Book Title: Manonushasanam
Author(s): Tulsi Acharya
Publisher: Adarsh Sahitya Sangh

View full book text
Previous | Next

Page 198
________________ मलयगिरि ने इसके विवरण मे लिखा है कि कायोत्सर्ग में सूक्ष्म श्वास का निरोध नहीं होता, क्योकि वह किया नही जा सकता।' 'कायोत्सर्ग शतक' में भी सूक्ष्म श्वास-प्रश्वास के विधान के साथ सर्वथा श्वास के निरोध का निषेध किया गया है-'अभिनव-कायोत्सर्ग' करने वाला भी सम्पूर्ण रूप से श्वास का निरोध नही करता तो फिर चेप्टा-कायोत्सर्ग करने वाला उसका . निरोध क्यो करेगा ? श्वास के निरोध से मृत्यु हो जाती है, अतः कायोत्सर्ग मे यतनापूर्वक सूक्ष्म श्वासोच्छ्वास लेना चाहिए। यह सूक्ष्म श्वास स्थूल श्वास-निरोध या कुभक की कोटि मे आ जाता है। ____ पार्श्वनाथ चरित्र मे ध्यानमुद्रा का स्वरूप प्राप्त होता है। वह इस प्रकार है-पर्यक-आसन, मन, वचन और शरीर के व्यापार का निरोध, नासाग्रदृष्टि और मन्द श्वास-प्रश्वास। सोमदेव सूरी ने लिखा है-वायु को मन्द-मन्द लेना चाहिए और मन्द-मन्द छोडना चाहिए। ___श्वास-विजय या श्वास-नियन्त्रण के विना ध्यान नहीं हो सकता-यह सचाई सर्वात्मना स्वीकृत रही है। वृहद् नयचक्र मे योगी का पहला विशेपण श्वासविजेता है। सोमदेव सूरी ने भी 'मरुतो नियम्य'-इस वाक्य मे श्वास-नियत्रण का निर्देश किया है।६ १. व्यवहार भाष्य पीठिका, गाथा १२३, मलयगिरि वृत्ति पत्र ४२ न खलु कायोत्सर्गे सूक्ष्मोच्छ्वासादयो निरुध्यते, तन्निरोधम्य कर्तुमशक्यत्वात् वर्तते । २. कयोत्सर्ग शतक, गाथा ५६ उस्सास न निरुभई, आभिग्गहिओवि किमु अ चिट्ठाउ ? सज्जमरण निरोहे, सुहमुस्सास तु जयणाए। पासनाहचरिअ, पृ. ३०४ पलिय-क वधेउ, निरुद्धमणवयणकायवावारो। नासग्गनिमियनयणो, मदीकयसासनीसासो।। ४ यशस्तिलकचम्पू, कल्प ३६, श्लोक ७१६ । मन्द-मन्द क्षिपेद् वायु, मन्द-मन्ट विनिक्षिपेत् । न क्वचिद् वार्यते वायुर्न च शीघ्र प्रमुच्यते॥ ५ वृहद् नयचक्र, श्लोक ३८८ णिज्जियसासो णिप्फदलोयणो मुक्कसयलवावारो। जो एहावत्यगओ सो जोई णत्यि सदेहो। ६ यशस्तिलकचपू, कल्प ३६, श्लोक ६११। १७६ / मनोनुशासनम्

Loading...

Page Navigation
1 ... 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237