uparAMta bhaviSyamAM madadarUpa thAya tevA zALAmAM vargakhaMDa bahAranA anubhavo prApta thAya, teno paNa abhyAsakramamAM samAveza karavo joIe, ane A bAbatano ullekha vividha zikSaNa paMcoe khAsa bhAra mUkIne karela che. te zALAmAM evo abhyAsakrama dAkhala thavo joIe ke temAM vyaktimAM - vidyArthImAM rahelI vyaktigata bhinnatAne saMtoSa maLe. bALakane zALAmAM Ave tyAre tene zaikSaNika - anubhavo uparAMta vividha zaktiono je tenAmAM bharapUramAtrAmAM rahelI che, teno upayoga thavo joIe. T zikSaNanAM staro vaccenA saMbaMdho majabUta karavA. vyAvasAyika sajjatA majabUta banAvavI. 0 samAna phI mALakhuM. T zikSaNamAM saMzodhano vadhe tevA prayatno. T zikSaNanuM sArvatrIkaraNa (prAthamika, mAdhyamika, uccazikSaNa) parIkSApaddhati sudhAraNA. - zikSaNanI vAta thAya eTale satata unnati tarapha AgaLa vadhavuM. zaikSaNikakSetre parivartano AvatA rahe che. khAsa karIne abhyAsakrama, pAThyakrama, pAThyapustaka. agAunA abhyAsakramanI jUnA abhyAsakramanI sAthe sarakhAmaNI karIe to agAu je adhyayanakSetra hatAM, tene badale have pravRtti AdhArita abhyAsakrama jovA maLe che.. 98 CA Adarza keLavaNInuM upaniSada | pravartamAna abhyAsakramanI khAmIo : te pravartamAna abhyAsakrama varSothI eka ja prakArano calAvavAmAM Ave che, temAM navInatA jovA maLatI nathI. thiarI AdhArita jJAna apAya che kyAMya te jJAnano vAstavamAM viniyoga thaI zakato nathI. abhyAsakrama AdhArita parIkSAnuM mUlyAMkana thAya che, je ayogya che vidyArthInuM varSa daramiyAna satata mUlyAMkana thavuM jarUrI che, jethI tenA manamAMthI parIkSAno Dara dUra thAya. abhyAsakrama dvArA vidyArthIne phakta zaikSaNika-jJAnano anubhava thAya che. sAthe aneka jIvana upayogI jJAna prApta thatuM nathI. samagra dezamAM samAna mALakhAno abhAva jovA maLe che. abhyAsakramanA judA-judA viSayo vacce svAbhAvika saMbaMdha jaLavAto na hovAthI abhyAsakramanI kaThinatA ane teno bhAra vadhI jAya. A viSayono vidyArthInA bhautika, sAmAjika ane sAMskRtika jIvana sAthe anubaMdha - saMbaMdha yojavAmAM Avyo nathI. te abhyAsakramamAM hAlanA vyaktigata taphAvatone pahoMcI vaLAtuM nathI. vidyArthImAM vyaktiga taphAvatone pahoMcI vaLAtuM nathI. vidyArthImAM vyaktigata zokha, rasa ane viziSTa abhiruci hoya che. vartamAna abhyAsakramathI A prakAranA vyaktigata taphAvatonI saMbhALa bahu ja ochI laI zakAya che. abhyAsakrama A taphAvatone anurUpa hovo joIe. 2 cAlu abhyAsakramamAM amuka viSayomAM yuniTa ochAM karavAM joIe; eTale ke viSayavastunuM bhAraNa khUba hovAthI abhyAsakramanA hetuo siddha thatA nathI. khUbIo : abhyAsakramAM bhAratIya saMskRtinuM pratibiMba jovA maLe che. 0 rASTrIya-sAmAjika lakSyAMkonI siddhi prApta thAya che. T zikSaNamAM AvI rahelA adyatana pravAhonuM temAM have pratibiMba jovA maLe che. Adarza keLavaNInuM upaniSada e 99 ] Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 vidyArthIone bahuvidha anubhavo prApta thAya che. pravartamAna samayamAM jJAnanA zALA bahAranAM jIvana sAthe joDIne zikSaNasaMsthAo upara bhAra ocho karavAno prayatna karavAmAM AvI rahyo che. T zikSaNa dvArA bALakanAM manamAM koI paNa jAtanA pUrvagraho na ropAya teno khyAla rAkhavAmAM Ave che. pravRtti AdhArita zikSaNa jovA maLe che. (dA.ta., prajJA projekTa) 2 atyAranA abhyAsakramamAM nIcenI bAbato jovA maLe che : Experience anubhava Reflection vizleSaNa 4 Application upayojana - Consolidation tAraNa abhyAsakrama racanAmAM nIcenA siddhAMtono upayoga thAya te khUba ja jarUrI che : (1) abhyAsakrama adhyetAkendrI hovo joIe. (2) abhyAsakrama samAja kendrI hovo joIe. (3) abhyAsakrama pravRtti AdhArita hovo joIe. (4) abhyAsakrama bhaviSyalakSI hovo joIe. 4 abhyAsakramaracanAnAM sopAno nIcenI AkRti dvArA paNa darzAvI zakAya : viSayavastu - hetuo + vizleSaNa - paddhati - mUlyAMkana anya dezonI sarakhAmaNIe joIe to prAcIna samayamAM ApaNI zikSaNasaMsthAonI kIrti deza-videzamAM patharAyela hatI. udA., nAlaMdA, takSazilA jenA mULamAM teno majabUta abhyAsakrama hato. TUMkamAM, vidyArthInA sarvAgI vikAsa mATe zALA, samAjazikSako asarakAraka che, teTalo ja abhyAsakrama paNa asarakAraka jovA maLe che. aMtamAM huM samApana karatA kahIza ke - naitikatA vinAno vepAra 2 caritravinAnuM zikSaNa 2 viveka vagarano AnaMda 0 siddhAMto vinAnuM rAjakAraNa mAnavatA vinAno samAja mahenata vinAnI saMpatti sevA vinAnI pUjA yogya abhyAsakrama vinAnuM zikSaNa saMdarbhasUci: (1) bhaTTa maNizaMkara ratnajI (1970) zikSaNano itihAsa (2) desAI ane anya (1984) abhyAsakramanA siddhAMto ane saMracanA (3) zAstrI jayendrabhAI (1991) keLavaNInA tAttvika AdhAro (4) joSI hariprasAda e (2000) zaikSaNika tattvajJAna (5) DaoN. ramezacaMdra jI. koThArI (2006) orIkreza (sudhAbahena zrI ema. DI. mahetA ejyukezana TrasTa, dhrola - (ji. jAmanagara)nI zaikSaNika saMsthAomAM sekreTarI tarIke sevAo Ape che.) upasaMhAra : Aje mIDiyA inTaraneTa ane pracAranAM mAdhyamonA lIdhe vizvamAM banatI tamAma ghaTanAothI vyakti mAhitagAra banato jAya che. abhyAsakramanA nirdhAraNa samaye khAsa to vidyArthI bhaviSyano nAgarika bane tevo hovo joIe koThArIpaMca te saMdarbhamAM ja jaNAve che ke - "bhAratanuM bhAvi tenA vargakhaMDomAM ghaDAI rahyuM che." 100 / A Adarza keLavaNInuM upaniSada] Adarza keLavaNInuM upaniSada , Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaikalpika zikSaNa vyavasthA gulAbabhAI jAnI parIkSAnI mosama chalake che ane vidyArthIo hatAzAmAM AvI AtmahatyA karI rahyAnA samAcAra Ave che. parIkSAmAM gerarItio, pepara phUTI javAM, parIkSAmAM corI karAvavAmAM vAlIo tathA anyonI sAmelagIrI - A badhuM sAMbhaLI du:kha thAya che. ApaNuM zikSaNa kayA mArge jaI rahyuM che ? eka taraphathI zikSaNanI navI nIti ghaDAI rahI che. A pUrve paNa ghaNAM paMco racAyAM che, temanI bhalAmaNono AMzika amala thayo che, paNa zikSaNanI dazA ane dizA uttarottara kema bagaDatI jAya che ? jarUra che zikSaNapaddhatinA AmUla parivartananI. pahelAM zikSaNa pachI parIkSaNa hoya. mahattva zikSaNanuM che, paraMtu atyAre parIkSAnuM mahattva eTalI hade vadhI gayuM che ke mAbApa, sarakArItaMtra, zikSaNavyavasthA - badhAMnuM dhyAna ane kendra mAtra ane mAtra parIkSA para che, temAM yena-kena prakAre mArksa - guNa meLavavA prayatno thaI rahyA che. guNavattAvALuM zikSaNa ke guNavAna batAve tevuM zikSaNa hAMsiyAmAM dhakelAI rahyuM che. AvI paristhitimAM zuM karIzuM ? : mahAtmA gAMdhIjInA maMtrI tarIke pharaja bajAvanAra mahAdeva desAInA putra nArAyaNa desAIne Aje ApaNe eka vikhyAta samAjasevaka, ciMtaka ane sAhityakAra tarIke oLakhIe chIe. teo nAnA hatA tyAre zALAe javAnuM zarU karyuM. be-eka divasamAM zALAmAM gamyuM nahi. pitAne vAta karI ke - "mAre zALAe javuM nathI.'' pitAe kahyuM : "bApune pUchI jo.'" nAnakaDA bAbalAe gAMdhIjIne potAne zALAe javuM gamatuM nathI ane have zALAe nahi jAya tema jaNAvyuM. gAMdhIjIe uttaramAM 'zAbAza' kahyuM ane pachI tenu zikSaNa gAMdhIjInA sAMnidhyamAM zarU thayuM. e vidyApIThamAM je pAmyA tethI teo vizvavikhyAta thayA. bila geTsa, sTiva jobsa, jhukarabarga - A badhAne cIlAcAlu zALA - mahAzALAmAM phAvyuM nahi, paNa potAnI mahenata tathA buddhithI vizvane evuM pradAna karyuM ke Aje sahu temanA pratye ahobhAvathI jue che. 102 // Adarza keLavaNInuM upaniSada vIsamI sadImAM pazcimamAM eka avAja UThyo : 'School is dead - Deschooling society' - e AMdolane vega pakaDaco. duniyAbharamAM enA paDaghA paDyA. iMglaeNnDamAM vikhyAta zikSaNazAstrI nIle 'samarahila' nAmanI zALA zarU karI. e. esa. nIlane vizvanA sauthI mokharAnA 10 keLavaNIkAromAMnA eka gaNavAmAM Ave che. nIlanA mate vizvanA badhA gunAo, napharata - badhAM yuddhonAM mULamAM chevaTe nAkhuzI che. A nAkhuzI kevI rIte udbhave che, te kevI rIte manuSyonAM jIvana barabAda karI nAkhe che ane bALakono uchera kevI rIte karavo joIe, jethI A nAkhuzI uddabhave ja nahi - A bAbato darzAvavAno A pustakano prayatna che. erika phrome 'samarahila' pustakanI prastAvanAmAM lakhyuM che - aDhAramI sadI daramiyAna pragatizIla vicArakoe svataMtratA, lokazAhI ane svazAsananA khyAlo rajU karyA hatA. I.sa. 1900nA pUrvArdhamAM A vicAro zikSaNakSetramAM lAbhadAyI puravAra thayA. AvA svaicchika nirNayono AdhArabhUta siddhAMta hato - sattAne badale svataMtratA - bALakone koI paNa dabANa vagara ane temanI jarUriyAta anusAra, temanI jijJAsAvRtti pratye samajaNa dAkhavIne, temanI AsapAsanI duniyAmAM rasa letAM karavAM. A prakAranA dRSTikoNe pragatizIla zikSaNano AraMbha karyo ane te mAnavavikAsanA kSetramAM eka mahattvanuM pagaluM hatuM.' paraMtu A navI paddhatinAM pariNAmo vAraMvAra nirAzAjanaka rahyAM. chellAM thoDAM varSomAM pragatizIla zikSaNano virodha vadhato gayo. Aje ghaNA loko mAne che ke - 'A zikSaNapaddhati bhUlabharelI che ane tene dUra karavI joIe.' zistapAlana para vadhu ne vadhu bhAra mukAya te mATe jalada AMdolana cAle che. bALakone zArIrika zikSA karavA mATe paravAnagI maLe te mATe pablika skUlanA zikSakoe khAsa abhiyAna AdaryAM che. e. esa. nIlanI paddhati bALakanA uchera mATeno krAntikArI abhigama che. mArA mata pramANe temanuM A pustaka eTalA mATe behada mahattvanuM che ke - 'te bhayamukta zikSaNanA sAcA siddhAMtonuM pratinidhitva kare che.' samarahila zALAmAM sattAdhIzo koI ardazya rIte bALakonuM saMcAlana karatA nathI. Adarza keLavaNInuM upaniSada 103 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarahila koI paNa siddhAMtane ThokI nathI besADatI, paNa temAM lagabhaga cAlIsa varSanA vAstavika anubhavano nicoDa vartAya che. pustakanA lekhakanuM mAnavuM che ke - "svataMtratA kharekhara kAragata nIvaDe che." dareka vicArazIla mAtA-pitAne, pote bALaka sAme jAye-ajANya keTalI hada sudhI dabANa ane sattAno upayoga kare che, tenuM bhAna thatAM AdhAta lAgaze. A pustakaprema paravAnagI ane svataMtratAnA navA artho Apaze. nIla jIvana ane svataMtratA pratye asamAdhAnakArI AdarabhAva darzAve che ane johukamInA upayogano saMpUrNa asvIkAra darzAve che. bALakono uchera e prakAranI paddhatithI thavo joIe ke - "temanAmAM potAnI meLe ja prema, samajazakti, hiMmata, ekasUtratA jevA guNo vikase, je pazcimI mAnavatAvAdI prathAnAM dhyeya che." jo eka vakhata loko tene mATe taiyAra thAya to je samarahilamAM banI zake te badhe ja banI zake che. lekhaka kahe che tema - "kharekhara samasyAgrasta bALako nathI, paraMtu "samasyAgrasta mAtA-pitA' ane 'samasyAgrasta mAnavatA' che. huM mAnuM chuM ke - nIlanuM kArya eka bIja che ane te pAMgaraze ja. samaya jatAM tenA vicAro navA samAjamAM vyApIne potAnI eka evI oLakha UbhI karaze ke jemAM manuSya pote ane tenA jIvananA hetuo ja tamAma sAmAjika prayAsonuM paNa aMtima dhyeya banaze. Aje samarahila zALAne keLavaNInA kSetre thayela eka saphaLa, anokhA ane krAntikArI prayoga tarIke sthAna maLyuM che. e. esa. nIlanA 'samarahila' pustakano gujarAtImAM anuvAda saMjIva zAha dvArA karavAmAM Avela che, je pustaka prApya che. amerikAmAM 'laniMga vidyAuTa skUliMga" jhuMbeza zarU thaI che. enA praNetA ane keLavaNIkAra jona holTe bALakone anubhava dvArA zikSaNa ApavAnA prayogo karyA che. DenmArkamAM kopanahegana zaheramAM nyU liTala skUlanA zikSaNanA prayogo jANavA jevA che. 'divya bhAskara'mAM saMjaya vorAe teno tAjetaramAM paricaya Apela che. skUla ane raheThANanAM makAno vacce eka nAnuM jaMgala che, jyAM pahelA mALe skUla cAle che. zALAno mukhya oraDo lAMbo ane sAMkaDo che ane 104 / C A Adarza keLavaNInuM upaniSada | kula jagyAno betRtIyAMza bhAga to A oraDo ja roke che. mukhya haoNlanI pAse eka nAnakaDI vyAyAmazALA che. bAjumAM eka oraDo saMgIta mATe upayogamAM levAmAM Ave che, bAkInI jagyAne be hajAra lAkaDAMnI peTIonI madadathI nAnA-nAnA bhAgomAM vaheMcI devAmAM AvI che. ahIM khurazI, Tebala, copaDIonAM kabATa vagere mATe A lAkaDAnAM khokhAMono ja upayoga karavAmAM Ave che. liTala skUlanuM pharnicara paNa khUba sAduM ane sastuM che. oNphisamAM eka sAduM TAiparAiTara, eka TeparekaoNrDara ane eka DuplikeTara che. mukhya haoNlamAM eka phrijha ane prAimasa che, jenI upara bALako avAranavAra khAvAnuM banAve che. zALAmAM eka nAno paNa sAro pustakono saMgraha che. varkazopamAM lAkaDAnuM ane dhAtunuM kAma karavA mATenAM ojAro che. sAthe esiTilina vAyuthI dhAtu kApavA mATenAM ane velDiMga karavA mATenAM sAdhano paNa che. ramato ane koyaDAono paNa eka nAno saMgraha che. pustakAlayamAM keTalAMka vijJAna ane gaNita vizenAM pustako che, jemAM pAThyapustakono paNa samAveza thaI jAya che. ahIM eka hAthasALa ane silAI-mazIna paNa che. bALakone raMgono upayoga karavo hoya to tenI paNa vyavasthA ahIM rAkhavAmAM AvI che. A badhAMno upayoga zikSaNanAM sAdhano tarIke karAya che. nyU liTala skUlanI savAranI dinacaryAno khUba mahattvapUrNa bhAga savAranA vyAyAma ane nRtyanI pravRttio che. zALAnI vyAyAmazALAno je oraDo che, te khUba ja nIcI chatavALo che. temAM eka moTI zetaraMjI ane be Drama rAkhavAmAM AvyAM che. roja savAre nRtya ane saMgItamAM kuzaLa eka zikSaka ane moTA bhAganA vidyArthIo vyAyAmazALAmAM bhegAM thAya che. zikSaka Drama upara eka jozIlI dhUna vagADe che ane bALako nAcavAkUdavAnuM zarU karI de che. eka satra kyAre ya bIjA satra jevuM nathI hotuM. bALako yogya lAge te rIte masta banIne layamAM nAce che ane eka laya bIjA layane AgaLa laI jAya che. bALako agAunA laya ane tAlamAMthI temane je sArA lAge che te pharI-pharIne karyA kare che. saMgItakakSamAM eka zikSaka ilekTrika giTAra upara koI vidyArthIne koI dhUna vagADavAnuM zIkhavI rahyA hatA. A zikSaka kuzaLa piyAnovAdaka hatA. Adarza keLavaNIne upaniSada nuM che105] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teo pharI-pharIne pelA bALakane dhUna vagADavAnuM zIkhavatA hatA. pachI baMne ekasAthe dhUna vagADavA lAgyA. be nAnAM bALako temanI sAthe Drama vagADavA lAgyAM. teo jarA ya tAlamAM nahotAM vagADatAM, paNa zikSake temanI sAme gussAthI joyuM nahi ke temane tema karatAM rokyAM paNa nahi. be-traNa vidyArthIo oraDAmAM besIne A badhuM mAtra joI rahyA hatA. jANItA zikSaNazAstrI zrImatI sTelI brase lakhyuM che ke - "dhyAnathI jovuM e paNa zikSaNanI eka mahattvapUrNa prakriyA che. bALakonI A dhyAnathI jovAnI prakriyAnuM ApaNe sanmAna karavuM joIe. jo koI bALaka dhyAnathI koI pravRttinuM nirIkSaNa karI rahyuM hoya to tene dhyAnabhaMga na karavuM joIe. keTalAMka bALako pote kAma karatAM pahelAM bIjAM bALakone te kAma karatAM jovA icche ane pote zuM karaze teno vicAra karavA mAMge che.' nyU liTala skUlamAM A vAta badhA samajatA hatA. DenmArkanI A zALA cAra dIvAlo vacce baMdha zALA nathI, paNa haratIpharatI zALA che. haratIpharatI eTalA mATe ke temAM bALakone pravAsa ane mulAkAtonI bharapUra tako ApavAmAM Ave che. skUlanA bALako mATe kopanahegana ane tenI AsapAsanA vistAromAM niyamita pravAso goThavavAmAM Ave che - eTale sudhI ke vidyArthIonA eka jUthe to svIDananA eka cheDAthI bIjA cheDA sudhI padayAtrA karI hatI. A pravAso dvArA ja deza, duniyA, samAja, itihAsa ane bhUgoLanuM pratyakSa jJAna teo meLave che. nyU liTala skUlamAM bhaNIne vidAya lenArAM moTA bhAganAM bALako evI paraMparAgata hAIskUlomAM gayAM che, jeno abhyAsakrama atyaMta kaThina hoya. AvI skUlomAM paNa nyU liTala skUlanA vidyArthIo haMmezAM mokhare rahyA che ane jeo moTA thayA che, temaNe potAnA vyavasAyamAM nAma kADhavuM che ane siddhio prApta karI che. A bALako jIvananA koI paNa kSetramAM saphaLatA prApta kare che, tenuM kAraNa e che ke teo duniyA vize jANavA utsuka hoya che ane tenA vize jANavAnuM kauzalya ane AtmavizvAsa temanAmAM hoya che. teo jIvananA koI paNa paDakArone AsAnIthI hala karI zake che. A zALA parathI preraNA laIne DenmArkamAM 40 jeTalI nyU liTala skUlo cAlu thaI che ane saphaLa paNa thaI che. 106 VA Adarza keLavaNInuM upaniSada | totto-cAnane 'tomoe' nAmanI skUlamAM potAnA sAthI-mitro sAthe khUba ja manapasaMda vAtAvaraNamAM zikSaNa maLyuM hatuM. A skUlanA heDamAsTara kobAyAzI khUba ja snehALa ne kalpanAzIla hatA. bALakone bhaNataranI sAthosAtha mukta vAtAvaraNa ane samatola AhAra paNa maLe enI teo khAsa kALajI letA hatA. A pustakanI nAyikA totto-cAna, gaIkAlanI e nAnakaDI bAlikA Aje tetsuko kuroyAnAgI nAme AkhA jApAnamAM vikhyAta TI.vI. kalAkAra tarIke jANItI che. potAnA zALAjIvananAM keTalAM badhAM saMsmaraNo, vAto ane satya ghaTanAo teNe ahIM nAnI-nAnI prasaMgakathAo rUpe rajU karI che. yunisephamAM jApAnanI saMbhAvanA-dUta nimAyelI A lekhikA pAse bALakone cAhanAra zikSakone ane mAbApo - vAlIone ghaNuM kahevAnuM che. mULa jApAnI bhASAmAM lakhAyeluM - prakAzita thatAMnI sAthe ja apAra lokapriyatA sAthe vikramasarjaka "besTa selara' baneluM A pustaka eka zaktimaMta saMdezo ApI jAya che. nAnA-moTA dareka vayajUthanA judA-judA dRSTikoNavALA badhA loko mATe pustaka samAna rIte rasaprada che. A pustakamAM zrI kobAyAzInI zikSaNa-pravRttio kevI arUDha ne kalpanAzIla hatI e batAvavAno prayatna karyo che. e mAnatA hatA ke - 'badhAM ja bALako mULe to sArA svabhAvanAM hoya che, paNa pachI bahAranuM vAtAvaraNa ane moTerAMnI asaro kharAba hoya to e sArApaNAne nukasAna thaI zake che." eTale emanuM dhyeya hatuM ke - "A sArA svabhAvane kALajIthI khIlavavo, jethI bALaka badhAMnI vacce potAnA AgavA vyaktitva sAthe vikasatuM rahe.' | zrI kobAyAzIne mana svAbhAvikatAnuM mUlya moTuM hatuM, eTale e icchatA ke bALakanuM vyaktitva bane eTalI sahajatAthI vikAsa pAme. prakRti mATe paNa emane cAhanA hatI. jo Aje paNa tomoe jevI zALAo hoya to cArebAju vyApelI hisAvRtti ochI thAya ne bALako adhavacce skUlamAMthI UThI jAya che tenuM pramANa ghaTe. to mo emAM to zALAno samaya pUro thayA pachI paNa chokarAMo ghare javAnuM nAma nahotAM letAM, ane roja savAre nizALe doDavAnI emane tAlAvelI hatI, evI hatI e skUla. Adarza keLavaNInuM upaniSada 9 10o | Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcimamAM homaskUliMgano khyAla vadhu ne vadhu lokapriya thato jAya che. A prayogamAM mAbApanI kSamatA ane bALako sAthe samaya gALavAnI tatparatA mahattvanI che. bhAratamAM paNa A prayoga prasarato jAya che. gujarAtamAM - vaDodarAmAM keTalAMka saMniSTha vAlIo homaskUliMga karAvI rahyAM che. rAjakoTamAM paNa keTalAka vAlIo A dizAmAM sakriya thayAM che. zikSaNamAtra vargakhaMDanI cAra dIvAlo vacce, zikSaka dvArA ja, sarakAre niyata karela pAThyakrama dvArA ja, sarakAra nakkI kare tevI parIkSA dvArA ja mUlyAMkana thAya - A badhA cIlAcAlu khyAlo badalavA paDaze. bALakone AtmahatyA tarapha dore tevuM zikSaNa to haragija na joIe. cAlo, sAthe maLI sahu vicArIe ke - "ApaNAM bALakone bhAra vinAnuM bhaNatara, AnaMdalakSI zikSaNa (Joy of learning) kudaratanA sAMnidhyamAMthI, samAjamAMthI, paDozamAMthI maLatuM zikSaNa ApIne temane AvatI kAlanA javAbadAra ane ruAbadAra nAgarika banAvavA prayatna karIe. sahu vicArazIla vyaktionAM A aMgenAM sUcano AvakArya che. (zikSaNazAstrI gulAbabhAI sisTara niveditA skUla - rAjakoTa sahita nava jeTalI zikSaNa saMsthAmAM sAthe saMkaLAyelA che. teoe 28 pustakonuM sarjana-saMpAdana kareluM che. temane aneka evorDa-puraskAra prApta thayA che) paryAvaraNIya zikSaNa - navI sadInI mAMga prA. rAmalAla parIkha chellA be dAyakAthI, paryAvaraNakSetre sAmAjika AMdolanomAM svaicchika saMsthAonuM pradAna dhIre-dhIre paNa sthirapaNe vadhatuM jAya che. ApaNe je havA zvAsamAM laIe chIe, ApaNe je pANI pIe chIe, ApaNe je dharatI para rahIe chIe ane kAma karIe chIe, tenI guNavattA vize A saMsthAo vicAratI thaI che. vizvabharamAM svaicchika saMsthAo vaizvika saMsAdhanonA yogya upayoga, kudaratI saMpattinA bacAva ane taMdurasta vizva arthataMtra mATenAM abhiyAna karI rahI che. vizva emane paryAvaraNavAdIo tarIke oLakhe che. A paryAvaraNavAdIono uddeza ApaNA dezamAM ane samagra vizvamAM jIvananAM starane sudhAravAno che, emanA prayAsothI cAre bAju paryAvaraNa bAbate jAgrati paNa vadhI che. paryAvaraNanI surakSA ane mAnavajAtane anukULa evuM paryAvaraNa sarjavAnI mahattA Aje badhA samaje che. sana 1970nA dAyakAmAM, svaicchika saMsthAonuM dhyAna sIdhI rIte pradUSaNa phelAvatA pradUSako ane moTarakAra ke anya vAhano tathA sudharAI ane audyogika kacaro jevAM keTalAMka pradUSaNa phelAvanAra sAdhano, vastuo para hatuM. thoDA ghaNA aMze AvA pradUSakone nAthavAmAM A saMsthAone saphaLatA maLI che. paNa A kSetramAM hajI ghaNuM karavAnuM bAkI che. daramiyAnamAM ghaNA navA muddAo paNa upasthita thayA che, jevA ke - jherI vAyuonA prasAraNano prazna, vaizvika tApamAnanA pheraphAro, ojhonamAM chidro, eNsiDa, varSo vagere. enAthI hajI thoDAM varSa pahelAM ja ApaNe sAva ajANa hatA. paryAvaraNanAM A dhyAnapAtra ane vinAzakArI valaNone samagra sRSTinA saMdarbhamAM ApaNe mUlavavAM paDaze. AkhI kudaratI vyavasthAmAM asthiratAno khataro enAthI Ubho thayo