________________ પ્રસ્તાવના. ગુજરાતી ભાષામાં છેલ્લા થોડા સમય થયા પાટણના ઇતિહાસને લગતી કેટલીક નવલકથાઓ પ્રસિદ્ધ થઈ છે, તેમાં આ નવલકથાથી એની વૃદ્ધિ થાય છે. પ્રથમ મેવાડના ઈતિહાસની એક જેને ઐતિહાસિક નવલકથા મેં લખી હતી એટલે આ પાટણના ઇતિહાસને લગતી મારી બીજી નવલકથા છે. સામાજીક કે સાંસારિક નવલકથા કરતાં ઐતિહાસિક નવલકથાનું મહત્ત્વ વધારે છે, એમ સિદ્ધ થયેલું છે એટલે તે વિષે વધારે વિવેચનમાં ઉતરવાનું મને યોગ્ય લાગતું નથી. ઈતિહાસમાં બની ગયેલી ઘટનાઓને નવલકથાના રૂપે જાહેરમાં મૂકવાથી માનવસમાજ ઉપર જેવી અસર થાય છે, તેવી અસર સામાજીક કે સાંસારિક નવલકથાથી થતી નથી; કારણ કે તે માત્ર કલ્પનાપૂર્ણ હોય છે, જ્યારે ઐતિહાસિક નવલયા - સત્યને અવલંબીને લખાયેલી હોય છે અને તેથી તેનું મહત્વ જેમ વધારે છે, તેમ તેની અસર પણ વધારે છે. આ સાદું સત્ય છે અને સત્યને મોરનાં ઈંડાની પેઠે ચિતરવાની શી અગત્ય છે? પ્રસ્તુત કથામાં વીર પુરૂષ વસ્તુપાલ અને તેજપાલ એ મુખ્ય પાત્ર છે. વણિક જાતિના અને જૈન ધર્મના આ બન્ને બંધુઓએ જે મહત કાર્યો કર્યા છે, તેનું યથાર્થ વર્ણન કરવાને તો બનહર્ષગણિ તથા સોમેશ્વરદેવ જેવા કવિઓજ જોઈએ અને ખરેખર આ ઉનય કવિઓએ - પિતાની લાક્ષણિક શૈલીમાં બન્ને મહાપુરૂષોના-ખાસ કરીને વસ્તુપાલના ગુણનું અસરકારક ચિત્ર દેર્યું છે. આ ચિત્રને આધારે જ આ નવલકથા લખેલી હોવાથી તેનું સઘળું માન તેમનેજ ઘટે છે. ' સામાન્યતઃ કહેવાય છે કે વણિક જાતિ નિર્બળ છે-નિસ્તેજ છે, જે કાંઈ છે, તે માત્ર બુદ્ધિજ છે; પરંતુ આ લોકતિ કેટલે દરજે સત્ય છે, તે જ્યારે ગુજરાતને ઇતિહાસ તપાસીએ છીએ, ત્યારે સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. વણિક જાતના આ બે બંધુઓએ અને તેમની પહેલાં થઈ - જ વિમલ, મુંજાલ અને ઉદયન વગેરેએ પાટણની પ્રભુતા અને
