Prabuddha Jivan 1993 11 Year 04 Ank 11

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 4

પ્રબુદ્ધ જીવન
જ, તા. ૧૬-11-૯૩
નિષ્કારણ પદગતિ !
| | ડૉ. પ્રવીણ દરજી હમણાં રોમ્બ વિયેની એક સરસ વાર્તા વાંચી. વારંવાર યાદ આખી વાર્તામાં ના બાળકો માત્ર એકવાર થોડીક વાતચીત કરે કરવી તો ગમે જ, પણ જ્યારે જ્યારે યાદ કરીએ ત્યારે એક જુદા જ છે. એ વાતચીત ઘણી ટૂંકી છે, એ વાતચીતમાં નથી એમનાં અર્થધટન પાસે એ વાત મૂકી આપે છે. વાચકે વાચકે એના ભિન્ન સગાસંબંધીઓની વાત કે નથી એમાં તેમના પર અંગેની વાત. અર્થો નીકળી શકે એવી કતિ છે. ખાસ તો આજના સામજિક આગળ વધવા કે પાછળ જવા માટે પણ એમાં નિર્દેશ મળતો નથી. પરિવેશમાં મનુષ્ય જે રીતે જીવી રહ્યો છે, એ સંદર્ભે આ વાર્તા સ્પર્શી એ ત્રણ બાળકોએ ઘંટનો અવાજ સાંભળ્યો અને ત્રણેય પરસ્પર ગઈ. વાર્તાનું નામ છે “સમુદ્રકાંઠો', શીર્ષક છે.તાં આપણને એમ એકબીજાને પૂછવા લાગ્યા: ‘આ પહેલો ઘંટ યો કે બીજો ધંટ થયો થવાનું કે કદાચ એમાં સમુદ્રની વાત હશે. અથવા સમુદ્ર કાંઠે બેઠેલા ?”-વાતચીત ગણો કે જે ગણો તે આટલું જ પણ ધેટના અવાજ વિશેય નાયક-નાયિકાની તેમાં કથા કરો, કે પછી સમુદ્ર કોઠે વિષાદ મેનું તેની પાડી કોડ આપી કિસાશા દાખવતા ની.
તે પછી કોઈ ઝાઝી જિજ્ઞાસા દાખવતા નથી. કશું કુતૂહલ કોઈ નાયક-નાયિકા જાત સાથે વાર્તાલાપ કરતાં કરો. પન્ન ના, અહીં
એમનામાં બાકી રહ્યું ન હોય તેમ ટૂંકી વાતચીત પછી તેઓ પોતાની એમાનું એવું કશું નથી. આ વાર્તામાં કોઈ નાયક નથી કોઈ નાયિકા
પગલી પાડવાની ક્રિયામાં ગરક થઈ જાય છે. લેખકે પલ વાત ત્યાં નથી, નથી એમાં વિષાદની વાત આવતી કે નથી એમાં કોઈ
જ અટકાવી દીધી છે. ધાર્યું હોત તો તેઓ ઘટના અવાજ વિશે સ્પષ્ટતા આનંદનો સંકેત, એમાં તો ત્રણ બાળકો આવે છે. કથાનાં પાત્રો ગલ્લો કે નાયક ગણો એ ત્રણ બાળકો જ, છતાં આપણે એમ પણ માની
કરી શક્યા હોત, વંટનો એવો અવાજ શાળાનો પણ હોઈ શકે, લેવાની જરૂર નથી કે એ કથા બાળકો માટે લખાઈ છે, અથવા
અથવા કશાક ભયની ચેતવણીનો પણ એ અવાજ હોઇ શકે. બાળકની કથા છે. રોમ્બે બાળકો તો આડશ રૂપે લીધા છે. બાળકોની
ચર્ચમાંથી આવતો અવાજ પણ હોઈ શકે, પન્ન અહીં લેખકને એવી પાછળ જે કંઈ એ સૂચવવા માગે છે તે તો મોટેરાંઓ સાથે, કહો કે
કોઈ સ્પષ્ટતા કરવી ગમી નથી. પેલાં બાળકોને પણ એ ઘંટનો અવાજ મારી-તમારી સાથે સંબંધિત છે.