che. ojhonane lagatA savAlo A saMdarbhamAM ApaNA mATe moTI ciMtAno viSaya banyA che. jaivikasRSTinuM patana ane enI vividhatAmAM ghaTADo paNa eTalo ja mahattvano prazna che. ApaNA jevA dezomAM garIbI ane garIbo dvArA thatA paryAvaraNanAM nukasAnano prazna paNa saMvedanazIla che. ApaNAM zaheromAM, havAmAM, pANImAM ane jamInamAM je Adarza keLavaNInuM upaniSada , Uii 109 | zikSaNa saMsthAone pUrI svAyattatA ApavI joIe. zikSaNamAM navaprayoga karavAnI taka zikSakone ane saMsthAne ApavI joIe. zikSaka ane vidyArthIo vacce AtmIya saMbaMdha hovo joIe. niSThAvAna zikSakane biradAvavAnI yojanA hovI joIe. zikSakone vadhu paDatI salAmatI maLI che te dUra karavI joIe. parIkSA paddhati badalavI joIe. satata sarvagrAhI mUlyAMkana thavuM joIe. vidyArthImAM maulika vicArazakti khIle tevI zikSaNaprathA goThavavI joIe. zikSaNanuM dhyeya to "sAro mANasa bane' (to produce a good person) te che. AthI mUlyazikSaNa para vizeSa bhAra mukAvo joIe - uSAbahena jAnI [ 108 ////////////// Adarza keLavaNIne upaniSada) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jherI vAyunuM prasaraNa thAya che, ene kema nAthavuM e prazna vikarALa banato jAya che. paryAvaraNane lIdhe akudaratI motane bheTavAnA ghaNA kissA Aja sudhImAM noMdhAyA che. nadIo ghaNI jagyAe pANIne badale rasAyaNo vahevaDAvatI thaI gaI che. jaMtunAzaka davAnI asaro ApaNA anAjamAM vadhu ne vadhu dekhAvA mAMDI che. moTA bhAganI jamIno jherI tattvothI dUSita thaI gaI che. bhUtaLanAM pANI ghaTatAM jAya che ane nadIonAM je pANI dUSita thayelAM che tene pIvAlAyaka banAvavAnuM hajI zakya banyuM nathI. AvI gaMbhIra paristhitimAM, janasamudAyamAM paryAvaraNIya jokhamo vize spaSTa samaja UbhI thAya, ane A jokhamane nAthavA ke jokhamothI bacavA mATe kAma karI zake tevA kAryakartAonI eka jamAta UbhI thAya, e atyaMta jarUranuM che. paryAvaraNIya jokhamo sAme asarakAraka rIte kAma karavA mATe ApaNe ApaNAM mUlyo, valaNo, niSThA, kauzalyo badhAmAM ja badalAva lAvavo paDaze. ApaNe ApaNA gharamAM je karIe chIe, ApaNe je kharIdIe chIe, ApaNo thAka je rIte utArIe chIe. A badhAMnI asara paryAvaraNa para paDe che, ane eTale enI barAbara chaNAvaTa karavAno samaya pAkI gayo che. paryAvaraNIya samasyAno ukela kadAca emAMthI ja maLaze. jhaDapathI ghaTatA jatAM ApaNAM kudaratI saMsAdhanone bacAvavAM mATe kendra sarakAra vividha kAryakramo dvArA je rIte saghana prayAso AdarI rahI che, te ja rIte samAjanA badhA vargomAM paryAvaraNanA saMrakSaNa saMdarbhe jAgRti lAvavAnuM kAma karavAnI jarUra che. sattAvAra ne binasattAvAra je saMsthAo paryAvaraNanAM rakSaNa mATe kAma kare che, temaNe paryAvaraNIya paDakAronA vistAra gaMbhIratA ane enA ukela vizenA badhAM upalabdha jJAnane janasamudAyamAM pahoMcADavuM paDaze. paryAvaraNIya jokhamo e janasamudAye phelAvelAM pradUSaNanuM pariNAma che ane AthI ja eno ukela paNa janasamudAyanA hAthamAM ja che. loko jo A vAta samajaze ane ApaNe jo paryAvaraNIya jokhamo para kAma karavAyogya mAnavazrama taiyAra karyo haze, to ApaNe ApaNI rojabarojanI jiMdagImAM A saMbhavita jokhamo sAme laDI zakIzuM. A mATe paryAvaraNIya zikSaNamAM ApaNe moTuM mUDIrokANa karavuM paDaze. sthAnika ane rASTrIya stare rojabarojanAM jIvanane asara karanAra paryAvaraNIya samasyAone mAtra zikSaNanA mAdhyamathI ja ApaNe ukelI zakIzuM. 110 Adarza keLavaNInuM upaniSada yunesko ane saMyukta rASTrasaMghanA paryAvaraNa kAryakrama anvaye paryAvaraNIya zikSaNanI eka sarvasAmAnya vyAkhyA ApavAno prayAsa thayo che. e pramANe paryAvaraNIya zikSaNa e satata cAlatuM kAyamI zikSaNa che. eno uddeza A zikSaNa lenArane enA paryAvaraNa bAbate jAgRta karavAno che ane jarUrI mAhitI, mUlyo, kauzalyo, anubhavo ane nirNayazakti ApavAno che. eTale vyaktigata dhoraNe ke sAmudAyika dhoraNe pravartamAna ane bhaviSyamAM UbhA thanArA paryAvaraNIya prazno para te kAma karI zake ane emAM netAgIrI laI zake. AvuM zikSaNa ApavA mATe Ama to ApaNI pAse je zikSaNa saMsthAo che, teno ja upayoga karavAnI nIti uttama sAbita thaI zake. bALakomAM AturatA vadhAre hoya che ane vRddho karatAM paryAvaraNa prerita jIvanapaddhatine apanAvavAnuM emane mATe vadhAre saraLa hoya che. jema ApaNe gaNita, vijJAna, itihAsa, bhASA vagere zIkhIe chIe, te ja rIte paryAvaraNanuM zikSaNa dasa dhoraNathI mAMDIne kaoNleja sudhInI zikSaNa saMsthAomAM apAvuM joIe. zikSakoe emanA yuvAna vidyArthIone kacaro ghaTADavAnA, kacarAne rIsAikala karavA bAbatanA, saMsAdhanano bacAvavAnA rastAo apanAvavA preravA joIe. A ja paryAvaraNanuM sAcuM zikSaNa che. paryAvaraNIya zikSaNa e koI navo vicAra nathI, paNa A dezamAM e vizenuM koI aupacArika zikSaNa zarU thayuM nathI. gUjarAta vidyApIThe A bAbate eka nAnakaDI zarUAta karI che ane samAja mAnavazAstranA ane grAmINa arthazAstranA anusnAtaka abhyAsakramamAM Ecology and Environment para eka Akho korsa dAkhala karyo che. A ja viSayamAM anupAraMgatano abhyAsakrama paNa vidyApIThamAM zarU thayo che. 'hAlamAM gUjarAta vidyApIThamAM paryAvaraNIya zikSaNanuM eka vizeSa kendra UbhuM karavAno prayAsa paNa thaI rahyo che.' ApaNe paryAvaraNane sudhAravA ane rakSaNa karavA mATe jarUrI evuM jJAna mUlyo, valaNo, niSThA, sAmAjika kauzalyo meLavavAnI taka dezanA dareka nAgarikane maLe evuM karavuM paDaze. navI sadImAM ApaNA saunuM e dAyitva banI raheze. samudAya zikSaNa mATe A AvanAra sadIno paDakAra che. (A lekha 1990nA prAraMbhamAM navI sadInI zikSaNanI AvazyakatA saMdarbhamAM thayela pravacanano sAra che.) Adarza keLavaNInuM upaniSada 111 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirIkSaNa karatA zIkhave te zikSaNa { pU. zrI. morAribApu huM zikSaka hato ema nahi kahuM, paraMtu Aje paNa zikSaka chuM, kAraNa zikSaka kyAreya TAyarDa ke riTAyarDa thato nathI. mArI dRSTie uttama zikSaNanAM sAta lakSaNo cho. rakSaNa : zikSaNa evuM hoya ke je zikSaNa sau pahelAM to vyaktine, parivArane, samAjane, rASTrane saMrakSaNa Ape. je saMrakSaNa na ApI zake e zikSaNa zuM ? je saMrakSaNa Ape ane saMrakSaNanI sAthe mane ne tamane samarpaNa karatA zIkhave. tyAganA, balidAnanA pATha zIkhave, ApaNA aMdara rahelA saguNone vikasAvavAno moko Ape enuM nAma zikSaNa. je zikSaNa ApaNI salAmatIno bhaMga kare athavA ApaNI svataMtratAne akhaMDa na rAkhI zake te zikSaNano koI artha nathI. zikSaNa eTale mANasa keTalI DigrIo bhegI kare che evo saMkucita artha nathI. zikSaNa e to anubhavano ane parivartanano viSaya che. sAcuM zikSaNa mANasane abhaya banAve che. Aje to zikSaNa ane zikSaka vidyArthIne kSaNe-kSaNe bhayabhIta banAve che. je zikSA surakSA na ApI zake te zikSA pachI nyAyAlayamAM zobhe, vidyAlayamAM nahi. nirIkSaNa : zikSaNa aMge mAruM bIjuM dRSTibiMdu e che ke ApaNe game teTalA moTA thaI gayA hoIe to paNa ApaNane satata nirIkSaNa karatAM zikhavADe e ja sAcuM zikSaNa. ApaNI karuNatA e che ke ApaNe tyAM nirIkSako che, paNa nirIkSaNo ochAM che. jene nirbhIka nirIkSaNa karatAM AvaDaze ene to nadIno vaheto pravAha paNa kaMIka ne kaMIka zikhavADato raheto haze. poSaNa : zreSTha zikSaNanuM trIjuM lakSaNa che poSaNa zikSaNa poSaNa ApatuM hovuM joIe. zikSaNa prakAza ApatuM hovuM joIe. ghaNI vAra zikSaNakSetramAM evI ghaTanAo vize sAMbhaLavA maLe che tyAre ema thAya ke zikSaNa rakSaNa ApavAmAM niSphaLa gayuM che ane bhakSaNa karavAmAM saphaLa thayuM che. vidyArthInAM tana, mana, baLa, buddhi, vidyA ane zIlanI rakSA kare te uttama prakAranuM zikSaNa che. | 112 // A Adarza keLavaNInuM upaniSada prakAza : zikSaNanuM cothuM kAma prakAza eTale ke ajavALuM ApavAnuM che. dareka mAnavanA mAnasamAMthI ajJAnano aMdhakAra dUra karI jJAnano prakAza pragaTe, azraddhA ke aMdhazraddhAno tamasa dUra karI sAttvika zraddhAno ajavAza pragaTe te zikSakanI phaLazruti che. A traNe traNa kArya rakSaNa, poSaNa ane prakAza maLe te premazikSaNa dvArA maLe te khAsa jarUrI che. jo ema thaze to zikSaNa zikSA maTIne vidyAno darajjo prApta karaze. zikSaka eka pagAradAra maTIne guruno darajjo prApta karaze. tattvazikSaNa : tattvazikSaNa e uttama zikSaNanuM chaThThuM lakSaNa che. narasiMha mahetAe kahyuM che ke - "jyAM lagI Atmatattva cItyo nahi, tyAM lagI sAdhanA sarva jUThI,' mATe zikSaka jIvanadarzana kare ane tattvadarzana eTale aNu-aNumAM rahelA paramatattvano paNa paricaya kare ane karAve te sAcuM zikSaNa che. TUMkamAM, zikSaNano sAra kevaLa DigrI hoya e khyAla khoTo che. zikSaNa jIvanadarzana karAve ane tattvadarzana eTale ke jIvananA aNue aNumAM rahelA paramatattvano paricaya karAve e sAcuM zikSaNa. premavikSaNa : premavikSaNa e zreSTha zikSaNanuM chelluM ane anivArya lakSaNa che. zikSaNa vidyArthIne rakSaNa Ape, nirIkSaNa mATenI dRSTi Ape, karmakuzaLatA Ape, tattvadarzanano bodha Ape, paNa jo zikSaNa premavikSaNa na bane to zikSaNa adhUruM che. jo vidyArthImAM prema, saMvedanA, karuNA jevI pavitra lAgaNI pragaTa na thAya to zikSaNa adhUruM gaNAya. paNa jo A badhuM zakya bane to e zikSaNa premavikSaNa banI zake. zikSakano dharma zuM che ? : zikSakano prathama dharma enuM satyaniSThANuM che. zikSaka satyavAna hovo joIe. zikSakanI vANI, vartana ane vicAramAM kyAMka asatyano raNakAra na hovo joIe. zikSaka ane senApati baMnenuM kArya sarakhuM che, baMne rakhopA kare che ane rakSaka kyAreya asatyano Azrita na hoI zake. bIjo dharma sevA che; kAraNa ke zikSaNa dhaMdho nathI paNa dharma che ane dharmamAM sevAnI gAMsaDI upADavI joIe. zikSakano trIjo dharma ahiMsA che. mana, vacana ane karmathI kyAreya koIne pIDe nahi te sAcI ahiMsA che ane ahiMsAne ApaNe tyAM parama dharma kahevAmAM AvI che. Adarza keLavaNIne upaniSada M 113] Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtRbhASA dvArA zikSaNa : bhAvAtmaka dRSTikoNa na ratilAla borIsAgara - ApaNA mUrdhanya kavi umAzaMkara jozInA suprasiddha kAvya "gAMdhI-girA'nuM paThana karIne mArA vaktavyano prAraMbha karuM chuM - sadA saumya zI vaibhave UbharAtI, maLI mAtRbhASA mane gujarAtI. rame anya sakhIo thakI daI tALI, sudhA karNa sIMce guNALI rasALI. kare bolatA je, bharyA bhAva chAtI, ramo mAtRbhASA mukhe gujarAtI. maLI hemaAziSa, narasiMha-mIrAM, thayA premabhaTa ne akho bhakta dhIrA. pUjI narmade kAnta govardhane je, sajI hAnale kalpanAbhavya teje. dhuvA satya-sAthI ahiMsA-suhAtI, namAM dhanya gAMdhIgirA gujarAtI.' A 'gAMdhIgirA'nI Aje zI sthiti che ? prAthamika zikSaNathI ja zikSaNanA mAdhyama tarIke ApaNI mAtRbhASAno cheda UDato jAya che. aMgrejI mAdhyamanI keTalIka zALAomAM to vidyArthIo mATe gujarAtI bhASA bolavA para paNa pratibaMdha che. zALA samaya daramiyAna vidyArthI gujarAtI bolato mAluma paDe to aMgrejI mAdhyamanI keTalIka zALAomAM daMDa paNa phaTakAravAmAM Ave che. amadAvAdanA eka uttama bAlamaMdiranA saMcAlaka mArA mitra che, emanI pAse AvIne eka vAra eka vAlIe evuM pUcheluM ke - "mArA bALakane tame gujarAtI mAdhyamanAM bALako sAthe kyAreya besADazo nahi ne ?" A praznathI saMcAlakane ghaNI navAI lAgI. emaNe kahyuM ke : "prArthanAmAM ne ramavAnA samayamAM to badhAM bALakone sAthe ja rAkhIe chIe, ane emAM to tamane zo vAMdho hoya ?" vAlIe kahyuM : "to-to mArA bALakane aMgrejI barAbara bolatAM AvaDe ja nahi ne !" ane emaNe potAnA bALakane e bAlamaMdiramAM dAkhala karavAnuM 114 / A Adarza keLavaNInuM upaniSada mAMDI vALyuM. aMgrejI mAdhyamanI zALAnA gujarAtI viSayanA zikSake eka parisaMvAda daramiyAna DaratAM-DaratAM mane kaheluM ke - "mane evI sUcanA ApavAmAM Ave che ke - "mAre mArA vargamAM jeTaluM gujarAtI bolavAnuM anivArya hoya eTaluM ja gujarAtI mAre bolavAnuM. bhaNAvavA sivAyanI bAbato ke sUcanAo mATe mAre pharajiyAta rIte aMgrejImAM bolavAnuM che.'' potAnA bALakane gujarAtI barAbara bolatAM nathI AvaDatuM emAM gaurava lenArAM zikSita vAlIo gujarAtamAM che. hAsyarasanI temaja gaMbhIra prakAranI kAvyaracanAo karavA mATe jANItA DaoNkTara raiza manIAranA eka nibaMdhanuM zIrSaka che. "gujarAtI leMgaveMjamAM thaoNTsa eksapresa karavAnuM thoDuM oDa lAge che.' A niMbadhamAM AjakAlanA ApaNA gujarAtI yuvAno kevuM gujarAtI bole che eno eka namUno Apyo che - "yu no. dhera ija a sikreTa - abAuTa huM kevI rItanA boluM chuM. ekyulI vhena Ai sTArTa spIkiMga a seMTensa ina iMgliza hApha ve voTa hepansa, yu no... mAre bAkInuM vAkaya gujarAtImAM pUruM karavuM paDe che. AvuM iMgliza bolavA karatAM to gujarAtI bolavuM ijha maca maca beTara' ema vicArI gujarAtI bolavA jAuM chuM to Ai DonTa phAinDa propara... zuM kahevAya ? gujarAtI varjhA nA maLe yAra.. so Ai mikSa apa. sama TAimsa koI parTikyulara vastu mATe mane gujarAtI varDa khabara nathI hoto ane eTa dha seima TAima ene iMglizamAM zuM kahevAya te paNa yAda AvatuM nathI. menI TAimsa mArI botha dha leMgavejanI vokebalarI mane dago Ape tyAre mArA henDrasa ane mArA zolDarsa mArI madade Ave. mosTa oNpha dha TAima Ai enDa apa TaoNkiMga vitha mAya hensa. yU sI... pIpala aMDarasTenDa. nAva imejIna ke huM ThUMTho hate to mAruM zuM thate ? koI vAra zocavA jAuM ne to, peluM zuM kahevAya ? bahu... zarama... nA. nA... enAthI beTara varDa che... huM "kSobha' jo kevuM yAda AvI gayuM ? have e nA pUchazo ke iMglizamAM ene zuM kahevAya ? koI pUche ne - nA AvaDe to bahu emberesiMga lAge.' gujarAtanI yuvApeDhI kevuM gujarAtI jANe che enuM A udAharaNa che. A nibaMdhamAM uparanuM paDa to hAsyarasanuM che, paNa hasI lIdhA pachI mAtRbhASAnI sthitino vicAra karIe chIe tyAre hRdaya viSAdathI bharAI jAya che. dhobIno kUtaro na gharano na ghATano. ApaNA vidyArthIonI sthiti atyAre AvI che. na to Adarza keLavaNInuM upaniSada / A 115 ] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ emane gujarAtI barAbara AvaDe che na to aMgrejI barAbara AvaDe che. vidyArthIone jo mAtRbhASA barAbara AtmasAt na thAya to bIjI bhASAomAM paNa e khAsa ukALI na zake e bhASAzikSaNanuM aphara satya che. paNa navamAtApitA A jANatAM-samajatAM nathI. potAnA bALakane aMgrejI mAdhyamamAM dAkhala karavAnA vyAmohamAM teo evAM phasAyAM che ke koInI vAta sAMbhaLavA paNa taiyAra nathI. ApaNA jANItA vicAraka guNavaMta zAhe mAtRbhASA vizenA 9mI phebruArI - 2014nA 'divyabhAskara'mAM soI jhATakIne kahI dIdhuM ke - je mANasa aMgrejI bhASAno virodha kare te mUrkha che, ane je mANasa mAtRbhASAnA mAdhyamano virodha kare te mahAmUrkha che.' guNavaMtabhAInI bhASA avazya AkarI che, paNa eka mAtRbhASApremInA baLabaLatA hRdayano A udgAra che, ema ApaNe samajavuM joIe. mAtRbhASAno mahimA karavo eno artha aMgrejIno virodha karavo evo nathI ja nathI. ApaNA mUrdhanya kavi niraMjana bhagate ApeluM sUtra 'uttama aMgrejI mAdhyama gujarAtI' e ja A AkhI samasyAno zaikSaNika ukela che. eka bIjuM satya paNa ApaNe samajI levuM joIze. ApaNI mAtRbhASA jaze to sAthe-sAthe ApaNI mahAna saMskRti paNa kSINa thatI jaze ane kALe karIne vilAI jaze. phAdhara vAlesanA eka nibaMdhanuM zIrSaka che - 'bhASA jAya to saMskRti jAya' phAdharanI A cetavaNI ApaNe gaMbhIratApUrvaka kAne dharavI joIze. 'zrImad bhagavad gItA' mAtra hiMduono graMtha nathI, bhAratIyono graMtha nathI - e to samagra mAnavajAtano graMtha che. gItA jIvanavidyAnuM pAThyapustaka che. gItAnA dezamAM adhyAyanA 'vibhUtiyoga'no 34mo zloka nIce pramANe che : mRtyuH sarvahara: ca aham uddhavaH ca bhaviSyatAm / kIrti: zrI: vAk ca nArINAm smRtiH medhA dhRtiH kSamA II A zlokano artha evo che ke - 'huM sauno saMhAra karanAra chuM temaja mRtyu pAmanArAMo ane janma lenArAonuM kAraNa huM chuM tathA strIomAM kIrti, zrI, vANI, smRti, medhA, dhRti ane kSamA huM chuM.' A zlokanA bIjA caraNamAM jIvananuM adbhuta rahasya samAyeluM che. mAnavajIvanA pAyAnAM guNo ane zaktionI sUci ApIne ema kahevAyuM che ke - 'A pAyAnAM guNo ane zaktio rUpe Izvara strIomAM vase che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 116 A guNo strInA lohInA layamAM dhabakatA guNo che. paramatattvanuM AvuM Ayojana zA mATe che ? AvuM Ayojana eTalA mATe che ke strI manuSyanI janmadAtrI che. 'bALakanuM zikSaNa garbhAdhAnanAM cha aThavADiyAM pachI zarU thaI jAya che.' evuM have Adhunika manovijJAna svIkAre che. eTale manuSyajIvananA pAyAnA guNonA saMskAra bALaka para dRDhapaNe aMkita thAya eTalA mATe sarjanahAre A pAyAnA guNo srImAM mUkyA che. manuSyamAtrane A pAyAnA guNo strI dvArA maLe che, e jagatanuM eka aphara satya che. eTale mAnavajAtinAM mukhya guNo ane zaktionI bAbatamAM strI ane puruSa vacceno taphAvata sAhityanI koI mULakRti ane e ja kRtinI anuvAdita kRti vacce hoya evo ane eTalo che.' Ano artha e thayo ke puruSamAtrane je guNo maLe che, te mAtA taraphathI maLe che - mAtA uparAMta bhaginI, jIvanasakhI sarva taraphathI. zikSaka taraphathI maLe che, te paNa zikSakamAM rahelA mAtRsadeza prematattvane kAraNe. A dezamAM strIonuM sthAna keTaluM mahattvanuM hatuM ! vedaH Adhunika najare' pustakamAM vinobAjIe strIonA vedakAlIna gaurava vize bahu bhAvapUrvaka lakhyuM che. vinobAjI kahe che ke - 'eka jamAnAmAM ApaNe tyAM strIone saMpUrNa svataMtratA hatI, strIo mATe bhAre Adara-ijjata hatAM. je rIte brahmavAdI puruSo thaI gayA, te ja rIte brahmavAdinI strIo paNa thaI gaI. strIonAM keTalAMka sUkta paNa vedamAM Ave che. te jamAnAmAM strIone vedaabhyAsano adhikAra hato. RgvedamAM aneka strI-devatA che ane aneka strIo RSi paNa che... 'tvameva mAtA ca pitA tvameva'mAM paNa prathama mAtAnuM nAma AvyuM che. upaniSadomAM AjJA ApI. temAMye naMbara ekamAM kahyuM - 'mAtRdevo bhava.' tenA pachI ja 'pitRdevo bhava'. 'AcAryadevo bhava' kahyuM. eTale pahelo deva to mAtA ja. prAcInakALamAM strIo bahu ja jJAnavatI paNa hatI. vinobAjI eka prasaMga varNave cheyAjJavalkyanI sabhAmAM carcA cAlI rahI hatI, tyAM gArgI UbhI thaI ane teNe yAjJavalkyane kahyuM : 'jema kAzI ke videhano kSatriya vIra bANa mAre che, temaja huM tamane praznarUpI bANa mAruM chuM. tame tamArI chAtI sAme karo, huM mArA praznothI prahAra karIza' yAjJavalkya jevA RSine paDakAranArI gArgI jevI AtmavizvAsathI bharI-bharI strIo prAcInakALamAM hatI. Adarza keLavaNInuM upaniSada 117 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jANItA keLavaNIkAra ravIndra dave mAtAno ane mAtRbhASAno mahimA samajAvavA mATe "rAmAyaNa'no eka prasiddha zloka TAMkatA hoya che. rAvaNanA vadha pachI rAme vibhISaNane laMkAnI gAdI sopI. paNa rAjA ja laMkAnI gAdI saMbhALe evo bhAva vibhISaNe vyakta karyo. vibhISaNanI vAta sAMbhaLIne lakSmaNajI lobhAI jAya che; paraMtu, rAma lakSmaNane kahe che - "api svarNamayI laMkA na me lakSmaNa rocate, jananI janmabhUmizca svargAdapi garIyasI." eTale manuSyanI pAyAnI keLavaNI mAtA dvArA thAya che. ane eTale ja mAnI bhASA te mAtRbhASA. jananInI jema ja jananInI bhASA eTale ke mAtRbhASA paNa svarga karatA caDhiyAtI che. zikSaNano hetu vidyArthIne uttama manuSya banAvavAno che. keLavaNIno artha ja manuSyatAnI keLavaNI evo che. bALakane manuSya banAvanArA zikSaNano prAraMbha mAtAnA garbhamAMthI zarU thAya che, ane bALakanA janma pachI enA jIvanaghaDataranI A prakriyA satata cAlatI rahe che. ema kahevAya che ke - "bALakanA jIvananuM ghaDatara enA prathama sAta varSamAM pUruM thaI jAya che ane pachInAM varSomAM zikSaNa dvArA Ano satata vikAsa thato rahe che. bALakanuM A ghaDatara mAnI bhASA dvArA ja thaI zake che, ane bALakanA AgaLa paNa pachI eno vikAsa thavAmAM mAtRbhASAno bahu moTo phALo hoya che." rASTrIya zAyara jhaveracaMda meghANInuM "kasuMbIno raMga" bahu ja jANItuM che. pAThyapustako dvArA ane ApaNA lokagAyako dvArA e ghera-ghera pahoMcyuM che. kasuMbIno raMga eTale hRdayanA sarva bhAvo jemAM nicovAyA hoya tevo raMga. AvA kasuMbInA raMge raMgAvAno prAraMbha mAtAnA garbhamAMthI ja thAya che - jananI haiyAmAM poDhaMtA poDhaMtA pIdho kasuMbIno raMga, dhoLAM dhAvaNa kerI dhArAe dhArAe pAmyo kasuMbIno raMga.' mAnA dhAvaNathI kevaLa bALakanA zarIrane ja poSaNa nathI maLatuM; paraMtu, bALakanuM hRdaya paNa mAnA dhAvaNathI poSAya che. bALaka garbhamAM hoya che tyArathI e mAnA hRdayanA bhAvo jhIlatuM thaI jAya che. 