________________ ગુજરાતનું ગૌરવ સ્થાપિત કરવામાં અને વધારવામાં જે ભાગ ભજવ્યું છે તે વાંચતાં ખરેખર આશ્ચર્યજ થાય છે. યુદ્ધકળામાં અગ્રેસર રહી અમર થએલા આવા પૂર્વ પુરૂષોના વંશજો–હાલના વણિકામાં નિબલતા શી રીતે પેસી ગઈ, તેને જ્યારે વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે દિલગીરીજ થાય છે. પણ એ વાતને જવા દઈએ; કારણ કે પ્રસ્તાવનામાંજ તેને વિચાર કરતાં પ્રસ્તાવનાને બદલે કદાચ આ ગ્રંથ લખાઈ જાય તેમ છે. * જેનેતર સમાજમાં વસ્તુપાલ તથા તેજપાલનું નામ જાણીતું છે; પરંતુ તે માત્ર જિનને બંધાવનાર તરીકે જ. અલબત, તેમણે ઘણું નવાં જિનચૈત્યે બંધાવવા સાથે જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યા છે, તે ઉપરાંત ઉપાશ્રયે, વિદ્યાશાળા, દાનશાળાઓ તથા વેદશાળાઓ સ્થાપી તથા વિશાળ નવાણો બંધાવી ધર્મ કે જાતિના ભેદ વિના કીર્તિસ્થંભ ઉભા કર્યા છે, જ્ઞાતિ અને ધર્મબંધુઓને ઉદ્ધાર કર્યો છે, સાધુઓની ભકિત કરી છે, તીર્થયાત્રાએ, મહત્સવ, ઉદ્યાપને તથા તપસ્યા કરેલ છે અને શ્રાવકનાં બાર વન અંગીકાર કરેલાં છે; પરંતુ રાજા વિરધવળના મંત્રી તરીકે રહીને તેમણે જે રાજકાર્યો કર્યા છે, યુદ્ધોમાં આગળ પડી ગુજરાતનું ગૌરવ અને પાટણની ચડતી કરવાને જે ભગીરથ ફાળો આપેલ છે, તે પ્રસંગે નોંધવાને આ કથાનક્માં વિશેષ ધ્યાન દેવાયું છે. વિશેષમાં વસ્તુપાલે જ્ઞાનાભ્યાસ કરીને વિદતા મેળવી હતી અને નરનારાયણ નામક કાવ્ય પણ રચ્યું છે, જે ખાસ નોંધવા જેવું છે. ટુંકામાં કહેવામાં આવે તો તે ઉભય બંધુઓએ અને તેમની સુપત્નીઓએ જે ધાર્મિક, સામાજક અને રાજકીય મહાન કર્યો કર્યા છે, તે સમજાવવાને માટે તે તેમનું સંપૂર્ણ ચરિત્રજ વાંચવું જોઈએ. પૂર્વ પુરૂષની ઐતિહાસિક હકીક્ત જાણવાને બે સાધન છે. એક તેમનું ચરિત્ર અને બીજું તે સમયને ઈતિહાસ ચરિત્રમાં ચરિત્ર નાયકનાજ ગુણોનું ખાસ કરીને વર્ણન હોય છે, જ્યારે ઇતિહાસમાં તે સમયની બધી પરિસ્થિતિનું ચિત્ર દોરેલું હોય છેપરંતુ ઈતિહાસની લેખન શૈલી શુષ્ક હોવાથી વાચકોને વાંચનમાં રસ પડતો નથી અને તેથી ઐતિહાસિક નવલકથા લખવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ છે. ઐતિહાસિક નવલકથામાં બધી
