________________
અંક ૬ હો ]
ધર્મમાં સમ્યગાનની જરૂરીયાત.
૧૪૩
તેના ગુણદોષોની તુરત પરીક્ષા થઈ શકે છે. અને મનુષ્યને જુદા જુદા ધર્મના મતવાદના મોહ-આકર્ષણમાંથી બચાવે છે. ધર્મના નામે જે ક્રિયા થતી હોય તે તદ્દહેતુરૂપ એટલે મોક્ષમાર્ગને અનુરૂપ છે કે કેમ, તે અધિકારની યોગ્યતા અને વિધિપૂર્વક કરવામાં આવે છે કે કેમ તેની સમજણ સમ્યમ્ જ્ઞાનીને સહેલાઈથી આવે છે. સમ્યગૂ જ્ઞાનીને જિનેશ્વર ભગવંતના પ્રવચનમાં અપૂર્વ શ્રદ્ધા હેાય છે; તેમના વિરહકાળમાં આગમ શ્રુતજ્ઞાનને તે આધારભૂત ગણે છે; છતાં પૂર્વાચાર્યોએ ધર્મશાસ્ત્રોના સંકલન વિસ્તાર ટીકારૂપે જે કાંઈ લખ્યું હોય તેને વિવેકપુરઃસર સ્વીકાર કરે છે, અને કોઈ જાતના દુરાગ્રહ અથવા પૂર્વગ્રહ વગર જેમાં જે કાંઈ સત્ય હોય, મોક્ષમાર્ગને અનુરૂપ હય, તે માટે ગુણવૃદ્ધિ કરનારું હોય તેનો સ્યાહૂવાદપૂર્વક સ્વીકાર કરે છે. પૂર્વાચાર્યોએ તત્ત્વ અને તેને અનુરૂપ ધર્માચારના ઉપદેશ માટે રચેલા શાસ્ત્રો તથા વર્તમાન સગુરુઓને તે માટે ઉપદેશનો ઉપકાર તે કદી ભૂલી શકતો નથી, તેનો સ્વીકાર કરવામાં તેને કદી સંકોચ નથી થતો અને તેનું યથાશક્તિ પાલન કરવામાં તે પ્રમાદ સેવતો નથી. સર્વજ્ઞ એવા તીર્થંકરપ્રણીત ધર્મશાસન અને તેના શાસ્ત્રોમાં કોઈ અસત્ય અથવા દોષ હોવાને સંભવ નથી, છતાં પાછળના સમયમાં દેશકાળની વિકટ પરિસ્થિતિમાં ઘણું સૂત્રગ્રંથનો નાશ, સંક્ષેપ થવાથી, કોઈ વ્યક્તિના પ્રમાદ, જાતિદેષના કારણે કોઈ અર્થભેદ દાખલ થયો હોય તો શક્ય હેય તેમ સત્યાન્વેષણ દૃષ્ટિએ સંશોધન કરવા, જીવાદિક તો પદાર્થોને સત્ય સ્વરૂપે સમજવા, સિદ્ધાંત અને તે અનુસાર ક્રિયામાર્ગનું સ્થાપન કરવા તે સદા ઉત્સુક રહે છે. શાસ્ત્રગ્રંથોમાં બોધ આપવા માટે એકલાં ત કે પદાર્થોનું નિરૂપણ સામાન્ય જનસમૂહને નિસ્સ થઈ પડે છે. તેથી સિદ્ધાંતને રુચીકર શૈલીએ સમજાવવા, કોઈ તીર્થસ્થાન અથવા ક્રિયામાર્ગનું મહત્વ સ્થાપવા સમજાવવા, તેને અંગે ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ વધારવા ધર્મકથાઓ-દ્રષ્ટાંતને ઉપગ પૂર્વચાર્યોએ છૂટા હાથે કરેલો છે. તે કથાઓમાં કેટલીક એતિહાસિક તેમજ કેટલીક રૂપક અથવા કાપનિક પણ હોય છે; કેટલીકમાં તે બંનેનું મિશ્રણ પણ થયું હોય છે, બોધ આપવા માટે લખાયેલી તે કથાઓનો ઉપયોગ સમ્યગૂજ્ઞાન વિવેકપુરઃસર કરે છે. શ્રદ્ધા બેસાડવા કથામાં ગમે તેમ લખ્યું હોય પણ કોઈ તીર્થસ્થાન અથવા ધાર્મિકક્રિયાને સાંસારિક સુખપ્રાપ્તિ અથવા દુઃખનિવારણ માટે ઉપયોગ કરવાનું તે યોગ્ય માનતા નથી છતાં તેમ થતું હોય તે ધર્મક્રિયામાં તેટલો દોષ માની સાવચેતી રાખે છે. ધર્મને નામે ચાલતી કોઈ દોષયુક્ત પ્રવૃત્તિને તે કદી પુષ્ટિ આપતો નથી.
હાલ તે મતિ અને જે વિદ્યમાન છે તે કૃતજ્ઞાનથી વિશેષ પ્રકારના જ્ઞાનસંપાદનની શક્તિ કોઈને નથી. મતિજ્ઞાનને વિશેષ પ્રકાર જાતિમરણજ્ઞાન પણ ભાગ્યે જ કોઇને થાય છે. પહેલાનું શ્રુતજ્ઞાન પણ ઘણું વિચ્છેદ ગયું છે, ઘણુંને સંક્ષેપ થયો છે તેમ છતાં જે વિદ્યમાન છે તે એટલું વિપુલ, ઐઢ અને અર્થગંભીર છે કે આપણી શક્તિ માટે તે ઘણું છે. પ્રાચીન આચાર્યોએ સૂત્ર અને અર્થનું ગાંભીર્ય અને આવશ્યક ક્રિયાની જે શુદ્ધતા જાળવી છે તે પાછળના શિથિલાચારી સમયમાં સચવાઈ નથી. એક વખત તો ચૈત્યવાસી અને શિથિલાચારી સાધુઓનું એટલું પ્રાબલ્ય હતું કે કેટલાંક શહેર ગામમાં