'zivAjInuM hAlaraDuM' paNa meghANInuM bahu prasiddha kAvya che. bhAvakanA hRdayanA tAra jhaNajhaNAvI mUke evuM e kAvya che . ( 118 che. VA Adarza keLavaNInuM upaniSada peTamAM poDhIne sAMbhaLelI bALe rAma - lakhamaNanI vAta mAtAjIe mukha je di'thI UDI enI UMgha te di'thI. ghUgharA, dhAvaNI, popaTalAkaDI pheravI lejo Aja ! te di' tAre hAtha re'vAnI rAtI baMboLa bhavAnI ! Aja mAtA detI pAtharI re, kUNAM phUlaDAM kerI seja te di' tArI vIra-pathArI pAtharaze vIza - bhujALI." jIjAbAInI jema ja pAraNAmAM poDhelA bALakane hiMcoLatI vakhate mA je hAlaraDAM gAtI. tenAthI paNa bhale ajANapaNe paNa bALakanA jIvananuM ghaDatara thatuM hatuM. eka bahuM jANItuM hAlaraDuM che - vIro mAro DAhyo, pATale besI nAhyo; pATalo gayo khasI, mAro vAro Avyo hasI." tame juo ke sAva sAdA zabdomAM bALakanAM jIvanaghaDataranI kevI umadA sAmagrI sacavAyelI che ! jIvanano AdhAra kyAreka-kyAreka khasI gayAno anubhava kone nahi thato hoya ? Ave vakhate hasIne je-te samayanI Apattino sAmano karavAno saMdeza A hAlaraDAmAM che. AvuM ja eka bIjuM hAlaraDuM che - bhAI to aTAdAra mojaDI pe're paTAdAra, mojaDIo upara mogarA bhAIne ramADe rAjAnA chokarA; bhAI to rAjAbhoja bhAIne bAraNe hAthIghoDAnI phoja.' Adarza keLavaNIne upaniSada Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Aje vyaktitva-vikAsa mATe paoNjhiTiva thinkiMgano ghaNo mahimA thAya che. "thinka biga - haMmezAM UMcuM lakSya rAkho' evI zikhAmaNa AjanI yuvApeDhIne satata ApavAmAM AvI rahI che. "nizAnacUka mApha, nahi mApha nIcuM nizAna." evI ApaNI bhASAnA eka moTA kavi balavaMtarAya ThAkoranI paMkti che. kArakirdI mArgadarzako je vAta Aje kare che, e vAta eka samaye eka nirakSara mAtA AvAM hAlaraDAM dvArA karatI hatI. bALaka bhale garIba khoraDe jamyo hoya, paNa mA bALakanI kalpanA rAjA bhoja tarIke kare che, ane e rIte jIvanamAM UMcuM lakSya sevavAnI zikhAmaNa Ape che. nAnuM bALaka AmAM zuM samaje? evo prazna ghaNo aNasamajabharyo che. ApaNuM magaja vizvaniyatAnuM raceluM eka adbhuta kaoNpyuTara che. emAM nAkheluM saoNphaTavera enI rIte vikasIne eka divasa jarUra javAba deze. dareka manuSya daivI saMpatti ane AsurI saMpatti laIne janme che. AsurIsaMpatti e manuSyacetanAne lAgelA vAyarasa che. zikSaNe A vAyarasa nAbUda karIne daivI saMpattino vikAsa karavAno che. AvA zikSaNano prAraMbha mAtAnA garbhamAMthI thAya che. mAtA dvArA thayelA mArA potAnA bhAvajagatanA ghaDataranI keTalIka vAto mAre tamane kahevI che : mArAM bA nirIkSara hatAM. bahu moTI uMmare vAMcatAM zIkhelAM. paNa emanuM bhASAprabhutva asAdhAraNa hatuM. emanA bhASAprabhutva vize meM lakhyuM che ke - meghANInI pAtrasRSTinuM koI pAtra - koI kAThiyANI ke cAraNyanuM pAtra bolatuM hoya evI mArAM bAnI bhASA hatI. kahevato ane rUDhiprayogo emane sahajasiddha hatAM. hAsyano to jANe e jIvatojAgato avatAra hatAM. meM umAzaMkara joSIno havAlo ApIne "bA" vize lakhyuM che ke - 'hAsya niSpanna karavAnI so yuktio hoya to premAnaMdanI jema ja bAne paNa ekaso-eka yuktionI khabara hatI. e hAsyanuM zAstra jANatAM na hatAM ne chatAM aneka prakAranI Arthika, sAmAjika ke Arogya viSayaka viTaMbaNAomAM e jIvyAM tyAM sudhI hasatAM ja rahyAM. mArI bhASA upara ane mArA bhAvajagata para AnI UMDI asara paDI che. emaNe je rIte saMtAnonuM ghaDatara karyuM, eno Aje vicAra karuM chuM tyAre paramAtmAe ApelAM guNo ane zaktio kevAM hoya e vicAre tAjuba 120 . C A Adarza keLavaNInuM upaniSada | thavAya che. ame puSTimArgIya vaiSNava. mArA dAdA ane paradAdA marajAdI. amArA keTalAMka vaDIlo 'kapaDAM zivaDAvyAM' ema paNa na bole; kAraNa ke emAM zivanuM nAma AvI jAya. AvA vAtAvaraNamAM bAnuM maMdira bilakula bahuraMgI vastIvALA zahera jevuM. vaiSNava hovAnA kAraNe hAthamAM mAkhaNano goLo dhAraNa karelAM bAlakRSNa to hoya ja, paNa sAthe-sAthe trizULadhArI ziva paNa hoya ane cAmuMDAmAtA temaja aMbAmAtA paNa hoya. mArA bALapaNamAM ame jainonA paDozamAM rahetAM hatAM e vakhate bAlamitro sAthe upAzrayamAM javAnI rajA bA pAse huM mAMgu, to bA rAjIkhuzIthI rajA Ape ane kahe - dareka vakhate kahe : "bhagavAna to saunAM sarakhA' 'ekam sat viprA badhA vadaMti' evA vedanA sUtranI bAne khabara nahotI. paNa "ghATaghaDiyA pachI nAmarUpa jUjavAM, aMte to hemanuM hema hoye.' A narasihavANI bAne AtmasAt thaI gaI hatI. 'bhagavAna to saunA sarakhA" evuM bAnuM sUtra mArA hRdayamAM vajalepa thaI gayuM che. Aje huM 'allAha eka che" e satya atyaMta sahaja rIte svIkArI zakuM chuM, enAM mULa bAnA sUtramAM rahelAM che. bAe jIvanaghaDataranAM AvAM aneka sUtro mArA hRdayamAM chApI dIdhAM che. jema ke - "gaLyuM khAvAmAM kAyama taiyAra ane davA pIvAmAM akhADA karato houM tyAre bA kahetAM - 'goLa khAya e cokaDAM khame" A sUtrano UMDo artha Aje samajAya che. ghoDAne goLa bhAve - paNa ene moDhe cokaDuM nakhAya, tyAre e dhamapachADA kare te na cAlI zake. jIvanamAM gamatuM maLe to rAjI ane aNagamatuM maLe to duHkhI-du:khI evuM jIvanamAM cAlatuM nathI. jIvanamAM gamatuM ane aNagamatuM ekasAthe cAlatAM rahe che. baMneno samabhAve svIkAra karI zake che, e ja jIvanane mANI zake che. bAe zIkhavelAM bIjAM AvAM sUtro vize meM mArA lekhamAM vigatathI lakhyuM che. koI mAMgavA Ave tyAre bAe kyAreya kaTANuM moTuM karyuM nahotuM. amArI Arthika sthiti ghaNI nabaLI hatI, toya AMgaNe AvanArane bA kyAreya nirAza karatAM nahi. amane haMmezAM kahetAM - "bhagavAne ApelA roTalAmAM sauno bhAga." A zikhAmaNe amane karuNAnA pATha zIkhavyA. amAre sAmAnya prakAranI khetI paNa hatI. ghera kAma karanArA sAthIne paNa bA gharanA sabhyanI jema ja sAcavatAM. ame janme brAhmaNa, paNa bA dalitavarganA vaDIlo sAthe paNa vivekathI vartatAM amane zIkhavatAM. Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 121] Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dalitavarganA vaDIla bApujIthI moTA hoya, to amAre emane "bApA" kahIne bolAvAnA; bA emanI lAja paNa kADhe. bApujIthI nAnA vaDIlane 'kAkA' kahevAnA. huM mAdhyamika zALAnA AThamA ke navamA dhoraNamAM bhaNato hato tyAre bAne vAMcI saMbhaLAvA mATe mArA moTA bhAI 'kAgavANI'nA ATha bhAga laI AvelA. "kAgavANI'mAM kAgabApunI eka kavitAmAM je paMktio vAMcI hatI e paMktio tamane kahuM - madha asurane surane agrata paMktibheda prabhu karaze. e phaLanuM pariNAma harine yuga yuga avataravuM paDaze.' A paMktio meM bAne vAMcI saMbhaLAvI. eno artha karyo : "sAcI vAta che. bhagavAna UThIne deva-dAnavanA bheda kare te kema hAle ?" A saMskAre mArI sAmenI bhedanI bhIMtyuM bhAMgavAmAM bahu moTo bhAga bhajavyo che. A badhuM ghaDatara mAtRbhASA dvArA ja thayuM hatuM. bALaka gharano UMbaro choDIne zALAmAM jatuM thAya che, tyAre mAtRbhASA dvArA jo enuM bhaNatara thAya to mAtRbhASAnI kRtio enA bhAvajagatane ghaDavAmAM bahu kAma Ave. zikSaNamAM paNa prAthamika zikSaNano - eTale ke dhoraNa 1 thI 8no tabakko bahu ja mahattvano che. mAtAe saMskAranAM je bIja bALakanAM hRdayamAM ropyAM hoya, enA saMvardhanano A tabakko che. pAyAnI keLavaNInuM mukhya kAma A tabakkAmAM thAya che. zikSako ane keLavaNIkAroe A tabakko sAcavI levo joIe. 'darzaka' eka bahu maulika ane mahattvanI vAta kahI che - jamAnAothI sAdhu-saMto zAMtino upadeza detA AvyA che, tenuM pariNAma zA sAruM ATaluM ochuM AvyuM che ? Isu ke bhagavAna tathAgata, saMta phrAMsisa, ekanAtha ke tukArAmanAM cAritrya, jJAna ane karuNA aparimeya hatAM. paNa temanA saMsargamAM AvelAMmAMthI moTA bhAganAne teo cittazAMti ApI zakyA ?' ne temanA gayA pachI paNa temanA upadezanAM zravaNamananathI keTalAnAM jIvataranuM parivartana thayuM ? emanI mahattA ane guNavattA baMnenA pramANamAM pariNAma keTaluM ?' prazna saheje zAMtithI vicAravA jevo che... jJAna pachIthI Ave che, jyAre Adato, lAgaNIonAM 122 T A Adarza keLavaNIne upaniSada | valaNa bALapaNamAM paDI cUkyAM hoya che. AthI upadeza ApaNane eka bAju kheMce che ane Adato, lAgaNIo bIjI bAju. A gajagrAhamAM thoDAka sadbhAgIone bAda karIe to bALapaNanI Adato ane lAgaNIo jIte che. A pUjya ane praNamya mahApuruSo pratye pUro Adara rAkhIne paNa kahI zakAya ke - "emaNe AnI zarUAta karavI joIe. tyAMthI (bALakothI) nahotI karI. eTale temanA prayatnonuM pariNAma ochuM AvyuM che, ne dharmasaMsthA jyAM sudhI mAtra prauDhomAM kAma karaze tyAM sudhI dharma deDhamULa ane svAbhAvika thavAno nathI.' mane yAda che - "huM pAMcamA dhoraNamAM hato. jayaMtilAla AcAryanI kavitA 'maMdira tAruM vizva rUpALuM" amArA mAtRbhASAnA pAThyapustakamAM AvatI hatI. e kAvyanI sUkSmatA samajavAnI tyAre uMmara nahotI. paNa e kAvyanI paMktio kAyama mATe manamAM chapAI gaI." "maMdira tAruM vizva rUpALuM, suMdara sarjanahArA re. nahi pUjArI, nahi koI devA, nahi maMdirane tALAM re. maMdiramAM tuM kyAM chupAyo? zodhe zodhaNahArA re...' Izvara vizenI saMkucita ke sAMpradAyika mAnyatAmAM huM kyAreya gUMcavAyo nahi enuM zreya huM bAnA zikSaNane ane mAtRbhASAnI AvI kRtione ApuM chuM. mAtRbhASA dvArA zikhAtI AvI kRtio vidyArthInA bhAvajagatane ghaDavAmAM bahu mahattvano bhAga bhajave che. dhUmaketunI eka bahu jANItI vAta che - "posTaoNphisa." potAnI putrI mariyamano patra levA roja posTaoNphise dhakko khAtA alIDosAnI lAgaNI koI samajI zakatuM nathI. UlaTuM sau alIDosAnI mazkarI kare che. paNa posTamAstara pote potAnI putrInA samAcAranI rAha jotA beThA hoya che, e vakhate ene alIDosAnI lAgaNI samajAya che. vAta bahu jANItI che. ane e vAta kahevAno ahIM samaya paNa nathI. paNa e vArtAmAM eka vAkya Ave che : "mANasa potAnI dRSTi choDIne bIjAnI dRSTie vicAre to adhuM jagata zAMta thaI jAya." A vAkya vArtA bhaNatI vakhate vidyArthInA ane Adarza keLavaNIne upaniSada M A 123] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNAvatI vakhate zikSakanA manamAM kAyama mATe coMTI jAya che. meghANInI eka vArtA che - zetruMjIne kAMThe.' Arthika asamAnatAne kAraNe devaro - ANalade paraNI zakatAM nathI. ANaladenAM lagna DholarA sAthe thAya che. ANalade to manathI devarAne varI cUkI che evuM jANyA pachI Dholaro ANaladene bahena mAnI devarAne soMpe che. Aje paNa je udAratA ghaNI virala gaNAya, tevI udAratA e samaye jANe sahaja hatI. DholarAnI udAratAthI gaddagadita thaI gayelo devaro potAnI beya bahenone devarA sAthe paraNAve che. ATaluM karyA pachI paNa 'DholarAnA RNamAMthI pote mukta nahi thAya' ema devaro mAne che. vArtAno bahu jANIto duho che : dIkariyuM devAya, vauvuM devAya nahi, eka sATe be jAya, DhAla mAge toya Dholaro. gujarAtI bhASAnI taLapadI tAkAtano paraco to mAtRbhASA dvArA bhaNanArA vidyArthIone ja maLI zake. mAtRbhASAnI zakti ane enA sauMdaryathI ajANa rahenAra gujarAtIbhASI vidyArthIo zuM gumAve che eno aMdAja na to e vidyArthIone kadI AvavAno ke na emanAM mAtA-pitAone. zravaNa-kauzalya ane vAk-kauzalya bhASAzikSaNanAM agatyanAM kauzalyo che. 'zravaNa' eTale mAtra sAMbhaLavuM te nahi; paNa ekAgratAthI sAMbhaLavuM. bolanAra kahe te ja sAMbhaLavuM - evo thAya. bApu ghaNI vAra kahe che ke - je sAro zrotA hoya e ja sAro vaktA banI zake.' Aje ekAgratApUrvaka sAMbhaLanArAM keTalAM ? bolanAranA manamAM je artha hoya te ja artha grahaNa karanArAM keTalAM ? sAmenI vyaktinI pratikULa vAta dhIrajapUrvaka sAMbhaLanArAM keTalAM ? vaoNlTere kahyuM che - 'tamArI vAta sAthe huM saMmata nathI, paNa vAta kahevAnI tamArI svataMtratA mATe huM mAro jIva ApI devA taiyAra chuM.' AvI sahiSNutA Aje keTalA mANasomAM hoya che ? 'vAk-kauzalya' eTale vANInI kuzaLatA evo sAdo artha nathI. 'vAk-kauzalya' eTale 'vAkpaTutA' paNa nahi. 'vAk-kauzalya' eTale hRdaya ane vANInI ekatA. AjanA samayanI A sauthI moTI samasyA che. mANasanuM hRdaya ane enI vANI chUTA paDI gayA che. bApu kahe che ke - zabda jo hRdayamAMthI na nIkaLe to mA sarasvatI zApa Ape.' paNa AvA | 124 Adarza keLavaNInuM upaniSada zApano Dara bahu ochAMne lAge che. umAzaMkara jozInuM je kAvya meM prAraMbhamAM vAcyuM, emAM paNa - "sudhA karNa sIce guNALI rasALI kare bolatA je, bharyA bhAva chAtI.' evI paMktio Ave che. hRdayamAMthI nIkaLelI vANI sAMbhaLavA mATe ane hRdayanA bhAvo pragaTa karavA mATe mAtRbhASA jevI koI bIjI bhASA kAma AvatI nathI. Aje kamyunikezananAM sAdhanomAM krAMti AvI che. mobAIlanuM baTana dAbavAthI thoDI miniTomAM sAta samaMdaranI pAra saMdezo pahoMcADI zakAya che ke rUbarU vAta paNa thaI zake che. hA-rU-ba-rU ja; kAraNa ke ekabIjAnAM caherAo paNa joI zakAya che. e ja rIte mpyuTaranI kaLa dabAvavAthI dUra-sudUra saMdezAo pahoMcI zake che. ApaNI abhinayazakti ghaNI vikasI che, eTale bolatI vakhate bolanAranA ke sAMbhaLatI vakhate sAMbhaLanAranA hRdayanA kharekharA bhAvo jANI zakAtA nathI. bhASAnAM kauzalyanA zikSaNano prAraMbha jo mAtRbhASA dvArA na thAya to mAtRbhASA kyAreya AtmasAt na thAya. ane jo mAtRbhASAno hrAsa thAya to mANasAIno paNa hrAsa thAya che e satya jo veLAsara nahi samajIe to ApaNe kyAM jaIne UbhA rahIzuM enI kalpanA paNa thaI zakatI nathI. mAtRbhASAnA mAdhyama dvArA nahi bhaNelA vidyArthInI kArakirdI game teTalI ujjavaLa hoya, toye - e game eTalo zrImaMta thAya toye - vADIvajIphA, nokaracAkaranI domadoma sAhyabI e bhogavato hoya topaNa e aMdarathI sAva garIba hovAno. mAtRbhASA vizenA potAnA lekhamAM guNavaMta zAhe vijayadAna dethAnI paMktio TAMkI che - manuSya cAhe jitanA baDA pada prApta kara le, asIma daulata saMcita kara le; yA yadi vaha bhItara se manuSya nahIM hai, to vaha ekadama tuccha hai !' duniyAmAM nAno ke moTo koI deza evo nathI jyAM mAtRbhASA sivAyanA mAdhyama dvArA zikSaNa apAtuM hoya. je mAtRbhASAnA sAhityanuM Akalana karI zake che, te ja bIjI bhASAnA sAhityanuM Akalana karI zake che. ane hradayane samRddha banAvI zake che. Aje aMgrejI mAdhyama dvArA Adarza keLavaNInuM upaniSada 125 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaNatA badhA ja vidyArthIo manuSyatAmAM UNA Utaraze evI bhaviSyavANI mAre bhAkhavAnI nathI. kuTuMbanA saMskAro Aje eno bhAga bhajavavAnA che. paraMtu, jo Ama ja cAlyuM to kALe karIne manuSyatAnuM dhovANa thaI javAnuM che. Aje mAtRbhASAnA gauravane punaHsthApita karavA mATenA prayAso thaI rahyAM che. 21mI phebruArIno divasa 'vizva mAtRbhASA divasa' tarIke UjavAya che. A badhA prayAso AvakArya che; paNa, phATelA Abhane mAtra thIgaDAM nathI mAravAnAM - Abhane navesarathI sIvavAnuM che. A azakya lAge evuM kAma che, paNa ApaNe e karavAnuM che - samayasara karavAnuM che. umAzaMkara jozInuM 'baLatAM pANI' zIrSakavALuM eka kAvya che. Ama to e navalohiyA svAtaMtryavIro ane emanAM svajanonA saMdarbhamAM lakhAyeluM che, paraMtu, mAtRbhASA mATe paNa Aje e kAvya eTaluM ja prastuta che - 'nadI parvatamAMthI nIkaLI che, parvata paranAM vRkSo dAvAnaLathI saLagI rahyAM che; paNa, nadI potAnA pANIthI ene olavI zakatI nathI. samRdranA peTALamAM rahelA adITha vaDavAgnine olavavA e samudramAM samAvAnI che, paraMtu, parvata para lAgelA dAvAnaLanuM zuM ?' kavi kahe che ke - 'samudramAM samAyelA nadInAM pANInAM vAdaLAM thaze, vAdaLAM pharatAM-pharatAM parvata para Avaze ane agnine olavaze.' AvuM banaze kharuM, paNa kyAre banaze ?' kavi kAvyane aMte vedhaka prazna pUche che - are e te kyAre - bhasama sau thaI jAya pachIthI ?' ApaNe paNa 'bhasama sau thaI jAya' e pahelAM mAtRbhASAnA saMrakSaNa ane saMvardhananuM kAma pUruM karavAnuM che. 'saba ko sanmati de bhagavAna' evI prArthanA sAthe viramuM chuM. (amadAvAdasthita ratilAlabhAIe 'gujarAtI bhASAmAM saMpAdananI pravRtti' viSaya para zodha prabaMdha lakhI pIeca.DI. karela che. temanA hAsyarasanAM agiyAra pustako uparAMta vivecana ane saMpAdananAM pustako pragaTa thayAM che.) 126 Adarza keLavaNInuM upaniSada jainadarzanamAM keLavaNI vicAra DaoN. ratanabahena khImajI chADavA cInI bhASAmAM eka kahevata che ke - jo eka varSano vicAra karavo hoya to dANA vAvo, jo dAyakAno vicAra karavo hoya to vRkSa vAvo ane jo sadIno vicAra karavo hoya to zikSaNa Apo - keLavaNI Apo.' khetaramAM Ugela kapAsa sIdhesIdhuM ApaNI maryAdA jALavavAnuM kAma karI zakato nathI, tema ja ThaMDIthI paNa e ApaNane rakSaNa ApI zakato nathI. paraMtu jyAre vaNakara dorArUpe pheravI kApaDanuM rUpa Ape che, tyAre te ApaNA kAmamAM Ave che. ApaNuM jIvana paNa pelA khetaramAM UgelAM kapAsa jevuM che. emAMthI ApaNane kApaDa banAvavuM paDe che. kApaDa banAvavAnuM kAma keLavaNIrUpe zikSaNa kare che. e ja ApaNane ane samAjane upayogI banAve che. eTale ja jIvana mATe khorAka jeTalo anivArya che, teTaluM ja mahattva keLavaNInuM che. manuSyanI suSuptazaktine jagADanAra keLavaNI ja che. keLavaNInuM AkharI ane sAcuM lakSya to mAnavane sAco mAnava banAvavAnuM ja che. keLavaNIno udbhava H keLavaNInA 'ka'no udbhava kevI rIte thayo te jANavuM paNa jarUrI che. jaina saMskRti Adi saMskRti gaNAya che. tenA AdyasthApaka vartamAna covIsInA prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva hatA. temaNe lokone prathama keLavaNIrUpe asa, misa ane kRSinuM jJAna ApyuM. 'asi' eTale zastranuM jJAna, 'masi' eTale lekhanakaLAnuM jJAna tema ja 'kRSi' eTale khetIvADInuM jJAna. temaNe potAnI putrI brAhmIne lipijJAna ApyuM ane suMdarIne aMkajJAna ApyuM. sAthe-sAthe strIo mATe cosaTha kaLAo ane puruSo mATe botera kaLAonuM jJAna vikasAvyuM. Ama, brAhmI - suMdarI kalA, zilpa ane aMkagaNitanI pravartikA banI. abajo varSa pahelAM A jJAnanI gaMgotrI prathama RSabhadevathI zarU thaI ane Aje e vIsamI sadImAM AvatAM - AvatAM vaTavRkSa banI phUlIphAlI che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 127 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keLavaNInI prAcIna paddhati : prAcInayugamAM AjanA yuganI jema kharcIlI keLavaNI na hatI. tyAre AjanI mAphaka na to phI ApavI paDatI hatI, ke na to pustakono bhAra upADavo paDato hato. kudaratanA khoLe nadInA taTe Avela AzramamAM - gurukuLamAM vidyArthIo bhaNatA nAnA - moTA dareka vidyArthIone guru samAnabhAve bhaNAvatA, pachI bhale e vidyArthI koI rAjAno putra hoya ke zreSThIputra ke pachI garIbano putra hoya, guru badhA pratye samabhAva rAkhatA; tema vidyArthIo paNa guru pratye pragADhazraddhA dharAvatA. gurukuLamAM vidyArthIo zikSaNa sAthe zrama ane svAvalaMbananA pATha paNa bhaNatA temaja AdhyAtmika jJAna saheje maLI rahetuM. Ama bauddhika jJAna sAthe-sAthe zArIrika, naitika ane dhArmika jJAna paNa maLatuM. tethI temano savagIya vikAsa thato hato, jethI temanAmAM susaMskAronuM ghaDatara thatuM. keLavaNInI arvAcIna paddhati : samayanA vaheNa vahetAM gayAM tema-tema keLavaNI paddhatimAM paNa pheraphAra thavA lAgyA. gurukuLanA sthAne prAthamika zALAo AvI gaI ane vividha kSetramAM uccazikSaNa mATe vidyAlayonI sthApanA thaI. keLavaNInA prAcIna AdarzamAM vadhatA jatA vikAsamAM evI rIte pheraphAra thavA lAgyo ke nityano guru-ziSyano saMsarga ghaTavA lAgyo. bhAratIya saMskRtinI chAyA dhIre-dhIre jhAMkhI thavA lAgI. ane pAzcAtyazikSaNano prabhAva paDyo. AjanuM zikSaNa mANasane vakIla, DaoNkTara, zikSaka vagere banAve che, paNa duHkhanI vAta e che ke te mANasane mANasa banAvI zakato nathI. AjanI keLavaNI manuSyane phakata peTapUrti sudhI ja sImita banAvI de che. vadhumAM vadhu paisA ekaThA karavA ane vaibhava-vilAsamAM vRddhi karavI e ja ekamAtra jIvanano uddezya banI gayo che. keLavaNIno dhyeya paNa A ja banI gayo che. Ajano vidyArthI vicAre che ke - 'te ja keLavaNI uttama che, je sArAmAM sAro arthopArjana karAve." paisAnuM AkarSaNa jJAnamAM UMDA UtaravA detuM nathI, eTale ja Ajano keLavAyelo varga thoDA paisA meLavI le che, paNa mAnasika zAMti pAmI zakato nathI. vartamAna zikSaNa parIkSAlakSI che, jIvanalakSI nathI. parIkSAmAM uttIrNa thavuM e ja jANe zikSaNanuM AkharI dhyeya che. jenA kAraNe zikSaNa [ 128 che A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 vidyArthInA jIvanamAM UMDe UtaratuM nathI, saMskAronuM siMcana thatuM nathI. eTale ja zaikSaNika parIkSAomAM UMcA guNAMka sAthe uttIrNa thanAra vidyArthIo paNa jagata ane jIvananI pAThazALAmAM niSphaLa puravAra thAya che. vaLI uccazikSaNa paNa moTe bhAge bekAro ane sAmAnya kArakuno sarje che. e hakIkata zikSaNanA AkhA mALakhAno pAyAno kacAzano bolato purAvo che. zikSaNa pUruM karyA pachI kevI paristhitino sAmano karavo paDaze' e vicAre Ajano vidyArthI UMDI hatAzAmAM DUbI jAya che. aMdhakAramaya bhAvi e AjanA vidyArthInI sauthI gaMbhIra samasyA che. vidyArthInI A samasyAono ukela vidyArthInA hAthamAM nathI, paraMtu samAja ane sarakAranA hAthamAM che. ApaNI samagra zikSaNa-vyavasthA vadhu sadhdhara ane sthira bane, vidyArthIono sarvAgI vikAsa thAya evI zikSaNapraNAlI jainadarzanamAM jovA maLe che. "jainadarzana'nI mUlyaparaka keLavaNI : vartamAna yugamAM manuSyane pratidina aneka viSamatAono sAmano karavo paDe che. enA jIvanamAM aneka vikaTa paristhitio paNa AvyA ja kare che. je manuSyanA magajamAM niraMtara taNAva (sTresa) pedA kare che. manuSyamAM A taNAvane sahana karavAnI zakti nathI. AvI paristhitimAM zuM e saMbhava che ke zikSaNa ene madada karI zakaze ? javAba 'nA'mAM ja haze eTalA mATe AjanA dakSiNa sAthe evuM zikSaNa joDavuM joIe ke - jenAthI manuSyamAM manobaLa vikasita thAya. sahiSNutA vadhe, mAnasika saMtulana banI rahe ane ciMtanamAM vidhAyaka dRSTi temaja samyakardaSTi hoya.' zikSaNa pratyeka kSetranA vikAsano AdhAra che. saMtulita zikSApraNAlI eTale ke vyaktino sarvAgI vikAsa. jemAM vyaktitvanA cAra pAsAno jema ke - "zArIrika, mAnasika, bauddhika ane bhAvAtmaka saMtulitarUpamAM vikAsa thAya. AjanAM zikSaNamAM A cAra pAsAmAMthI be ja para dhyAna ApavAmAM Ave che - te che zArIrika ane bauddhika vikAsa bAkInA be pAsA upekSita che. Aje zArIrika - vikAsa khUba thayo che ane bauddhikavikAsa paNa pratidina AgaLa ne AgaLa vadhI rahyo che paraMtu mAnasika ane bhAvAtmaka vikAsa saMpUrNapaNe thato nathI. eTale ja zikSaNapaddhatino A asaMtulana dUra karavAnI jarUra che; kAraNa ke A asaMtulana potAno | Adarza keLavaNIne upaniSada IIM 129] Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhAva lagabhaga badhAM ja kSetro jema ke - cikitsA, prazAsanika, rAjanaitika, audyogika, nyAyataMtra vageremAM dekhADI rahyo che.' ApaNe apekSA karIe chIe ke - 'zikSaNathI sArI peDhInuM nirmANa thAya. svastha ane sAro samAja bane.' zikSaNazAstrI paNa e ja icche che ke - 'Ajano vidyArthI susaMskArI bane, sAro nAgarika bane, paraMtu A dhAraNA saphaLa thatI nathI; kAraNa ke AjanI zikSaNapaddhatino mArga sAco nathI. sAthe-sAthe darekanA moDhe paNa sAMbhaLavA maLe che ke 'AjanI zikSaNa paddhati' saMpUrNa ane aparyApta che. jainadarzananA jIvanavijJAnanA paripekSyamAM AjanA zikSaNamAM kyAM-kyAM tUTIo che tenuM spaSTatAthI vivaraNa karavAmAM AvyuM che. jema ke - 1. pravRtti ane nivRtti : manuSya potAnI bhautika kriyAo jevI ke khAvuM, pIvuM, saMpatti vagere pratyeka vyaktinA jIvanamAM pravRtti ane nivRttinuM saMtulana hovuM jarUrI che. jyAM A saMtulana bagaDe che, tyAM samasyAo UbhI thAya che. jema ke - phakta pravRtti mANasane pAgalapaNAnI tarapha laI jAya che. jyAre phakta nivRtti mANasane nakAmo banAvI de che, eTale ja sakriyatA ane niSkriyatAnuM saMtulana hovuM jarUrI che. 2. jIvananI upekSA : manuSya potAnI bhautikakriyAo jevI ke khAvuM, pIvuM, saMpatti vagere jIvanajarUriyAto pUrI karavAmAM sahAyaka thavAvALuM zikSaNa prApta kare che ane e ja zikSita kahevAya che. A badhI ja vAto zikSaNanI sImAmAM AvI gaI che. paraMtu svayaMnA viSayamAM paNa jANavuM jarUrI che, potAnA jIvananuM mUlya zuM che ? evI dhAraNA sAmAjika zikSaNamAM thaI nathI. 