Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika kAla meM 'ahiMsA' tattva ke upayojana kI maryAdAe~ (jaina tattvajJAna evaM AcAra ke vizeSa sandarbha meM) ('vizvazAnti evaM ahiMsA' isa viSaya para, karnATaka vizvavidyAlaya (dhAravADa) ke saMskRta vibhAgadvArA Ayojita rASTrIya carcAsatra meM (22-23 phebruvArI 2013) prastuta kiyA jAnevAlA zodhanibandha) patravyavahAra ke lie patA : DaoN. kaumudI baladoTA 203, 'bI' bilDIMga, gItagoviMda hausiMga sosAyaTI, maharSinagara, puNe 411037 dUradhvani : (020) 24260663 mobAIla kra. - 9158910300 I-mela : sunil_baldota@rediffmail.com di. 12/02/2013 zodhachAtrA : DaoN. kaumudI baladoTA, nAnAvaTI phelo, jaina adhyAsana, puNe vidyApITha viSaya aura mArgadarzana : DaoN. nalinI jozI, prAdhyApikA, jaina adhyAsana, puNe vidyApITha zodhanibandha kA zIrSaka : pUre vizva meM zAnti prasthApita karane ke lie ahiMsA tattva kI mahattA sarvopari hai, isake bAre meM matabheda hone kI tanika bhI guMjAIza nahIM hai / agara bhaviSyat kAla meM samUce vizva kA agara eka hI nItipradhAna dharma prasthApita hogA, phira bhI usameM ahiMsA kA sthAna akSuNNa hI rahegA / bhArata meM udbhUta sabhI dharma-sampradAyoM meM ahiMsA kA sthAna hamezA agragaNya hI rahA hai / vaidika agara hindu darzana -mahAbhArata-usameM antarbhUta bhagavadgItA tathA purANoM taka ke sabhI sAhitya meM ahiMsA ke garimA kI dhvani gUMja rahI hai / gautama buddha dvArA pracalita dayA-karuNApara AdhArita paMcazIla tattva ko pracalita dharmanirapekSa bhAratIya rAjyaghaTanA meM bhI mArgadarzaka tattvoM ke rUpa meM sthAna diyA gayA hai / ahiMsA kI vyAkhyA-lakSaNa-svarUpa-prakAra-upaprakAra Adi sUkSmAtisUkSma yAne ki bAla ke khAla nikAlane taka kI carcA agara hameM dekhanI hai to jaina paramparA ke kaI grantha isapara prakAza DAlane meM ati tatpara hai / AcAra-vicAra-vyavahAra-vyApAra-nItimattA-dhArmikatAAdhyAtmikatA Adi kaI dRSTiyoM se jainoM ne ahiMsA para aura sAtha hI sAtha hiMsA ke antaraMga aura bAhyasvarUpa para vistRta bayAna prastuta kiye haiM / AcArAMga, sUtrakRtAMga jaise prAcIna ardhamAgadhI grantha, bhagavatI ArAdhanA jaise zaurasenI bhASA meM nibaddha grantha evaM puruSArthasiddhyupAya jaise saMskRta granthoM meM, jainiyoM ne hiMsA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA para ati vistAra se apanI kalama calAyI hai / somadevasUrikRta 'yazastilakacampU' jaise abhijAta saMskRta zailI kA mahAkAvya bhI tAtparya rUpa meM ahiMsA tattva kI hI puSTi karatA hai / vizvazAnti ke lie ahiMsA kI AvazyakatA yadyapi nirvivAda hai tathApi sadya:kAlIna paristhiti meM agara 'tAttvika ahiMsA' ko hama 'upayojita' karane lage to bahutasI zaMkAe~ evam maryAdAe~ spaSTa hone lagata hai / yaha bhI eka ajIba bAta hai ki jaisI jaisI vizva meM adhikAdhika azAnti phailane lagI hai vaisI - vaisI bauddhika kSetra meM ahiMsAviSayaka carcAsatra evam saMgoSThiyoM kA jora-zora se Ayojana ho rahA hai / prastuta zodhanibandha meM Adhunika kAla ke sandarbha meM ahiMsA ke upayojana kI maryAdAoM para vizeSa bala dene kA prayAsa kiyA hai / jaina tattvajJAna kA ahiMsAviSayaka pariprekSya dhyAna meM rakhakara hI ye vicAra prastuta kiye haiM / isa zodhanibandha meM sAta pramukha muddoM ke AdhAra se carcA kI hai - (1) SaTjIvanikAya-rakSA arthAt paryAvaraNa-saMrakSaNa (2) zAkAhAra-mAMsAhAra : AdarzavAdI dRSTikoNa aura vastusthiti (3) vaicArika ahiMsA arthAt anekAntavAda (4) hiMsAdhAra vyavasAyoM kA niSedha (5) jaina tattvajJAna meM kAlacakra aura baDhatI duSpravRttiyA~ (6) hiMsA ke cAra prakAra (7) mAnavajAti kI pragati ke lie anivArya hiMsA (1) SaTjIvanikAya - rakSA arthAta paryAvaraNa-saMrakSaNa : sabase prAcIna ardhamAgadhI grantha jo AcArAMgasUtra hai usakA upodghAta hI paryAvaraNa kI ora jAgRti nirmANa karanevAlI sabhI saMvedanAoM ko samarpita hai / 'paryAvaraNa' yaha zabda niHsaMzaya Adhunika hI hai / usa zabda kA sAkSAt prayoga to jaina granthoM meM nahIM pAyA jAtA phira bhI SaTjIvanikAya kA rakSaNa bhAvArtha rUpa se paryAvaraNa kA rakSaNa hI hai / AcArAMga ke paravartI granthoM meM bhI vizeSataH dazavaikAlika grantha meM yaha muddA khAsa taura para adhorekhita kiyA hai / jaina avadhAraNA ke anusAra pRthvI yAne jamIna, ap yAne jala, teja yAne agni aura sabhI UrjAsrota, vAyu aura vanaspati kI sabhI jAti - prajAtiyA~ tathA halanacalana karanevAle sabhI jIvajantu (kIDe-makoDe se lekara paJcendriya manuSyataka) - ye chaha jIvanikAya yAne jIvoM ke samUha haiM / inameM se pahale pA~ca sthAvara yAne halanacalana karanevAle nahIM haiM / sAmAnya rUpa se ina pA~coM ko jaDa mahAbhUta bhI kahA jAtA hai lekina jaina dRSTi se jamIna Adi pA~ca, eka indriya se yukta sthAvara jIvoM ke samUha haiM / trasa 2
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ I jIvoM kI hatyA jaina dRSTi se sarvathA varjanIya hai / pahale pA~ca jo jIne ke lie atyAvazyaka hai unakI bhI hameM 'binA prayojana - jarUrata se jyAdA yA asAvadhAnI' ke kAraNa hatyA nahIM karanI caahie| una sabakA kama se kama upayoga karake unakI rakSA bhI karanI cAhie / I I prastuta kiyA huA AdarzabhUta tattva niHsaMzaya prazaMsanIya hai tathApi ye saba nisarganirmita srota, baDhatI AbAdI ke kAraNa aura lAlasA ke kAraNa bhI jyAdA se jyAdA kucalAye jAne lage haiM / koyale kI khAneM khananA, anivArya ho gayA hai| pAnI kA kitanA bhI kama prayoga kareM bhaviSyat kAla meM pAnI ke nimitta honevAle yuddha aTala haiM / naicarala gaeNsa jaise UrjAsrota maryAdita haiM / vAyumaNDala ke bAre meM kahe to, ojhona kA stara virala aura dUSita ho rahA hai / vanaspati- sRSTi ke bAre meM kahe to, jaMgala dina ba dina ghaTate hI jA rahe haiM / kevala 'kama se kama upayoga' ke dvArA paryAvaraNa kI rakSA nahIM honevAlI hai / paryAvaraNa samRddha karane ke lie abhayAraNya kI nirmiti, pAnI kA sUkSmatA se siMcana, rain water harvesting, nirupayogI jala kA punarvApara, jaivika prakAra se khetI, kacare se UrjAnirmiti, sUrya kI UrjA kA upayoga Adi kaI tarIke apanAye jA sakate haiM / SaTjIvanikAya-rakSA kA ahiMsAtmaka svarUpa prAyaH pratyeka jainI ko pUrNata: paricita hai tathApi bacAvAtmaka pApabhAvanA kA prArUpa usake mana meM itanA pakkA ho gayA hai ki uparokta sabhI upAyoM ke prati bahuta hI kama jAgRti dikhAyI detI hai / bhArata jaise khaNDaprAya deza meM jo loga ina upAyoM meM agresara haiM unakI mAtrA bhI bahuta hI alpa hai| pariNAmavaza SaTjIvanikAya rakSA ke grAnthika varNana hameM paryAvaraNa kI rakSA meM niSprabha se laga rahe haiN| (2) zAkAhAra-mAMsAhAra : AdarzavAdI dRSTikoNa aura vastusthiti : jaina dharma aura AcArapraNAlI ne ahiMsA tattva kA upayojana kaI tarIke se kiyaa| manuSyalakSyI dRSTikoNa apanAkara ahiMsaka banane kA eka sIdhA tarIkA vaha hai, 'pUrNata: zAkAhAra kA pAlana / ' usake anusAra trasa jIvoM kI hatyA, sampUrNa niSiddha hai| ataH vanaspatijanya AhAra para lakSa kendrita karake usake antarbhUta bhI aneka niyama upaniyama 'piNDeSaNA' zIrSaka ke antargata vistRta rUpa se batAye haiN| CNNIBN ke dvArA bhArata meM kiye hue savheM ke anusAra bhArata meM 30% loga zAkAhArI haiM / zAkAhAra abhiyAna yadyapi phaila rahA hai tathApi agara pUre vizva ko dhyAna meM rakhe to zAyada 10% se jyAdA loga kataI zAkAhArI nahIM hai| ahiMsA kA havAlA dekara vizva ke 90% logoM ko zAkAhArI banAnA prAyaH azakyaprAya hI hai / isake kaI kAraNa haiM - 1) vizva meM kaI dharma aura sampradAya aise haiM ki jinameM mAMsAhAra kA bilkula hI niSedha nahIM hai / 3
