Prabuddha Jivan 1993 11 Year 04 Ank 11

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 9

તા. ૧૬-૧૭
પ્રબુદ્ધ જીવન
નીતિવાકયામૃત
2 ૨મિકાન ૫. મહેતા આચાર્ય સોમદેવમૂરિએ પોતાની રચનાઓને અંતે પોતાનો પરિચય ભાષાશૈલી અર્થ.’ અને ‘કામ.થી વિશિષ્ટ છે. અહીં સૂત્રો છે. એમ કહેવા આપ્યો છે : વસંઘમ આચાર્ય થશૌદેવના શિષ્ય નેમિદેવના શિષ કરતાં એમ કહેવું ઉચિત છે કે અર્ધી 'નાનાં નાનાં અર્ધસઘન વાક્યો સમદેવ હતા. નગરી ગંગધારા એ મની જન્મભૂમિ હતી. છે, એ. કે વાડર 'નાનિ.ને 'એ હેન્ડબક એક પોલિટિક્સ કહે છે. પરંત "સ્યાદ્વાદચલસિંહ, 'વક્કલ્લોલ૫યોનિધિ' વગેરે બિરૂદો એમને પ્રાપ્ત માત્ર રાજ જ નહિ, ોઈ પણ પ્રકારનો મનુષ્ય-પછી તે રાગ હોય કે હતો. દરરોમાં એમનું સન્માન હતું, શક સંવત્ ૮૮૧, ચૈત્ર સુદ વિરગી-આ ગ્રંથને કારણે વ્યવહાર કુશળ બનીને પોતાની સંસારયાત્રાનો તેરના રેજ ચોલ વગેરે શત્રુઓને હરાવીને કણદેવ રમે મલ્હારમ સુખદ નિર્વાહ કરી થકે છે. વિશ્રામ કર્યો હતો. એ વખતે ગંગારામાં એમના સામન વાગરાજનું 'નીતિ'ની કેટલીક રત્નકણિકાઓ આ પ્રમાણે છે : ત્રણેય શાસન હતું. આ દિવસે સોમદેવે "યશનિવકિપૂ પૂર્ણ ક્યું. આ પહેલાં પુસ્માર્થનું એક સરખું સેવન કરવું. (૨) જે દેવ પ્રત્યે શ્રદ્ધા હોય, નેની એમની ત્રણ રચના હતી. 'પ' પછી એમણે 'નીતિવાક્યમૂત'ની પ્રતિષ્ઠા કરવી. (૩) અપ્રામાણિકના પ્રથમ નથી ચાલતી. કાષ્ઠપાત્રમાં રચના કરી
એકવાર જ રસોઇ થઇ શકે(૪) પરાક્રમ નહિ કરતા રાજાનું શાસન - દક્ષિણ ભારતના સમાટ રઠડ રાય કણદેવ રાયનું એક તામ્રપત્ર વણિકના હાથમાં મૃગ જેવું છે. (૫) બધા લોકો બીજાનાં દરર્મો જ મેવપાર્ટીમાં હું માર્યું છે. ૯પ૯ના રોજ લખાયું છે એના સભાકવિ વિક્રમાદિત્ય હોય છે. (૯) વગર વિચાર્યું શું ન કરવું. (૭) વાણીની પુષ્પને ઈ ૯૫૯માં અપભ્રમ 'મહાપુરાની રચના કરેલી. બંનેમ કઠોરના શસ્વપ્રહાર કરતાં ચડિયાની છે. (૮) રાજ પોતે જ સાથે સમ્રાટના વિજયનો નિર્દેશ છે. હૈદરાબાદ પાસે ના પરભણીના ઈ. ૯૬૬ના ભળી જાય, તો પ્રજાનું કલ્યાણ ક્યાથી થવાનું ? (૯) અધિકારીઓ ઉપર તામ્રપત્રથી જણાય છે કે વાઘગે ગંગયારામ શુભધામ જિનાલય બંધાવેલું. વિકાસ કરવો એટલે બિલાડીને દુધ સપવું. (૧૦) ધન હોય તે જ સૌમદેવને તેની વ્યવસ્થા પેલી. આ જિનાલયના-જીર્ણોદ્ધાર માટે