________________ પંથે પંથે પાથેય... એક અમૂલ્ય સલાહ Regd. With Registrar of Newspapers for India No. R. N. I. 6067/57 Posted at Patrika Channel sorting office Mumbai-400 001.On 16th of every month. Regd. No. MH/MR/ SOUTH-146/2009-11 PAGE No. 28 PRABUDHHA JIVAN DATED 16 JANUARY, 2009 બરાબર એક દાયકા પહેલાની એટલે કે નાના-મોટા પ્રસંગોએ મને બચાવી લીધી હતી. ૧૯૪પની આ ઘટના છે. બપોર પછીનો સમય મેં ઉત્તર ન વાળ્યો એટલે બાપુએ પોતાની હતો અને તે દિવસ પણ સૂર્યપ્રકાશથી સભર હતો. વાત આગળ ચલાવી. “સાંસારિક દુઃખોથી ભાગી કાયમી નિવાસ માટે અમેરિકા જતા પહેલાં છૂટવા તું અમેરિકા જઈ રહી છો પરંતુ તું તારી પૂ. બાપુને–ગાંધીજીને મળીને જવાની તીવ્ર ઈચ્છા જાતથી ભાગી છૂટે તે શક્ય ખરું? મનમાં મનમાં હતી. બાપુને મળી અને તેમણે જે અમૂલ્ય 3 વિજયાલક્ષ્મી પંડિત અપરંપાર કડવાશ ભરી હોય ત્યારે બહાર સલાહ આપી તેનાથી મારું જીવન સાર્થક થઈ ગયું. સુખ-શાંતિ મળી શકે ખરા? પ્રેમાળ પતિ માત્ર થોડા સમય પહેલાં જ મારા પતિનું દુઃખદ વિજયાલક્ષ્મી પંડિત-પંડિત નહેરૂના બહેન ગુમાવ્યાનું તારું દુઃખ ક્યાં ઓછું છે કે મનમાં નિધન થયું હતું અને તેમને સદા-સદા માટે ઈ. સ. ૧૯૫૫માં જ્યારે પોતે યુ.કે.માં ભારતીય કડવાશ ભરી રાખી તારી જાતને વધારે દુઃખી કરે. ગુમાવ્યાના સંતાપમાંથી હજી બહાર આવી નહોતી હાઈકમિશ્નર હતા ત્યારે આ લેખ “રીડર્સ છે?' અને મારા સાસરીજનોએ મને જાણ કરી કે હું ડાઈજેસ્ટ’ માટે લખ્યો હતો. તેમનું નિધન બાપુ સાથેની મુલાકાત તો પૂરી થઈ પરંતુ વિધવા થઈ હોવાના કારણે અને પુત્રવતી ન ૧૯૯૦માં દહેરાદૂનમાં થયું હતું. તેમના હૃદયમાંથી સીધા બહાર આવેલા શબ્દો હોવાના કારણે સંયુક્ત પરિવારના વારસા મને એક સોનેરી તક મળી આવી! જતાં પહેલાં મારો કેડો નહોતા મૂકતાં. મનમાં એક મહાભારત હક્કમાંથી મારું નામ આપોઆપ રદબાતલ થતું બાપુની સાથે મુલાકાત કરવાનું નક્કી કર્યું. શરૂ થઈ ચૂક્યું હતું. સાસરીના સંબંધીઓને મળીને હતું. એક નારી હોવાના જ કારણે જાણે મારું સામાન્ય વાતચીત પછી તેમણે ઓચિંતો જ અમેરિકા જવું કે “ગૂડબાય' કર્યા સિવાય જ પોતાનું કોઈ સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ જ નહોતું! એક ધારદાર પ્રશ્ન પૂછ્યોઃ “અમેરિકા જતા પહેલાં અમેરિકા પહોંચી જવું? દિવસોના સંઘર્ષ પછી મેં મનની ભીતર એક ઊંડીવેદનાનું વહેણ વહેવા પરિવારજનો સાથે તે પોતે સમાધાન કર્યું કે નહીં?” મારા સાસરીજનોને ફોન કર્યો અને બાપુની સલાહ લાગ્યું. મને યાદ આવ્યો સ્વાતંત્ર્યની લડતનો તે દિલચોરી કર્યા સિવાય કહું છું કે તેમના પ્રશ્ન મને પ્રમાણે તે સહુને મળીને અમેરિકા જવાની ઈચ્છા સમયગાળો જ્યારે અમે સ્ત્રીઓએ ખભેખભા એક આઘાત આપ્યો. તેમણે મારો પક્ષ ન લેતાં વ્યક્ત કરી. મીલાવી પુરુષો સાથે અંગ્રેજો સામેના તે સંગ્રામમાં મારા પરિવારજનોનો પક્ષ લીધો હતો તેવું મેં તે લોકો સાથેની દસ-પંદર મિનિટમાં જ મને પૂરી તાકાતથી ઝંપલાવ્યું હતું. તે સંગ્રામમાં મર્દોએ માન્યું. ખ્યાલ આવી ગયો કે મારા જતાં પહેલાની આ જે અને જેટલી આપત્તિ સહી હતી તેટલી જ ‘હું ક્યાં કોઈની સાથે ઝઘડી છું? અન્યાયી મુલાકાતથી તેમના મન પરનો ભાર ઓછો થઈ સ્વાતંત્ર્ય મળ્યું ત્યાં સુધી અમે પણ સહી હતી. આમ કાયદાની ઓથે જે લોકોએ મારું અપમાન કર્યું ગયો હતો. અમેરિકાગમનની મેં તેમને વિગતવાર છતાં પણ તે વખતના જરીપુરાણા કાયદાકાનૂન છે અને મને મારા હક્કથી વંચિત રાખી છે તે વાત કરી અને નવજીવન પ્રત્યે લઈ જતી મારી મુજબ પુરુષો સાથેના પારિવારિક સંબંધોમાંથી લોકો સાથે હવે હું સંબંધ રાખવા નથી ઈચ્છતી.” યાત્રા માટે તેમની પાસે મેં માત્ર શુભેચ્છાની અપેક્ષા જ અમારા અસ્તિત્વને અર્થ મળતો હતો-તે સિવાય મેં થોડા ઊંચા અવાજે બાપુને જવાબ આપ્યો. રાખી. તેમની સાથેની વાતચીતથી મારા હૈયા પરનો જાણે બધું જ અર્થહીન હતું! જે ખંડમાં બેસી અમારી વાતચીત ચાલી રહી બોજ ઓછો થયાની મેં અનુભૂતિ કરી. અરે! આશ્ચર્યની વાત હજી ક્યાં પૂર્ણ થઈ હતી તેની બારીમાંથી બાપુએ ક્ષણભર બહાર બાપુની સલાહે મને રાષ્ટ્રીય-આંતરરાષ્ટ્રીય હતી? તે સમયનો કાયદો કહેતો હતો કે કૌટુંબિક જોયા કર્યું. પછી ફરી દૃષ્ટિ મારા પર સ્થિર કરી રાજકારણના અનેક પ્રશ્નોમાં અકારણ પેદા થતા વારસામાંથી માત્ર મારું જ નામ રદબાતલ નહોતું પોતાના લાક્ષણિક સ્મિત સાથે મને કહ્યું: “આપણો સંઘર્ષમાંથી મને બચાવી હતી. થતું. મારી કુમળી કળી જેવી બે સગીર પુત્રીઓના વિનય-વિવેક કહે છે કે તે લોકોને “આવજો” અહીં મને મારા ઘરમાં જ પેદા થયેલી એક હક્ક પણ ડૂબી જતા હતા! જમાનાજૂના કાયદાનો કહ્યા સિવાય તારાથી અમેરિકા જઈ શકાય નહીં.' સમસ્યાની–એક ઘટનાની મને યાદ અપાવે છે. આશ્રય લઈ મારા પરિવારજનો મને જરા સરખો બાપુ, મને ક્ષમા કરશો પણ મને મારા હક્કથી એક સલૂણી સંધ્યાએ બ્રિટનના વડાપ્રધાન પણ સહકાર આપવા તૈયાર નહોતા. સહકાર તો વંચિત રાખનાર સાથે હું કોઈ સંબંધ રાખવા નથી ઈડન તથા લેડી ઈડન અન્ય કેટલાક મિત્રો સાથે બહુ દૂરની વાત રહી–મારા પર તે લોકોએ જે ઈચ્છતી.’ આક્રોશથી ભરેલ હોવાથી મારાથી બસ મારે ત્યાં સાંધ્યભોજન લેવા આવવાના હતા. માનસિક ત્રાસ ગુજારવો શરૂ કર્યો તેનાથી મારું બોલાઈ જ ગયું. ભારતના હાઈ કમિશ્નર તરીકે મારે તેમનું સ્વાગત મન કડવાશથી ઊભરાઈ ઊડ્યું હતું. | ‘એક વાત નોંધી રાખજે કે તારી જાત સિવાય કરવાનું હતું. તે અરસામાં જ મારે અમેરિકા જવાનું નક્કી કોઈ તને ભારે નુકશાન ન જ કરી શકે.” ત્યારે તો થયું. સાંસારિક દુઃખમાંથી ભાગી છૂટવાની જાણે બહુ સમજી નહોતી તેવી આ સલાહે અનેકવાર (વધુ માટે જુઓ પાનું 17) Printed & Published by Nirubahen S. Shah on behalf of Shri Mumbai Jain Yuvak Sangh and Printed at Fakhri Printing Works, 312/A, Byculla Service Industrial Estate, Dadaji Konddey Cross Rd, Byculla, Mumbai-400 027. And Published at 385, SVP Rd., Mumbai400004. Temparary Add. : 33, Mohamadi Minar, 14th Khetwadi. Mumbai-400004. Tel.: 23820296. Editor: Dhanwant T. Shah.