3. mana ane prANazaktinI upekSA : AjanI zikSaNapaddhatimAM bauddhikavikAsane ja zikSaNanuM aMga mAnavAmAM AvyuM che. paraMtu manane zikSaNano viSaya banAvyo nathI. AjanA zikSaNathI buddhi bhale teja thaI che, paraMtu vikRtione, doSone dUra karI zakAtA nathI. mananI caMcaLatAnA kAraNe ja A vikRtio utpanna thAya che. jenA kAraNe manuSyamAM saMskArikatA AvatI nathI. manane Adarza keLavaNInuM upaniSada 130 prazikSita karyA vagara vikAro dUra thaze nahi. paraMtu AjanA zikSaNamAM badhA ja viSayo Ave che, paraMtu manane prazikSita karavAno koI upakrama Avyo nathI. evI ja rIte prANazaktinA viSayamAM paNa koI ciMtana karavAmAM AvyuM nathI. koI paNa vidyArthI jANato nathI ke tenI aMdara asIma zaktio chupAyelI che. je evA samaye kAma Ave che ke jyAre zarIranI zakti kAma na Ave, arthAt kamajora vyakti paNa prANazaktinA AdhAre baLavAna vyaktithI vadhAre kAma karI zake che. Ajano vidyArthI prANazaktithI ajANa hovAthI tene enA para bharoso nathI; kAraNa ke AjanA zikSaNamAM prANazaktinuM koI prazikSaNa ApavAmAM AvatuM nathI. 4. prANazaktinuM asaMrakSaNa : cittanI jeTalI caMcaLatA, asaMtulana eTalI viSamatA. jenA kAraNe prANazaktino vyaya paNa vadhu thaze. Aje hiMsA-ahiMsA, parigrahaaparigraha, brahmacarya-abrahmacarya vagerenI carcA vadhAre thAya che; paNa enuM mULa kAraNa che prANazaktinuM saMrakSaNa e vAta Aje bhulAI gaI. prANazaktinA saMvardhana mATe jarUra che samabhAvanI arthAt priya-apriya, anukULa-pratikULa vagere dareka paristhitimAM mananuM saMtulana bagaDe nahi, samabhAva rahe, samatAthI ja prANazaktinuM saMvardhana thAya che. prANazaktinA abhAvamAM dhyAna sAdhano temaja bIjI zaktio paNa vikasI zakatI nathI, mATe prANazaktinuM rakSaNa paNa jarUrI che. 5. asaMtulananuM duSpariNAma : Aje vyakti bhaNIne vaijJAnika, DaoNkTara, vakIla vage2e banI jAya che; tema chatAM te jhagaDA kare che, IrSA kare che, niMdA kare che. are ! AtmahatyA karavA paNa taiyAra thaI jAya che; kAraNa ke AjanuM zikSaNa tene anukULa - pratikULa paristhitimAM kema jIvavuM te zIkhavI zakatuM nathI. AjanI zikSAno uddezya phakta bauddhika praznono samAdhAna karavAnuM hoya che, zAMti nahi. 6. sahiSNutA : AjanA zikSaNamAM sahiSNutAnA vikAsa saMbaMdhita sAmagrIno abhAva jovA maLe che. je kaSTa sahana kare che, dareka paristhitino sAmano kare che te ja sahiSNutAno vikAsa karI zake che. jeTalI paNa vidyAonI Adarza keLavaNInuM upaniSada 131 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhAo che, te badhI bhaNo chatAM paNa tenAthI sahiSNutAnI zakti jAgRta karI zakAtI nathI. 7. jJAtAthI ajJAta : Aje zikSaNamAM duniyAbharanI jANakArI prApta thAya che, paraMtu svayaMnI zakti vize te ajANa rahe che. vAstavamAM svayaMmAM chupAyelI zaktinI upekSA karavAmAM AvI che. 8. anuzAsanano abhAva : AjanA vidyArthImAM anuzAsanano abhAva jovA maLe che; kAraNa ke anuzAsana bauddhikatAno viSaya nathI. ane zikSaNa buddhinA dAyarAmAM ja baMdhAyelo che. tethI vyakti icche to paNa anuzAsana sudhI pahoMcI zakato nathI. 9. buddhinuM pariNAma : AzcaryanI vAta e che ke AjanA bhaNelagaNela AdamI paNa smagaliMga (corI) karatAM jarA paNa acakAto nathI, lAMca letA paNa te zaramAto nathI; kAraNa ke emAM buddhino vikAsa thayela hovAthI buddhi tene tarka karatAM zIkhavADe che. ane je tarka zIkhe che te potAnuM ghara bhare che ane bIjAne dago Apavo tenA mATe sAhajika hoya che. uparyukta A badhI ja truTio AjanI zikSaNapaddhatimAM jovA maLe che, ane enuM samAdhAna paNa "jainadarzana'nA jIvanavijJAnanI aMtargata mUlyaparaka zikSAnuM vargIkaraNa karI suMdara rIte darzAvavAmAM AvyuM che jema ke - mUlyaparaka zikSA ane tenuM vargIkaraNa : (1) sAmAjika mUlya : kartavyaniSThA, svAvalaMbana (zrama). (2) bauddhika - AdhyAtmika mUlya : satya, samanvaya, nirapekSatA, mAnavIya ekatA. (3) mAnasika mUlya : mAnasika saMtulana, dharya. (4) naitika mUlya : prAmANikatA, karuNA, sahaastitva. (5) AdhyAtmika mUlya : anAsakti, sahiSNutA, mRdutA, abhaya ane AtmAnuzAsana. A Adarza keLavaNInuM upaniSada 1 A pAMca vargonAM soLa mUlyo(guNo)no vikAsa karavo e ja "jainadarzana'no dhyeya che. sAmAjika ane naitikatAnI dRSTithI paNa eno vikAsa thavo jarUrI che; tyAre ja vidyArthI sAcI keLavaNI meLavI zake che. tevI ja rIte adhyAtma ane vijJAnano samanvaya karavo paNa eTalo ja jarUrI che. adhyAtma ane vijJAnano samanvaya : phakta AdhyAtmika vyaktitva ke phakta vaijJAnika vyaktitva lAbhadAyI banI zakatuM nathI. paraMtu baMnethI saMyukta vyaktitva vadhAre lAbhadAyI banI zake che. jema ke - "eka vaijJAnikane piniyalanA zArIrika phaMkazananI khabara che, paraMtu tenA para dhyAna - ekAgratA karIne krodha zAMta karI zakAya che e vAtanI khabara hotI nathI. paraMtu emAM AdhyAtmika mUlya parakazikSAnuM jJAna emAM joDAya, to cokkasa bhAva-parivartana thaI zake che. ane enAthI vyavahAra avazya badalAvI zakAya che." guNono vikAsa be paddhati dvArA thaI zake che - vyavahAra dvArA bhAva badalAvI zakAya che, athavA to te bhAva dvArA vyavahAra badalAvI zakAya che. vijJAna baMnene joDatI kaDIrUpe che. bhAva dvArA rasAyaNa badalAya che ane rasAyaNa dvArA vyavahAra badalAya che. Ama siddhAMta ane prayoganA samanvayathI vidyArthIomAM parivartana lAvI zakAya che. Adato badalAvI zakAya che. bhAvaparivartana mATe anuprekSAnA prayoga ane vyavahAraparivartana mATe vyAvahArika-prayoga karavAthI keLavaNInuM kSetra vadhu tejasvI banaze, ane sArA vyaktitvanuM nirmANa thaze. satya e che ke - "vijJAnano itihAsa 800 varSa purANo che, jyAre AdhyAtmikano itihAsa abajo varSa purANo che. tema chatAM baMneno adhyayana ane adhyApana Avazyaka ja nahi paNa anivArya che. adhyAtma ane vijJAnanA samanvayathI ja eka abhinava saMskRtino abhyadaya thaI zakaze.' Aje "jainadarzana'nI A prAcIna paNa abhinava mUlyaparaka keLavaNI upara ciMtana jarUra thayuM che, ane koI-koI vizvavidyAlayamAM A keLavaNIne pAThyakramanA rUpamAM prastuta karavAmAM AvI che. A pAThyakrama nAta-jAtanA koI bhedabhAva vagara badhA mATe khullo mUkI bhAratIya zikSAjagatamAM eka stutya kArya karavAmAM AvyuM che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 133. [ 132 % Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jainadarzana'mAM nArI keLavaNI upara paNa eTaluM ja mahattva ApavAmAM AvyuM che, kema ke - 'keLavaNInI pravartikA ja brAhmI ane suMdarI hatI ke - 'jeo cosaTha kalAmAM nipuNa hatI. vaidikayugamAM paNa strIkeLavaNIno ucita avakAza hato. lopAmudrA, maitreyI, gArgI jevI aneka viduSIoe samayanA pracalita nArIkeLavaNInA uttama udAraNo che. rAmAyaNakALamAM strIo mATe cAra prakAranI zikSAnuM vidhAna hatuM - nAnapaNamAM ja emane AyudhasaMcAlana, rathacAlana vagere vidyAo zIkhavavAmAM AvatI. prAthamika cikitsAno paNa abhyAsa karAvavAmAM Avato hato. Ama jaina-saMskRtimAM jeTaluM yogadAna puruSonuM rahyuM che, eTaluM yogadAna nArIonuM hatuM. paraMtu videzI AkramaNo thatAM dhIme-dhIme paristhitimAM badalAva AvavA lAgyo, tema chatAM strIkeLavaNInuM mahattva jaLavAI rahyuM ane Aje Adhunika yugamAM pravezatAM srIe puruSa samovaDInuM pada paNa prApta karI lIdhuM che. Ama strIkeLavaNIno vikAsakrama sadA parivartanazIla rahyo che ane parivartana e ja jIvanano parAkrama che. AvI rIte AjanI zikSaNapaddhatimAM paNa parivartana Ave ane vidyArthIono sarvAMgIya vikAsa thAya e ja jIvanano zAzvata vaibhava che.' astu (lekhikA jainaprakAza'nA taMtrI che, zrAvaka kavi RSabhadAsanA rAsa para saMzodhana karI pIeca.DI. karela che ane jainazikSaNamAM khUba ja rasa dharAve che.) 134 "mAnavamAtramAM divyatA rahelI che. ene pragaTAvavA mathavuM e zikSakajIvanano mahAna adhikAra ane dharma che. zikSaNano e eka moTo Adarza che." - je. kRSNamUrti Adarza keLavaNInuM upaniSada keLavaNInI buniyAda : zikSaka-vidhArthI saMbaMdha manasukha sallA keLavaNInA kSetramAM samaye-samaye navA khyAlo ane siddhAMto pracalita thatA rahyA che. e svAbhAvika paNa che, paraMtu keLavaNInAM buniyAdI tattvo sthira rahyAM che, eTale mULatattvo ane prAsaMgikatattvo vacce viveka karatA rahevo joIe. keLavaNImAM jIvananirvAha mATenAM kauzalyonI (enuM svarUpa game te hoya) khilavaNI khUba jarUrI che. paraMtu kauzalyonuM svarUpa yuge-yuge badalAyAM karavAnuM. navAM saMzodhano ane TeknolaoNjIe pUrAM pADelAM sAdhanone kAraNe navAM-navAM kSetro khulavAnAM; paraMtu keLavaNInI caritArthatA che ke e mANasane navo manuSya banAve. enI mANasAIno vikAsa karAve. mANasAInA vikAsa mATe aneka kAryakramo ane pravRttio che. e sArthaka to ja thAya jo enA mULane poSaNa maLatuM hoya. jema vRkSanA mULane pANI maLe to vRkSanI pratyeka DALI ane tamAma pa sudhI poSaNa pahoMcI jAya che, ema keLavaNInI samagra prakriyAmAM zikSaka - vidyArthI saMbaMdha mULatattva rUpa che. kevaLa A samaya ke amuka kALa mATe ja nahi, paraMtu ApaNI pAMca hajAra varSa jUnI paraMparA tapAsIe ke - 'jagatanI cAra prAcIna saMskRtione tapAsIe to tamAmamAM paddhati, prakriyA ane TeknikanI bhinnatA jovA maLaze, paraMtu zikSaka-vidyArthI saMbaMdhanuM mahattva badhe ja jovA maLaze.' A kAMI mugdha bhramaNA ke mAnI lIdhelo khyAla nathI, paraMtu keLavaNIprakriyAnuM hArda che. game teTalAM sAdhano, navI-navI paddhatio, avanavI Teniksa pachI paNa ene sArthaka karanAra to zikSaka ja che. eTale vidyArthI zikSaka sAthenA saMbaMdhamAMthI zIkhe che. e saMbaMdhane vikalpe sAdhano, paddhati ke Teknikane mUkI nahi zakAya. Aje ApaNe A bhUla karI che, zikSakane gauNa gaNyo, temAMthI AjanA koyaDA sarjAyA che. anya saghaLAno mahimA karavAmAM ApaNe mULane badale pAMdaDe pANI pAvAnI bhUla karI rahyA chIe. e spaSTa thaI javAnI jarUra che ke - 'zikSakanuM sthAna koI sAdhana, paddhati ke Tenika laI zake nahi. e saghaLuM upayogI che. Avazyaka che, paraMtu keLavaNIprakriyAmAM ekaDo to zikSaka ja che.' ekaDo hoya to pachI A saghaLAM mIMDAM tenI kiMmata anekagaNI vadhArI zake che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 135 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInakALathI Aja sudhI zikSaka-vidyArthI saMbaMdhane mahattva apAyuM che. temAM jIvana vizenI UMDI samajaNa che, spaSTatA che. jo mANasa jIvananirvAha mATe kamANI karavAnI AvaData dharAve, eTalo ja uddeza hoya to sAdhano ane paddhatio pUratAM thAya. paraMtu e khaMDita-darzana che. ene pariNAme khaMDita-mAnava ane khaMDita-vyaktitva janme che. emAMthI svArthI, ekalapeTo, asaMvedanazIla mANasa janme che. samAja ane rASTra mATe e gaMbhIra jokhama che. ApaNe jeTalo bhAra kauzalyavikAsa upara ApIe chIe, teTalo, ja bhAra manuSyatvanA vikAsa upara Apavo joIe. manuSyatvano vikAsa eTale nAgarikadharmano vikAsa - samAja pratye pharajano bhAva, prakRtinAM tamAma tattvo mATe prema ane kALajI, potAnAthI pAchaLa rahelAM mATe saMvedanazIlatA ane potAne mAtra zarIrarUpe ja na jotAM enAthI AgaLa vadhIne, prANamayakozathI AgaLa vadhIne, vijJAnamaya ane AnaMdamaya koza sudhInI yAtrA karavA mATenI kSamatAno vikAsa. e mATenA jJAnanI upAsanA ane enA AcaraNanI AkAMkSA. jo keLavaNIno uddeza A hoya to zikSaka anivArya gaNAze. ahIM e to spaSTa ja hoya ke - nAdAra, kAmacora ane pagArakhAu nokariyAta e zikSakanI chAyA che, sAco zikSaka nathI. sAco zikSaka e gaNAya, jene vidyArthI mATe prema hoya, jJAnanI satata upAsanA karato hoya ane jIvananAM dhAraka tattvo vize zraddhA hoya. evo zikSaka vidyArthIne sAcA jIvanano rAha darzAvI zake che, enA para cAlavAnI jhaMkhanA jagADe che ane evuM jIvana sAcuM jIvana che enI spaSTatA Ape che. A kArya koI sAdhana ke Tekanika karI zakatAM nathI, sAco zikSaka ja karI zake che.' | zikSaka ane vidyArthIno saMbaMdha atyaMta viziSTa che. mA-bApa prema Ape che, paraMtu dareka mA-bApa jJAnavAna nathI hotAM. zikSaka jJAnavAnapremadhAraka hoya che. zikSaka ucita ane hetupUrNa vAtAvaraNa sarje che, temAM mukAyelo vidyArthI paristhiti ane jAtane tapAsato thAya evuM Ayojana kare che. vidyArthI rasto cUke tyAM zikSaka nirdeza kare che, paNa AMgaLI pakaDIne calAvato nathI. aneka vAra evuM paNa bane ke vidyArthI bhUlo kare ane emAMthI ja zIkhe. zikSaka icche che ke - potAnA vidyArthImAM [ 136 . A Adarza keLavaNIne upaniSada | parivartana thAya. te potAnI maryAdAmAMthI mukta thAya ane guNavikAsa kare.' paraMtu e mATe zikSaka utAvaLo thaI jato nathI ke asvAbhAvika Agraha rAkhato nathI. sAco zikSaka jANe che ke - "dareka puSpa potAnI rIte ane potAnA krame vikase che, temAM sarakhAmaNI ke utAvaLa nirarthaka che. AvuM bairya e zikSakanI potAnI AMtarasaMpatti che. e paNa spaSTa che ke - zikSaka vidyArthI mATe udAra thaze, paraMtu enI khuzAmata nahi kare ke ene popalAvaze nahi. eTale ke vidyArthI ane tenI maryAdAne alaga pADIne oLakhI zakaze. zikSaka vidyArthIne cAhaze, paraMtu vidyArthI potAnI maryAdAmAMthI mukta thAya e mATe tene aneka rIte preraze. udAratA e vevalAI nathI, samajapUrvakanuM dhairya che." uparanA guNo zikSakamAM Aropita nathI hotA, aMdarathI vikaselA hoya che. enuM prerakabaLa hoya che. vidyArthIo mATeno prema nihetuka prema. kazAya badalAnI apekSA vinAno prema. e prema ja zikSakane dhairya Ape che, udAratA Ape che, kyAreka kaThoratA Ape che ane deDhatA Ape che. eTale evo zikSaka nirbhaya hoya che, svayaM pratiSTha hoya che. sAcA zikSakanA avAjamAM khAsa prakAranI pratItino raNako hoya che. vidyArthIo upara tenA zabdo karatAMya A raNakAnI asara vadhu thatI hoya che. eTale kahI zakAya ke - "zikSaka-vidyArthIno saMbaMdha aneka rIte nAjuka, viziSTa ane sUkSma hoya che." zikSaka-vidyArthIno Avo saMbaMdha nirAmaya ane utkRSTa hoya che, jANe jJAnanI khojano AkAzamAM UMce ne UMce UDatA be haMsa hoya. evI sthitimAM zikSakanA vyApaka jJAnathI, jIvana vizenI samajamAMthI jAgela samatolathI, vikaTa ke pratikULa saMjogomAM paNa jIvananAM dhAraka tattvo vizenI acaLatAmAMthI vidyArthI samaje che ke - "sAcuM jIvana eTale kevuM jIvana ! tyAre zikSaka ane vidyArthInuM upaniSada racAya che. temAM | zikSakanuM jIvana ja asarakAraka bane che. evA zikSakanuM moM na paNa preraka banaze." (gurostu maunam vyAkhyAnam, ziSyAstu chinna saMzayA.) Avo saMbaMdha e keLavaNInuM sAcuM vAtAvaraNa che, ucita prakriyA che ane premanI utkRSTatA che. Ane pariNAme vividha viSayo parIkSA mATenA smRtiAdhAro na rahetAM samajavikAsanA, AdhAro banI jAya che. je Adarza keLavaNInuM upaniSada , Wii 130] Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRSNamUrti kahe che tema - sAco zikSaka zuM vicAravuM e nathI zIkhavato, paraMtu kema vicAravuM e zIkhave che.' AjanA zikSako koLiyo cAvIne vidyArthInA moMmAM mUkatA hoya tevI sthiti che. jyAre vidyArthI kema vicAravuM e zIkhe che tyAre tenI sarjanAtmakatA ane maulikatAno vikAsa thAya che. temAMthI vidyArthInI avalokanazakti, tarkazakti, asamAnane paDakhopaDakha mUkIne jovAnI kSamatA, laghu uparathI vyApaka ekama upara javAnI zakti, prastuta viSayano jIvana sAthe anubaMdha karIne pAmavAnI zaktino vikAsa thAya che. A ja to zikSaka-vidyArthInI jJAnanI khoja che, upaniSada che. bALaka ghara, zerI ane samAjamAMthI aneka bAbato grahaNa kare che. emAMthI enAM Tevo, mAnyatAo, valaNo, sthULatA ke sUkSmatA, saMkucitatA ke vyApakatA vikasyAM hoya che. sAco zikSaka viSayazikSaNa, pravRttio ke kAryakramone evI rIte dRSTipUrvaka yoje che ke vidyArthI kramazaH saMkucitatA ke maryAdAmAMthI mukta thato jAya che. e vyApaka hitanI dRSTie joto - vicArato thAya che. ApaNe saMkucita ane AparakhA banIe chIe; kAraNa ke ApaNI buddhi nirabhra nathI hotI. jema AkAzamAMthI AvatAM sUryanAM kiraNo ADe vAdaLAM AvI jAya to kiraNo pRthvI upara pUrepUrAM AvI zakatAM nathI; ema lAgaNIprerita Avego, jJAti - jAti - dharmanI sAMkaDI dIvAlomAM ApaNe baddha hoIe chIe tyAre ApaNe pAradarzaka rIte joI zakatA nathI, ApaNuM darzana dhUMdhaLuM banI jAya che. nirabhra buddhithI praznone samajatA thaIe chIe, tyAre sAcuM jIvana eTale kevuM jIvana te samajAya che. emAM sauthI vadhAre nirNAyaka prakriyA zikSaka-vidyArthI vacce thAya che. Aje zikSaka - vidyArthI saMbaMdha vikRta thayo che, bajArano (levaDadevaDano) saMbaMdha thayo che, eTale zikSaNakSetramAM samasyAo sarjANI che. AkhI prakriyA kRtrima ane sthUla banI gaI che. emAM sauthI moTo bhoga levAya che vidyArthInI sarjanAtmakatAno ane pAradarzaka buddhino. uttama keLavaNIne pariNAme rASTrane uttama vaijJAnika, vyApArI, udyoga sAhasika, vahIvaTadAra, zikSaka, kheDUta ane bIjAM kAmo karanAra maLe evI apekSA hoya che; paraMtu AjanI vikRta zikSaNaprakriyAne kAraNe bejavAbadAra svArthI, Adarza keLavaNInuM upaniSada 138 bhraSTa, cAlAkIvALA, nAdAra prajAjano maLe che. A gaMbhIra khoTano mULabhUta upAya che zikSaka-vidyArthI saMbaMdhanI garimAnI sthApanA karavI. sAdhano - paddhatio - Tenikane dvitIya krame mUkavAM, zikSakane prathama krame mUkavo. ApaNuM zikSaNa je bhayaMkara jhaDape avanati pAmI rahyuM che, ene aTakAvavuM hoya to zikSakatvano sAco mahimA zo che te vize spaSTa thavuM paDaze. kahI to ema zakAya ke - jyAre koI rASTra nabaLuM paDe ke hAre tyAre eno zikSaka nabaLo paDyo hoya che, hAryo hoya che. koI rASTra gauravapUrNa ane saphaLa thayuM hoya che tyAre eno zikSaka gauravapUrNa ane saphaLa thayo hoya che.' zikSaka ane vidyArthIno saMbaMdha e keLavaNInuM buniyAdI tattva che. enAM poSaNa, vikAsa ane UMcAI e samagra keLavaNIprakriyAnI sArthakatA hoya che. (lekhakanA zikSaNa ane vividha sAhityanAM 14 ane saMpAdananAM 6 pustako pragaTa thayAM che. loka bhAratI - saNosarAmAM 36 varSa sevA pradAna. hAla zikSaNa ane sAhityanI aneka saMsthAo sAthe saMkaLAyelA che.) // sAco zikSaka e che, je avirAma svAdhyAya kare che ane je jJAna meLavyuM che tene niraMtara dAna karato rahe che. Adarza keLavaNInuM upaniSada - upaniSada 139 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSaNa sAthe khelakUdanI tAlIma naDo. bhadrAyu vaccharAjAnI) sporTsa othoriTI opha gujarAtaH gujarAtamAM ramatagamatanA kSetre rAjyanA yuvAnadhanane AkarSaNa thAya ane vadhu ne vadhu yuvAna-yuvatIo judI-judI ramatomAM bhAga laI zake te mATe temane tAlIma maLI zake te mATenI vyavasthA goThavavA gujarAta sarakAra sporTsa kaoNpleksamAM rAjya, rASTrIya kakSAnI ramataspardhAonuM Ayojana paNa kare che. kaoNpleksamAM judI-judI ramato mATe tAlImanI vyavasthA ane adyatana sAdhano rAkhavAmAM AvyAM che. gujarAta rAjyamAM ramatagamata kSetre vizeSa lakSa ApavAnI jarUriyAtane dhyAnamAM rAkhIne atyAra sudhI A kAmagIrI niyAmakazrI, yuvaka sevA ane sAMskRtika pravRttio tathA ramatagamatanI kacerI dvArA saMbhALavAmAM AvatI hatI. temAMthI eka alaga ane svAyatta ekama tarIke sporTsa othoTirI opha gujarAtanI racanA karavAmAM AvI che. bhArata sarakAra dvArA sporTsa oNthoriTI opha inDiyA racavAmAM AvI che. tene mukhyatve AdhAra rUpe rAkhIne rAjyakakSAe AvI sporTsa oNthoriTI oNpha gujarAta racavAmAM