________________
તા. ૧૬ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૯ પ્રબુદ્ધ જીવન
| ૨ ૧ અત્યારે હું હાથમાં પેન પકડી લખી રહ્યો છું, તો મારો લખવાનો પોતે મહાકવિ કાલિદાસ છે. દિવસ દરમિયાન તો પોતે કહી શકે નહિ અનુભવ જ્ઞાત મનનો પ્રદેશ છે. જે અનુભવથી આપણે પોતે સભાન કે “હું કાલિદાસ છું', કારણ કે જ્ઞાત મન એમ કહેતાં રોકે. બહુમાન હોઈએ, જાગૃત હોઈએ, એ આપણા જ્ઞાત મનનો અનુભવ છે. લખતી પ્રાપ્ત કરવાની ઝંખના અજ્ઞાત મનમાં ચૂપચાપ પડી રહે છે. રાત્રે વખતે સામે દિવાલ પર એક જીવડું ચાલી રહ્યું છે, એનો પણ મને નિદ્રાધીન થતા જ્ઞાત મનનો ચોકીપહેરો ખસી જાય છે. ત્યારે અજ્ઞાત ઝાંખો ખ્યાલ છે. એ થયું અર્ધજ્ઞાત મન. લેખન દરમિયાન ધારો કે, મનમાં છુપાયેલા તસ્કરોને છૂટો દોર મળી જાય છે. કવિ મહાશયને મનન' શબ્દની જગ્યાએ મારાથી ‘મગન' લખાઈ જાય (ભૂલ નહિ જ સ્વપ્ન આવે છે કે નગરમાં ભવ્ય કવિસભાનું આયોજન થયું છે. પોતે કરું એવા સંકલ્પ છતાં), તો એ ભૂલ Slip of Pen નહિ, પણ અજ્ઞાત મંચ પર આકર્ષક સિંહાસને બિરાજમાન છે. ગળામાં મઘમઘતા ફૂલોનો મનના કારણે હોઈ શકે છે. ફ્રોઈડ કહે છે કે નીતિમત્તા, ધર્મ, સંસ્કાર હાર છે. ચારે તરફ “મહાકવિ કાલિદાસનો જય હો..જય હો..” વગેરે જેને અમાન્ય કરે છે એવા આપણા વિચારો કે ભાવોને જ્ઞાન પ્રશસ્તિગાન સંભળાય છે. કવિ હરખાય છે, પણ રે! સવારનું એલાર્મ મન ધક્કો મારીને અજ્ઞાત મનના પ્રદેશમાં ધકેલી દે છે (દમન – ઘડિયાળ રણકે છે. Repression -કરે છે), જેથી રોજ-બ-રોજના આપણા વ્યવહારમાં સ્વપ્ન આશીર્વાદરૂપ છે, કેમ કે જીવનની અણગમતી વાસ્તવિકતાને આ વૃત્તિઓ વિક્ષેપ ન પાડે અને આપણે સભ્ય, સુસંસ્કૃત દેખાઈએ. પરોક્ષ રીતે ઈચ્છાપૂર્તિ દ્વારા સહ્ય બનાવે છે, પરંતુ ક્યારેક સ્વપ્ન (કેવો દંભ આચરીએ છીએ આપણે !) જ્ઞાત મન એટલે સુસંસ્કૃત મન વ્યક્તિનો પીછો કરી જીવન કેવું અંધકારમય બનાવી દે છે, એનું એક અને અજ્ઞાત મન એટલે દુવૃત્તિઓથી સભર આપણું ખાનગી મન. દૃષ્ટાંત : અજ્ઞાત મનની સામગ્રી પણ બહાર આવવાની કોશિશ તો કરે જ ને!
બે ભાઈઓનું સંયુક્ત કુટુંબ છે. સુખ, સંપ અને પ્રેમથી હર્યુંભર્યું
બે ભા તોફાની બાળકને બાથરૂમમાં પૂરી દીધો હોય, પણ એ મુક્ત થવા ધડી
કુટુંબ. દુઃખ એક જ વાતનું કે નાના ભાઈની વહુ નિઃસંતાન છે. રન્નાદે ધડી ટૅ...મેં...કર્યા કરશે અને તક મળતાં જ બહાર નીકળી આવશે. ખોળાનો ખુંદનાર ક્યારે આપશે. એની અહર્નિશ ચિંતા કરે છે. જેઠાણીને એવું જ છે અજ્ઞાત મનનું.
