________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
મન સ્થિર કેમ થાય. નથી” ત્યારે તરતજ એમ પ્રશ્ન કરે છે કે “તમારૂ એ કથન સત્ય છે, પણ તે સ્થિરતા કેમ પ્રાપ્ત થઈ શકે ? એ માટે કાંઈ સમજાવવા પ્રયત્ન કરશે?” અને આ પ્રશ્ન સત્ય છે, પણ તેમાં મોટે ભાગે, કુપનું સેવન કરનાર રોગ “મને ઔષધથી કોઈ ફાયદો નથી, તબીયત હજી જેવીને તેવી જ છે” એમ કહે ત્યાં આરોગ્યને હરકત કરનાર જે સ્થિતિ રહેલી છે તેવી જ સ્થિતિ ઉપરોકત પ્રશ્ન કરનારને અંગે રહેલી હોય છે. આપણે આ બાબતને જરા વિશેષ સમજવા યત્ન કરીએ.
એક રોગી મનુષ્ય વૈદ્યનું ઔષધ સેવે છે, ઔષધમાં તેને રોગ દૂર થાય, તે વાગ્યે મેળવે એવો ગુણ રહેલું છે, વેવે તે અમુક અમુક નુકશાનકારક ચીજો ખાવાની મના કરેલી હોય છે, ઔષધ સેવનાર વૈદ્યના કથનની અવગણના કરી મના કરેલી ચીજો ખાય છે, વૈધ તે જાણતો નથી, રોગી ફરીયાદ કરે છે કે મને ઔષધની સારી અસર થતી નથી” પણ વૈદ્યને પિતાનું કરેલું ઓષધ વ્યાધિને અટકાવનાર અને આરોગ્ય અર્પનાર છે એમ ચોકકસ ખાત્રી છે તેથી અને દરદી કુપગ્ય સેવે છે એથી પિતે અજ્ઞાત હેવાથી આશ્ચર્ય થાય છે. રે નિરોગી થવા માટે એક બાજુથી ઔષધ સેવે છે અને બીજી તરફથી કુપથ્ય સેવન પણ ચાલુ રાખે છે, પરિણામે પિતે નિરોગી થઈ શકતો નથી અને ફરીયાદ કરે છે કે “મને પધથી કાંઈ ગુણ થયે નહિ, ઓષધ ગુણકારક જ નહિ, કઈ બીજું ઔષધ બતાવશે ?” રાણીની આ ફરીયાદમાં જેટલી વિચારશન્યતા છે, તેટલી જ મન સ્થિર કરવાના ઉપાયે જાણવા ઈચછનાર પ્રાક્ષિકના પ્રશ્નમાં હેય છે. એટલે જે જે ઉપાયના સેવનથી મન સ્થિર થાય છે તે તે પ્રત્યે ઉપેક્ષાપૂર્વક તેનું સેવન કરવામાં આવતું નથી અને ઉલટું સ્થિરતાને હાનિ પહોંચાડનાર કાર
નું સેવન થાય છે અને ફરી ફરી તેને એ પ્રશ્ન તો પ્રસંગવશાત અનેક સાધુ અને સભ્ય જનો આગળ ચાલુજ હોય છે. આ ઉપરથી કોઈ પણ વિચારકને એમ લાગી શકે કે પ્રશ્ન કરનારમાં ચોક્કસ અંશે બેદરકારીનું તત્ત્વ છે પણ સમર્થ ગીજનો પણ આવી ફરીયાદ પ્રભુ પાસે કરે છે. (જેમ આનંદઘનજીએ કુંથુનાથ પ્રભુ પાસે અને ચિદાનંદજીએ પ્રભુ પાસે કરી છે) એમ જાણ્યા પછી આવા પામર જેને એકાંત દોષ કાઢવા કરતાં મન અતિ દુર્જય છે એપ સ્વીકારવું એજ વ્યાજબી છે, એટલે કે પ્રસ્થા કરનાર અમુક અંશે વ્યાજબી છે એમ સમજવા યોગ્ય છે - તેણે સંભાળ રાખી વર્તવું જોઈએ એ આથી ૧દ થઈ શકતું નથી.
હવે આપણે પ્રથમ મનનું સ્વરૂપ–સ્વભાવ જાણુએ અને પછી તેને જીતવાના-વશ કરવાના ઉપાચો વિષે વિચાર કરીએ.
મન એ ઈદ્રિય છે. ઇંદ્રિયે જ્યારે જ્યારે સ્વસ્વ વિશેનો ઉપગ કરે
For Private And Personal Use Only