એમને મહાન છે, કુલીન છે. (૧૧) સુખની જેમ દુ:ખને પણ જાણે, ને મિત્ર. વાઘગના અનુગામી સામને એક ગ્રામ દાનમાં આપેલું, શ્રી દેવની. (૧૨) નમતા પરાક્રમનું આભૂષણ છે. (૧૩) રાજાનું પરસ્ત્રીગમને એટલે 'યશનિણકપંજિકા (લોક-૨)ને આધારે જણાય છે કે સોમદેવ દેડકંનો સર્પગૃહપ્રવેશ (૧૪) શુક્ર, મલ, મૂત્ર અને અપાનવાયુના વેગને બહુશાસ્ત્ર હતા. એ, બેવિલે થિની પ્રશંસા છે કે 'નીતિવાક્યામૃતને રોકવાથી પથરી, ભગ૬૨, ગુલ્મ અને અર્થ થાય છે. (૫) માણસ સોમદેવની આ બહુશસ્ત્રજ્ઞતાનો લાભ મળ્યો છે. કવિ ભારે સ્વાભિમાની દુ:ખમાં હોય ત્યારે જ ધાર્મિક બને છે. (૧૬) સન્યાસીઓ પણ ધનિકની . છે. એમણે જણાવ્યું છે કે મેં એવી રીતે સારસ્ત રસનો ઉપભોગ કર્યો ખુશામત કરે છે. (૧૭) બજરું ખોરાક અને પરસ્ત્રીમાં આસ્વાદ કેવો?, છે કે અનુગામી કવિઓ નિ:સંદેહ ઊંક્ટિભોગ જ હોવાના. કવિની (૧૮) રાજા પાસે આસુરી વૃત્તિ ન હોય, તો રાજ્ય શોભે. (૧૯) શત્રુને ત્રણ રચનાઓ પ્રકાશ્ચિત છે:યL', 'નીતિ, અને અધ્યાત્મ તરંગિણી' વિકાસમાં લેવા સન્મ ના થપથ લેવદ (૨૦) પિનાં પનિક હોય તો કન્યા ૨ચનામ પણ આ રીતે જ છે.
પતિને પણ તુચ્છ માને. (૨૧) કાર્ય શરૂ થયા પછી તેની વિચારણા 'નીતિ.'માં ૩૨ સમુદેશ ( અધ્યાય)માં ૧૫૨ ૫ સૂત્રો છે, રાજનીતિ કરવી એટલે માથું મૂંડાવ્યા પછી શુભનક્ષત્ર પૂછવું, (૨૨) મિત્ર માટે એનો પ્રમુખ વિષય છે. તેથી ત્રણ પુરૂષાર્થ, મંત્રણા, દંડનીતિ, સ્વામી, ઈન્દ્રની જેમ અનુકૂળ અને શત્રુ માટે યમની જેમ પ્રતિકૂળ હોય ને અમાત્ય, પુરોહિત, સેનાપતિ, ગુચર, દુર્ગ કોચ, મિત્ર, સેન, સદાચાર, રાજા. (૨૩) રાજા મૂરખ હોય એના કરતાં ન હોય તે સારૂં. (૨૪) વિવાદ, યુદ્ધ વગેરે તેના વિષયો છે. આ ગ્રંથની એક સંસ્કૃત ટીકામાં ચાર્વાક દબંને જાણતો રાજા રાજ્યમાંથી કંટા ઉખેડી નાખે છે. (૨ ૫).
આનું પ્રયોજન આપ્યું છે.-'કાન્યકુના મહારાજ મહેન્દ્રદેવને પોતાની રાજા પોતે જ ધન લૂંટતો રહે તો કુળ પડે સમુદ્ર જ જે તરસ્યો રહે. " સમયના નીતિઢાસ્ત્રીય ગ્રંથો ૬પ લાગતા હતા; તેથી સોમદેવને તેમણે તો દુનિયામાં પાણી કેવું ? (૨૬) રાજ જે પોતાની સાથે હોત તો ઘેટું કંઇ સરળ ગ્રંથ રચવાનો આદેથ આપ્યો. સોમદેવે આ આદેશનું પાલન પણ સિદ્ધ થઈ જાય. (૨૭) ધર્મ સિદ્ધિ સુધી મંત્રનું રશ્રણ કરવું. (૨૮) કરીને રચના કરી.'
