________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
२६४
શ્રી જૈન ધર્મ પ્રકાશ.
[ ભ દ્રપદ
ત્રીજી બાબત એ છે કે આ છંદનાં ઉદાહરણ છંદનુશાસનની પજ્ઞ વૃત્તિમાં તેમજ રત્નમંજાષા ઉપર કઈક જૈને રચેલા ભાગ્યમાં છે ખરાં, પરંતુ યતિની દૃષ્ટિએ હેમચન્દ્રસૂરિનાં ઉદાહરણ પૂરેપૂરાં સંતોષકારક છે, જ્યારે ભાષ્યની સ્થિતિ એથી વિપરીત છે. આ ઉપરથી હેમચંદ્રસૂરિની પસંદગી કરવાની રીતિ પ્રશંસાપાત્ર ઠરે છે. કે કોઈ અજૈન વિદ્વાન હેમચન્દ્રસૂરિને સંગ્રાહક અને નામઠામ લીધા વિના અન્ય કૃતિઓમાંથી ઉદ્ધારણ રજૂ કરનાર કહી એમની કીતિને ઝાંખપ લગાડવા તલપાપડ જોવાય છે તો તેઓ આ બે છંદનાં નામ અને ઉદાહરણોને લગતી બાબત શાંતચિત્તે વિચારશે ખરા?
લક્ષણે-દાનુશાસનમાં “ નૃત્યગતિ ને બદલે આ નૃતગતિ” એ ઉલ્લેખ છે. એના ત્રણ અધ્યાયના અંતમાં માત્રામક પછી આ તેમજ “ નટચરણ”નાં લક્ષણ અપાયાં છે. તેમાં “ નટચરણ”નું લક્ષણ નીચે મુજબ છે –
જો જીર્નટવર નૈઃ II હર છે ”
અર્થાત દરેક ચરણમાં ચાર માત્રાવાળે એક ગણુ છે, અને ચાર ગુરુ અક્ષર છે. વળી આઠ માત્રા પછી યતિ છે. આ છંદના લક્ષણ પર રનમંજૂષા( અ ૩)માં નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ છે –
નટવરગં '૨૬ મેવાઃ | ૨૬ ! “યાખ્યા ૨૭ છેઃ | ૨૮ !”
નટચરણ” એ ચાર ચરણનો છંદ છે દરેક ચરણમાં ચાર માત્રાવાળા ત્રણ ગણો છે અને એમાંને છેલા બંને ગણેમાં બન્ને દીર્ધ અક્ષરો છે. વિશેષમાં યતિ બીજ ગણુ પછી આવે છે. આમ આ લક્ષણ ઉપર્યુંકત લક્ષણ સાથે સર્વથા મળે છે. છ દાનુશાસન(અ. ૩)માં “ વૃત્તગતિ ”નું લક્ષણ નીચે મુજબ જોવાય છે –
વી ન ચૌ(? જો ) યૌ નુત્તર તિઃ ૨ જ ઉદાહરણા- છેદનુશાસનની પજ્ઞ વૃતિ( પત્ર ૨૬ આ )માં “ નટચરણ” નું ઉદાહરણ નીચે મુજબ છે.
- ૧-૨ દ, દા, દિ ઈત્યાદિ ૧, ૨, ૩ ઈત્યાદિ અંક અનુક્રમે સૂચવે છે. આ મંથકારની એક નવલ યોજના છે. કેટલીકવાર દ ઇત્યાદિ અક્ષર સાથે ગ્રંથકાર ‘ણ” પૂરણ, પ્રે. વેલકર કહે છે કે ભાર્થે જોડે છે. આ વાત પાનમાં રાખનાર સહેજે સમજશે કે 'દિ' એટલે ત્રણ અને “દાણ” એટલે બે.
• ૩ આને અર્થ “થતિ” છે. એ કર્ણને અનુકૂળ જણાય ત્યાં હોવી ઘટે. યતિ અંગે પ્રથમ અધ્યાયમાં ૧૪ મું અને ૧૯ મું સૂત્ર છે. એને ભાગ્ય સાથે વિચાર કરતાં એનો પૂરેપૂરો અર્થ સમજાતું નથી એમ છે. વેલણકરે ટિપણે પૃ. ૪૨ )માં કહ્યું છે. ત્રીજા અધ્યાયના ૧૮ મા સૂત્ર વિષે પણ એમણે એમ કહ્યું છે. જુઓ પૃ. ૫૧.
• ૪ આ સૂત્રને પાઠ અશુદ્ધ અને એની વૃત્તિ અપૂર્ણ છે, એમ છપાયેલી આવૃત્તિ જોતાં જણાય છે.
For Private And Personal Use Only
