Jain Darshanma Shraddha Matigyan ane Kevalgyanni Vibhavana

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Bholabhai Jesingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan

Page 13

જૈનદર્શનમાં સમ્યગ્દર્શન મતિજ્ઞાન કેવળજ્ઞાન
ભૌતિકવાદી દર્શનનો પણ અનાદર કરવો નહિ.
શ્રદ્ધા (સમ્યગ્દર્શન) ચાર આધ્યાત્મિક સોપાનો
ઉપનિષવિદ્યા અધ્યાત્મવિદ્યા છે. તેવી જ રીતે, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મ-દર્શન પણ પ્રધાનતઃ અધ્યાત્મવિદ્યા છે. ત્રણેમાં આધ્યાત્મિક સાધના ઉપર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે. ઉપનિષદોમાં આધ્યાત્મિક સાધનાનાં ચાર સોપાન દર્શાવ્યાં છે - દર્શન, શ્રવણ, મનન અને નિદિધ્યાસન (Gધ્યાન=વિજ્ઞાન). માત્મા વા મેરે દ્રવ્યઃ શ્રોતવ્ય: મન્તવ્ય: વિવિધ્યાતિવ્ય: | બૃહદારણ્યક ઉપનિષદુ, ૨.૪.૫. અહીં “દર્શન શબ્દનો અર્થ શ્રદ્ધા છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદુમાં (૭.૧૮-૧૯) કહ્યું છે કે... નાત્વિા વિનાનાતિ, મવૈવ વિજ્ઞાનાતિ... નાથ મનુતે શ્ર વ મજુતે....અર્થાત મનન વિના વિજ્ઞાન શક્ય નથી અને શ્રદ્ધા વિના મનન શક્ય નથી. આમ અહીં શ્રદ્ધા, મનન અને વિજ્ઞાન એ ત્રણ ક્રમિક સોપાનો જણાવાયાં છે. પછી તરત આ જ ઉપનિષદમાં (૭.૨૫) મહત્ત્વનો વાક્યખંડ આવે છે : પૂર્વ પશ્યનું પર્વ મન વુિં વિજ્ઞાન અહીં સ્પષ્ટપણે દર્શન, મનન અને વિજ્ઞાન એ ત્રણ ક્રમિક સોપાનોનો ઉલ્લેખ છે. બંને ત્રિકનું નિરીક્ષણ કરતાં જણાય છે કે બંને જે ત્રણ સોપાનોનો નિર્દેશ કરે છે તે એકના એક જ છે. પ્રથમ ત્રિકમાં જે સોપાન માટે “શ્રદ્ધા” શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે તે જ સોપાન માટે બીજા ત્રિકમાં ‘દર્શન’ શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. આ નિર્ણયાત્મક રીતે દર્શાવે છે કે પેલાં ચાર સોપાનોમાંનું પ્રથમ સોપાન દર્શન એ શ્રદ્ધા જ છે. પરંતુ ટીકાકારો અને આધુનિક વિદ્વાનો ખોટી રીતે અહીં “દર્શન’ શબ્દનો અર્થ સાક્ષાત્કાર કરે છે અને જણાવે છે કે આત્મસાક્ષાત્કાર કરવો જોઈએ, જે આત્મસાક્ષાત્કારના ઉપાયો છે - શ્રવણ, મનન અને ધ્યાન. વિવરણપ્રમેયસંગ્રહનો નીચેનો શ્લોક આનું ઉદાહરણ છેઃ .
श्रोतव्यः श्रुतिवाक्येभ्यः मन्तव्यश्चोपपत्तिभिः । मत्वा च सततं ध्येयः एते दर्शनहेतवः ॥
બૌદ્ધ ધર્મ-દર્શન પણ આ ચાર આધ્યાત્મિક સોપાનનો સ્વીકાર કરતું જણાય છે. મઝિમનિકોયમાં (૧.૧૩૬) આવું વાક્ય આવે છે. યં વિટું વિટું સુતં મુર્ત વિચ્છતું પત્ત... મન તં uિ નેતં નમ, સોહં , ન મે મત્તા તિ . અહીં ઉપનિષદના દર્શન, શ્રવણ, મનન અને વિજ્ઞાનનો ઉલ્લેખ છે. આ વાક્ય દર્શાવે છે કે આ ચાર સોપાનો સામે તેમને કોઈ વાંધો નથી, તેમને જે વાંધો છે તે તો ચાર