AvI che. hAlamAM A saMsthAne mukhyatve rAjyanA yuvAna ane AzAspada khelADIone niSNAta kocIjha dvArA vaijJAnika Dhabe prazikSaNa ApavAnI temaja vividha ramato mATenI adyatana suvidyAovALuM inphAsTrakvara nirmANa karavAnI kAmagIrI soMpavAmAM AvelI che. ramatagamatanI spardhAo yojavAnI temaja ramatagamatanAM esosiyezanone anudAna ApavAnI kAmagIrI haju kamizanarazrI, yuvA sevA ane sAMskRtika pravRttio, gAMdhInagaranI kacerI saMbhALe che. SAGnI pravRttio : sporTsa oNthoriTI opha gujarAtanI alaga racanA karavAmAM AvatAM tA. 13-2-95thI vidhisara esa.e.jI. kacerI kAma karatI thaI che. jillA prazikSaNa kendronuM saMcAlana ane navAM kendronI sthApanA : rAjayanA yuvAna ane AzAspada khelADIonI temanI ramatomAM niSNAta kocIjha dvArA vaijJAnika Dhabe prazikSaNa maLI rahe te mATe rAjyanA [140 /////La Adarza keLavaNIne upaniSada dareka jillA prazikSaNa kendronI sthApanA karavAnI yojanA anvaye rAjayanA 25 jillAomAM AvAM kendro zarU karavAmAM AvelAM che. A badhAM ramata- kendromAM hAtha dharavAmAM Avela 2mata prazikSaNanI vigato AgaLa mujaba che. ramata prazikSaNa zibira : rAjyanA tamAma jillAomAM ramato mATenAM 76 jeTalAM rAjyanI kocIjha ane esa.e.AI.nA 30 jeTalA kocIjha AzAspada khelADIone vaijJAnika Dhabe vividha ramato mATenuM prazikSaNa ApI rahyA che. ghaniSTha prazikSaNa zibira : gujarAta rAjayanA je khelADIone varSa daramiyAna rASTrakakSAnI spardhAmAM rAjyanuM pratinidhitva karela che, tevA khelADIo mATe judAM-judAM sthaLoe eprila - me mAsa daramiyAna ghaniSTha prazikSaNa zibiranuM Ayojana karavAmAM Ave che. prinezanala prazikSaNa zibira : rAjyakakSAnI vividha ramatonI AMtara jillAnI spardhAomAM utkRSTa dekhAva karyo hoya ane rASTrakakSAnI spardhAmAM rAjyakakSAnI TImamAM pasaMdagI pAmyA hoya tevA cunaMdA khelADIone vaijJAnika Dhabe niSNAta kocIjha dvArA Adhunika ramatanAM sAdhanothI rASTrakakSAnI spardhAmAM bhAga levA jatAM pahelAM prazikSaNa ApavAmAM Ave che. rAjyanA dareka jillAmAM TelenTa skAuTiMga konTesTanuM Ayojana : gujarAta rAjyanA dareka jillAmAM 10 thI 14 varSanI vayanA khelADIomAM chupAyelI suSupta zakitaone pichANIne bahAra lAvavA ane teone ramatakSetre vALIne gujarAta rAjyanuM rASTrakakSAe nAma guMjatuM karavAnA AzayathI AvI kasoTInuM Ayojana dareka jillAomAM karavAmAM Ave che. varSa daramiyAna ena.esa.TI.sI., esa.pI.DI.e.nI tAlukA-jillA tathA rAjya kakSAe je pratibhAzodha kasoTIo yojavAmAM Ave che temAM uttIrNa thayela khelADIone rAjyanI sporTasa hosTelamAM praveza ApavAmAM Ave che. Adarza keLavaNInuM upaniSada /////141] Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba. naDiyAda, bhAvanagara, porabaMdara ane lIMbaDI khAtenI sporTsa hosTelanuM saMcAlana : esa.e.jI. dvArA khelakUda chAtrAlayanI yojanA amalamAM mUkavAmAM Avela che. A yojanAmAM rAjyanA pratibhAzALI khelADIone lAMbAgALAnI tAlIma ApIne teone uccakakSAnA khelADIo banAvI zakAya e mATe AvA khelADIone chAtrAlayamAM praveza ApIne temane nivAsa, bhojana, tAlIma, medAna, sAdhano, gaNaveza, DaoNkTarI sAravAra vagere vinAmUlya pUrAM pADavAmAM Ave che. temaja mAsika sTAipenDa ApavAmAM Ave che. hAlamAM naDiyAda, bhAvanagara, porabaMdara ane lIMbaDI khAte sporTsa haoNsTela kAryarata che. rAjyanI haoNsTelamAM praveza meLavanAra khelADIne dara varSe gaNaveza ApavAmAM Ave che. jenI ekanI kiMmata Azare rUpiyA 2000/- jeTalI thAya che. jillAkakSAnAM ramata-saMkulo : 400 mITarano Treka, AMtararASTrIya mApanA svimiMga pula, jigneziyama, malTIparpajha haoNla, krikeTa medAna (Tapha), simenTa bAskeTabaoNla medAna, volIbaoNla, phUTabaoNla, henDabaoNla, hokI, kabaDDI, khokho tathA TenisanI ramatamAM vividha medAno banAvavAnI yojanA heThaLa jillAkakSAnAM ramata saMkulomAM ramatagamatanI upara mujabanI vividha suvidhAo UbhI karavAmAM Avela che. grAmya - vistAromAM ramata-pravRttionAM vistaraNa anvaye : (a) grAmyazALAone ramatanAM medAno tathA sAdhano mATe Arthika sahAya ane (ba) grAma paMcAyato - ramatamaMDaLo - yuvakamaMDaLone ramatagamatanAM sAdhano pUrAM pADavAnI yojanA. a. esa.e.jI. dvArA gujarAtanA aMtariyALa tathA grAmya ane AdivAsI vistAromAM khelADIone vividha rakamonI suvidhAo saMpanna thAya, ramata pratye ruci keLavAya te hetusara grAmya-vistAranI zALAone ramatanAM medAno tathA ramatanAM sAdhano mATe Arthika | 142 M. CA Adarza keLavaNInuM upaniSada | sahAya ApavAnI yojanA anusAra sane 1998-99nA varSathI kula 10 zALAne rUpiyA 50,000/- sudhInI grAnTa ApavAmAM AvI hatI. rAjyanI grAma paMcAyata - yuvakamaMDaLo - ramatamaMDaLone rUpiyA 1000/-nI maryAdAmAM ramatanAM sAdhano ApavAnI yojanA anvaye rUpiyA 3,50 lAkhanI jogavAI thayela che. jemAM 398 grAma paMcAyatane sAdhano ApavAmAM Avela che. ramatagamatanAM jarUrI sAdhano : vividha ramato jevI ke ezleTika, henDabaoNla, juDo, svimiMga, baoNksiMga, Tenisa, volIbola, jimnAsTiksa, bAskeTabola, TebalaTenisa, hoMkI, krikeTa, beDaminTana, kustI vagere mATenAM adyatana sAdhano rAjayanAM prazikSaNa - kendromAM pUrAM pADavAnI yojanA heThaLa yuvAna ane AzAspada khelADIone jarUrI AvAM sAdhano daravarSe esa.e.jI. dvArA pUrAM pADavAmAM Ave che. rAjyanA khelADIone TrekaphUTa ane gaNaveza ApavAnI yojanA : A yojanA aMtargata esa.e.jI. dvArA unALu vekezanamAM vividha ramatonA yojavAmAM AvatA ghaniSTha prazikSaNa zibiromAM ane divALI vaeNkezanamAM yojavAmAM AvatA krikeTa ramatanA ghaniSTha prazikSaNa zibiromAM bhAga letA Azare 1000 jeTalA khelADIone gaNaveza pUro pADavAmAM Ave che. sporTsa oNthoriTI oNpha gujarAta dvArA judI-judI rASTrakakSAnI spardhAmAM bhAga levA mATe tathA mArcapAsTamAM bhAga levA gaNavezanI ekasUtratA jaLavAya te hetuthI TrekazUTa sAthe gaNaveza ApavAnI yojanA aMtargata rASTrakakSAe bhAga levA janArane 1000 jeTalA yuvakone gaNaveza ApavAmAM Ave che. rASTrakakSAnI spardhAnuM Ayojana : esa.e.jI. hastakanA judA-judA jillAomAM Avela 2mata-saMkulono vikAsa thAya te hetusara prativarSa eka rASTrIyakakSAnI spardhAnuM Ayojana gujarAtamAM hAtha dharAya tevo abhigama akhatyAra karavAmAM Avela che. Adarza keLavaNIne upaniSada CM A. 143] Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noMdhapAtra prazikSaNa kAmagIrI mATe kocIjhane evorDa ApavAnI yojanA : kocIjhane puraskAra ApI protsAhana ApavA mATe A yojanA rajU karavAmAM Avela che. je kocIjha dvArA tAlIma pAmela gujarAtanA khelADIone rASTrIya ke AMtararASTrIya kakSAe siddhio hAMsala karela hoya tevA kocIjhane rUpiyA 25,000/-no rokaDo puraskAra ApavAnI A yojanA che. je anvaye 4 kocIjhane pusaskAra ApavAmAM Ave che. AdivAsI vistAramAM TelenTa skAuTiMga konTesTanuM Ayojana : gujarAta rAjyamAM AdivAsIomAM ramatapravRttiono vikAsa thAya, AdivAsI vistAramAM 2matapravRttino vyApa vadhe ane gujarAtamAM vasatA AdivAsIomAM rahelI suSuptazakti bahAra AvI zake, teo ramatakSetramAM ujjvaLa kArakirdI banAvI zake, ane vArasAgata ramatamAM sArAM pariNAmo prApta karI zakAya ane rAjyanuM nAma rASTrakakSAe rozana thAya te hetusara A yojanA amalamAM mUkavAmAM Avela che. A yojanA gujarAtamAM vasatA AdivAsI mATenI pratibhA kasoTIo tarIke mUkavAmAM Avela che. A yojanA heThaLa varSa 1998-99thI pratibhAzodha kasoTIonuM Ayojana Disembara-1998 thI jAnyuArI1999 daramiyAna karavAmAM Avela che. tAlukA, jillA ane rAjyakakSA sudhInI khelakUda ane dhanurvidyA kasoTIomAM 10 thI 14 varSanI vayanA 15,000 jeTalA khelADIo bhAga letA hoya che. rAjyakakSAe aMtima kasoTImAM judI-judI 2matonAM bhAIo tathA baheno maLI pasaMdagI pAmela khelADIone rAjyanI sporTsa haoNsTelomAM praveza ApavAmAM Ave che. ramatagamatanAM sAdhano : AdivAsI vistAranI grAma-paMcAyato, ramatamaMDaLo, yuvakamaMDaLone ramatagamatanAM sAdhano pUrAM pADavAnI yojanA dvArA 1998-99nA varSathI AdijAti vistAranA lagabhaga 113 jeTalI grAma-paMcAyatone rUpiyA 1,000nI kiMmatanAM ramatanAM sAdhano pUrAM pADavAmAM Avela che. ramata-saMkulomAM vividha ramatomAM navAM medAnono vikAsa : UbhAM karavAmAM AvatAM navAM ramata-saMkulomAM ramatanAM medAno, Treka vagere suvidhAo taiyAra karavA mATe 1998-99nA varSathI jarUrI | 144 Adarza keLavaNInuM upaniSada jogavAI karavAmAM AvI che ane A yojanA anvaye rAjyanA ramatasaMkulomAM vividha suvidhAo UbhI karavAnI kAmagIrI hAtha dharavAmAM Avela, jemAM nIcenAM sthaLoe ramatanAM medAna tathA Treka taiyAra karavA mATe nakkI karavAmAM Avela che : 7 gAMdhInagara ramata-saMkula. OM surata khAte ramatanAM medAno taiyAra karavAM. vaDodarA khAte ramatanuM saMkula taiyAra karavuM. 0 sAputArA khAte hAI oNlTiTayUTa sporTsa senTara taiyAra karavAM. A uparAMta nIce mujabanI suvidhAo taiyAra karavAnI kAryavAhI cAle che : 0 lIMbaDI khAte 400 mI. Treka phUTabaoNla grAsa medAna, haoNkI grAsa medAna, kabaDDI-khokho medAna mATe rUpiyA 21 lAkha maMjUra thayela. jAmanagara ajitasiMha krikeTamedAna khAte krikeTa grAsa medAna mATe rUpiyA 7 lAkha maMjUra thayela che. cha bhUja ramata-saMkula khAte volIbaoNla, phUTabaoNla ramatanAM medAno mATe rUpiyA 5 lAkha maMjUra thayela che. sarahadI vistAra vikAsa yojanAH A yojanA aMtargata bhUja ane pAlanapura khAtenAM ramata-saMkulomAM suvidhAo UbhI karavA mATe rUpiyA 5 lAkhanI jogavAI karavAmAM AvI che. bhUja ramata-saMkula khAte phUTabaoNla, haoNkI, henDabaoNla ane volIbaoNla ramatanAM medAno taiyAra karavAnI kAryavAhI thayela che. AdivAsI vistAranAM ramata-saMkulomAM navAM medAnono vikAsa : rAjapIpaLA ane hiMmatanagara khAtenA ramata-saMkulomAM vividha ramatonAM medAno ane Treka banAvavAnI yojanA anvaye rAjapIpaLA ane hiMmatanagara khAte phUTabaoNla, haoNkI, henDabaoNla ane volIbaoNla ramatanAM medAna taiyAra karavAnI kAryavAhI pUrNa thavAmAM che. rAjyamAM vividha ramatonA AzAspada khelADIone prazikSaNa ApavAnI esa.e.jI.nI yojanA anvaye dareka jillAmAM jillA ramata prazikSaNa kendronI sthApanA karavAmAM AvI che. Adarza keLavaNInuM upaniSada 145 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramatagamata - inphrAsTrakcarano vikAsa : bAMdhakAma sadara nIce vividha ramata-saMkulomAM ramatagamatanA vividha inphrAsTrakcarano vikAsa karavAnA prayAso hAtha dharavAmAM AvyA che. 1998-99nA varSathI dulIpa skUla oNpha krikeTa mATe krikeTanI haoNsTelanA makAnanA sudhArAvadhArA karavA mATe rUpiyA 5 lAkha, jillA kakSAe ramatagamata saMkulo taiyAra karavA rUpiyA 3 lAkha, tAlukA kakSAe ramatagamata saMkulo taiyAra karavA mATe rUpiyA 3 lAkha, sarahadI vistAra vikAsayojanA heThaLa bhUja tathA pAlanapura ramata-saMkulonA bAMdhakAma mATe rUpiyA 5 lAkha, TrAyabala eriyA sabaplAna heThaLa rAjapIpaLA ramatagamata saMkulanA bAMdhakAma mATe rUpiyA 1 lAkhanI jogavAI karavAmAM Avela che. dareka bAbatonI kAryavAhI supere cAlu che. (tejasvI ane ojasvI zikSaNakAra tarIke jANItA prA. DaoN. bhadrAyu traNa dAyakAthI vadhu zALA, kaoNleja ane yunivarsiTI ema vividha zikSaNa kSetra sAthe joDAyela che, temanAM ekavIsa pustako pragaTa thayAM che ane teo khyAta kaTAralekhaka che) 146 "keLavaNInA sarva prakAromAM prANanI keLavaNI sauthI vadhu mahattvanI ane sauthI vadhu anivArya che." - mAtAjI Adarza keLavaNInuM upaniSada jaina darzanamAM zikSaNa : keLavaNI taraphanA mArge DaoN. sejala zAha 'keLavaNI' zabdano artha joDaNIkoza anusAra zikSaNa, tAlIma sAthe khilavaNI vagere thAya che. sAcI keLavaNI manuSyane jIvananA vizALa pariprekSyamAM jhaMpalAvavA mATe taiyAra kare che. zikSaNa vyakti, samaSTi ane sRSTine AvarIne manuSyane taiyAra kare che. Russeh writes "children are not the means but the purpose. Educators must love children more than the nation or the church. What is required of the educators and what the children should acquire is 'Knowledge dominated by love."" The problem of bullying that is a major problem nowadays cannot occur if the children are taught 'Knowledge dominated by love as Russell proposes.' prakhyAta vijJAnI ane gaNitazAstrI barTrAnDa rasele lakhyuM che ke - 'bALako e sAdhana nathI, paraMtu hetu - dhyeya che. zikSaNaviddae deza ane dhArmika saMsthAno karatAM vadhu kone cAhavA joIe. zikSaNaviddo prema ane jJAna paNa prema dvArA prApta thAya te jarUrI che, tema jo thAya to moTA bhAganA prazno dUra thaI jAya.' AkhI zikSaNa-vyavasthAmAM premabharelI tAlImanuM mAdhyama umeravAmAM AvavuM joIe. mAhitI ane zAna vacceno bheda samajI ThAMsI-ThAMsIne mAhitIbhareluM zikSaNa nahi paraMtu AMtarika khilavaNInA mArge doranAruM zikSaNa hovuM joIe. manuSyanA sarvAMgI vikAsanI dRSTie zikSaNanA siddhAMta sthApita thavA joIe. bhAratadeza pAse eka samaye pAThazALAnI paraMparA hatI. bALako vanamAM jaI guru pAse rahetA ane jJAna meLavatA. A jJAna samagra jIvanane AvarI letuM, pAkazAstra, zArIrika mahenata, hathiyAranI tAlIma vagere jevI aneka bAbato AmAM samAviSTa rahetI. prajAnA eka cokkasa varga mATe A vyavasthA hatI. anya prajAjano dhArmika saMsthAnomAM tAlIma meLavatA. ApaNe jANIe chIe ke zikSaNamAM kuTuMba, dhArmika saMsthAna, skUla, rAjakIya saMsthAna ane vyApArI sattA mahattvano bhAga bhajave che. vaidikanA samayathI zikSaNavyavasthA kAryarata che. jainasAhityamAM aneka Adarza keLavaNInuM upaniSada 147 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNo maLe che, jemAM jainakuTuMbamAM ja zikSaNanI levAnI pravRtti maLe che. bALakone nAnapaNathI ja pAThazALAmAM bhaNavAnI tAlIma jainabALakone maLe che ane bIjI tarapha jaina-sAdhu-sAdhvI roja traNa kalAka jeTalo samaya svAdhyAyamAM gALe che. Ama saMsArI ane sAdhu baMne mATe zikSaNa Avazyaka che. eka tarapha zikSaNa aMge gahana vicAra karanAra aneka ciMtako A dezamAM thaI gayA. bIjI tarapha dharmamAM paNa zikSaNane AgavuM mAhAbhya prApta thayuM che, chatAM ApaNe aMgreja maeNkolenIe ApelI zikSaNa vyavasthAnA bhAga banI beThA chIe, kAraNa aMgrejo je khokhuM ApaNe tyAM mUkI gayA teno AdhAra ApaNe choDI zakyA nahi. jema temane bAMdhelAM sTrakacara ApaNane choDI zakyA nahi temaja temane ApelI vyavasthAmAM paNa ApaNe jakaDAI gayA hatAM. bhAratIya paraMparAmAM dharma mAtra kriyAo pUrato maryAdita nathI paraMtu jIvanadarzanano paNa e bhAga bane che. jainadarzanamAM keLavaNI aMge bahu ja UMDANapUrvaka carcA karI che. je aMge AjanA saMdarbhamAM carcA thavI jarUrI che. koI dezanI rASTrIya zikSaNaprathAnA mULamAM joIe to amuka zraddhA, amuka dRSTi ane tene anurUpa prayojana ne uddeza rahelAM hoya che. zikSaNa prathA te uparathI khIle che ne potAno ghATa pakaDe che. pAyAnI keLavaNI AtmAvikAsa mATe che. jainadarzane e pratye pUratuM dhyAna ApyuM che. jaina dharmamAM keLavaNInuM mAhAmya pahelethI ja hatuM. svAdhyAyane mahattva ApanAra ane tAttvika carcA karavAmAM A dharma kadI pAchaLa paDyo nathI. eka tarapha dhArmikazikSaNa ApatI pAThazALA ane bIjI tarapha sAdhuo dvArA thato dharmano pracAra, paraMtu zikSaNa eTale mAtra dharma eTaluM ja nahi, paraMtu ethI vadhu jIvanalakSI hoya ane jIvanane yogya AkAra ApanAruM hoya ane sakSama samAja racI zake tevuM hoya, e dRSTikoNa vicArAyo che. jainacaritronA graMthomAM joI zakAya che ke tIrthakarane nAnapaNamAM keLavaNI apAya che. tIrthakara ajitakumArane kaLA ane zabdazAstra vagere vize jJAna ApatuM. dareka tIrthakarone jJAna ane kauzala ApavAnI vAta caritromAM Ave che, tIrthakara janmathI traNa jJAnavALA hoya ja che. ethI A prakriyAno lAbha temanI AjubAjunAM kuTuMbIjanone maLe che, jema ke - ajitakumArane jJAna hovAthI sagarakumAra upAdhyAya pAse adhyayana e kare che ane potAnA saMzayo ajitakumArane pUchI aMdhakAra dUra kare che. moTAbhAge dareka uttama AtmAnA janma pachI mahotsava sAthe upAdhyAya 148 VIM) Adarza keLavaNInuM upaniSada pAse adhyayana karAvavAno AraMbha karAvAya che. upAdhyAya pAse zabdazAstra, sAhityazAstra, kaLA, nyAya vagere vize abhyAsa kare che. tIrthaMkara prabhu kSatriya hovAne kAraNe astra-zastrono abhyAsa paNa kare che. triSaSThi zalAkA puruSamAM ApaNe joI zakIe chIe ke tIrthakara bhagavAnanA adhyayananI vAta Ave che. abhyAsanuM varNana joIe to khyAla Ave ke adhyayana aMge keTalI UMDI samaja e samaye paNa hatI. auSadhi, rasa, vIrya ane tenA vipAka saMbaMdhI jJAnanA dIpaka samAna aSTAMga AyurvedanuM adhyayana karyuM, vAdyazAstra grahaNa karyuM, vAhanavidhi, cikitsA, azvalakSaNa zastra, dhanurveda vagerenuM adhyayana karyuM. adhyayananuM kSetra vizALa ane aneka prakAranAM kauzalathI sabhara jovA maLe che. abhyAsa uparAMta bauddhika puruSo mATe jJAnaprazno uttaranA rUpe paNa upalabdha hoya che, AgaLa varNana Ave che ke - "potAnA mananA saMcayo dUra karavA mATe sAgarakumAra ajita svAmIne pUche che ane ajitakumAra mati, zruti ane avadhijJAna vaDe tenA saMdehane sUryanAM kiraNothI aMdhakAranI jema tatkALa chedI nAkhe che. sagarakumArane kaLAmAM je kAMI nyUna hatuM te ajitakumAre zikhavyuM. tevA puruSane tevA ja zikSaka hoya che. ApaNe ema vicArI zakIe ke je tIrthakara che te to sarvakALathI paricita che temane A jJAnanI zuM jarUra ! paraMtu eka manuSyanA jIvanamAM A kALanuM mahattva sAbita karatI vakhate jainadarzana potAnA bhagavAnane paNa manuSyarUpamAM zikSaNa ApavAnuM cUkatA nathI. A vicAra ja eTalo moTo che ke ApaNane anubhUti thAya che. ke - "zikSaNane jainadarzane AgavuM sthAna ApyuM che. jainonA mahAparva paryuSaNanI ujavaNI vakhate paNa adhyayanano mahimA jovA maLe che. paryuSaNa mahAparvamAM moTAbhAge pAMcamAM divase arthAt bhAdaravA suda-ekamanA divase mahAvIra janma kalyANaka ujavavAmAM Ave che, tyAra pachInA divase bhagavAnane skUlamAM besADavAmAM Ave che ane e nimitte jJAnanI pUjA karAya che. A pratIkAtmaka utsava ApaNI aMdara e vicArane ropI de che. tIrthakarane skUle javAnuM hoya to ApaNe kema na jaIe ? koI eka prathA mAtra upadeza dvArA ja nahi, paraMtu amalamAM mUkIne ja calaNI banAvAno A cIlo jaina dharmanI mahattA sthApe che. A paraMparA Aja kAlanI nathI, paraMtu varSo jUnI che. ApaNe eka tarapha joI zakIe chIe ke - tIrthakaranA udAharaNa dvArA ja zikSita thavuM ke skUle javuM evo saMdeza maLe che, to bIjI tarapha keTalAka graMtho paNa zikSaNanuM mahattva Adarza keLavaNInuM upaniSada , VILLA 149 ] Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samajI e vize emAM lakhAyuM che. "samaNasutta'mAM zikSaNanuM mahattva ane e aMgenI vicAraNA karAI che. manuSyane saMpUrNa banAvavA ane enA vyaktigata vikAsa mATe dharmanuM zAstra sajAga che ja. A graMthamAM zikSaNanA saiddhAMtika ane prAyogika pakSane ujAgara karAyA che. koI graMtha mAtra zikSaNa para hoya evI zakyatA ochI hoI zake. paraMtu e graMthamAM zikSaNanuM mahattva sthApyuM hoya evuM jarUrI bane. ahIM je darzananI cAra zAkhAo kahI che te zikSaNavidyone prabhAvita kare tevI che. ahIM tattvamImAMsAnI zikSA prApta karavAno uddeza, jJAnamImAMsAthI pAThyakrama ane pAkyavidhi nakkI thAya che. mUlyamImAMsAnA AdhAra para guruziSyanI AcArasaMhitA ane anuzAsana aMgeno nirNaya thAya. ane tarkazAstranA upayogathI pAThyakrama nirdhArita thAya che. Ama "samaNasutta'mAM zikSAnA vividha aMgo arthAtu zikSAnuM svarUpa, zikSAno uddezya, ziSyanI AcAra saMhitA, gurunuM svarUpa, pAkyaviSaya, pAkyavidhio vagere vize vipula sAmagrI maLe che. A graMthamAM jJAna, zikSA, vidyA ane adhyayana vagere zabdono prayoga samAnArthI rUpe karAyo che. zikSA prApta karavAnI yogyatA e ja prApta kare che jene vinaya varelo hoya. ahIM je bahu ja mahattvanI ane AjanA saMdarbhamAM lAgu pADI zakAya evI e vAta karI che ke - je prakAranI zikSA che jemAM eka to gurumukhe sAMbhaLIne grahaNa karAya che ane bIjI abhyAsane AcaraNamAM utArIne je prApta thAya che. Aje prayogika zikSaNanuM mahattva vadhI rahyuM che, pustakanA jJAnane ane anubhavamAM rUpAMtarita kare enI jarUra che. vyAsapITha para birAjamAna guru sudhI pahoMcavuM eTale aMdaranA rajabharyA ajJAnane dUra karI AMtarika prakAza prApta karavo. Avo hetu jo zikSAno na hoya to zikSA kaI rIte upayogI kahI zakAya ? jaMgalamAM rahetA mogalI ane zaheramAM rahetA galI vacce jo pAyAno bheda hoya to te che ke e kane zikSaNanuM ajavALuM prApta thayuM che, tethI te unnatinA mArge saraLatAthI pahoMcI zake ane anya jene hajI be bhedane samajavAnI taka prApta nathI thaI to te kaI rIte potAnI avasthA samajI zakaze. ApaNe eka vAta bahu spaSTa paNa samajI levI joIe ke manuSyanuM dhyeya AMtarika vikAsa hoya ke bhautika vikAsa paraMtu tene te maMjila sudhI e ja laI jaI zakaze, jenI aMdara samajaNa ane jJAnano sumeLa thayo haze. jainadarzana A jJAnano mahimA samaje che. tene aneka prakAranI kuzaLatA ane jJAnane zikSaNano bhAga banAvyA che. 150 A Adarza keLavaNInuM upaniSada | graMthomAM ane jIvanacaritromAM A zikSaNanuM mahattva ADakatarI ke sIdhI rIte sAmela karAyuM ja che. potAnA Izvarane skUle mUkavAnI ceSTA karato pAmara manuSya eTale darzAvyo che ke jema tIrthaMkaraprabhu je sarvajJAnane