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2) kaI bhaugolika paristhitiyA~ aisI hai ki vahA~ mAMsAhAra ke sivAya dUsarA ilAja hI nahIM hai / 3) jagat kI kaI saMskRtiyoM ne sAMskRtika TaeNbU nirmANa karake viziSTa-viziSTa prANiyoM kA mAMsa bhakSaNa karanA, heriTeja yA paramparA kA anivArya bhAga mAnA hai / 4) kaI sAmudrI taToM ke rahivAsiyoM ke - cAvala aura machalI, ye donoM nitya AhAra ke ghaTaka haiM / 5) mAnava-jAti ke saMskRti ke itihAsa meM batAyA jAtA hai ki manuSyaprANI prathama zikAra karane lagA aura bAda meM khetI / isase siddha hotA hai ki mAMsAhAra eka dRSTi se naisargika bhI hai / 6) pUre vizva meM kaI jagaheM aisI bhI haiM jahA~ jamIna UpajAU~ nahIM hai / ata: jIne ke lie unheM mAMsAhAra kA sahArA lenA hI par3atA hai / 7) AhArazAstra kI dRSTi se ucita proTInsa, viTAminsa aura kSAra jinase mile vaha 'ucita AhAra' hai / AhArazAstra koI dhArmika zAstra nahIM hai / isalie vaha proTInsa-viTAminsa kI carcA para adhika bala detA hai / zAkAhAra yA mAMsAhAra kI siphAriza nahIM karatA / 8) pakSapAta dRSTi se kiyA huA Health Survey hameM isI satya se prAya: avagata karegA ki, 'zAkAhArI loga adhika nirogI hote haiM aura mAMsAhArI loga rogapIDita hote haiM, lekina yaha bAta hama siddha nahIM kara sakate / 9) isI prakAra agara Moral Survey yAne nItizAstrIya sarvekSaNa kiyA jAe~ to yaha siddha nahIM hogA __ki zAkAhArI loga 'adhika naitika' haiM aura mAMsAhArI loga 'kama mAtrA meM naitika' haiN| bhAratIyoM kI yaha dRSTi hai ki, 'hama zAkAhArI haiM, isalie hama meM nItimUlyoM kI bhI uccatA hai', lekina saccI bAta yaha hai ki nItimUlyoM kI bAta to dUra, sAmAnya nAgarikazAstra ke niyamoM kA pAlana bhI bhAratIya samAjavyavahAra meM dikhAyI nahIM detA / 10) jisa prakAra kheta meM bIja Adi lagAkara anAja paidA kiyA jAtA hai usI prakAra Ajakala paryAvaraNa kI hAni kiye binA naye naye vaijJAnikI tarIkoM kA upayoga karake polTrIja, phizarIja aura pigarIj banAyI jAtI haiM / unakA mata yaha hai ki yaha prakriyA khetI se bahuta jyAdA bhinna nahIM yaha to prAya: mAnya hI karanA paDegA ki sAmAjika suvyavasthA rakhane ke lie, rakhe hue niyamoM kA pAlana karanA Adya naitika kartavya hai / una sabako bAya-pAsa karake AdhyAtmika mUlyoM kI bAta karanA, sarAsara niSphala hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sArAMza rUpa meM hama yaha kaha sakate haiM ki deza-kSetra kI vizeSatA, vividha paryAyoM kI upalabdhatA, vaiyaktika rucibhinnatA, dhArmika-sAMskRtika evaM bhAvanika mAnyatA Adi aneka dRSTikoNoM ke AdhAra para, 'vyakti kA zAkAhArI yA mAMsAhArI honA'-taya hotA hai / vyakti ke zAkAhAra yA mAMsAhAra ko dekhakara, use 'hiMsaka' yA 'ahiMsaka' kahanA, koI tArkika anivAryatA nahIM hai / (3) vaicArika ahiMsA arthAt anekAntavAda : mala jaina dharmagranthoM meM bIjarUpa se dikhAyI denevAlA anekAntavAda uttaravartI jaina granthakAroM ne dhIre-dhIre acchI taraha se pallavita aura puSpita kiyA / pA~cavI-chaThI zatAbdI ke bAda jaina naiyAyikoM ne anekAntavAda se niSpanna syAdvAda aura nayavAda kA upayojana anya dArzanikoM ke khaNDana ke lie eka paddhatizAstra ke rUpa meM prastuta kiyA / lekina prastuta zodhalekha kA viSaya dhyAna meM rakhate hue, yahA~ anekAntavAda kI mImAMsA vaicArika ahiMsA aura sahiSNutA ke taura para hI prastuta kI hai| usakA nyAyazAstragata vistAra yahA~ dhyAna meM nahIM rakhA hai| anekAntavAda ke prastutIkaraNa