શાનો છે? તેમાં દિલચપી નથી, અવાજ સાંભળ્યો, ઘડી વાતચીત હા, તો અહીં આ વાર્તામાં ત્રણ બાળકો છે. બાળકો એ બાળકો.
કે બાળકો અને ફરી એ જ પૂર્વ ગતિ. આમ વાર્તા પૂરી થાય છે. વિવેચકોને આ બહુ મોટી ઉંમર તો એમની નથી જ, પ્રાથમિક શાળામાં ભણતાં
વાત વિશે જે કહેવું હોય તે ખરું, શિક્ષકોને એમાંથી જે અર્થઘટનો બાસ્કો જ હોવાં જોઈએ. અલબત્ત, લેખક એ વિશે ફોડ પાડતા નથી.
કાઢવાં ગમે તે ખરાં, પન્ન એક વાત અહીં દીવા જેવી છે. આ વાર્તા આટલી જ હકીકત-એ ત્રણ બાળકો છે. ખુલ્લાં છે. પરગખાં કે એવું માત્ર પેલાં ત્રણ બાળકોની નથી. આ વાર્તા આજના ખાખા સમાજની કશું તેઓએ પહેર્યું નથી. ત્રણે ધીમે સમુદ્ર કાંઠાની નૈતી ઉપર ડગલાં છે. કદાચ જેટલી તે મારી કથા છે તેટલી જ તે તમારી કથા છે. આપણે ભરે છે. પોતાની રીતે પોતાની મસ્તીમાં રેતી ઉપર એ ત્રણેની સ દોડી રહ્યા છીએ-ક્યાં ? કેમ ? કઈ દિશામાં ? શાને કાર ? પગલીઓ અંકિત થતી જાય છે. રેતીમાં ખલ્લા પગે ચાલવું. પોતાનાં એની આપણને કોઈને કશી ખબર નથી, નિરદેશ, નિષ્કારણ પદચિહનો અંકિત થતાં જેવાં એ એક વિસ્મયકારી ઘટના છે. ભીની ખાપણી પદગતિ રહી છે. પેલાં બાળકોની જેમ, એક બીજા સાથે ભીની રેતી, ખુલ્લા પગને ભીની રેતીનો સ્પર્શ, ઉપર ખુલ્લું આકાશ, વાત કરવાની, હૃદય ખોલવાની પણ કોઈને ઇચ્છા થતી નથી, સમુદ્રમાં મોજાંનો ઉછાળ, એનું ગર્જન-આ બધું મનને નર્તતું કરી દે બીજાની સાથેનો તો ખરો જ પણ પોતાની સાથેનો સંવાદ તાર પન્ન એવું છે. છતાં એ વિશે નથી એવું કશું લેખક કહેતા કે એવો કશો તૂટી ગયો છે, પેલી ઘંટડી રણકી એનો અવાજ કાને પડયો, કાન રોમાંચ બાળકો દ્વારા પણ નથી પ્રકટતો, લેખક તો વળી વળીને એક થોડાક સરવા થયા, પણ પછી તરત હતા ત્યાંને ત્યાં કશી ઉત્સુકતા જ વાત અભિવ્યક્ત કરે છે; બા ચાંલ્યા કરે છે, ડગલાં ભર્યા કરે તે વિશે નથી. આપણે ક્યાંય જવા ઇચ્છતા નથી, કશું કરવા માટેની છે. એમના પગ પૈલી ભીની રેતીને સ્પર્ધો કરે છે, રતીમાં તેથી, આપણી તૈયારી જ નથી. કશા વિશે ચિંતા-ચિતન કે વિચાર વિમર્શ તેમના પગલાં આકારાય છે, ક્યાંક આ પગલું એકાદ ઈંચ ઊંડું પડે
પણ શક્ય નથી, માત્ર ભોગ એજ જીવન એવું ટૂંકું સમીકરણ સૌને છે, ક્યાંક સપાટી ઉપર એનું ચિહ્નન છોડી જાય છે. રોમ્બને જાણે
હાથ લાગી ગયું છે. જ્ઞાન-વિજ્ઞાન, ઈતિહાસ, સંસ્કૃતિ, મનુષ્યની ૨સ છે પેલાં બાળકોને એમ અન્યમનસ્ક રાખી રેતીમાં ચાલતાં.
