________________
પૂર્વભૂમિકા
૧૫ [૮] બે ધર્મ સંસ્થાઓ ગૃહસ્થાશ્રમકેન્દ્રિત અને સંન્યાસકેન્દ્રિત
આપણા દેશમાં મુખ્યપણે બે પ્રકારની ધર્મસંસ્થાઓ ચાલી આવે છે, કે જેનાં મૂળ તથાગત બુદ્ધ અને નિગ્રંથનાથ મહાવીરથી પણું જૂનાં છે. આમાંની એકના કેન્દ્રમાં ગૃહસ્થાશ્રમ છે અને બીજીના કેન્દ્રમાં સંન્યાસ કે પરિવજ્યા છે. પહેલી સંસ્થાનું પિષણ અને સંવર્ધન મુખ્યત્વે વૈદિક બ્રાહ્મણે દ્વારા થયું છે, કે જેમનો ધર્મ વ્યવસાય ગૃહ્ય અને શ્રૌત યજ્ઞયાગાદિ તેમ જ એને અનુકૂળ સંસ્કારોને અનુલક્ષીને ચાલતે રહ્યો છે.
બીજી સંસ્થા શરૂમાં અને મુખ્યત્વે બ્રાહ્મણેતર એટલે કે વૈદિકતર–ખાસ કરીને કર્મકાંડી બ્રાહ્મણથી જુદા–વર્ગ દ્વારા આવિર્ભાવ પામી છે. આજે તે આપણે ચાર આશ્રમના નામથી એટલા બધા સુપરિચિત છીએ કે દરેક એમ સમજે છે કે ભારતની પ્રજ પહેલાંથી જ ચાર આશ્રમની સંસ્થાની ઉપાસક હતી. પણ ખરી રીતે એવું નથી. ગૃહસ્થાશ્રમન્દ્રિત અને સંન્યાસાશ્રમકેન્દ્રિત એવી બને સંસ્થાઓના પરસ્પરના સંધર્ષ તથા આચાર-વિચારોની આપ-લેમાંથી આ ચાર આશ્રમની સંસ્થાનો વિચાર અને આચાર સ્થિર થય છે.
જેઓ ગૃહસ્થાશ્રમન્દ્રિત સંસ્થાને જીવનનું મુખ્ય અંગ માનતા હતા, તેઓ સંન્યાસનો કેવળ વિરોધ જ નહીં, અનાદર સુધ્ધાં કરતા હતા. બીજી બાજુ સંન્યાસકેન્દ્રિત સંસ્થાના પક્ષપાતી સંન્યાસ ઉપર એટલે બધે ભાર આપતા હતા કે જાણે એ સમાજનું જીવનસર્વસ્વ જ હોય. બ્રાહ્મણો વેદ અને વેદાશ્રિત કર્મકાંડેને આધારે જીવન વ્યતીત કરતા રહ્યા, જે ગૃહસ્થ દ્વારા ગૃહસ્થાશ્રમમાં જ સંભવિત છે. તેથી તેઓ ગૃહસ્થાશ્રમની પ્રધાનતા, ગુણવત્તા તેમ જ સંપગિતા ઉપર ભાર દેતા આવ્યા. જેમને માટે વેદાશ્રિત કર્મ કાંડને જીવનમાર્ગ સીધી રીતે ઉઘાડે ન હતો અને જેઓ વિદ્યાચિ અને ધર્મરુચિ ધરાવતા હતા, એમણે ધર્મજીવનનાં બીજ દ્વાર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