kI paddhati nimna prakAra se dI jAtI hai - jagat kI kaunasI bhI vastu-vyakti aura ghaTanA mUlata: anantadharmAtmaka hotI hai / usake prati dekhanevAle kI dRSTiyA~ bhI dravya-kSetra-kAla-bhAva Adi rUpa se alaga-alaga hotI haiM / isalie vyakti ko 'sat' kA pUrA darzana kabhI nahIM ho pAtA / usakA jitanA bhI jJAna aura Akalana hai vaha AMzika hotA hai / viziSTa dRSTi se hI satya hotA hai / isalie hara-eka vyakti ne apane aMzAtmaka jJAna ko pUrNa jJAna nahIM samajhanA cAhie / dUsaroM ke matoM kA Adara karanA cAhie / isa prakAra vaicArika udAratA rakhe hue hama vizvazAnti kI ora agresara ho sakate haiM / aneka jaina aura jainetara AcAryoM ne isa siddhAnta ko vaicArika ahiMsA bhI kahA hai / yadyapi siddhAnta rUpa se anekAntavAda sarAhanIya hai tathApi nimnalikhita cikitsA meM usakI maryAdAe~ bhI dhyAna meM AtI haiM - * bhArata ke sAmAjika kSetra meM svatantratA prApti ke bAda kucha vizeSa hI ulathapulatha ho rahI hai / jAtivarNavirahita samAja kI samatA ke AdhArapara racanA karanA, bhAratIya saMvidhAna kA dhyeya hai / tathApi sAmAjika samatA ke nirmANa ke lie kucha jAti-upajAtiyoM ke lie ArakSaNa kI vyavasthA kI hai / natIjA yaha huA hai ki yaha bAta jAtIya asmitAoM ko baDhAvA de rahI hai / dUsarI ora, vhoTaba~ka ke rUpa meM jAtIya asmitAe~ jIvita rakhI jA rahI haiM / yahI bAta pakSIya asmitA evaM dhArmika asmitAoM ke bAre meM bhI kahI jA sakatI hai / cAhe pratyakSa vAdavivAda ho, vRttapatra ho yA ilekTraoNnika mIDiyA meM ho, samanvayavAda bahuta hI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kama aura matabheda atizaya tIvratA se sAmane A rahe haiM / anekAntavAda aura ahiMsA kI carcA bahuta sAre jaina aura jainetara granthoM meM bhI rahI haiM / pravacana-upadeza yA satsaMgoM kA vaha lokapriya viSaya hai / lekina vaiyaktika ahaMgaNDa evaM jAtIya-prAntIya-dhArmika asmitAe~ anekAntavAda ke upayojana meM nayI nayI samasyAe~ khaDI kara rahI haiM / isalie mUla svarUpa meM sAmarthyazAlI honevAlA yaha tattva yAne udAramatavAda aba hataprabha sA ho gayA hai / kucha mAmaloM meM tAtkAlika svarUpa meM zAntatApUrNa sAmAjika Andolana dikhAyI de rahe haiM / anekavidha prazna sulajhAne ke lie yaha tarIkA saphala ho jAya to hama kaha sakate haiM ki isa tattva meM kucha jAna abhI bAkI hai| * paM. sukhalAlajI saMghavI jaise vidvAna abhyAsaka eka alaga tarIke se anekAntavAda kI maryAdAe~ spaSTa karate haiM - eka javAna (yuvaka) kisI jaina dharmaguru se pUchatA hai ki Apake pAsa jaba samAdhAnakArI anekAnta-dRSTi aura ahiMsA tattva maujUda haiM taba Apa loga Apasa meM hI gairoM kI taraha bAta-bAta meM kyoM TakarAte haiM ? mandira ke lie, tIrtha ke lie, dhArmika prathAoM ke lie, sAmAjika rItirivAjoM ke lie - yahA~ taka kI veza rakhanA to kaisA rakhanA, hAtha meM kyA pakaDanA, kaise pakaDanA ityAdi bAlasulabha bAtoM ke lie Apa loMga kyoM Apasa meM laDate haiM ? kyA ApakA anekAntavAda aise viSayoM meM koI mArga nikAla nahIM sakatA ? "samagra vizva ke sAtha jaina dharma kA asalI mela kitanA aura kisa prakAra kA ho sakatA hai ?"sukhalAlajI ke isa prazna meM hI ahiMsA aura anekAntavAda kI maryAdA spaSTa rUpa se pratibimbita hai / * jaina paramparA eka svatantra dArzanika paramparA hai / dravya evaM tattvoM kA usakA apanA eka alaga DhA~cA hai / usI ke AdhArapara pUre jaina tattvajJAna evaM AcAra kA prAsAda khaDA hai / anekAntavAda bhI isI tattvajJAna ke AdhAra se prasphuTita ho gayA hai / jaina darzana ke mUla tAttvika vicAradhArAoM ko hameM mUla gRhItakoM ke svarUpa meM mAnanA hI par3atA hai / 've tattva eka dRSTi se haiM bhI aura nahIM