________________
યા કરેા યા ધા!
દયા શબ્દની પાછળના ભાવમાં, સમજમાં અને આચારમાં માનવ જીવનનું શ્રેય રહેલું છે. ધ્યા એટલે શું ? યા કાને કહેવાય ? કાઇ પણ જીવને મન, વચન, કાયાથી ન દુભવવુ તે યા. પરંતુ એથી પણ આગળ વધીને શાસ્ત્રકારાએ સ્વધ્યાને ગણાવી છે. આ ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં પોતાના આત્માની જે સતત વિચારણા કરે, પાતે હિંસા, કપટ, ચેરી, મૈથૂન ઇત્યાદિને ટાળે તે ‘સ્વા’ ગણાય.
‘ ક્યા ’ અન્ય જીવતે ન દુભવવુ એમ એને અ ફૂટ થાય છે. ત્રણ ‘' માં પણ ક્યા, દાન, દમનને જ સમાવેશ કરવામાં આવ્યેા છે. એક ગુણુને વિકસાવવે હોય તે એનેા ચારે બાજીથી વિચાર કરવો જરૂરી બને છે.
માનવીનું આયુષ્ય અપ છે, અને આ ગુણ કેળવવાથી એ ઉત્તમ પ્રકારની પુણ્યા! બાંધે છે. આ સંસાર અનત દુખ, શાક, મેાહથી સભર છે. એમાં ધ્યારૂપી ઔષધતુ સેવન કરવામાં ન આવે તે ભવરાગ ટળે નહિ. દયા' માં ‘ દાન ' પણ આવી જ જાય છે, એમાં પણ અભયદાનને શ્રેષ્ઠ ગણવામાં આવ્યું છે. કાઈ ભૂખ્યાને અન્ન આપવું, તરસ્યાને પાણી પાવું, વસ્ત્ર વિહિનને વસ્ત્ર આપવા, એ ધ્યાને આવિષ્કાર છે. પરંતુ એ સમયે આપવાની સ્થિતિ જ ના હેાય તે આપવાની ભાવના તેા સદૈવ રહેવી જ જોઇએ. કારણ કે એમાં આપનારે, ઇચ્છા રાખનારે સામાની પુણ્યાઇ વિચારવાની છે, પણ પેાતાના ‘ અહમ્’ પ્રકટાવવાને નથી, અથવા નામના કે કીતિ ખાતર આપવાનુ નથી. જીવનની નાનામાં નાની બાબત પ્રતિ સાગ રહીએ તેા જ નમ્રતાના ગુણુ આવે છે. આજે તે દાન કરનારાઓ નથી એમ નહિ, પણ એને સાથે ખાટા અહમ્’નું પ્રાકટય વધતુ જાય છે. દયા કરનાર, દાન આપનાર પોતે એમ સમજે કે હું જે કાંઇ પણ કરું છું, તે આત્મવિકાસ, સમજ અને મહિમૂર્છાના ત્યાગ માટે છે, પણ Publicity માટે નહિ, એ જરૂરનું બન્યુ છે.
દયાને ધર્મના પાયા મૂળ ગણુાવ્યા છે. એનું કારણ
૭
શ્રી નવીન મ. શાહ-અમદાવાદ પણ એ જ છે. જીવ અનાદિકાળથી સ્વમાન ગુમાવી ખેડે છે. રાગદ્વેષમાં અટવાય છે એને આ ગુણુ કેળવવાથી અન્ય ગુણે પણ સાથે સાથે વિકસે છે. પારકાની ચીજ એને પત્થર તૂલ્ય લાગે છે, સ ંગ્રહવૃત્તિ અને થતી નથી અને જીવનના સામાન્ય વ્યવહાર એ સત્યમૂક્ત વાણીથી નભાવે છે, કારણ કે એને ' આ ભવ પરભવતી ભીતિ હે.ય છે,' વીતરાગના વચનનું મૂલ્ય એને સા ટકા છે. જ્યાં સુધી મનુષ્ય જીવનમાં આ કરુણા સમગ્ર પ્રાણી માત્ર રાગ પ્રત્યે નહિ જાગે ત્યાં સુધી વિશ્વશાંતિ અસંભવ છે.
મૂંગા પ્રાણીને સહારવા એવુ ં મન કદી તૈયાર ન હોય, ધનની અતિ લોલુપતા ન હેાય. મિથ્યાવાણી ન હેાય એ તે સ્થિતપ્રજ્ઞ હેાય. આત્મગુાના વિકાસ માટે સદા તત્પર હોય. ધભાવથી એનું હૃધ્ધ સભર હોય. ‘ મારા તારાથી પર હાય ’ આવા આત્મા સ્વયામાં એતપ્રાત, વગર ભાષણે વગર લેખે, કે ઉપદેશે, જીવનાચારથી પરહિત-પરમાથ જ કરી રહેલા છે.
શાસ્ત્રકારે એ જે વાતા, કથાએ કહી છે તે આત્મા પે।તે સારી રીતે સમજીને જીવનમાં ઉતારે તે માટે આપણે કૌટુંબિક જીવનમાં, સામાન્ય જીવનમાં કેવી રીતે વવું તે ઉપર એ નિર્ભર છે. મેટા ઉપદેશ આપીએ અથવા સાંભરીએ, પણ અંદર ક્રોધ કષાય, માન, વિકાર, વિષય સેવન ઇત્યાદિ ભાવ હોય તે। એ ‘ધ્યા નથી પણ વિભાવભાવ, અજ્ઞાન ગણાય છે. દયાવાન તો સમગ્ર જગતના પ્રાણી પ્રત્યે અૌર દૃષ્ટિ ' રાખે છે. એને આત્મ સાગર જેવા અગાધ, અને અનંત છે, જ્યાં ગુણની લહેરા વાયા કરે છે, અને પુરુષાર્થીના જોરે એ વધારે દૃઢ બને છે.
મારૂં જીવન હું એવી રીતે વ્યતીત કરૂ કે જેથી અન્યને અડચણુ ના પડે, દુ:ખ ના થાય. થાય તા હૃદયમાં પશ્ચાતાપ થાય, આવુ શીદને થયું? મારાથી ક્રમ ભૂલ થાય છે ? વિતરાગ પ્રભુ મને તારૂં શરણુ હા, સાચે જ આ સંસારમાં કોઇ કાર્યનું નથી. આમ ધ્યા' એ જ આત્મતપ છે, એ શીલ પણું છે. અને સ્વદ્યાનું ચરમ સેવન મુકિત આપી શકે એવી એ સમય અને તાકાતવાન ભાવના છે.
ધ્યા કરેા, ધ્યા ધરા, સ્વદ્યામાં કરશે.
