________________ ફેલિયરની સાથે કોઈ ઊભું ન હોય. એ મનોમન ગૂંચવાઈ - ગૂંગળાઈ જાય અને ક્યારેક આત્મહત્યા સુધી પહોંચી જાય. મનોવિજ્ઞાન કહે છે કે આઘાતગ્રસ્ત વ્યક્તિનું હૃદય ખાલી થઈ જવું અનિવાર્ય છે. એ માટે એને રડાવવું બહુ જરૂરી બને છે. અંગ્રેજીમાં એક કવિતા ભણવામાં આવતી હતી : શી મસ્ટવીપ, ઓર શીવલ ડાય'. એનો મર્મ સમજવા જેવો છે. એક સૈનિક યુદ્ધમાં શહીદ થઈ ગયો છે. એની યુવાન સ્ત્રી પાસે પતિનો મૃતદેહ પડ્યો છે. આસપાસમાં સ્વજનોની ભીડ છે. સૌની આંખો ભીની છે, કિન્તુ સૈનિકની પત્ની રડતી નથી. એનો આઘાત એટલો તીવ્ર છે કે એ સ્વયં જડવત્ બની ગઈ છે. સૌને ચિંતા થાય છે. જો આ સ્ત્રી નહિરડે તો એનું હૃદય આઘાતથી બંધ થઈ જશે. લોકો એને સૈનિકની બહાદુરીની વાતો યાદ કરાવે છે, કોઈ એને એના લગ્ન વખતની વાતો યાદ કરાવે છે. છતાં સૈનિકપત્ની અવિચળ રહે છે. કોઈ બોલ્યું અને તાત્કાલિક રડાવવી જરૂરી છે, નહિતર એના જીવનું જોખમ છે. ત્યાં એક અનુભવી વૃદ્ધા બેઠેલાં હતાં. એ ચૂપચાપ ઊભાં થયાં અને બહાર આંગણામાં રમતી સૈનિકની દોઢ-બે વર્ષની બાળકીને લઈ આવીને એના ખોળામાં મૂકી દીધી. પોતાની દીકરીને જોઈને એ સ્ત્રી રડી પડી. એ બાળકીની જવાબદારી હવે એણે માતા તરીકે નિભાવવાની હતી એનું એને સ્મરણ કરાવ્યું. પતિની ગેરહાજરીમાં બાળકીના ઉછેર માટે હવે એણે મક્કમ થવાનું છે એની પ્રતીકાત્મક રજૂઆત થઈ. એ સ્ત્રી ધોધમાર રડી પડી. આંસુ વહી નીકળે છે ત્યારે આઘાત જરા હળવો થાય છે. આંસુ રંધાઈ જાય તો ડૂમો બાઝી જાય અને એ જીવલેણ થઈ શકે. ઋષભદેવ નિર્વાણ પામ્યા ત્યારે એમના પુત્ર ભરત રાજાની આંખમાંથી આંસુ નથી નીકળતાં. તેઓ સાવ સુનમુન થઈ ગયા છે. ઇન્દ્ર એમને રડીને બતાવે છે. આંખમાંથી આંસુ વહી જાય તો હૃદય ખાલી થઈ જાય. અત્યારે તો ફૉર્મલ રિલેશનની બોલબાલા છે. બધું ઉપરછલ્લું અને આર્ટિફિશ્યલ. પોતાના હૃદયની વાત કોઈને કહી શકાતી નથી. તેથી લોકો ડિપ્રેશનમાં ફસાય છે. કોઈ કોઈનું સાંભળવા જ તૈયાર નથી, કોઈને કોઈનું - 84 -