વહાલસોઈ એક દીકરી છે. એક દિવસ દેરાણી જેઠાણી આગળ દિલ ધારો કે મને વ્યક્તિગત રીતે મારા પિતરાઈ ભાઈ “મગન’ સાથે ખોલે છે, “ભાભી, જીવતર દોહ્યલું થઈ ગયું છે. ક્યાંક ચાલી જઉ એમ અણબનાવ છે. કાળક્રમે અણગમો ભયંકર તિરસ્કારમાં પરિણમે. પછી થાય છે.” આટલું કહેતાં એ રડી પડી. જેઠાણી સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. સાંત્વન સમાજ-સંસ્કૃતિના મૂલ્યો (જે જ્ઞાત મનની સામગ્રી છે) મને કહેશે, આપ્યું. ધીરજ ધરવા કહ્યું, પણ દેરાણીના આંસુ રોકાતા નહોતા. આખરે આવો વેરભાવ ન રાખવો જોઈએ. હું ચૂપ થઈ જાઉં છું, પણ આ વૃત્તિ અંતરમનના દ્વાર ખુલી જ ગયાં : અજ્ઞાત મનમાં ધરબાઈ રહે છે. ધ્યાનમાં રહે, આપણી કોઈ વૃત્તિ કદી કેટલાય દિવસથી સતત મને સ્વપ્ન આવે છે કે હું નાની રીચાને નાશ પામતી નથી. એનો સ્થાનફેર થાય છે એટલું જ . જેમ પીડાશામકે તમારા બિછાનામાંથી ઉપાડી મારા પડખે સુવડાવી દઉં છું. એકબે વાર દવા થોડા સમય પૂરતી રાહત આપે છે, એમ વૃત્તિનું દમન ક્ષણિક તો ઊંઘમાંથી જાગીને તમારા બિછાના તરફ આવી હતી અને લજ્જિત વિશ્રાંતિ આપે છે. હવે જ્યારે હું સભાનપણે ‘મનન' લખવા જાઉં છું, થઈ પાછી ફરી હતી. ભાભી, હું ત્રાસી ગઈ છું આવા દુઃસ્વપ્નોની ત્યારે અજ્ઞાત મનમાં પડેલો મગન' ઊંચોનીચો થઈ બહાર આવી ભરમારથી ' જાય છે અને જ્ઞાત મનને માત કરી મારી પેન પાસે ‘મગન' લખાવડાવે
આપણાં કેટલાક વિસ્મરણનું કારણ ‘દમન” હોય છે. ચર્ચગેટવાસી છે! તંત્રીશ્રી કે વાચકો મારી ભૂલ પ્રત્યે ધ્યાન દોરે તો હું અજાણ થઈ
યુવાનને વિરારની એક કંપનીમાંથી નોકરીનો ઈન્ટરવ્યુ આવે છે. વહેલી મારો બચાવ કરીશ કે અરે, આવું કેમ થયું હશે ? મારે તો ‘મનન'
સવારની ડબલ ફાસ્ટ ટ્રેન પકડે છે. નિયત સ્થળે પહોંચીને શબ્દ જ લખવો હતો. આ અજાણ હોવું એ જ અજ્ઞાત મનની સાબિતી
આવકારખંડમાં બેસે છે. એનો નંબર આવે છે. થેલી ફંફોસતાં જાણ
થાય છે કે પ્રમાણપત્રોની ફાઈલ ભૂલી ગયો છે. વીલે મોઢે પાછો આવે કોઈ વ્યક્તિના જીવનવ્યવહારમાં અજ્ઞાત મનનો પ્રભાવ કેટલો છે. મનોવૈજ્ઞાનિક સમક્ષ વાતવાતમાં કહી દે છે કે વિરાર સુધી નોકરીએ બધો છે, એ સમજાવવા મનને હિમશિલા સાથે સરખાવે છે. સમુદ્રમાં જવાની એને ઈચ્છા ન હતી. અંધેરી-બોરીવલી સુધી ઠીક છે. આમ હિમશિલાની ટોચ દેખાય છે, પણ એ તો ફક્ત ૧/૧૦ ભાગ છે. અજ્ઞાત મનમાં પડેલો અણગમો ઘેરથી નીકળતી વખતે યુવાનને બાકીનો ૯/૧૦ ભાગ તો પાણીની અંદર હોય છે. તેવી જ રીતે જ્ઞાતિ અગત્યની ફાઈલ લેવાનું ભુલાવડાવી દે છે. મન દ્વારા પ્રેરિત વિચાર-વાણી-વર્તન એ તો ફક્ત ટોચ છે. શેષ મહત્તમ રે મન જવાં છે તારા રૂપ !
* * * ભાગ અજ્ઞાત મન દ્વારા પ્રેરિત હોય છે.
એ-૬, ગુરુકૃપા સોસાયટી,શ્રી મુક્તજીવન સ્વામી બાપા માર્ગ, સ્વપ્ન અજ્ઞાત મનનો ઓર પુરાવો છે. એક કવિને સ્વપ્ન આવતું કે વડોદરા-૩૯૦ ૦૦૬. ફોન : ૦૨૬૫-૨૪૮૧૬૮૦.
