Jain Vidyache Vividh Aayam Part 05

Author(s): Nalini Joshi
Publisher: Nalini Joshi

Page 13

अनुष्टुप् छंदातील पद्य असा अर्थ आहे. श्लोक या शब्दाला म्हण किंवा वाक्प्रचार असा एक अर्थ आहे (गोलको), तो घेतल्यास म्हणी तयार करणे व त्यांचा अर्थ जाणून घेणे असा अर्थ होतो. तो अर्थ बरा वाटतो, कारण आत्तापर्यंत आर्या, गाथा या रचनांचा निर्देश झाला आहे (आ).
(२४) आभरणविहि (आभरणविधि) :- अलंकाराचे नियम६ (बा,वै), आभूषण तयार करणे व वापरणे (उ.गु.), निरनिराळी-फूल इत्यादींची-आभरणे तयार करणे, माहीत असणे, व ती कशी कशी वापरावीत, यांचे ज्ञान म्हणजे आभरणविधि (आ).
(२५) तरुणीपडिकम्म (तरुणीप्रतिकर्म) :- स्त्रियांची वेषभूषा (वा), तरुण कुमारीची वेषभूषा (वै), तरुण स्त्रियांचे प्रसाधन (उ), तरुणीनी सेवा८ (गु), तरुणीला स्नान घालणे, तिचे केस विंचरणे, केसांना सुगंधी धूर देणे, केसांची विविध रचना करणे, तिचे अन्य शरीरसंस्कार, वेषभूषा व अलंकारभूषा यांचा समावेश तरुणीपडियममध्ये होतो (आ).
(२६-३६) इत्थिलक्खण (स्त्रीलक्षण), पुरिसलक्खण (पुरुषलक्षण) हयलक्खण (हयलक्षण), गयलक्खण (गजलक्षण), गोणलक्खण (गोलक्षण), कुक्कुडलक्खण (कुक्कुटलक्षण), छत्तलक्खण (छत्रलक्षण), दंडलक्खण (दंडलक्षण), असिलक्खण (असिलक्षण), मणिलक्खण (मणिलक्षण), कागिणिलक्खण (काकिनीलक्षण) :(२६-३६) या कलांमध्ये क्रमाने स्त्री, पुरुष, घोडा (हय), हत्ती (गय), गाय/बैल (गोण), कोंबडा (कुक्कुड), छत्री/छत्र (छत्त), दंड, तरवार (असि), मणि, आणि कागिणी नावाचे रत्न यांचे लक्षण जाणणे, अशा कला सांगितलेल्या आहेत.
लक्षण म्हणजे खाणाखुणा (बा), खुणा व चिह्ने९ (वै,उ), गुण३९ (उ), लक्षण (गु), असे अर्थ दिलेले आहेत. तेव्हा, येथे सांगितलेले पदार्थ आणि प्राणी हे बरे-वाईट, सदोष-निर्दोष, शुभ-अशुभ इत्यादि आहेत. हे ओळखण्याच्या त्यांच्या ठिकाणच्या विशिष्ट खुणा, आकृति, चिह्न इत्यादि होत (आ).
येथे, दंड म्हणजे शस्त्र म्हणून वापरावयाची काठी, सोटा, गदा (उ), असा अर्थ दिलेला आहे. साधा दांडका वा दंडुका असाही अर्थ होईल (आ). कागिणि हे एक प्रकारचे १ रत्न आहे.
___ (३७) नगरमाण (नगरमान) :- नगराचे मोजमाप (बा), नगरींची यो जना वा आखणी (वै), नगरयोजना (वै), नगरयोजना (उ), नवूनगर वसाववानुं प्रमाण विगेरे (गु). नवीन नगर वसविताना अथवा जुन्या नगरीला जोडून नवीन नगर वसविताना करावयाची मोजणी, आखणी योजना इत्यादि.
(३८) वूह (व्यूह) :- सैन्याची विशिष्ट रचना२ (बा), सैन्याची विशिष्ट २ उडती/हलती रचना (वै), सैन्याची मांडणी (उ) व्यूह युद्धनी रचना (गु). संचलन वा युद्ध यांसाठी करावयाची सैन्याची विशिष्ट रचना अथवा मांडणी.
__ (३९) पडिवूह (प्रतिव्यूह) :- (समोरील सैन्याच्या") विरोधी अशी सैन्याची विशिष्ट रचना (बा), सैन्याची विशिष्ट (विरूद्ध) उडती/हलती रचना (वै), (प्रतिपक्षाच्या सैन्या-)विरुद्ध सैन्याची मांडणी (उ), सामावाळाला (=समोरील) सैन्य सन्मुख स्वसैन्य राखवानी कळा (गु), प्रतिपक्ष वा शत्रु समोर असताना, स्वसंरक्षण करण्यास अथवा शत्रूला शह देण्यास, त्याला विरोधी होईल, अशी सैन्याची विशिष्ट प्रकारची व्यवस्था, मांडणी किंवा रचना.
(४०) चार (चार) :- (सैन्याची) उडती/हलती४५ मांडणी (बा), सैन्याची मांडणी (वै), सैन्यगणनेचा ६ अंदाज (उ), सैन्य चलाववानी कळा (गु).
(४१) पडिचार (प्रतिचार) :- (सैन्याची) हलती प्रति-मांडणी (बा), प्रति ६–मांडणी (वै), सैन्य मांडणीची कला (उ), सैन्यने सामा सैन्यनी सन्मुख चलाववानी कळों (गु). चार आणि पडिचार म्हणजे सैन्याची हालचाल व शत्रूची चाल पाहून त्याविरुद्ध आपल्या सैन्याची हालचाल, हे अर्थ ठीक आहेत. तथापि येथे पुढील अर्थही लागू पडणारे आहेत :- चार म्हणजे हेर, गुप्तहेर. तेव्हा, चार म्हणजे पूर्व पहाणी वा पहाणी (Reconnaissance) वा हेरगिरि करण्याची कला. आणि मग प्रतिचार म्हणजे शत्रूच्या हेरगिरी विरुद्धची हेरगिरी, असा अर्थ होतो (आ).