bhI'-isa taraha prastuta nahIM kiye jA sakate / sUtrakRtAMga ke pA~caveM adhyayana meM spaSTatA se kahA hai ki, 'AtmA-astikAyaAsrava-saMvara-mokSa Adi saba haiM hI' -isa svarUpa meM svIkAra kareM / kisI bhI paristhiti meM, 'ye nahIM haiM'aisA nahIM mAnA jA sakatA / anekAntavAda kI gRhItakoM ke bAre meM hone vAlI maryAdA sUtrakRtAMga ne nisa:deha rUpa meM prakaTa kI hai| ___ * ekatra kuTumbapaddhati bhArata kI vizeSatA mAnI jAtI hai / anekAntavAda ke udAharaNa ke taurapara vaha prastuta kI jA sakatI hai / lekina gaharAI taka jAye to yaha mAlUma hotA hai ki prAya: vaha kuTumba ke viziSTa vyakti ke tyAgapara AdhArita hai / jaba kuTumba ke anya vyakti ApamatalabI ho aura eka hI vyakti tyAga
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karatI rahe to ise hama eka vyakti ke bhalepana kA zoSaNa bhI kaha sakate haiM / ise anekAntavAda kahane kI bhUla hameM nahIM karanI caahie| * Aja kA yuga Decision Makers kA yAne antima nirNaya lenevAloM kA yuga hai / hamAre vyaktigata-kauTumbika aura sAmAjika kSetra meM tathA audyogika kSetra meM bhI kaI bAra turanta nirNaya lene ke prasaMga Ate haiN| kaI bAra hamAre nirNaya galata bhI sAbita hote haiM / tathApi agara pragati karanI hai to apane dRDha matoM kA sahArA lekara nirNaya lenA Avazyaka hotA hai / anekAntavAdI vyakti agara sArAsAra kA vicAra karate hue kAlaharaNa kareM to sAmane AyA huA avasara bhI vaha kho sakatA hai / jo taya kiyA hai, usakA dRDhatA se anupAlana bhI karanA paDatA hai / sArAMza, kabhI-kabhI nirNayazakti ke Upara anekAntavAda kA virodhI prabhAva bhI paDa sakatA hai / kaI tarIkoM se hama dUsaroM ke mata jAna sakate haiM, usakA sammAna bhI kara sakate haiM lekina pratyakSa kRti kI bAta jaba AtI hai taba ekahI nirNaya lenA paDatA hai / * vastuta: anekAntavAda eka vaicArika zailI hai / lekina aneka jaina aura jainetara lekhakoM ne ise eka vAda yA 'ism' kI taraha prastuta kiyA hai / jaise ki jaina kahate haiM, 'sAMkhya-vaizeSika-jaiminIya-vedAnta Adi kevala naya yA nayAbhAsa hai, sirpha anekAntavAda hI paripUrNa darzana hai / ' sahiSNu jIvanadarzitA ko agara eka vAda ke svarUpa meM svIkArA jAya to, 'anekAntasya api anekAnta:' isa nyAya se vaha bhI AMzika satya hI ho jAyegA / yahI usakI maryAdA hai / * albarTa AInasTAIna kI 'Theory of Relativity' aura jainoM kA 'anekAntavAda' inakA nikaTakA sambandha kaI vicAravantoMne adhorekhita karane kA prayAsa kiyA hai / tathApi yaha bAta bhI mananIya hai ki vijJAna ke kSetra meM aba sApekSatAvAda akATya siddhAnta ke svarUpa meM nahIM svIkArA jAtA / isI vajaha se anekAntavAda ko bhI ekameva antimata: satya siddhAnta ke svarUpa meM nahIM mAnA jA sakatA / * anta meM eka bAta bhI vizeSa kathanIya hai ki mukhyataH adhyAtmalakSI tattvajJAna ko samAjAbhimukha banAne kA prayAsa jaina vAtAvaraNa meM anekAntavAda ne kiyA hai / isI vajaha se paM. sukhalAlajI bhI kahate haiM ki, "jainiyoM ko cAhie ki ve 'AptamImAMsA' aura 'sanmatitarka' ke bajAya 'samAjamImAMsA' evaM 'samAjatarka' kI ora abhimukha ho jAya / " ahiMsA tattva ko sAmAjika rUpa meM pariNata karane kA zreya ve mahAtmA gAMdhIjI ko dete haiM / kahate bhI haiM ki, "yadyapi ahiMsA tattva jainiyoM kA hai tathApi 'usakA sAmAjika kSetra meM upayojana karanA'-yaha mahAtmA gAMdhIjI kI jaina samAja ko hI dena hai|"