pAmela che, te paNa jo adhyayana kare to manuSya tArI zuM visAta ? adhyayana ane svAdhyAya ja manuSyane saMskRta mAnavI banAvaze, e vAta aneka vAra kahevAI che. je graMtha jainadarzananA sAra samo che temAM paNa zikSaNane bAkAta nathI rAkhyuM. "samaNasutta'mAM zikSaNanA uddezya paNa Ave che, je mAtra bhautika upalabdhi nahi paraMtu AMtarika upalabdhi darzAve che. emAM Ave che ke jJAna ja cittane ekAgra kare che, jIvanamAM uttama sukhanI prApti thAya che, have A vidhAnane ApaNe abhidhA ane lakSaNA baMne saMdarbhamAM laI zakIe ke je mAtra bAhya AnaMda jhaMkhe che, tene jJAna dvArA sArI nokarI, pagAra vagere prApta thAya che ane je AMtarika AnaMda jhaMkhe che te jJAna dvArA aMdhakArane oLakhI dUra karI zake che. zikSaNa manuSyane Adarza nAgarika banAve che, ALasa khaMkherI kAryazIla banAve che, zArIrika vikAsa sadhAya che ane indriyo paNa zikSita bane che arthAt sAcuM jovAnI, yogya samajavAnI dRSTi prApta thAya che. samaNasutta' graMtha gurunA svarUpa vize paNa spaSTatA kare che. sAcA gurunI zodhane mahattva madhyakAlIna kavi akhAe ApyuM hatuM ane madhyakAlIna paraMparAmAM guru vize aneka pado paNa lakhyAM che. jo guru yogya maLe to ziSya jIvana tarI jAya, anyathA mArgamAM aTavAI jAya. ahIM be bAbata samajavAnI jarUra che - eka gurunuM mahattva ane gurunI yogyatA. jenaparaMparAmAM gurune AcArya, upAdhyAya vagere padavI apAya che ane temanI pAsethI jJAna meLave che. tIrthakarone bhaNAvavA mATe upAdhyAya ghare AvatA. samakAlIna jainasaMtAno pAThazALAmAM bhaNavA maMdira jAya che, jyAM temane mAtra dhArmika jJAna prApta thAya che, A benI vacceno eka mArga svAdhyAya che jyAM kutUhalatAne AdhAre ziSya guru pAse jaI potAnI zaMkAnuM nivAraNa kare. paraMtu A badhI rIto hajI sarvAgapUrNa nathI lAgatI. "samaNasutta'mAM gurunI je vizeSatA kahI che. tene AdhAre ApaNI sarvAgapUrNa zikSA aMgenI mahecchA pUrNa thAya che. guru samatAvAna, niSparigrahI, nirmamatva, nisaMga, svaparahitakArI vakatA ane bhogo pratye udAsIna hovo joIe. eka tarapha guru mATenI vizeSatA kahyA bAda ziSya mATenI Avazyaka bAbato kahe che ke Adarza keLavaNIne upaniSada / A 151 | Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zistabaddha hoya, sevA karanAra hoya, ajJAnIothI dUra rahe arthAt sAcI saMgatamAM rahe, Aje dareka mAbApa satata e citA karatAM ja hoya che ke - "enA bALakanA mitro koNa che ? sAcI saMgatamAM che ke nahi ?' ziSya ciMtana-manana karanAra hovo joIe, AhAra ane niMdrA je zarIra sAthe joDAyelI bAbata che, je svAzya anukULa rAkhe che, te aMge paNa vicArAyuM che. have Aje ApaNe madhyAhna bhojananI vyavasthA joIe chIe. jemAM Arthika paristhitine kAraNe skUlamAM ja bhojana apAya che ane jethI bALako skUla tarapha AkarSAya, evo uddezya paNa rahyo che. paraMtu Aje je jarUriyAtanA bhAgarUpe apAI rahyuM che, te eka samaye svAthya saMdarbhothI vicArAtuM hatuM ane temAM e kAryanI garimA hatI, je Aje hota to emAM bhraSTAcAranA prazno na naData. ziSyanI lAkSaNikatAo vize vAta karatI vakhate uttama jJAna meLavavAnuM pAtra ziSya bane tevI ja apekSA che. khristI dharmamAM je "kanphasa'nI paraMparA che, tema ahI paNa kahevAyuM che ke - "potAnA guru pAse potAnA doSo kabUla karavA joIe." ane ethI eka pagaluM AgaLa vadhI jainadarzana e gunA mATe AlocanA levAnuM kahe che, jenuM kAraNa e che ke pharI e raste na javAya nahi. to AjanA samaya jevI paristhiti thaI jAya ke "sorI' kahI visarI jAo, pharI "sorI' kahI bhUlo karatAM raho. zikSaNano uddezya je manuSyane AMtarika rIte nirmaLa banAvavAno che, te hetu ahIM pAra paDe che. DigrInAM thothAM laI bahAra paDatAM anekonI vacce AMtarika ujAza zodhavo agharo thaI paDyo che. buddhinA zikSaNano vicAra karatAM eka bhrAmaka khyAla dUra karavo jarUrI che. Aje ApaNe tyAM moTebhAge ema mAnIne calAya che ke - "bALakanA magajamAM jeTalI mAhitI ThAMsIe teTaluM te vadhu prazikSita thayuM. ApaNI parIkSAo paNa jANe ke smaraNazaktinI kasoTI levAnI hoya evI ja hoya che ane pAThyakrama paNa evo goThavAya che ke jene lIdhe bALako potAnI pITha para pustako ane noTabukono bhAra upADatAM thAya che. saheje parvatArohaka zramikonI yAda Ape tevA. aMgrejonA samayamAM cAlatuM hatuM te mekolene to evuM ja zikSaNa khapatuM hatuM ke - "jemAM enA vidyArthIonA magajamAM ThAMsIThAMsIne mAhitI bharI hoya. gAMdhIjIe nayI tAlIma aMgenA je vicAro vyakta karyA, temAM ema kahyuM ke - "bALakanuM zarIra, tenI buddhi ane tenA AtmAno jemAM vikAsa thAya te ja sAcuM zikSaNa. DaoN. jhAkIrahusene 152 VIII) Adarza keLavaNIne upaniSada | buniyAdI tAlIma aMge je yojanA ghaDI, temAM udyoga, samAja ane prakRtine zikSaNanA mAdhyamo mAnyAM. vinobAjI e eka nayI tAlIma saMmelanamAM yoga sahayoga ane udyoga evA zabdaprayoga karyo. A tamAma mahAnubhAvonA vicAromAM ApaNane ekasarakho pravAha jovA maLaze. ApaNe ApaNA samagra zikSaNano vicAra A muddAone dhyAnamAM rAkhIne karIe. jainadarzanamAM have "samaNasutta' graMthanI dRSTie vicAra karo to samajAze ke - "A buniyAdI tAlIma ke keLavaNInI vAta ApaNe tyAM thaI gaI che, paraMtu ApaNe aMgrejoe ApelA vArasAmAMthI mukta thavAmAM nabaLA paDIe chIe. A graMthamAM AgamajJAna, sRSTijJAna, bhUgoLa, prANIzAstra, tattvamImAMsA, jJAnamImAMsA, nItizAstravyAkaraNa, svAzyavijJAna ane manovijJAna jevA aneka viSayonA zikSaNa para bhAra mukAyo che. zikSAno uddezya vidyArthInA sarvAgI vikAsa tarapha hovo joIe, ane te aMge jainadarzana jAgRta hatuM. nIti, rIti ane pramANano samanvaya emAM sadhAto hato. jene keLavaNI kahI zakAya e arthanuM e jJAna hatuM. paraMtu Aje A darzana "dhArmika' zabdanA AvaraNa heThaLa nakAravAmAM Ave che, Ano hArda pakaDavAne badale ApaNane mazInamAMthI taiyAra thatAM ekasarakhA cetanAvihIna utpAdanamAM rasa che. jethI mAtra samAjavyavasthA ja nahi, deza para paNa avaLI asara paDavAnI saMbhAvanA che. zikSaNane keLavaNImAM pheravavAno A samaya che, Upalabdha mAhitInA apAra DhagalA vaccethI khapanI mAhitI meLavavI, e meLavatAM zIkhavuM ane e vacceno bheda karavo e ja moTuM kAma che. nArAyaNa desAIe kahyuM che te mujaba - "AtmAno vikAsa e koI pAThyapustaka ke upadezathI karI zakAze nahi. AtmAno vikAsa to zikSakanA cAritrya parathI ja thaI zakaze.' ane tethI zikSake A bAbatamAM pAThyapustakono AdhAra zodhavAne badale Atmazodhanano ja prayAsa karavo rahyo. A bAbata ApaNe bahArathI nahi. ApaNA mULamAMthI maLaze. ApaNI paraMparAmAMthI maLaze. dharmano saMbaMdha manuSyanA jIvatAM jIvana sAthe sIdho che, mATe enA dArzanika graMthomAM je lakhyuM che. tene ApaNe vAcatAM ane samajatAM zIkhI gayA hota to Aje je sahuthI mahattvano staMbha che te aMge ApaNe carcA na karatA hota, ApaNe to ApaNA ja staMbhane avagaNI ApanI jAtane pokaLa banAvI. anyanAM AkarSaNamAM ApanA mULa siddhAMtane bhUlI gayA. jainadarzana e mAtra dharmadarzana nathI, paraMtu e jIvanadarzana che, eTaluM samajayA pachI Adarza keLavaNInuM upaniSada 9 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moTA bhAganA prazno ApoApa ukelAI jaze. A prakAranI zikSaNa aMgenI vicAraNA anya dharmamAMthI paNa haze ja ane mULa sudhI sparzanArI haze, have e aMge carcA thAya ane dharmano e rIte svIkAra karatAM zIkhIe, e samaya AvI gayo che. aMte nArAyaNa desAInA zikSaNa aMgenA lekhamAM vAMcelo eka prasaMga mUkI vAta pUrI karuM chuM. duniyAnA sarvocca zikhara mAunTa evaresTa para be vyaktio ekasAthe caDhI, baMnee nakkI karyuM hatuM ke - "amArAmAMthI koI pahelo ane bIjo nahi, baMne sAthe.' e khUba DahApaNabharelo nirNaya hato, nahi to A spardhAtmaka duniyAmAM hilerI ane tenasiMga vacce paNa loko spardhA khaDI karata ! paNa A baMne vyaktioe potapotAnI manobhAvanAo te divase je rIte pradarzita karI, te prakRti ane manuSyanA saMbaMdho vize be valaNo dekhADI Ape che, e bhUlavuM joIe nahi. hilerIe mAunTa evaresTa para jhaMDo pharakAvyo. tenasiMge evaresTanI capaTIka mATI upADI potAnA mastaka para caDhAvI. ApaNe e nakkI karavAno samaya AvI pahoMcyo che ke manuSya prakRtinA svAmI banavuM che ke saMtAna ?" thoDA divasa pahelAM chApAmAM AvyuM hatuM ke - "bAramAnI parIkSA khUba sArA mArksa sAthe pAsa karanAra vidyArthI enjiniariMga kaoNlejamAM ghaNI vAra sAruM nathI karI zakato; kAraNa moTA bhAganA vidyArthIone gokhIne pAsa thavAnI Adata paDI gaI hatI paraMtu zIkhavAnI bAbatamAM teo pAchaLa paDatA hatA. keLavaNI e zikSaNa mATe sAco zabda che, jainadarzane sagapUrNa zikSaNanI jarUriyAta para bhAra mUkyo hato. e mATe tAlIma, naitikatA, mUlyo AdhArita zikSaNanI jarUriyAta para bhAra mukAyo che, jene jainaciMtanamAM vaNI levAyuM che. have A samaye A ciMtanane koI pUrvagraha vagara have svIkAravAno samaya AvI gayo che !" (DaoN. sejala zAha maNibahena nANAvaTI vimensa kaoNlejanA gujarAtI bhASAnA adhyApaka ane vibhAgAdhyakSa che. "prabuddhajIvana'nA taMtrI che. emane be pustako lakhyAM che - "mukI bhItaranI AjhAdI ane "AMtarakRtitva ane gujarAtI kavitAmAM teno viniyoga' uparAMta gujarAtI padyavimarza : phAgu, bAramAsInuM saMpAdanakArya karyuM che.) zrI svAminArAyaNa dharmamAM keLavaNI vicAra na Do. devavallabha svAmI ; keLavaNI eTale jIvanaghaDatara, mAtra zAbdika jJAna nahi. vizvanA dareka dharmasaMpradAyoe keLavaNI upara bhAra mUkyo che ane keLavaNI kevA prakAranI hovI joIe te aMge dharmAdezo ApyA che. keLavaNI ja mANasane sAcA arthamAM mANasa banAve che. keLavaNI eTale tana, mana, buddhi ane saMvedanAnu samyagu ghaDatara. vyApaka arthamAM keLavaNI eTale jIvana jIvavAnI kaLA. atre zrI svAminArAyaNa dharmasaMpradAyanI keLavaNIviSayaka vibhAvanA - saMkalpanA saMkSepamAM joIe. zrI svAminAnArAyaNa saMpradAyanA pravartakazrI sahajAnaMda svAmI (zrI svAminArAyaNa bhagavAna)e keLavaNIne khUba ja mahattva ApyuM che. temanAM jIvanamAMthI ja keLavaNInA ucca Adarzo dRSTigocara thAya che. sahajAnaMda svAmIe saMskRta vedavedAMga vagereno abhyAsa temanA pitAzrI dharmadeva pAsethI karyo hato. nAnI vayamAM kAzI, prayAga vageremAM vidvAno sAthe zAstrArtha karIne dharmano samanvayAtmaka dRSTikoNa rajU karyo hato. dharmadeva prakAMDa paMDita hatA. temaNe ja potAnA nAnA putra ghanazyAma(sahajAnaMda svAmInuM bALapaNanuM hulAmaNuM nAma)ne dharmanI samagra zikSAdIkSA ApI hatI. e batAve che ke - "bALakanI keLavaNInA zrIgaNeza potAnA gharethI ja thAya che. jo mAtApitA zikSita ane saMskArI hoya to te potAnA bALakanA jIvanaghaDataramAM koI kacAza rAkhatA nathI. savetana zikSAzAstrIo bALakane akSarajJAna ApI zake, paraMtu tenA jIvanano sarvAgI vikAsa karI zake nahi. mATe dareka mAtApitAe potAnA bALakanA ucheranI sAthe tenA zikSaNa ane saMskArasiMcanamAM svajAgRti rAkhavI joIe ane te mATe jAte saMniSTha prayatna karavo joIe.' vyaktie potAnA jJAnano sadupayoga karIne vivAdo zamAvavA prayAsa karavo joIe, nahi ke navA vivAdo UbhA karavA. sahajAnaMda svAmIe te karI batAvyuM ane dizAsUcana karyuM. | sahajAnaMda svAmIe potAnAM mAtApitAnA dehAvasAna pachI gRhatyAga karIne nAnIvayamAM varNaveze samagra bhAratanI yAtrA karIne samAjanI Adarza keLavaNInuM upaniSada / KB) 155 | | 154 ) CA Adarza keLavaNInuM upaniSada Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAcI sthitino citAra meLavyo. aneka tIrthasthAnomAM pharyA. pulahAzramamAM gopALayogI pAsethI aSTAMga yoga zIkhyA. keLavaNImAM pravAsanuM khUba mahattva che. tenAthI vyakti aneka lokonA saMparkamAM Ave che. vividha jAti, dharma, prAMta vagerenA lokonA rItarivAjo, svabhAva, bhaugolika sthiti, paryAvaraNa vagereno pratyakSa anubhava maLe che. sArA-narasA anubhavonuM pAtheya lAdhe che. zAbdika-jJAna karatAM Anubhavika jJAna caDiyAtuM che. sahajAnaMda svAmIe jAte ja potAnA tyAgI sAdhuo ane gRhastha bhaktone yoganI zikSA ApI ane yoganuM mahattva samajAvyuM. sahajAnaMda svAmInA samakAlIna saMto, bhaktomAM aneka loko aSTAMgayogamAM pAraMgata hatA. teo svecchAthI samAdhimAM jaI zakatA ane bIjAne paNa mokalI zakatA. keLavaNImAM yogavidyA eka mahattvanuM aMga che. tenAthI AMtarika ane bAhya zaktiono vikAsa thAya che. zarIra sudaDha bane che, manobaLa vadhe che, tethI svAminArAyaNa dharmamAM yoganA zikSaNane savizeSa mahattva ApavAmAM AvyuM che. sahajAnaMda svAmIe keLavaNImAM saMgIta ane nRtyane adakeruM mahattva ApyuM hatuM. temanI pAse saMgItajJonI eka moTI phoja hatI. sadguru muktAnaMda svAmI, sadguru brahmAnaMda svAmI, sadguru premAnaMda svAmI vagere ucca koTinA saMgItajJo tathA nRtyakaLA vizArada hatA. zrI muktAnaMda svAmIe to te samayanA khyAtanAma gvAliyaranA gavaiyAone paNa saMgIta ane nRtyakaLAmAM mAta karelA tathA aneka sabhAo jItelI tenA purAvAo maLe che. dIpakarAga gAvAthI dIvaDAo pragaTe che ane megha malAra gAvAthI vRSTi thAya che, te muktAnaMda svAmI ane brahmAnaMda svAmIe siddha karI batAvelu. - zrI sahajAnaMda svAmInA mate saMgIta ane nRtyakaLA e keLavaNInA anivArya aMga che. Aje paNa killA pAraDImAM svA. dharmano - vallabha saMgIta Azrama che. tenA sthApaka pU. caitanya svAmI saMgItanA betAja bAdazAha che. saMgIta ane nRtyathI mANasanuM jIvana layabaddha bane che. game tevI paristhitimAM paNa tanAvamukta jIvana rAkhavAmAM A kaLAo jaDIbuTTInuM kAma kare che. tenAthI mANasanI AMtarika cetanA samRddha bane che. ane bhAvAtmaka vikAsa thAya che. [ 156 . MLA Adarza keLavaNInuM upaniSada | sahajAnaMda svAmIe keLavaNImAM citrakaLAne paNa mahattva ApyuM che. svA. saMpradAyamAM saddaguru AdhArAnaMda svAmI, nAraNabhAI vagere aneka siddhahasta citrakAro thayA che. svAminArAyaNa saMpradAyamAM strIkeLavaNIne paNa khAsa mahattva ApavAmAM AvyuM che. sahajAnaMda svAmIe te mATe saMpradAyamAM strI-puruSonI alaga dharmasabhA, maMdiro vagerenI vyavasthA karI, te Ajaparyata jovA maLe che. bahenonAM maMdiro, sabhAo vagerenuM samagra saMcAlana baheno ja saMbhALe che, tethI strIzikSaNane uttejana maLe che. bhaNelo dIkaro eka kuLane tAre che. jyAre bhaNelI dIkarI pitRkuLa ane svasurakuLa ema be kuLane ujALe che. eka mAtA so zikSakanI garaja sAre che." e sarvavidita che. jo strI bhaNelI hoya to gharanI vyavasthA sucAru rUpe karI zake che ane bALakonA uchera, zikSaNa, saMskAra siMcana vagere sArI rIte karI zake che. eTaluM ja nahi, puruSane mArgadarzaka ane madadarUpa paNa thaI zake che.' sahajAnaMda svAmIe strIzikSaNa - kanyAkeLavaNI mATe kavi narmadanA jevuM ugra AMdolana nathI calAvyuM, paraMtu kanyAkeLavaNIne uttejana maLe te mATe tene dharmanuM eka mahattvanuM aMga gayuM che. Aje paNa svAminArAyaNa saMpradAyamAM aneka tyAgI-sAdhvI viduSIo che. sahajAnaMda svAmIe prauDhazikSaNane paNa mahattva ApyuM che. svAminArAyaNa saMpradAyamAM aneka tyAgI saMtone 45 varSa pachInI umare paNa bhaNavA mATe mokalyAnA aneka dAkhalAo noMdhAyA che. keLavaNI mATe uMmarano koI bAdha nathI. svAminArAyaNa saMpradAyamAM zikSaNa sAthe zramane sAMkaLI levAmAM Avyo che. A zramanI saMkalpanAne "sevA" kahevAmAM Ave che. AjanA zikSaNamAM zrama pratyenI suga jovA maLe che. bauddhika-kAryo sAthe zArIrikazrama paNa jarUrI che, to ja tana, mana, taMdurasta rahI zake. svAminArAyaNa dharmanI keLavaNInI zramayukta zikSaNanI paraMparA vyakitane svanirbhara banavAmAM madadarUpa thAya che. - TUMkamAM, zrI svAminArAyaNa dharmanI keLavaNInI vibhAvanAmAM mAtApitAnI sakriya bhUmikA, sakArAtmaka dRSTikoNa, pravAsa paryaTana dvArA jIvaMta zikSaNa, yoga, saMgIta, nRtyakaLA, citrakaLA, strIzikSaNa, prauDhazikSaNa Adarza keLavaNInuM upaniSada I 15o. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vagerene khUba mahattva ApavAmAM AvyuM che. A badhI kaLAone sahajAnaMda svAmI zikSaNanAM abhinna aMgo mAne che. sahajAnaMda svAmIe 'zikSApatrI'mAM eka mahattvano dharmAdeza ApatA kahyuM che ke - saMsthApya vipraM vidvAMsaM pAThazAlA vidhApya ca / pravartanIyA sadvidyA bhuvi yatsukRtaM mahat // (fzakSApatrI o - 232) sahajAnaMda svAmI kahe che ke - "amArA Azritoe zikSaNanA prasAra-pracAra mATe pAThazALA (zALA - mahAzALAo) sthApavI ane temAM vidvAna prAdhyApakone rAkhIne sadvighA(jIvaprANImAtranuM bhaluM thAya tevI vidyA)nuM pravartana karavuM; kAraNa ke sadvidyAnI pravRtti karavAthI mahAna puNyanI prApti thAya che." bhAratIya prAcIna zAstro kahe che ke - 'annena kSaNikA tRpti, yAvad jIvam ca vidyAyA / ' arthAt azathI vyaktine thoDI vAra mATe tRpti maLe che, jyAre vidyAjJAnadAnathI AjIvana tRpti maLe che.' bhAratanI A vidyAdAnanI prAcIna paraMparAne jIvaMta rAkhavA ane teno vyApa vadhAravAmAM svAminArAyaNa saMpradAyanu khUba moTuM yogadAna che. Aje paNa svAminArAyaNa dharmanA 11 jeTalA nAnA-moTA phirakAo vacce AMtarika matabhedo hovA chatAM zikSaNa bAbate sau ekamata che. samAjanuM utthAna zikSaNa vinA zakya nathI. bALakono sarvAMgI vikAsa thAya e mATe Aje svAminArAyaNa saMpradAyanA tyAgI sAdhuo dvArA 200 jeTalI gurukuLa zikSaNa saMsthAo cAle che. temAM vartamAna zikSaNanA anekavidha pravAho sAthe sahajAnaMda svAmIe batAvelA Adarzo pramANenI keLavaNI ApavAmAM Ave che. (lekhaka : ema.e., bI.eD., pI.eca. DI., vedAMtadarzana, sAhityAcArya 'svAminArAyaNa darzana' mAsikanA taMtrI tathA zrI sahajAnaMda gurukuLa, khAMbhAnA saMcAlaka ane vidyAlaya, khAMbhAmAM AcArya tarIke mAnasevA bajAve che. 40 jeTalAM dharma, zikSaNa vagerene lagatAM pustakonuM lekhana ane prakAzana karela che.) 158 Adarza keLavaNInuM upaniSada Adarza keLavaNI svAtibahena navalakAnta joSI 'True knowledge is not offained by Ehinking.' It is what you are; it is what you become. Sri Aurobinds. mAro A lekha sauprathama to zrImAtAjI tathA maharSi araviMdane zraddhApUrvaka samarpita karuM chuM jemaNe poMDicerI Azrama tathA 'orovile'mAM Adarza keLavaNIne sAcA arthamAM caritArtha karI che. 'guruAM guru' evA mArAM mAtA-pitAne koTi-koTi vaMdana karuM chuM. jemaNe 50 varSanI zaikSaNika kArakirdI daramiyAna niHsvArthabhAve asaMkhya vidyArthIonuM jIvanaghaDatara karyuM che. prema ane vAtsalyanAM amRta pAyAM che. Adarza keLavaNI ane vAstavikatA vaccenI khAI eTalI pahoLI ane UMDI che ke 'zikSaNamAM krAMti'nI phakta vAto ghaNI thAya che paraMtu teno amala thatAM pahelAM ja krAMtinI mazAlo bujhAI jAya che. zikSaNakSetramAM mArA 30 varSanA anubhava pachI keTalAMka tAraNo ahIM rajU karuM chuM. Adarza keLavaNI 1. Adarza keLavaNInuM aMtima lakSya to che AtmasAkSAtkAra ane paramAtmAnI prApti. arthAt paramAtmA svayaM kSaNekSaNa manuSyamAM abhivyakti pAme. 2. Adarza keLavaNI eTale divya prakAzanI prApti. divya prema ane AnaMdanI upalabdhi. arthAt vIpame TrIpa nabhe - jyota thakI jyota pragaTe. 3. Adarza keLavaNI eTale zaktisaMkramaNa dvArA saMbodhI. prAcIna avatAro jema ke - zrIrAma ane zrIkRSNa dharmajyotirdharo. jema ke - mahAvIra prabhu, bhagavAna buddha, satyavIra sokreTisa, jisasa krAisTa, azo jarathrusTra, hajharata mahaMmada pegaMbara, madhyayugamAM guru nAnakadeva, premadIvAnI mIrAM, saMta kabIra, saMta tulasIdAsa, saMta jJAnezvara Adi zaMkarAcArya ane svAmI sahajAnaMda. puSTimArganA praNetA zrI vallabhAcAryane zI rIte bhUlI zakAya ? Adhunika yugamAM zrIrAmakRSNa paramahaMsa, maharSi ramaNa, svAmI vivekAnaMda, maharSi araviMda, gurudeva ravIndranAtha TAgora, mahAtmA gAMdhI, ozo rajanIza tathA je. kRSNamUrtinA sparza, Adarza keLavaNInuM upaniSada 159 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMparka, zravaNa ane vAMcanamAtrathI thatI AtmAnubhUti. uparyukta divya cetanAo Aje paNa sakriya che. 4. Adarza keLavaNI eTale Education for 3 *H' - Head, Hands and Heart. Adarza keLavaNI e mastiSka, hAtha ane hRdaya traNeyane sparzavI joIe. arthAtu vidyArthImAM buddhipratibhA vikase, te Atmanirbhara bane, bIjAne sahAya karavA haMmezAM tatpara hoya ane khullA dilathI khaDakhaDATa hasI zake; jIvanano saMpUrNa AnaMda mANI zake. 5. Adarza keLavaNI eTale vyaktitvaghaDatara. paraMtu tethIya vizeSa to cAritrya ghaDatara. zikSaNa eTale vyakitatvamAM vaNAI gayelA evA keTalAka Adarzo ane jIvanamUlyo ke game tevI vipattio Ave to paNa temAM bAMdhachoDa ke Compromise karavAno savAla ja Ubho na thAya. 6. Adarza keLavaNI eTale kalAomAM nipuNatA, kArIgarInuM kauzalya, vijJAnano vyavahAru upayoga ane vyApAravANijyamAM kuneha. dareka viSayamAM zikSaka tema ja vidyArthInuM UMDANa - sahaja prabhutva eTale ke mAsTarI'. 7. Adarza keLavaNI eTale sadgurunA sAMnidhyamAM racAtuM upaniSad. gurunI AMkhomAMthI varasato aDhaLaka prema ane vAtsalya, temAM satata bhIMjAto ziSya ane tene anubhavAtI dhanyatA. AjanI vAstavikatA : 1. zikSaNa eTale parIkSAo pAsa karavI, DigrIo meLavavI, mahenatathI na maLe to kharIdI levI. Donezana pachI ja eDamizana. paisAno prasAda dharo to ja khAnagI ke sarakArI nokarI. selpha phAInAnsa saMsthAo ane prAiveTa kociMga klAsIjha vAlIonAM khissAM khaMkherI le che. zikSaNanuM adhadhadha vyAvasAyIkaraNa ! 