________________
: ૨૪૮ : ધર્મ દરિદ્રતા ગણું વધારે કીમતી છે, છતાં ધનની દરિદ્રતા જ દ્રય કાયમ રહ્યું, તો તેથી સુખ અને સંપત્તિનહિ દરિદ્રતા ગણાય, પણ આરોગ્ય કે આયુષ્યની પણ દુઃખ અને વિપત્તિનો જ વરસાદ વરસવાને દરિદ્રતા એ દરિદ્રતા ન ગણાય, તેનું કારણ છે, પ્રત્યેક કાળને ઈતિહાસ એ વાતની સાક્ષી શું? એથી આગળ વધીને દેહનાં આરોગ્ય કે પુરે છે, વિપક્ષમાં ધાર્મિક દારિદ્રય ટળ્યું અને આયુષ્ય કરતાં પણ વધારે કિંમત આત્માના આર્થિક દારિદ્રય કદાચ ન પણ ટળ્યું, તે પણ જ્ઞાન અને વિવેકની છે, વિચાર અને વન્ય માનવીની ઉર્ધ્વગતિ નિશ્ચિત છે, મનુષ્યની નની છે, તેની તંગીને માણસને વિચાર પણ ઉર્ધ્વગતિને આધાર ધમ છે, પણ ધન નથી, નથી, ધનથી માલેતુજાર બન્ય, કાયાથી પુષ્ટ એ વાત આજની ઘડીયે થી વધારે સમથયે કે આયુષ્યથી મોટો થયે તેટલા માત્રથી જવાની જરૂર છે. ધર્મ વિનાનું ધન અધોમાણસ સુખી બન્ય, એ કલ્પના શું સત્ય ગતિને આપે છે, ધન વિનાને પણ ધમ છે? માણસની ખરી કિંમત તે તેના જ્ઞાન ઉર્ધ્વગતિને જ આપે છે, આર્થિક બેકારી ધનથી છે, વિવેક સંપત્તિથી છે, સવિચાર કરતાં ધાર્મિક બેકારી વધારે ભયંકર છે, એ અને સદ્દવર્તન એ જ માણસનું ખરું ધન વાત જેટલી વહેલી સમજાય તેટલું વધારે છે. મનુષ્યના સુખ અને શાંતિનો આધાર લાભ છે, ધનની પૂંઠે પડેલો માનવી ધમની ધન, રૂપ, બળ કે આરોગ્ય જ નથી, કિન્તુ પૂઠે કેમ પડતું નથી ? શું ધમ એ ધન વિવેક, વિચાર, વન અને આચાર પણ છે, કરતાં હલકી ચીજ છે? ના, એમ નથી જ. એ વાત આજે લગભગ વિસરાતી જાય છે, ધર્મ એ ધન કરતાં પણ અધિક છે, ધનનું પરિણામે આજે પુષ્ટ કાયાવાળા ધનસંપત્તિની પણ અંતરંગ મૂળ ધર્મ જ છે, છતાં માનવી પૂંઠે પડેલા માનવીઓ જેવા હજુ મળે છે, અનેક નિબળતાઓને વશ છે, તેમાં આ પણું વતન અને વિચાર સુધારવાની ધગશ પણ એક તેની નિર્બળતા છે. ધન કરતાં અને તમન્ના ધરાવનાર માનવીઓનાં દર્શન ધમની કિંમત અધિક હોવા છતાં તે ધનને દુલભ બને છે, એનું સાચું કારણ દેશની ધમ કરતાં પણ વધુ કિંમતી માનવા પ્રેરાય આથિક દરિદ્રતાને વિચાર કરનાર વગરની છે, બુદ્ધિને આ વિપર્યાસ છે, માનવીની વૃદ્ધિ તથા દેશની ધામિક દરિદ્રતાની ચિંતા હાંધતાને આ એક પુરાવે છે, મેહ અને કરનાર વર્ગની હાનિ એ નથી શું? આર્થિક અજ્ઞાનના અંધાપા નીચે રહેલે માનવી ધનને દરિદ્રતા એ દરિદ્રતા છે, અને કષ્ટકારક છે, તે દેખીને રાચે છે, ધર્મ પ્રત્યે અરૂચિને દાખવે ધાર્મિકદરિદ્રતા એ એથી પણ અધિક કંગા- છે, ધનનો ચળકાટ તેને આકર્ષે છે. કારણ કે લીયત છે, અને ભાવિ મહાન કષ્ટને હેતુ છે, તે દેખવાને તેને આંખ છે. ધમને ચળકાટ એ વાત કદી પણ ભૂલવી જોઈએ નહિ, આથિક તેને આકર્ષત નથી, કારણ કે, તેને જોવાની દારિદ્રય કેવળ દેહને કે દેહના એક જન્મને આંખ તેને મળી નથી, મળી છે તે ખુલ્લી પીડાકારક છે, ધાર્મિક દારિદ્રય આત્માને અને નથી, એ આંખ તે વિવેક છે, વિવેચક્ષુ આત્માના જન્મની પરંપરાઓ તથા તેમાં સુખ જેઓનાં ખુલી ગયા છે, તેઓની નજરે ધનને અને શાંતિની સંતતિને નાશ કરનાર છે. આ ક્ષણિક ચળકાટ તેટલે આકર્ષક લાગતો નથી, થિક દારિદ્રય કદાચ ટળ્યું પણ જે ધાર્મિક દારિ જેટલે ધમને શાશ્વત પ્રકાશ લાગે છે. ધનના
