________________
હાશ ! દુ:ખમાંથી છૂટયા”
[ ૧૪૫
એમના મૃત્યુ પહેલાં ઘેાડા દિવસ અગાઉ અચાનક મારે એમને મળવાનું થયું, ઘેાડીવાર ધર ધરના ગામ ગપાટા માર્યા પછી, મારા અંતરમાં અત્યાર સુધી પરાણે દુખાવી રાખેલી પેલી શંકા પ્રગટ કરતાં મેં કહ્યું;
હાસ્તા, પૈસા મફત આવે છે, રૂના ધંધામાં એ લાખની ખેાટને આ તાર છે, અત્યાર સુધીની કરી કમાણી બધી આમ ધૂળમાં જાય એ કાંઈ પાલવે ?
શેઠ ! આટલી બધી નાણાની રેલછેલ હેાવા છતાં શેઢજી ! માફ કરજે ! હું જે જોઈ રહ્યો છું હજી તમારે ધંધા કરવા છે? અને એમાં ના જ એનાથી જુદું મને જણાય છે,’ સાંભળતાની સાથે જોઈએ છે ! નુકશાનીની વાત સાંભળતાં આમ તમને આંચકા આવે છે ! ત્યારે તમારે તમારી તીજોરીમાં નાણાં કેમ દરરેાજ ઉભરાતાં રહે એજ જોઇએ છે ને? તમારે બધું જોઇએ છે? સારી એ દુનિયાની દેાલત, અમીરાઈ અને ઠકુરાઈના વૈભવા આ તમારા અગલામાં પૂરાઈ રહે એવી તમારી ઇચ્છા છે એમજ ને ? માટે તમે દુઃખી છે, જગતમાં સેંકડા દુઃખી, અતૃપ્ત અને ખીચારા ગરીબ માનવેામાંના એક તમે પણ છે, જે અમારા જેવાની ધ્યાને પાત્ર છે ! ’
જાણે માથાપરથી વિજળી પસાર થતી હોય તે રીતે સળવળતાં તેમણે મને પૂછ્યું, શું છે પણ ? રીતસરની વાતતેા કરે!! એવું તે કયું રહસ્ય મારાં જીવનમાં છૂપાયું છે, કહી નાંખાને જે હાય તે !'
મારાથી ન રહેવાયું, વર્ષોના વર્ષો સુધી લલ્લુ શેડના નીકટના પરિચયી તરીકે મેં મારી વાત, શરમ કે સઢ્ઢાચ વિના એ ધડકપણે કહેવા માંડી,
જુએ શેઠ! તમારી આ બધી જાહેાજલાલી, આ તમારા મોટા મોટા દ્વારા, આ બંગલા, બગીચા અને એના વૈભવે આ બધામાં ગળાડૂબ ડૂમેલા તમારા જીવનમાં કયાંયે શાંતિ કે સુખ મને જણાતાં નથી. ભલે ! ખુશામત ખાર લેાકેા તમને સુખી કહેતા હશે, પણ હું જાણું છું કે, આટઆટલી ઋદ્ધિના ઢગલાએ તમારે આંગણે ખડકાયેલા છે, પણ તમારા દુ:ખીયા જીવને નિરાંત ક્યાં છે ! ચાવીસે કલાક દોડાદોડ, હાયવાય સિવાય તમારાં જીવનમાં હું કશું જ જોઇ શકતા નથી; '
'
મારા જવાબને સાંભળતાં જ લલ્લુશેડ ઠરી ગયા, કાંઈક જવાબ આપે એટલામાં એમને મેાટા મુનિમ પરશેાતમ એક પરબીડીયું લલ્લુભાઈ શેઠના હાથમાં મૂકી, બાજુ પર ખસી ગયેા.
શેઠે પરબીડીયું ઉઘાડયું, ચસ્મા ચઢાવ્યા, વાંચતાં, વાંચતાં શેઠના મેપરની જે ઘેાડી ધણી લાલાશ હતી તે તરત ઉડી ગઈ, માઢું કટાણું કરી, પરશોતમની સ્લામે જોઇને શેડ ખેાલી ઉડ્ડયા;
*
આમ એકદમ ભાવ કેમ ગગડયા?” હું.હમ ગયા, લલ્લુ શેઠને બજારમાં કાંઈ નુકશાની આવી લાગે છે. શેઠના મીજાજ હાથમાં નથી,
છતાં, મેં મારૂં કહેવાનું આગળ લંબાવ્યું, 'જુએ શેઠ! તમે દુ:ખી છે. એ આજ તમારા ચહેરા કહી આપે છે,'
મેાલતાં, વધારે પડતું મેલાઇ જવાયું હોય એમ મને લાગ્યું, પણ લલ્લુ શેઠે મારા ધૂની અને કડક સ્વભાવના માહીતગાર હેાવાથી એમણે મારૂં આ બધું હસવામાં કાઢી નાખ્યું;
ઘેાડીવાર પછી ધીરે રહી મજાક કરતાં એમણે મને કહ્યું; ‘વાહ:ભાઇ વાહ ! તમારા જેવા લુખ્ખા અને મુફલીસ માણસાના ઉપદેશ સાંભળવાનું હું ઠીક પાત્ર મલી ગયે। પણ તમને ખબર છે ? આ બધી કમાણી ભેગી કરી રાખી છે તે ધર્માંદા કરવા માટે અવસરે કામ આવે છે સ્હમજ્યા ? તમારા જેવાને કાંઇ ધર્માદા કામ માટે જોઈતા હોય તે તમે બધા દોડયા દોડયા લલ્લુ શેઠને શેાધતા આવા છે માટે રહેવા દ્યોને બધી આ તમારી સફાઈ ! '
લલ્લુ શેઠે મેટા વાધ માર્યાં હોય એવી હાવકાઇથી પેાતાના દાનેશ્વરી કર્ણીના જેવી સખાવતાની બહાદુરી મારી આગળ હાંકવા માંડી. પણ લલ્લુ શેઠના હું બાળ ગેાફીયેા હતેા. ગરીબ કુટુંબમાંથી અકસ્માત ધનવાન બની ગયેલા લલ્લુ શેઠનું હૃદય ઘણુંજ ગરીબ હતુ, એમનું માનસ મૂડીવાદી હતું, અને સંકુચિત તેમજ ક્ષુદ્ર ખ્યાલાથી એક પાઇ પણ પરાપકારના કે ધર્મના માર્ગે ખરચવાને તેઓ તૈયાર ન હતા. એની મને પૂરી ખબર હતી.
એક અઠવાડીયા પર જ બની ગયેલેા બનાવ,