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ (4) hiMsAdhAra vyavasAyoM kA niSedha : jaina zrAvakoM ke lie pandraha niSiddha vyavasAyoM kI sAraNI grAnthika rUpa meM upAsakadazA evaM Avazyaka sUtra meM pAyI jAtI hai / zvetAmbarIya zrAvakoM ke lie banAye hue SaDAvazyaka ke pATha meM pandraha niSiddha vyavasAya ginAye jAte haiM / 'ye sabhI vyavasAya hiMsApradhAna pravRttiyoM para AdhArita haiM' - yaha vicAra isakI pRSThabhUmi hai / agara ina saba vyavasAyoM kI cikitsaka dRSTi se samIkSA kareM to Adhunika pariprekSya meM kucha naye tathya sAmane Ate haiN| ina pandraha meM se cAra-pA~ca vyavasAya aise haiM ki jinheM hama naitikatA kI lokavyApI dhAraNA ke anusAra sarvathA varjya mAna sakate haiN| hameM mAlUma hai ki hAthIdanta kA vyavasAya, viSa aura nazIlI padArthoM kA vyApAra, laiMgika zoSaNa ke taura para bAlikA aura striyoM kI vikrI, sabhI taraha kA Human Trafficking ye saba vyavasAya kisI bhI deza meM kisI bhI kAla meM vAMchanIya nahIM haiM / lekina koyalA banAnA, bhADa meM IMTeM I pakAnA, dvidala vastu se dAla banAnA, gehU~ Adi se ATA Adi banAnA, kuA~ aura sarovara kA nirmANa karanA, yAtAyAta ke sAdhana bhADe para denA, yAtAyAta ke sAdhana banAnA, dUdha-dahI ghRta tela kA vikraya karanA, ikSurasayantra aura jalayantra Adi kI nirmiti aura vikraya karanA Adi aneka vyavasAya Aja ke pariprekSya meM niSiddha nahIM mAne jA skte| mahattvapUrNa bAta yaha hai ki inameM se kaI vyApAra sAmAjika ucca-nIcatA kI avadhAraNA para bane hue haiN| jaba jAti-jAti meM uccatA nahIM rahI hai taba vyavasAyoM meM bhI nahIM rahanI cAhie / inameM kaI vyavasAya aise haiM ki jaina vaizya varga bhI inheM madhyayugIna kAla se karatA AyA hai / dUsarI bAta yaha hai ki koyalA banAnA, tela nikAlanA, auSadhI banAnA Adi vyavasAya niSiddha mAne haiN| jaina gRhastha ko koyalA (Adhunika kAla meM raoNkela, gaeNsa ityAdi), tela Adi kA upayoga rasoI banAne ke lie to karanA hI paDatA hai| isase yaha niSpanna hotA hai ki agara koyalA, tela Adi dUsaroM ne banavAyA to jaina zrAvaka vaha cIjeM upayoga meM lA sakate haiM / matalaba yaha huA ki usameM nihita hiMsA ke bhAgIdAra hama nahIM bananA cAhate / dUsaroM dvArA banAyI gayI cIjoM kA agara hama istemAla kara sakate haiM to khuda ko una cIjoM ko banAne kA yA becane kA niSedha tarkasaMgata nahIM lagatA / rojagAra nirmiti ke prAdhAnya denevAle Adhunika kAla meM kisI bhI nyAyya vyavasAya ko niSiddha nahIM mAnA jA sakatA / AvazyakatA hai ki usameM professional ethics yAne vyAvasAyika nItimattA kA pAlana 8
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ho / naphA rAsta ho, kisI kA zoSaNa na ho, sarakArI TaeNksa sahI tarIke se bhare, paryAvaraNa kI hAni na ho - isa prakAra ke pathya rakhanA hI Adhunika kAla meM ucita hai / niSiddha vyavasAyoM kI sAraNI ke bajAya nItimUlyoM kI sAraNI upayojita kI jAya to sahI artha meM ahiMsA kA pAlana hogA / (5) jaina tattvajJAna meM kAlacakra aura baDhatI duSpravRttiyA~ : jaina aura hindu kAlacakra kI saMkalpanA meM thoDA pharka hai lekina donoM ekavAkyatA se kahate haiM ki prastuta kAlacakra meM duSpravRttiyA~ dina-ba-dina baDhanevAlI hI hai / jaina mata ke anusAra, prastuta kAla meM paMcama ArA hai / usakA nAma 'duSamA' hai / AgAmI kAla 'duSamAduSamA' hai / isa prakAra paryAvaraNa ke santulana kA bhI nhAsa hogA aura duSpravRttiyA~ bhI bar3hegI / hindu avadhAraNA ke anusAra, yaha cauthA kaliyuga hai aura kalki avatAra ke bAvajUda bhI pralaya se hI isa yuga kA anta honevAlA hai / __ jaina grantha sUtrakRtAMga se spaSTa hotA hai ki kisI bhI kAla meM pApapuNya, sadAcAra-durAcAra donoM bhI rahanevAle haiM / sUtrakRtAMga meM bAraha muddoM meM gunahagArI-vizva kA sajIva citraNa pAyA jAtA hai / dUradarzana para prasRta 'satyameva jayate' kAryakrama ke sabhI viSaya, sUtrakRtAMga meM antarbhUta kiye hue dikhAyI dete haiM / matalaba yaha huA ki duSpravRttiyA~ purAne jamAne meM bhI thI, Aja bhI haiM aura kala bhI rheNgii| ___ baDhatI huI duSpravRttiyoM ke aneka AyAma haiM aura aneka kAraNa haiM / jaise ki - baDhatI huI AbAdI, Arthika viSamatA, jIvanasaMgharSa, berojagArI, dainaMdina jIvana kI gatimAnatA, garIbI, ajJAna, dhArmika dhAraNAe~, vividha asmitAe~, vyaktisvAtantryavAdI dRSTikoNa, sAmAjika viSamatA aura moha-lobha-lAlaca Adi bhAvanika kAraNa ityAdi / svAbhAvika hai ki jaba taka ina kAraNoM kA nirAsa nahIM hogA taba taka vizvazAnti kaise nirmANa hogI ? ye saba kAraNa dUra karanA, kisI bhI yugapuruSa-avatAra-masIhA Adi ke basa kI bAta nahIM hai| jaba jaba avatAroM ne dharmasaMsthApanA kA prayatna kiyA taba taba unhoMne zastra aura hiMsA kA hI AdhAra liyA / yadyapi mahAvIra pUre ahiMsaka the tathApi upadeza ke dvArA sabhI duSpravRttiyoM kA nirmUlana karanA, unake vaza meM nahIM thA / anyathA mahAvIrakAlIna jaina itihAsa meM 'rathamuzalasaMgrAma' aura 'mahAzilAkaNTaka-saMgrAma' jaise yuddhoM kA ullekha nahIM pAyA jAtA / itihAsa ke samAlocana ke dvArA yahI tathya sAmane AtA hai ki vizvazAnti eka AdarzavAdI saMkalpanAmAtra hai| usako vAstava meM lAnA sarvasvI mAnavI prayatna ke dAyare ke bAhara kI bAta hai|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (6) hiMsA ke cAra prakAra : asalI bAta yaha hai ki ahiMsA kA vivecana karanevAle jaina grantha meM jyAdA se jyAdA hiMsA ke prakAra aura upaprakAroM kA hI varNana pAyA jAtA hai / ahiMsA kI sarvamAnya vyAkhyA denA bahutahI muzkila hai lekina jaina granthakAra hiMsA kI vyAkhyA dene meM jyAdA saphala hue haiM / vicAravantoM ne 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA', isa vyAkhyA ke aneka AyAma sAmane lAye haiM aura spaSTa kiyA hai ki, "pramAda evaM SaDvikAroM ke kAraNa se, khuda ke aura dUsare ke, bhAvaprANoM kA yA dravyaprANoM kA kiyA huA ghAta yA vadha hiMsA hai / " jaina granthoM meM hiMsA ke cAra prakAra batAye haiM - * 'ArambhI hiMsA' jIvanopayogI sAdhana juTAne ke lie kI huI hiMsA hai / vaha kitanI bhI kama kareM lekina vaha anivArya hiMsA hai| * AjIvikA ke lie kiyA haA udyoga 'udyama' kahalAtA hai| hara eka udyama meM hiMsA anivArya rUpa meM karanI hI par3atI hai| * anyAya kA pratikAra karane ke lie kI huI hiMsA virodhI hiMsA' hai / isake kaI udAharaNa jaina itihAsa meM bhI pAye jAte haiM / jaina zAstra praNIta zalAkApuruSoM meM vAsudeva-prativAsudeva kI avadhAraNA nizcita rUpa se kI gayI hai / ye mAnoM satpravRtti-duSpravRttiyoM kA yuddha hI hai / isa prakAra ke yuddha prasaMgopAtta Avazya mAne haiM / * hiMsA kA cauthA prakAra 'saMkalpI hiMsA' hai| rAgadveSa ke vaza hokara, saMkalpapUrvaka hiMsA karane kA __niSedha jaina dharma ne hamezA kiyA hai / lekina ukta tIna prakAra kI hiMsA to anivArya rUpa se mAnI hI hai / mAnoM ahiMsA kI maryAdA kI ora hI ye tIna hiMsAe~ saMketa de rahI hai / upadezapradhAna jaina granthoM ne kaI bAra upamA-dRSTAnta aura rUpakoM kA upayojana pAyA jAtA hai / kaI bAra AdhyAtmika kSetra meM bhI yuddha kA rUpaka prayukta hotA hai / uttarAdhyayanasUtra kA namipravrajyA adhyayana pUrI taraha yuddha ke rUpaka para AdhArita hai / jisa adhyAtma meM ahiMsA aura zAnti kA sAmrAjya hai usake sandarbha meM yuddha aura hiMsA ke diye hue rUpaka, eka vicAravanta ke lie, sacamuca eka AhvAna hai| (7) mAnavajAti kI pragati ke lie anivArya hiMsA : agara ahiMsA kA mUlagAmI vicAra kareM to prANivijJAna, zarIravijJAna, auSadhIvijJAna, janukIyavijJAna, antarikSavijJAna Adi kaI jJAnakSetroM meM naye naye prayoga ho rahe haiN| una prayogoM kI saphalatA-asaphalatA dekhane