- સભ્યતા, સારપ બધું એકદમ વ્યર્થ બનતું જતું જોવાય છે. કહો કે રાખવામાં, દૃશ્ય તરીકે એ અપીલ કરે તેવી બાબત છે. રોબ જો કે, એનો અંત આવી રહ્યો જ્ઞાય છે. એની પેલી પદગતિ પ્રગતિ નથી, પલી પગલીઓને ઢાંકી દેવા મથતી હવાનું ચિત્ર દોરે છે, પાણીના
માત્ર ગતિ છે. સંભ્રમવાળી. અનિષ્ટોનો, ભ્રષ્ટતાને, ભોગને મોજા વિશે પણ તે વચ્ચે વચ્ચે વર્ણન કરે છે. એની નજર વધુ તો
આપણા યુગમાં વ્યાપક માન્યતા મળી ચૂકી છે. એકલ-દોકલ કોઈનો બાઈ કોની પદગતિ ઉપર જ ઠરી છે. ઘડીભર વાચકને એમ થાય કે
જુદો પડતો અવાજ જુદો રહી શકે તેમ નથી. સરઘસમાં સૌની બાળ કોની પદગતિ દ્વારા રોલ્મને શું અભિપ્રેત હશે? પણ આપણા
ચાલનો એક સમાજ સરપસ બની ગયો છે. આ સરઘસ નિયોજન આવા પ્રશ્નોનો કશો ઉત્તર મળે તેમ નથી. કારણ કે આ બાળકો કોણ
છે, નિર્દેતુક છે, નિષ્કારણ છે. એક કાળમાં મનુષ્ય મૃત્યુને છે? ક્યાં જઈ રહ્યાં છે ? શા માટે તે ઓ જઈ રહ્યાં છે ? તેઓ શો
સમજપૂર્વક અતિક્રમવા મથતો હતો, તેની આજુબાજુ એ જીવનની વિચાર કરી રહ્યાં છે? તેમની શી ઇચ્છાઓ છે ? કશી આકાંક્ષાઓ
બાજી ગોઠાવતો હતો અને કશાક વધુ ઉર્વ જીવન માટે તેની વ્યાસ સાથે તેઓ આમ કરી રહ્યાં છે? તે ઘર ત્યજીને નીકળ્યાં છે? ઘેર જશે કે કેમ? –આ કે આવા અનેક પ્રશ્નો વિશે નથી બાળકો આપણને
અને ગતિ હતાં, આજે ભોગપરાયણતાએ તેની વિચાર શક્તિને કશું કહેતાં કે નથી એના લેખક પણ કશું સૂચવતા. હા, એક બીજી
હલી લીધી છે. મૃત્યુ એને માટે પ્રશ્ન રહ્યું નથી. કારણકે પ્રશ્ન વાત અહીં છે. બાળકોની આગળ આગળ પક્ષીઓ જે ઉડાઊડ કરી
કરનારાના મગજમાં એલિવેટ કહે છે તેમ, “કેવળ ઘાસ ભરેલું છે!” રહ્યાં છે તેનું વર્ણન અહીં દૂઘ રીતે થયું છે. પેલા નિર્દોષ, બાકો રોમ્બની આ વાર્તા વાંચજે ક્યારેક ! . અને એવાં જ આ પક્ષીઓનું કોલાજ રચાય છે.