________________
પૂર્વભૂમિકા
અને ધર્માવી છે. બધાય સોંપ્રદાયાએ તત્ત્વચિ'તનને આશ્રય આપ્યો છે, એટલું જ નહીં એના વિકાસ અને વિસ્તારને માટે પણ ઘણું કર્યું છે. એક રીતે, એ જુદા જુદા સંપ્રદાયાના પ્રયત્નને લીધે જ ભારતીય તત્ત્વચિંતનને ૌદ્ધિક પ્રદેશ ચમત્કારપૂર્ણ બની શકશો છે. પણ આપણે અહીં જે વિચારવાનુ છે તે તે એ છે કે દરેક સંપ્રદાય પોતાનાં જે મંતવ્યો પર સબળ વિશ્વાસ રાખે છે, અને જે મતવ્યાને જો વિરાધી સ`પ્રદાય કાઈ રીતે માનવા તૈયાર નથી, એ મંતવ્યેા સાંપ્રદાયિક વિશ્વાસ કે સાંપ્રદાયિક ભાવનાના જ વિષયેા લેખી શકાય, સાાક્ષાત્કારના નહીં. આ રીતે સાક્ષાત્કારને સામાન્ય ઝરા સંપ્રદાયેાની ભૂમિ ઉપર, વિગતાના વિશેષ પ્રવાહેમાં વિભાજિત થતાંની સાથે જ, વિશ્વાસ અને પ્રતીતિનુ' રૂપ ધારણ કરવા લાગે છે,
જ્યારે સાક્ષાત્કાર વિશ્વાસનું રૂપ ધારણ કરે છે ત્યારે એ વિશ્વાસને સ્થિર રાખવા માટે તેમ જ એનું સમન કરવા માટે બધાય સંપ્રદાયાને કલ્પનાએ, ક્લીલે અને તર્કોના આધાર લેવા પડે છે. બધાય સાંપ્રદાયિક તત્ત્વચિ ંતકા પોતપોતાના વિશ્વાસની પુષ્ટિને માટે કલ્પનાને પૂરેપૂરા આધાર લેતાં રહેવા છતાં એમ માનતા રહ્યા કે અમે અને અમારા સંપ્રદાય જે કાંઈ માનીએ છીએ એ બધું કલ્પના નહી પણ સાક્ષાત્કાર છે. આ રીતે દર્શન'ના અર્થમાં કલ્પનાના તેમ જ સત્ય-અસત્ય કે અ સત્ય તર્કોના પણ સમાવેશ થઈ ગયે. એક તરફ જ્યાં સંપ્રદાયે મૂળ દન એટલે કે સાક્ષાત્કારની રક્ષા કરી અને એની સ્પષ્ટતા કરવા સારુ અનેક જાતનાં ચિંતન ચાલુ રાખ્યાં તેમ જ એને વ્યક્ત કરવાની અનેક મનોરમ કલ્પનાઓ કરી, ત્યાં બીજી તરફ સંપ્રદાયની વાડને આધારે વધવાવાળી અને ફળવાફૂલવાવાળી તત્ત્વચિંતનની વેલ એટલી તો પરાશ્રિત થઈ ગઈ કે એને સંપ્રદાય સિવાય બીજો આધાર જ ન રહ્યો. પરિણામે, પદેનશીન પદ્મિનીઓની જેમ, તત્ત્વચિંતનની વેલ પશુ કામળ અને સકુચિત દૃષ્ટિવાળી બની ગઈ. [દઔચિ॰ ખ′૦૧, પૃ૦ ૬૭-૬૯]
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