2. zikSaNa eTale parIkSAmAM gerarIti, peparo phUTI javA, mAsa kaoNpI, CCTV kaeNmerA toDIphoDI nAkhavA athavA tenA para myuiMga gama coMTADI devI, mAnyAmAM na Ave tevI rakama ApI parIkSA borDa TopaTena lisTamAM naMbara lAvavA, DaoNkTara ke injiniyara banI vahelI take deza choDI videza jatA rahevuM. videzI jIvanazailI tarapha AMdhaLI doTa. | 160 . A Adarza keLavaNInuM upaniSada 3. moTA bhAganA zikSakone kAma karyA vagara pagAra levo che. masTaramAM sahI karI vahelI take ghare javuM che. zALA-kolejomAM sTApharUmanI aMdara pAnamAvA khAtA-khAtAM paraniMdA karavI che. pepara tapAsyA vagara mArkazITa bharavI che. nachUTake basa, jematema korsa pUrA karavA che. skUle AvanAra vidyArthIne, "zuM karavA AvyA cho ? kaMI kAmadhaMdho nathI ? ghare besI parIkSAnI taiyArI karo." evuM kahenArA zikSakonI bahumatI che. badhA zikSako (?) bhegA maLI koI ekaladokala niSThAvAna zikSakanuM "morala' toDI nAMkhe che. ThaMDA - kaleje mA sarasvatInI hatyA kare che. jANe ke koI samajadAra zikSakane pAgalakhAnAmAM pUrI devAmAM Avyo hoya evI tenI durdazA thAya che. vAlIo kahe che. yUzanavALA zikSaka praznapatra solva karIne parIkSAkhaMDamAM mokale che. eNe ! keTalA sArA zikSaka che ! TyUzana phI vasUla thaI gaI ! A vAMcIne kadAca Apane evo prazna thAya ke - "badhA maLIne vidyArthIonuM lohI pIe che?" nA, evuM nathI. vidyArthIo paNa nIce lakhyA pramANe "pappAnA paise jalasA kare che. 4. zikSaNa to ThIka have... paNa kaoNpyuTara, inTaraneTa, smArTa phona, smArTa TI.vI., philmo vageremAM Ajano vidyArthI vAlI ane zikSaka karatAM aneka DagalAM AgaLa hoya che. hAiTa - boDI - parsanAliTInI kALajI le che. jImamAM jAya che. brAMDeDa kapaDAM, gogalsa, selaphona ane moTarabAika laI kaoNleje jAya che. masta garlaphrenDa maLe teno AdhAra pokeTamanI' para hoya che. pArTI - pikanika - nAiTa klabanI majA mANe che. sigareTa - zarAba - nonaveja phUDano koI bAdha nathI. pheisabuka - TvITara - voTsa epano vyasanI che. Ajano vidyArthI zuM banavA mAMge che ? salamAna, sacina, dhonI ke virATa kohalI banavuM che. ekamAtra khAnagI mahattvAkAMkSA che. gADI, baMgalo, baeNnka belensa ane videzapravAsa. emAM kazuM ayogya paNa nathI. paraMtu ekasAthe ghaNI chokarIone lava-meseja mokale che. lAge to tIra, nahitara tukko ! TrAya karavAmAM zuM vAMdho ? lava aphersa ane brekaapa e sAmAnya ruTina che. keTalAka to kapaDAMnI jema garlaphrenDa badale che. azlIla vebasAiTo khole che. azlIla philmo jue che. jIvanamUlyo ? e vaLI kaI balA ? zuddha cAritrya ? Out of date. | Adarza keLavaNIne upaniSada IIM 11 | Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Ajano vidyArthI kyAreka maMdire paNa jAya che. mAtApitAe Apela saMskArone jIvanamAM utAre che. potAnI pharaja pratye sabhAna che. pharaja nibhAve paNa che. bIjAne madada kare che. samAjasevA kare che. salAha badhAnI sAMbhaLe paNa potAnuM dhAryuM kare che. moTebhAge gharamAM ja na hoya. mammIe pIrasela vAnagIo premathI jame che, paraMtu phAsTaphUDanI zokhIna che. 7. pustako vAMcavAno savAla ja nathI; kAraNa ke inTaraneTa AMgaLInA Terave che. mAhitI tema ja manoraMjananI duniyA eka ja klIkamAM khUlI jAya che. Ajano vidyArthI pUrvagraho, vahemo ane aMdhazraddhAthI mukta che. Izvarane pAmavAnI tene koI utAvaLa nathI. gaLAkApa spardhAnA jamAnAmAM te jIve che. somAM soMsaravo nIkaLe che. saphaLatA'no pUjArI che. game te bhoge saphaLatA prApta karIne ja jaMpe che. 'sA vidyA yA vimuvata' - vidyA e che je mukti Ape che." zALAmAM jayAre chello bela vAge tyAre ja saMskRtanI A ukti sArthaka thAya che ! zikSaka ane vidyArthI baMne rAhata anubhave che. vAstavikatA ATalI bhayAnaka hovA chatAM mArA vidyArthIoe mane kadI nirAza karI nathI. mArI apekSA karatAM anekagaNI siddhio meLavI che. mArA vidyArthIo mATe mane kharekhara gaurava che. haju paNa vizvamAM uttama zikSako ane uttama vidyArthIo che. teo jyAM-jyAM che, tyAM-tyAM upaniSad racAya che, navI peDhI ghaDAya che. navasarjana tema ja yuganirmANa thAya che. paraMtu jo aviveka na lAge to eka savAla pUchuM ? "zikSaNa seminAramAM sArA - sArA mANaso, sArA - sArA viSayo para sArA-sArA vicAronuM AdAnapradAna karI be divasamAM chUTTA paDI jAya, tethI zikSaNakSetramAM krAMti sarjAya kharI ? koI nakkara parivartana Ave kharuM ? ke pAchI enI e ghaTamALa ? enuM e ruTina ? hA, eka AzA hRdayamAM jAge che kharI ke jo eka zikSakanA hRdayane paNa A vicAro sparzI jAya to aneka vidyArthIonuM kalyANa thAya. One man's perfection can save the world. Sri Aurobindo. (amarelIsthita ku. svAtibahena navalakAMta joSI ema. e. (enTAyara Igliza) bI.e. golDa meDAlisTa, 25 varSa sudhI phoravarDa garlsaskUlamAM sevA pradAna karI ane pAMca varSathI eromA insTiTyUTamAM kAryarata che. saMgIta ane dezyaka nRtyamAM niSNAta che.) | 16ra SM A Adarza keLavaNInuM upaniSada] gujarAtamAM naI tAlImano vikAsa jeisaMgabhAI DAbhI bhUmikA : bhAratamAM aMgrejI zikSaNa dvArA aMgreja sarakAra eka evo varga taiyAra karavA mAMgatI hatI ke je "kevaLa lohI ane raMganI dRSTie ja bhAratIya hoya, paNa ruci, bhASA, vicAro ane bhAvanAnI dRSTie aMgreja banI cUkyo hoya.' mATe to mahAtmA gAMdhIe e keLavaNIne gulAmInA pAyA tarIke oLakhAvI hatI. 1915mAM gAMdhIjI dakSiNa AphrikAthI pAchA AvyA pachI temaNe bhAratanI AjhAdIne mATe eka pachI eka je vividha kAryakramo dezanI sAme mUkyA, temAM bhAratanI tatkAlIna keLavaNInI kAyApalaTane mukhya gaNI zakAya. temaNe keLavaNInuM ja svarUpa kahyuM hatuM temAM cAritrya ghaDatara, guNavikAsa, udyoga dvArA buddhivikAsa tathA bhedabhAvamukta samAjaracanA e mukhya uddezyo hatA. dakSiNa AphrikAmAM temaNe pote tenA keTalAka prayogo karyA hatA. bhAratamAM tenA chUTAchavAyA je prayogo lagabhaga 20 varSa sudhI thayA, tenA paripAkarUpe temaNe 1937mAM dezanI sAme keLavaNInI potAnI yojanA rajU karI. te vadhazikSaNa yojanAnA nAme jANItI thaI. enuM ja bIjuM nAma te naI tAlIma. naI tAlImanAM dharuvADiyAM : (1) gAMdhIjInI kalpanAnI keLavaNIno sauprathama prayoga sAbaramatI AzramamAM temanA mArgadarzana pramANe thayo. tenA AcAryo zrI kAkAsAheba kAlelakara, zrI vinobA bhAve, zrI jugatarAma dave, zrI naraharibhAI parIkha jevA diggajo hatA. 1920mAM asahakAranA AMdolana vakhate gAMdhIjIe pote amadAvAdamAM gUjarAta vidyApIThanI sthApanA karI hatI. temAM kaoNlejakakSAnuM zikSaNa apAtuM hatuM. gUjarAta vidyApITha prAthamika zikSaNa mATe potAnI prAthamika zALA paNa calAvatI hatI. Adarza keLavaNInuM upaniSada , 163] Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) zrI jugatarAma davee 1928mAM surata jillAnA veDachImAM eka udyoga zALA zarU karI hatI. (4) namaka satyAgrahanA aMte, I.sa. 1930mAM kheDA jillAnA bocAsaNa gAme vallabha vidyAlaya nAmanI naI tAlImanI zALA gAMdhIjInA varad haste zarU thaI hatI. prAMtika svarAjanI sarakAro 1937mAM banI, tyAre tatkAlIna muMbaI sarakAranI maMjUrIthI kheDA jillAnA thAmaNA gAmamAM sva. zrI babalabhAI mahetAe tyAMnI cAla prAthamika zALAnuM naI tAlImanI zALAmAM rUpAMtara karavAno eka viziSTa prayoga karyo hato. saurASTramAM sva. zrI nAnAbhAI bhaTTa 1938mAM bhAvanagara jillAnA AMbalA gAme grAma dakSiNAmUrti nAme naI tAlImanI zALA zarU karI hatI, temAM saurASTranI lokazALAonuM bIja hatuM. (7) mAdhyamika zikSaNa mATe 1927mAM gUjarAta vidyApIThe potAnuM vinaya maMdira zarU karyuM hatuM. mAdhyamika zikSaNanI kakSAnuM A prathama uttara buniyAdI vidhAlaya hatuM. sAbaramatI Azrama pariSada : gujarAtamAM buniyAdI zikSaNanuM kAma karanArA keLavaNIkAronI eka nAnI pariSada tA. 20-5-1947nA roja zrI nAnAbhAI bhaTTanI adhyakSatAmAM maLI hatI. emAM evo nirNaya karavAmAM Avyo ke jyAM-jyAM zakya hoya tyAM naI tAlImanI svataMtra zALAo ane adhyApana maMdiro zarU karavAM. tadanusAra AMbalA, veDachI, bocAsaNa, karADI, naDiyAda vagere saMsthAonA saMcAlakoe potapotAnI saMsthAone naI tAlImanI saMsthAomAM parivartita karavAno nirNaya karyo hato. gujarAta naI tAlIma saMghanI sthApanA : AjhAdI AvI te pahelAMthI je thoDIka saMsthAo naI tAlImanuM kAma karatI hatI. temanA abhyAsakramone nizcita svarUpa ApavA, parIkSA paddhatinI yojanA karavA, navI zarU thatI saMsthAone mArgadarzana ApavA vagere vividha hetusara tA. 28mI ogasTa, 1948nA roja, karADI 164 I. VIII) Adarza keLavaNIne upaniSada | mukAme yojavAmAM AvelA prathama gujarAta naI tAlIma saMmelanamAM gujarAta naI tAlIma saMghanI sthApanA karavAmAM AvI. te ja saMmelanamAM tenuM baMdhAraNa ghaDIne maMjUra karavAmAM AvyuM hatuM. nIcenA keLavaNIkAro tenA sthApaka sabhyo tathA TrasTIo hatA ? 1. zrI jugatarAma dave 2. zrI dilakhuzabhAI dIvAnajI 3. zrI manubhAI paMcoLI 4. zrI mULazaMkarabhAI bhaTTa 5. zrI mohanabhAI parIkha saMghamAM saMsthA-sabhyo tathA vyakti-sabhyo ema be prakAranA sabhyo hatA. saMghanI pravRttio : potAnA baMdhAraNIya hetuone pAra pADavA mATe saMghanuM dara be varSe vArSika adhivezana maLatuM hatuM. temAM saMghanAM kAryo ane pravRttionI carcA karIne Ayojana karavAmAM AvatuM hatuM. e arasAmAM saMghanI mukhyatve nIcenI pravRttio hatI : 1. viSaya saMmelano : buniyAdI zALAomAM zikSaNanuM stara sudhare, vidyArthI onI zaktiono samucita vikAsa thAya ane zikSakonI bhaNAvavAnI kSamatA vadhe tevA vividha hetusara judI-judI saMsthAonA viSayazikSakonA vargo yojAtA hatA. yAda rahe, te kALe zALAomAM kyAMya tAlIma pAmelA zikSako na hatA. 2. saMsthAone mArgadarzana : A kAma sva. babalabhAI mahetA karatA hatA. teo naI tAlImanA zAstrIya jJAtA ane gAMdhIvicAranA parivrAjaka hatA. teo judI-judI saMsthAomAM jatA. tyAM be-traNa divasa rokAtA. zikSakone naI tAlImanA zikSaNanI samaja ApatA. udyogazikSaNa kevI rIte ApavuM te samajAvatA. vidyArthIone jIvana ghaDataranI vAto karatA. 3. mArgadarzaka zikSako : varSonAM vItavA sAthe saMsthAonI saMkhyA vadhatI gaI; eTale naI tAlIma saMghe dAMDInA vatanI zrI somabhAI Adarza keLavaNIne upaniSada , CLa 165] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paTelane mArgadarzakazikSaka banAvyA ane temane naI tAlIma vidyAlayomAM jaIne sthaLa upara ja mArgadarzana ApavAnI kAmagIrI soMpI. temaNe 1959 sudhI sevA ApI. tyAra pachI evA ja bIjA mArgadarzakazikSaka zrI zazIkAnta trivedI 1961-62mAM hatA. temanA pachI vijJAnanA grejyueTa navasArInA vatanI zrI cInubhAI kakaliyA mArgadarzaka zikSaka banyA hatA. temaNe kRSiudyoga, aMbaraudyoga, chAtrAlayasaMcAlana, viSayazikSaNa vagere bAbate uttara buniyAdI vidyAlayone ghaNuM ja asarakAraka mArgadarzana ApyuM hatuM. uttara buniyAdI vidyAlayomAM jApAnI paddhatie DAMgaranI khetI temaNe dAkhala karAvI hatI. 4. adhyayana zibiro : naI tAlImanA zikSako ane kAryakaro naI tAlImanA siddhAMto ane tenI zikSaNa paddhatine sArI rIte samaje te hetuthI vastravidyA, kRSividyA, samAjazikSaNa, bAlavADI, svacchatA ane saphAI jevA viSayonA zibiro yojAtA hatA. bAlavADI zibironI zarUAta 1954mAM thaI hatI. uttara buniyAdI zALAone saMgha sAthe saMyojita karavA mATenA niyamo : saMghe tA. 20-6-1960nI kArobArI sabhAmAM niyamo ghaDI kADhyA hatA. temAM zALAmAM zikSakone temanI lAyakAta, udyoga mATe jamIna ane sAdhanonI jarUriyAta, chAtrAlaya mATe makAna ane anya sagavaDo, zALAmAM vargadITha vidyArthI saMkhyA vagere ghaNI bAbato niyata karavAmAM AvI hatI. tenAthI navI zarU thanAra uttara buniyAdI zALAone ghaNuM mArgadarzana maLatuM thayuM hatuM. veDachInuM chAtrAlaya saMmelana - 1961 : uttara buniyAdI vidyAlaya sAmAnya hAIskUlothI be bAbate alaga paDe che. (1) udyoga ane (2) anivArya chAtrAlaya jIvana. naI tAlIma sarvodaya samAjanI racanA karavA mATenI keLavaNI che, tethI naI tAlIma dvArA bhAratanA samAjajIvanamAM hajAro varSothI cAlyA AvelA jJAti, jAti, dharma, ucca-nIcanA aneka bhedabhAvone nAbUda karIne sarva nAgarikonI samAnatAnA pAyA upara samAjanI navaracanAnuM naI tAlImanuM dhyeya 166 / A Adarza keLavaNIne upaniSada | chAtrAlaya jIvana dvArA ja siddha thaI zake. te mATe chAtrAlayo kevAM hoya, gRhapati kevA hoya, saMcAlana kevuM hoya, bhojana - nivAsanI vyavasthA kevI hoya vagere saMkhyAbaMdha muddAonI tAlIma cAlu gRhapatione ApavAnA hetuthI A saMmelana yojavAmAM AvyuM hatuM. 7. bAlavADI zibiro : 1954thI zarU thayelI bAlavADI zibiro bAlavADI calAvanArAM zikSaka-zikSikAone tAlIma ApIne taiyAra karavAM mATe daravarSe eprila-me mAsamAM calAvavAmAM Ave che. A zibiro zarU thayA pachI atUTapaNe AjaparyaMta cAlu che, e eka siddhi gaNAya. atyAra sudhImAM 61 bAlavADI zibiro yojAI gayAM che. 8. zAMtisenA : jAnyuArI, 1966mAM vizvamaMgalam, anerA mukAme yojAyelA saMghanA saMmelanamAM uttara buniyAdI zALAomAM zAMtisenAnI pravRtti zarU karavAno TharAva thayo. enA anusaMdhAnamAM aneka vidyAlayomAM A pravRtti zarU karavAmAM AvI hatI. uttara gujarAta uttara buniyAdI vidyAlaya saMgha to daravarSe grISma rajAomAM eka aThavADiyAno taruNa zAMtisenA tAlIma zibira yoje che. chellAM thoDAM varSothI uttara buniyAdI vidyAlayomAM vyAyAmano viSaya dAkhala thayo hovAthI ane e vidyAlayomAM sI.pI.eDa. jevA vyAyAmanA tAlIma pAmelA zikSako na hovAthI saMgha taraphathI vyAyAma, yoga ane zAMtisenAnI tAlImanA zibira zikSako mATe yojavAnI zarUAta thaI che. atyAra sudhImAM 11 zibira thayA che. 9. uttara buniyAdI vidhAlayone sarakArI mAnyatA : 1960mAM gujarAtanuM alaga rAjya banyuM. gujarAtamAM koMgresanI navI sarakAra AvI. e sarakAre gujarAtane vividha kSetre pragatizIla rAjya banAvavA mATe aneka kAryakramo hAtha dharyA. zikSaNakSetre paNa naI tAlImanI zALAone sarakArI mAnyatA maLe ane e zALAo anya mAdhyamika zALAonI sAthe sarva rIte samakakSa bane tevo abhigama apanAvyo. naI tAlIma saMghanA saMvAhakonI rajUAta svIkArIne sarakAre zrI vI. eca. bhaNatanA adhyakSapade, gujarAta Adarza keLavaNIne upaniSada A 16o | Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naI tAlIma saMghanA hoddedArone laIne eka samiti banAvI hatI. te samitinI badhI bhalAmaNone sarakAre svIkArI ane teno amala karyo. tyArathI uttara buniyAdI vidyAlayone sarakArI mAnyatA maLI, temane sarakArI grAnTa maLavAnI zarUAta thaI. sTApha peTarna ane vetanadhoraNo lAgu thayAM. vidyArthIo mAdhyamika zALAMta parIkSA (esa. esa. sI. parIkSA) ApavA lAgyA. Ama naI tAlImanAM vidyAlayonA ghaNA prazno ukalyA. samitie noMdhyA pramANe 1961mAM 12 uttara buniyAdI zALAo hatI. saurASTramAM cAlatI lokazALAone paNa A navI vyavasthAmAM samAvI levAmAM AvI hatI. naI tAlIma saMghanAM vArSika AcArya, zikSaka, gRhapati saMmelano : gujarAta naI tAlIma saMghanI sthApanAthI ja tenuM dara be varSe adhivezana yojAtuM hatuM. temAM hisAbo maMjUra thatA. hoddedAronI varaNI thatI. navA varSamAM karavAmAM AvanAra pravRttionuM Ayojana thatuM hatuM. A saMmelanamAM saMghanA hoddedAro ane saMghanA mAnya sabhyo bhAga laI zakatA hatA. kALakrame gujarAtamAM naI tAlImanI vividha staranI saMsthAonI saMkhyA ghaNI vadhI, eTale e badhI saMsthAomAM kAma karanArA AcAryo, zikSako, gRhapatio, saMsthA saMcAlako vagere paNa naI tAlIma saMgha sAthe joDAyelA rahe e Avazyaka lAgyuM. ema karavAthI naI tAlImanI vibhAvanAnI samaja keLavAtI rahe ne saune saMgha sAthenA potAnA saMbaMdhano bhAva keLavAya; eTale 1948thI AvA saMmelana yojavAnI zarUAta thaI tyArathI e saMmelano dara be varSe niyamita rIte yojAtAM rahyAM che. atyAra sudhI AvAM kula 31 dvivArSika saMmelana thayAM che. chelle chelle to saMghano saMbaMdha AcAryo, zikSako, gRhapatio, saMcAlako ane anya kAryakaro sAthe evo bhAvanAmaya banyo che ke havenAM saMmelanomAM 700-800 jeTalI saMkhyA UmaTI paDe che. tyAM anekanA noMdhapAtra anubhavonI Apale thAya che ne saunI jANakArI tAjI rahe che. gRhapati-gRhamAtA tAlIma zibira : naI tAlIma vidyAlaya sAthe chAtrAlaya to joDAyeluM hoya ja. e chAtrAlaya sArI rIte cAle, vidyArthIonA saMskAranuM ghaDatara thAya teno [ 168 A Adarza keLavaNInuM upaniSada AdhAra gRhapati ke gRhamAtA upara rahelo che. chAtrAlaya sarakAramAnya hoya, paNa gRhapatinI lAyakAtanuM koI dhoraNa nahi. temane yogya tAlIma maLe tenI AvazyakatA vartAtI hatI, eTale naI tAlIma saMdhe 1995nA varSathI AvA guhapati - gRhamAtAone tAlIma ApavA mATe pAMca divasanI zibironI zarUAta karI. zibiranuM saMcAlana surendranagara bAlAzramanAM saMcAlaka daMpatI zrI nAgajIbhAI desAI ane temanAM dharmapatnI suzrI zAMtAtAI desAI karatAM hatAM. teonA bAlAzramamAM nirAdhAra, anAtha bALakonA zikSaNamAM A daMpatIe potAnuM jIvana arpaNa karI dIdhuM che. zrI nAgajIbhAI eka sArA keLavaNIdAra ane naI tAlImanA tajajJa che, eTale temanA saMcAlanamAM A zibironI eka paraMparA UbhI thaI che. atyAra sudhImAM 18 zibiro yojAI gaI che. saMgIta zibira : gujarAta naI tAlIma saMgha ane advitIya zaikSaNika saMgha che. te saMgIta zibira paNa yoje che. saMgItano zokha ke rasa darekane hoya che. koIne gAvAno, koIne sAMbhaLavAno, koIne bajAvavAno to koIne ekalAekalA guMjana karavAno. vartamAnamAM saMgIta hAITeka thavAthI ane temAM mukhyatve sIne - saMgItanI bahulatA hovAthI sArAM bhAvavAhI gIto sAMbhaLavA maLatAM nathI; e saMjogomAM naI tAlIma saMghano saMgIta zibirano prayoga ghora aMdhakAramAM prakAzanAM tejalIsoTA samAna che. A zibiramAM vividha prakAranAM gIto, uSAgIto, utsavagIto, UrmigIto, gAMdhIgIto, zauryagIto, dezabhaktinA gIto, rASTrIya-bhAvanAnAM gIto, kUcagIto ane bhajanono rasathALa pIrasAya che. abhigama badhAM gIto samUhamAM madhura rAge gavAya ne yuvAno-yuvatIonAM kaMThe e gIto ramatAM thaI jAya evo che. saMgItanI kaLAne sAmAjika svastha ullAsanuM svarUpa to samUhagIto dvArA ja maLI zake. DholanA tAle ne maMjIrAnA mIThA raNakAre so - baso - pAMcasonAM madhura kaMThe halakabhera gavAtAM gIto jeNe sAbhaLyAM hoya ene enA divya AnaMdanI anubhUti thAya. AvI saMgIta zibiro yojAI che. e sivAya saurASTra lokazALA saMgha, buniyAdI zikSaNa racanAtmaka saMgha, surata jillo ane uttara gujarAta uttara buniyAdI vidyAlaya saMgha paNa potapotAnA vistAramAM saMgIta zibiro yoje che. Adarza keLavaNInuM upaniSada che TINA 169 ] Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 = 6 0 2 mm Wim 1 gujarAtanI buniyAdI zikSaNa saMsthAo : (1) AzramazALAo dho. 1 thI 7 sudhInI 610 (2) uttara buniyAdI AzramazALAo dho. 8 thI 10 (3) uttara buniyAdI vidyAlayo dho. 8 thI 10 sudhI (4) uccatara uttara buniyAdI vidyAlayo dho. 11-12 (5) buniyAdI adhyApana maMdiro (pI.TI.sI. kaoNlejo) 24 (6) grAmasevA mahAvidyAlayo 16 (7) snAtaka buniyAdI adhyApana maMdiro (jIbITIsI) (8) uttara buniyAdI vidyAlaya saMlagna chAtrAlayo 256 kula buniyAdI zikSaNa saMsthAo 16 23 gujarAta sarakAra ane naI tAlImanI saMsthAo : gujarAtamAM upara jaNAvelI naI tAlImanI sarva saMsthAone sarakArI mAnyatA maLelI che ane temane sarakAranAM dhArAdhoraNo pramANe grAnTa paNa meLe che. uttara buniyAdI ane uccatara uttara buniyAdI saMsthAonA abhyAsakramo mAdhyamika zikSaNa borDa dvArA taiyAra karavAmAM Ave che, tyAre buniyAdInA viSayonA abhyAsakramo taiyAra karavAmAM naI tAlIma saMgha sAthe parAmaza thAya che. e viSayanAM pAThyapustako naI tAlIma saMghanA je te viSayanA tajjJo dvArA lakhAvAya che. gujarAta rAjaya zALA pAThyapustaka maMDaLa dvArA, mAdhyamika zALAnAM tamAma pustakonI jema ja buniyAdI viSayonAM pAThyapustako paNa prakAzita karavAmAM Ave che. naI tAlImanI zikSaNa saMsthAonA zikSako tathA anya karmacArIonAM lAyakAtanAM dhoraNo ane bharatInA niyamo paNa sarakAranA zikSaNa vibhAga dvArA nakkI karavAmAM Ave che. vidyArthIo dho. 10 ane 12nI borDanI parIkSAomAM bese che ane tenAM pramANapatro paNa gujarAta rAjya mAdhyamika zikSaNa borDa dvArA ja ApavAmAM Ave che. Ama ekaMdare gujarAtamAM naI tAlImanA zikSaNa ane tenI saMsthAone sarakArazrIno saMpUrNa sahakAra maLI rahe che e khUba sarAhanIya bAbata che. | 100 I. A Adarza keLavaNInuM upaniSada | gujarAtanI buniyAdI ATha zaikSaNika zAkhAonA nIce pramANe mahattvanA prazno : (1) buniyAdI borDane svAyatta (kAyadAkIya) borDa banAvavuM joIe. (2) buniyAdI saMsthAo mATe bharatI borDa alaga karavuM joIe. buniyAdI pravAhamAM zikSaNa lIdhuM hoya tene agrimatA ApavI joIe. (3) dhoraNa 9 thI 12nuM saLaMga ekama karavuM joIe. (4) vargamAM vidyArthI saMkhyA 45 ane sarerAza hAjarI 23 rAkhavI joIe. (5) uccatara uttara buniyAdInAM vidyArthIne narsiga korsamAM praveza Apavo joIe. (6) uccatara uttara buniyAdI ane uttara buniyAdI vidyAlaya Azrama zALAne uttara buniyAdI AzramazALAmAM khAlI jagyAo para bharatI karavI joIe, jethI vidyArthIne abhyAsamAM sahana na karavuM paDe. ane saMsthAone Arthika boja sahana na karavo paDe. chAtrAlaya to sArvajanika hovAM joIe. eka ja jJAtinAM chAtrAlaya na calAvavAM joIe. (8) chAtrAlayanAM karmacArIone pagAradhoraNamAM mUkavo joIe. gaNita, vijJAna, aMgrejI ane kaoNpyuTaranAM vizeSa vargo calAvavAne Arthika sahayoga Apavo joIe. (10) uccatara uttara buniyAdInAM vidyArthIone