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke lie ye saba prayoga vAnara-ginipigja-vividha pazupakSI-vanaspati Adi para kiye jAte haiN| kaI bAra prayoga asaphala hone se inakI hiMsA bhI hotI hai / zarIravicchedana ke lie kaI prANiyoM kA istemAla karanA paDatA hai / kaI bAra jaina saMghaTanAe~ isakA virodha bhI darzAtI hai / lekina tathya yaha hai ki isa hiMsA ko sarvasvI niSiddha nahIM mAnA jA sakatA / Adhunika pariprekSya meM yaha 'anivArya hiMsA' ke antargata A sakatI hai| upasaMhAra : upasaMhAra meM hama yahIM kahanA cAhate haiM ki saiddhAntika dRSTi se ahiMsA evaM vizvazAnti kA sambandha bahuta hI nikaTatA kA hai / agara vizvazAnti nirmANa honevAlI hai to ahiMsA ke sivAya koI dUsarA rAstA hI nahIM hai / zAkAhAra ke dvArA, paryAvaraNa kI rakSA ke dvArA, upadeza aura satsaMga ke dvArA, bauddhika carcAoM ke dvArA, saikaDoM svayaMsevI saMsthAe~ ahiMsApracAra kA kAma kara rahI haiM aura karatI hI raheMgI / isa zodhanibandha meM hamane vizvazAnti kI prasthApanA ke lie kaunakaunasI maryAdAe~ haiM, yaha dikhAne kA vAstavavAdI prayAsa kiyA hai / hamAre abhimata se, jaisA kI zodhalekha meM kahA hai ki, "vizvazAnti eka 'AbhAsI satya' (virtual reality) hai / " AdarzavAda ke svarUpa meM sarvadA mAnya hai / lekina duniyA kA dina-ba-dina badalatA rukha dekhanepara koI bhI vicAravanta yaha nahIM kaha sakatA ki, 'hama vizvazAnti kI ora bar3ha rahe haiN|' AzAvAdI sUra lagAne ke bajAya, hameM hamArI paravazatA evaM hatabalatA eka vAstava ke svarUpa meM mAnya karanI hI paDegI / vaise bhI jaina tattvajJAna meM adhyAtma kI pradhAnatA hone ke kAraNa vizvazAnti kI bAta bahuta hI kama mAtrA meM cheDI gayI hai / AtmakalyANa aura AtmazAnti kI bAta hamezA agresara rahI hai / ataH hameM mAnya hI karanA paDegA ki vizvazAnti ke prayAsa hameM 'niSkAmatA' se hI karane par3eMge / | ********** sandarbha-grantha-sUci (akArAnukrama se) 1) AcArAMga (AyAro) : saM.A.tulasI, muni nathamala, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 1974 2) AvazyakasUtra (AvassayasuttaM) : mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI, 1977 3) upAsakadazA (uvAsagadasA) : aMgasuttANi 3, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM.2031 4) tattvArthasUtra : vAcaka umAsvAti, paM. sukhalAlajI saMghavI, pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI, 2001 5) dazavaikAlika (dasaveyAliya) : navasuttANi 5, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 1987 6) darzana aura cintana : paM. sukhalAla saMghavI, saM. dalasukha mAlavaNiyA, jaina saMskRti saMzodhana maNDala, banArasa, 1957 7) puruSArthasiddhayupAya : A.amRtacandra, vyAkhyAkAra : kSullaka dharmAnanda, sureza jaina, naI dillI, 1989 8) praznavyAkaraNa (paNhAvAgaraNAI) : aMgasuttANi 3, saM.A. tulasI, yuvAcArya mahAprajJa, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), vi.saM.2031 9) bhagavatI ArAdhanA : A.zivArya, vijayodayA TIkAsahita, saM.kailAzacandra zAstrI, hirAcanda khuzAlacanda jaina granthamAlA, phalaTaNa, 1990 10) vipAkasUtra (vivAgasuya) : vyAkhyAkAra : jJAnamuni, saM.zivamuni, Agama prakAzana samiti, ludhiyAnA, 2004 11) vyAkhyAprajJapti (viyAhapaNNattI/bhagavaI) : saM.A.tulasI, yuvAcArya mahAprajJa, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 1992 12) sUtrakRtAMga (sUyagaDo) : saM.A.mahAprajJa, jaina vizvabhAratI, lADanUM (rAjasthAna), 2006 13) risarca-pepara : jaina zrAvakAcAra meM pandraha karmAdAna : eka samIkSA, DaoN.kaumudI baladoTA, oNla iMDiyA orieNTala kaoNnpharansa (AIOC), adhivezana 44, kurukSetra, julai 2008 Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo Ruo 11