આગ લાગે ત્યારે કૂવો ન ખોદાય. (૨૯) જે થોડું ખાય છે, તે વધુ 'પચ્છ.-૩માં કવિએ આ ક્ષેત્રના પોતાના પુરોગામીઓનો પોતાના ખાય છે. (૩૦) ચાણક્ય અપ્રગટ દૂતપ્રયોગથી નંદને માર્યો; તેવું સાંભળ્યું, ગુરુ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે આ મુજબ છે-૬ વિશાલાક્ષ, પરીક્ષિત, છે. (૩૧) માધવપિતાએ દૂર રહીને પણ પ્રગંદકીપ્રયોગથી માધવને પરાશર, ભીમ, ભીખ, ભારતુજ વગેરે, . કાશીપ્રસાદ જયસ્વાલ આ માલતીની પ્રતિમ કરવી. (૩૨) એક્વાર વનપ્રદેશના કૂવામાં વોનર, સાપ, સંદર્ભે 'નીતિ.' વિષે થથાર્થ અભિપ્રાય આપે છે. આમાં પ્રાચીન આચાર્યોની સિંહ અને પ્રાચ્યવિદ્ પડી ગયા. કાંકયન નામના મુસફરે તેઓને બહાર અનેક ઉત્તમ સામગ્રીનો સમાવેશ છે. આ સૂત્રોને આ જૈન ગ્રંથકાર કાઢ્યા. પરંતુ નગરી વિશાલામાં પ્રાચ્યવિદ્દ દ્વારા બધા જ મરણ પામ્ય " "રાજનૈતિક સિદ્ધાન્તોનું અમૃત' છે છે, અને એમનું આ કથન એકદમ
સહાયક યોગ્ય પણ છે.'
શ્રી કૃષ.માયાશ્મિરનું વિધાન છે કે નીતિ.'માં ચાણક્યનાં . ૧. શાત્રી મુનછાણ-શક્ષિણ પૂર્વક 'અર્થશાસ્ત્રનું અનુસરણ છે. આ અભિપ્રાય સવશે સત્ય નથી. ૌટિલ્યની ૨. માસવીથ (કાવાર્થ) ઇન-નીતિવાકથામૃત. પ્રશ સૂફમગ્રાહિણી છે; સોમદેવની સારપ્રાહિણી. 'અર્થ'ની જેમ અહીં ૩. શાસ્ત્રી (ઉં.) છાશવ-૪TETĀવન દુર્ગનું પરોસહિતનું વિવરણ નથી. રકતઓના કપટપૂર્ણ વ્યવહારને 1. Keith A BA history of Sanskrit Literature
સ્થાને સોમદેવ રાજાઓ પાસે સદાચારી અને નીતિક આચરણની એપ. ૫. Krishanacariyat M.-History of classical Sanskrit રાખે છે. સ્મૃતિગ્રંથોની જેમ, તે દિવ્ય પ્રયોગની ભલામણ કરે છે; અર્થ.'ની જેમ યંત્રણાની નહિ. તેના પર જૈન દર્શનનો પ્રભાવ થોડો છે. રાજને
t. Wihterhif Maurice History of Indian Literature vol. માટે તે તપસ્વી આચરણનો વિરોધ કરે છે અને એ માટે એ ચાર્વાકની પ્રશંસા કરે છે. રાજાનું પ્રથમ કર્તવ્ય પ્રજામાં વર્ણાશ્રમધર્મો જળવાય ને જોવાનું છે, એમ તે માને છે. કામંદક નીતિસાર કરતાં તેની પાસે તિ
2. Warder A. K.-Indian Kavya Literature vol-3 અને તાજગ વિશેષ છે. વિંટરનિન્સનો અભિપ્રાય સાચો છે કે સોમદેવની