adhyApana maMdira (pI.TI.sI kaoNleja)mAM praporzaneTa (Proportionate.) pramANasara rAkhyuM che, te kADhI samAna taka ApavI joIe. (11) prAthamika dhoraNa 1 thI pamAM bharatI karavI joIe. dhoraNa 6 thI 8mAM bharatI karavI joIe ane pIriyaDa paddhatino amala karavo joIe. (12) dareka dhoraNamAM kakSA anusAra parIkSA levI joIe. vAraMvAra mUlyAMkana thavuM joIe. (13) rUlara (grAma) yunivarsiTI, grAma vidyApITho mATe racanA karavI joIe. Adarza keLavaNInuM upaniSada ML A 101 | Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (14) zikSaNanAM abhyAsakrama, viSayamALakhuM, pAThyapustakonI racanA ane nIti-viSayaka carcAmAM naI tAlIma saMghanA pramukha, mahAmaMtrIzrIne AmaMtraNa ApavuM joIe. (15) rAjyamAM buniyAdI zikSaNa tenAM tattvo anusAra cAle te pramANe vyavasthA karavI joIe ane sahayoga Apavo joIe. (16) dhoraNa 1 thI 7nI AzramazALAmAM dhoraNa 8 ApavuM joIe. AzramazALAnI saLaMga saMkhyA 150 karavI joIe. (17) dhoraNa 9 thI 10nI uttara buniyAdI AzramazALAmAM dhoraNa 11 ApavuM joIe. saLaMga saMkhyA 150 karavI joIe. (18) buniyAdI pravAha udyoganA viSayanI TATanI parIkSA levI joIe ane udyoga viSayanA zikSakanI bharatI karavI joIe. (19) mAdhyamika zikSaNa borDa ane uccatara mAdhyamika zikSaNa borDamAM uttara buniyAdI ane uccatara uttara buniyAdI calAvanAra saMcAlakane pratinidhitva ApavuM joIe. (20) buniyAdI pravAhanI zaikSaNika guNavattA sudhAravA mATe viSaya mALakhuM, abhyAsakrama, pAThyapustakanI saMracanA, parIkSaNa ane mUlyAMkananI yojanA naI tAlIma saMghanAM pratinidhimaMDaLa sAthe carcA-vicAraNA karI karavI joIe. agatyanA prazno rajU karavAmAM AvyA che. vahIvaTI aneka prazno che. tene ahIM rajU karavAmAM AvyA nathI. buniyAdI pravAhanI tarAha dvArA nAgarikanuM cAritrya-nirmANa ane kauzalya vikasI zake che. jIvana jIvavAnI paddhati maLI zake che; tethI A tarAhane sarakAre mahattva ApI vikasAvavA jevI che. (amadAvAdasthita jesaMgabhAI DAbhI gujarAta naI tAlIma saMghanA mahAmaMtrI tarIke sevA Ape che tathA munizrI saMtabAlaprerita bhAlanaLakAMThA prAyogika saMghanA maMtrI tarIke sevA Ape che.) ki atra luptA sarasvatI ? Do. vasaMtabhAI parIkha vizva Aje anekavidha nAnI, madhyama ane bhAre viTaMbaNAomAM gherAyuM che, tyAre emanAthI mukta thavAnA aneka ukela zodhavAnA satata prayatno bhinna-bhinna dezomAM, samAjamAM ane kyAreka to vyaktie - vyakitamAM thaI rahyA che, temAM vaividhya che ane kavacit matabheda paNa haze, paNa sahu koI eka bAbatamAM saMmata che. eTaluM ja nahi paNa abhinivezapUrvaka mAne che ke - 'vizvano vikAsa ane tene gheratAM durita paribaLono parihAra mAtra ne mAtra zikSaNathI ja thaI zake che.' A pariprekSyamAM bhAratamAM paNa ghaNuM ja maMthana thayuM che ane thaI rahyuM che. paNa enI carcA karavAnA badale keTalIka mahattvanI vigato ja noMdhI laIe. sarvanuM AMkalana karavAthI zo niSkarSa Avaze te sAce ja kutUhalano viSaya banI raheze; to cAlo have te vigato joIe. (1) varSa 2015mAM bhAratano zikSaNakSetre vyApa A pramANe che - prAthamika zALAo 10 lAkha, vidyArthIo 22 karoDa ane zikSako pa3 lAkha, mAdhyamika zALAo 55 hajAra, vidyArthIo 10 karoDa ane zikSako 14 lAkha tathA uccatama zikSaNakSetra 780 yunivarsiTIo, 38 hajAra kaoNlejo, vidyArthIo 1 karoDa 20 lAkha ane adhyApako 9 lAkha. Ama svataMtratA pachI bhAratamAM zikSaNano vyApa ghaNo vadhyo che, to paNa e saMtulita nathI. haju paNa evA pradezo ke gAmo che ke jyAM sAkSaratAnuM pramANa nahivat che. paraMtu svAtaMtrya pachI zikSaNanuM mahattva samajI prAthamika bhUmikAe to nirakSaratA nivAraNane ja agratA ApavI jarUrI lAgavAthI zALAonI saMkhyA vadhAravAnuM zarU thayuM. te ja kramamAM kaoNlejo ane yunivarsiTIo paNa vadhI. keTalIka zALAo sarakAre ja zarU karI to moTA bhAganI zALAnAM makAno dAtAonA dAnathI temaja khAnagI TrasTo dvArA baMdhAyAM. tyAre sarakAra anudAna ApatI hatI ane bAkIno vahIvaTa TrasTo karatA hatA. paNa zikSaNano DhAMco to aMgrejo sthApI gayA hatA e ja rahyo. e ja cIlAcAlu paddhati, pAThyapustako - vargakhaMDo - lekacaro - gokhaNapaTTIne ja kendramAM rAkhI levAtI parIkSAo ane jene AdhAre kArakuna ke zikSakanI nokarI pachI bIjI koI nokarI maLe tevAM pramANapatro ! zikSaNano hetu baMdhAraNamAM ane dezanA vicAravaMtoe ghaNo umadA kapyo hato temAM zaMkA nathI, paNa tene caritArtha kema karavo te ciMtAno viSaya banI rahyo. Adarza keLavaNIne upaniSada che 1e3 102 / Adarza keLavaNIne upaniSada 1 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) AvI sthitimAM je rIte vartavuM joI, te ja rIte sarakAra vartI ane zikSaNanuM AmUla parivartana karI tene mUlyaniSTha kema banAvavuM tenA mATe zarU thayA vividha kamizano, kAunsilo ane paMconI hAramALA, jema ke - DaoN. rAdhAkRSNa (1948-49) kamizana, DaoN. mudalipAra kamizana (1952-53), yunivarsiTI grAnTasa kamizana U.A.E. (1953), DaoN. koThArI kamizana (1964-65) vagere. A uparAMta NCERT, NAAC, rASTrIya mAdhyamika zikSA abhiyAna (RMSA) (2009) tathA rASTrIya uccatara zikSA abhiyAna RUSA (2013) vagereno paNa ullekha karavo ghaTe. | (3) vaLI sarva zikSA abhiyAna ane rAiTa Tu ejyukezana jevA prakalpo paNa kharA ja ane have navI zikSaNanIti (20-15-16) ghaDAI rahI che te juduM. (4) ATalAM badhAM kamizano, kAyadAo ane paMconA ahevAlo vAMcIe chIe tyAre emaNe karelAM sarvekSaNo ane sUcano kharekhara atyaMta upayogI lAge ja che. paNa A badhA iMgito koIe kAMIka karavuM joIe ema kahIne cUpa thaI gayA che. sarakAre zuM karavuM, zALA-kaoNleja ke yuni.nA saMcAlakoe zuM karavuM, zikSako ane AcAryoe zuM karavuM, samAje zuM karavuM ane vAlIo e zuM karavuM e mATenA DhagalAbaMdha sUcanonI cAre taraphathI varSA thaI rahI che. (5) paNa, paNa jenA mATe A badhuM che, te vidyArthIe zuM karavuM ? A praznano sIdho sAdo uttara eka ja rahyo che. teNe uparanA badhA kahe tema karavuM ! enAmAM jo haju paNa UDavAnI zakti rahI hoya to. temaNe A badhAe ApelI uchInI bhArekhama pAMkhoe UDavAnuM rahyuM. (6) pariNAme bALaka jema-jema moTo thato jAya che tema-tema te kalpanAzUnya paracAlita yaMtra jevo thato jAya che, athavA to vidrohI banI svacchaMdI banI jAya che. ApaNI zikSaNa vicAraNA mAtra vicAraNA ja rahI che. adhUrAmAM pUruM, vaLI temAM aniyaMtrita jAta-jAtanA prayogo thayA kare che. vyAvahArika rIte zakya che ke nahi teno khyAla karyA vagara - ramatagamata - kalA - sAhitya - jIvanaghaDatara, samAja sevA ane evI keTalIya dhArAomAM pUraka pravRttio karavAnA phatavAo sarakAra bahAra pADyA ja kare che; kAraNa ke zikSaNanI A aMdhAdhuMdhIno lAbha laI sarakAre tenuM niyaMtraNa kyAre potAnA hAthamAM laI levuM tenI khabara to have bahu ja moDI moDI paNa paDavA lAgI che. tenuM tAjuM udAharaNa gujarAta sarakAre gujarAta rAjya ucca zikSaNa pariSada 2016nuM bila je vidhAnasabhAmAM vipakSono 104 / A Adarza keLavaNIne upaniSada | bahiSkAra sAthe pasAra thayuM te che. tenA uddezo alabatta AvakArya che, paNa temAM sthaLe - sthaLe A badhuM sarakAranI asarakAraka dekharekha ke tenA niyaMtraNa nIce ja raheze tema spaSTa karyuM che. vaLI jeno prabaLa virodha thaI rahyA che te. kalama 15mI taddana saramukhatyArazAhIno ja Adeza che. temAM koIneya pUchaDyA vinA sarakAra phAve tevo pheraphAra karI zakaze ane saMbaMdhita saMsthAe eno svIkAra karavo pharajiyAta che evo Adeza che. AvI sthitimAM zikSaNanuM AkAza aneka vAdaLothI gherAI gayuM che. temAM mUlyaniSTha, sadvyavahArI, vivekI, rASTrapremI, saMvedanazIla ane kalpanA ane vicAramAM mukta rahI. uttama manuSya banavAnI bALakanI jhaMkhanAne bhAgye ja avakAza rahyo che, vijJAna, lepaTopa, vIDiyo, TI.vI., mobAIla ane aneka upakaraNo ApyAM teno pravezato zALAomAM jarUra thayo che, paNa vijJAna ane TekanolaoNjIno je phaLadrupa AyojanapUrvaka upayoga thavo joIe te to bhAgye ja thAya che. A saMjogono lAbha laI eka navI ja dizAthI svanirbhara - selphaphAInAnsa zALA-kaoNlejonuM AkramaNa thaI gayuM che. teno pravAha ane temanI pracArapaTutA evI to jabara che ke varSothI niSThApUrvaka zikSaNane nirmaLa rAkhI majAnAM bALako samAjane bheTa ApanAra keTalIka mAnya zALAonI sthiti kaphoDI thaI gaI che. A selpha-phAInAnsa saMsthAnuM eka ja dhyeya che ane te che UMcAmAM UMcA TakA sAthe parIkSA pAsa karavI ane sArA pagAranI nokarI meLavI levI. AnA pariNAme Ajano yuvAna svArthI, sAdhanazuddhino cheda uDADI bIjAne pAchaLa pADI nirdaya rIte bhautika vilAsanAM zikharo sara karavAnI AMdhaLI doDamAM macI paDyo che. tenA kuTuMbanI ja paravA nathI, to deza ane vizva pratyenA premanI to vAta ja kyAM rahI. te catura banyo che, tethI svacchatA, paryAvaraNa, lokazAhI samAjasevA vagere vize carcAo karI zake che. paNa tenI dRSTi to svArtha sAdhavAmAM ja magna che.' kevA hAla karI nAkhyA che ApaNe zikSaNanA ! ane chatAMya haju paNa AvI arAjakatA vacce paNa sAcA arthamAM tIrtha kaI zakAya tevAM vidyAdhAmo bacyAM che. gujarAtanI ja vAta karIe to aneka sanniSTha mAnavatAnA pUjArIoe dUra-dUranA vistAromAM jAte zrama veThIne, koInI sahAyanI apekSA rAkhyA vinA, daridronAM, dalitonAM AdivAsIonAM, zramajIvIonAM bALakonA jIvanamAM vidyAnAM ajavALAM pAtharyA ja che. divyAMgone apanAvyA che, mAtra akSarajJAna nahi, paNa potAnI paga para UbhA rahevAnI yojanA Adarza keLavaNInuM upaniSada , A 105 | Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrI pADI che. gAmaDAMone svazaktithI ja svaccha, nIrogI ane adyatana banAvyA ja che. AMdhImAM paNa jhaLahaLatA A dIpakone praNAma che. AzcaryanI vAta to e che ke yuneskonA keLavaNI vizenA eka graMthamAM prAcIna bhAratIya zikSaNaprathAnA bhArobhAra vakhANa karyA che. AjhAdI maLyAnA utsAhamAM ApaNe ApaNA A prAcIna chatAM sanAtana vArasAne ja bhUlI gayA. prakRtinA nayanaramya, taMdurasta vAtAvaraNamAM niHspRhI guruo dvArA chAtromAM rahelI apAra zakyatAono puSpakaLI mAphaka sahajatAthI ughADa karanArA e AzramomAM sAdhanonI jhAkamajhoLa na hato. tyAM to potAnI ja oLakhANa karIne ja vizvano paricaya pAmavAnI eka AdhyAtmika ane chatAMye svAbhAvika jIvanaritI hatI. zikSaNanuM klevara badalavA mAMganArAo zuM e dizAmAM have to joze ? nahitara eka samaye vinobAe akaLAIne kaheluM ke , "thoDA samaya mATe holI-De ina ejyukezana pALIe. eka be varSa zikSaNa vizeno UhApoha baMdha karIe. tenA ukaLATane zAMta karI AtmamaMthana karIe." to Azcarya lAgaze ke ApaNane sAcuM zikSaNa kema apAya enI kUcI ApaNA pUrvajo e ApI hatI. tene ApaNI bhASAmAM mahAtmA gAMdhIe ApI ja rAkhI che. emaNe prayogathI emanI vAta siddha paNa karI che. A ApaNane yAda che, to paNa eno amala kema karatA nathI ? Avo hinda svarAjanA temanA A TakorAbaMdha vidhAnathI ApaNI vAta pUrI karIe - te mANase ja sAcuM zikSaNa meLavyuM che, jenuM zarIra tenA potAnA vazamAM che, jenuM zarIra zAMtithI ane saraLatApUrvaka potAnuM kAma karI zake che, te mANase ja sAcI keLavaNI meLavI che, jenI buddhi zuddha, zAMta ane nyAyI che teNe ja sAcuM zikSaNa meLavyuM che. jenuM mana kudaratanA kAyadAne svIkAre che ane jenI indriyo jenA potAnA vazamAM che, jenA manamAM zuddha bhAvanAo che, jene nIcakAryo pratye ghaNA che ane je bIjAne potAnA samAna mAne che, evo mANasa ja kharA arthamAM zikSita che, te ja kudaratano zreSTha upayoga karaze ane kudarata tenA vaDe tenAM uttama kAryo pAra pADaze." A lekhanI keTalIka mAhitI - sarva vizvavidyAlaya - vRtta, gAMdhInagaranA aMka - 32mAMthI lIdhI che. teno AbhAra mAnuM chuM. (amarelI sthita zrI vasaMtabhAI saMskRta sArasvata, prakhara vidvAna, bhAratIya darzano ane saMskRtinA marmajJa, zikSaNa zAstrI che.) 106 . C A Adarza keLavaNInuM upaniSada | [zuM parIkSA anivArya dUSaNa' ja banI raheze ? | - eka sAmUhika ciMtana AjhAda bhAratamAM aMgrejonA gayA pachI zikSaNa sudhAraNA mATe vividha paMca racAyAM, ahevAla AvyA. paMcanA ahevAlanA AdhAre pAyAnA zikSaNa guNavattAyukta ane sArvatrika baMne zikSaNano vyApa vadhe, yuvAnone vyavasAya prApta vagere dizAmAM prayatna thAya che. zikSaNakSetre khUba ja vyApaka pramANamAM - prAthamikathI yunivarsiTI kakSAe samasyAo vadhatI jAya che. A sarvemAM jAhera parIkSAo je rIte ghAtaka banI rahI che te moTI ciMtAno viSaya che. A 2015-16nA zaikSaNika varSamAM vidyArthIonI AtmahatyAnuM pramANa ciMtAjanaka banI rahyuM che. jAhera parIkSAnA pariNAma to haju bAkI che. zikSaNajagatanuM A moTuM kalaMka che. vidyArthIonA vAlIo paNa ciMtAjanaka rIte khalela pAmela avasthAmAM che. mudaliyAra kamizananA ahevAlamAM parIkSAne "anivArya dUSaNa' kahevAmAM AvyuM. tenA anusaMdhAne rASTravyApI parIkSA sudhAraNAnA kAryakrama cAlyA. praznamaya svarUpa sudhAraNA thaI, 'parIkSA'ne badale mUlyAMkana'nI saMkalpanAnuM amalIkaraNa thayuM. Aje te bAbata vadhAre vikarALa rIte ApaNI sAme UbhI che. parIkSA "duSaNa' hoya to tene 'AbhUSaNa'nI mAphaka 'anivArya' kema banAvavAmAM Ave che ? parIkSAne anivArya banAvavAnuM keTaluM vAjabI che ? je te saMsthA potAnI praveza yojanAthI na calAvI zakAya ? pramANapatra vagara bhaNavAno adhikAra na apAya ? lAkhonI saMkhyAmAM jAhera parIkSAmAM nApAsa thanAranuM zuM thAya che tenI koI ciMtA kare che ? vizvanA ghaNA dezomAM vidyArthIne 'nApAsa'nuM lebala apAtuM nathI, koIne rokI rAkhavAmAM AvatA nathI, to tema karavAthI zuM AkAza heThuM paDI jAya che ! saMsthAnA anuzAsananA pAlana sAthe vidyArthI potAnA rasa - rucinA viSayonuM koI paNa uMmare AvaDatanA saMvardhana mATe bhaNe to konA bApanI gAdI jhuMTavAI jAya ? Adarza keLavaNInuM upaniSada Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ corI, aprAmANikatA, Tyuzana badI, vidyArthI ramata - saMgIta - citra - pravAsa vagerethI vaMcita gokhaNiyA pravRtti ja kare, A badhuM hAnikAraka nathI lAgatuM ? khAnagI zikSaNa saMsthAo udyogagRpa banI jAya te ucita che ? eka paNa vidyArthI AtmahatyA kare te zuM samAjanuM kalaMka nathI ? ekanAM eka dIkarA-dIkarInI AtmahatyA je te samAja - kuTuMbamAM kevo dharatIkaMpa sarje che ? zuM A badhuM mUka banI joI rahIzuM? amArI ciMtA - vyathA rAsu vakIla ame ane svajana samAna amArA mitro khUba ja AgrahapUrvaka kaMIka nakkara kAryakramanI dizAmAM vicAraNA mATe nimaMtrita karIe chIe. cAre bAju hAhAkAra che. vartamAnapatra, TI.vI., kAunseliMganA svarUpa ane jarUra aMge rajUAta thAya che. kAunseliMga vagere bAbato kyAreka to vadhAre ciMtA pedA kare che. 1. dhoraNa - 10 ne 12nI parIkSA dUra thAya to na cAle ? marajiyAta to eka ja dhaDAke thaI jAya. praveza ApatI saMsthA praveza parIkSA, abhiyogyatA kasoTIne sthAna ApI zake. 2. dhoraNa - 8 sudhI to adhyayana-adhyApananA aMgabhUta rIte mUlyAMkana goThavAyeluM che. bhaNAvanAra ja parIkSaka hoya. te ja javAbadAra bane. paNa 'parIkSA" eka vidyArthIne AtmahatyA karavA na ja prere. (saujanya : pragatizIla zikSaNa) guNavaMta baravALiyAnAM pustako. | sarjana tathA saMpAdana | khAMbhA(amarelI)nA vatanI guNavaMtabhAIe C.A. sudhI abhyAsa karyA bAda, hAla TeksaTAIla inDasTrImAM pravRtta che. jena konpharansanA maMtrI, munizrI saMtabAlajI prerita vizvavAtsalya prAyogika saMgha, muMbaI - cIMcaNI, kalpataru sAdhanA kendradevalAlI, pArasadhAma saMgha - ghATakopara, prANaguru jaina senTara, ema. bI. baravALiyA phAunDezananI spaMdana holIsTika insTiTyUTa vageremAM TrasTI che. ghaNI saMsthAonAM mukhapatramAM taMtrI tarIke sevA Apela che. amerikA, siMgApora vageremAM temanAM saphaLa pravacano yojAyAM che. temanAM dharmapatnI madhubahene hindI sAhityamAM DokTareTa karela che. jaina vizvakoza tathA jaina Agama mizana sAthe saMkaLAyelA che. * hRdayasaMdeza prIta-guMjana , zrImad rAjacaMdra eka darzana : amRtadhArA ke kAmadhenu * samarasena vayarasena kathA - saMkalpa siddhinAM sopAna - Glimpsis of world Religion * Introduction to Jainisim Commentray on non-violence * Kamdhenu (wish cow) * Glorry of detechment - upasarga ane parISada pradhAna jainakathAo bhAratIya saMskRtimAM dAnabhAvanA - bhAratIya saMskRtimAM gurumahimA : Agama avagAhana - jJAnadhArA (bhAga - 1 thI 12) (jaina sAhitya jJAnasatramAM vividha vidvAnonA prastuta thayelA nibaMdho ane zodhapatronA saMgraha) : kalApIdarzana (DaoN. dhanavaMta zAha sAthe) adhyAtmasudhA (DaoN. madhubahena baravALiyA sAthe) vicAramaMthana dArzanika draSTA jaina dharma (paricaya pustikA) - ahiMsA mImAMsA (DaoN. kanubhAI zeTha sAthe) caMdrasena kathA (DaoN. kanubhAI zeTha sAthe) amaratAnA ArAdhaka jainadarzana ane gAMdhIvicAradhArA adhyAtmaniSTha saMtabAlajI che ApanI sanmukha marma sparza (DaoN. jayaMta mahetA sAthe) - vItarAga vaibhava Agamadarzana jJAnasAdhanA ane sarasvatI vaMdanA vizvavAtsalyano saMkalpa * vAtsalyanuM amIjharaNuM (mAtRvAtsalyanAM vividha svarUpo) sarvadharmadarzana (vizvanA mukhya dharmono paricaya) 4 Adarza keLavaNIne upaniSada. aNagAranAM ajavALAM (pro. pravINAbahena gAMdhI sAthe) - uranijharA (kAvyasaMgraha) tapAdhirAja varSItapa , dAmpatyavaibhava (dAmpatyajIvanane lagatA lekhono saMcaya) uttama zrAvako , bhavagAna mahAvIra ane saMyamajIvana mRtyunuM smaraNa (mRtyuciMtana) * Aagam An Introduction Development & Impact of Jainism is India & abroad. jaina patrakAritva + adhyAtma AbhA ja zrI uvasaggaharaM stotra : eka adhyayana * zrutajJAnanAM ajavALAM zaileSI (AlocanA ane upAsanA) che jena dharmanA covIsa tIrthakaro E-mail : Gunvant.barvalia @Gmail.com Adarza keLavaNIne upaniSada | 108 CA Adarza keLavaNInuM upaniSada /// 19 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saurASTrakesarI prANaguru jena philosophikala enDa liTararI ricarsa senTara muMbaI - ghATakopara saurASTrakesarI pU. prANalAlajI mahArAjasAhebanI zrutaprabhAvanA viziSTa hatI. zAstragraMthonuM parizIlana, tADapatrIya graMthono saMgraha ane jALavaNI, zAstrabhaMDAro ane pAThazALAnI sthApanAmAM emanuM aneruM yogadAna hatuM. A saMdarbhanA pariprekSyamAM adhyAtmayoginI pU. lalitabAI ma.sa.nAM vidvAna pU. DaoN. tarulatAjInI preraNAthI saurASTra kesarI pU. prANaguru janmazatAbdI samiti, muMbaInA sahayogathI gurudevanI smRti ciraMjIva rAkhavA pUjyazrInI janmazatAbdI prasaMge saMsthAe saurASTra kesarI prANaguru jaina philaoNsaoNphI eNnDa liTararI ricarsa senTaranI sthApanA karI che. senTarano uddeza A pramANe che : * jaina tattvajJAna ane sAhityanuM adhyayana, saMzodhana, saMpAdana ane prakAzana karavuM. * saMskRti, dharma ane adhyAtmanAM sAhityanuM prakAzana karavuM. * jaina dharmanAM tattvonI vaijJAnika rIte rajUAta karavI. prAcIna hastalikhita ane tADapatrIya graMthonuM saMzodhana ane pustakAlayanI pravRtti karavI. * jaina dharmane kendramAM rAkhI mAnavadharmanI pravRttino vikAsa karavo. jaina sAhityanAM adhyayana ane saMzodhananA mATe Work-shop kAryazALAnuM Ayojana karavuM. jaina sAhitya jJAnasatranuM Ayojana karavuM. vidvAno ane saMtonAM pravacanonuM Ayojana karavuM. dharma ane saMskArano vikAsa ane saMvardhana thAya tevI zibira ane anya kAryakramonuM Ayojana karavuM, saMskAralakSI, sattvazIla ane ziSTa sAhityanuM prakAzana karavuM. abhyAsa nibaMdha vAMcana (Paper Reading), lipi - vAMcana ane prAcIna jaina graMtho (Old Jain Manuscript)nuM vAMcana. * jaina dharma para saMzodhana M.A., Ph.D. M.Phill karanArAM jijJAsu, zrAvaka, saMta-satIjIone sahayoga ane saMzodhita sAhityanuM prakAzana. jaina prAcIna graMtho, citro, zilpa, sthApatyanA phoTAo vagere sI.DI. taiyAra karAvavI. * deza-videzamAM jaina dharma para parisaMvAda, pravacana - Ayojana, inTaraneTa para 'vebasAiTa' dvArA jena tattvajJAna ane sAhitya viSayaka mAhitIno pracAra karavo. saurASTrakesarI prANaguru ApanA sahayoganI apekSA sAthe jaina phliosophikala enDa TrasTI ane mAnad saMyojaka liTararI ricarsa senTara, guNavaMta baravALiyA aham spiriTyuala senTara mo. 09820215542 E-mail : Gunvant.barvalia @Gmail.com 180 % mAM Adarza keLavaNIne upaniSada | Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keLavaNI kahe che : "huM sattAnI dAsI nathI, kAyadAnI kiMkarI nathI, vijJAnanI sakhI nathI, kaLAnI pratihArI nathI, arthazAstranI bAMdI nathI, huM to dharmanuM punarAgamana chuM. manuSyanA hRdaya, buddhi tema ja tamAma IndriyonI svAminI chuM. mAnasazAstra ane samAjazAstra e be mArA paga che. kaLA ane hunnara mArA hAtha che, vijJAna mAru mastiSka che, dharmamAru hRdaya che, nirIkSaNa ane tarka mArI AMkho che, ItihAsa mArA kAna che, svAtaMtrya mAro zvAsa che, utsAha ane udyoga mArA. phephasAM che, dhIraja mAruM vrata che, zraddhA mAruM caitanya che. mArI upAsanA karanAra bIjA koIno oziyALo nahIM rahe." -kAkA kAlelakara zikSaNanI prakriyA | zikSake divya cetanAnA vAhaka banavAnuM che. potAnA vartanathI potAnI prabhAvaka hAjarIthI bALakomAM rahelI supta cetanAne - divyazaktione jagADavAnI che, e ja zikSakanuM mukhya kartavya che. bAkI keLavaNInuM kAma ApoApa thatuM hoya che. zikSaNanI prakriyA to AjIvana cAlatI rahetI svayaMbhUprakriyA che. " - zrI mAtAjI