Jain Darshanma Shraddha Matigyan ane Kevalgyanni Vibhavana

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: Bholabhai Jesingbhai Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan

Page 62

કેવળજ્ઞાન
પડે
નહિ તેની પ્રબળ સ્થાપના પણ કરી છે.
હાલ જે લુપ્ત થઈ ગઈ છે તે આજીવિક પરંપરામાં પણ સર્વજ્ઞત્વનો સ્વીકાર હતો એવું જણાય. જૈન આગમ ભગવતીસૂત્રમાં નોંધ્યું છે કે જ્યારે ગોશાલકને તેનો શિષ્ય અયંપુલ મળે છે ત્યારે તે ગોશાલકનો સર્વજ્ઞ તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે. ૩૦ જૈન પરંપરાનો આજીવિક પરંપરા સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ હતો. આ બધું દર્શાવે છે કે ભગવાન મહાવીરના સમયથી સર્વજ્ઞત્વમાં શ્રદ્ધા અને સર્વજ્ઞત્વની પ્રતિષ્ઠા વધતી ચાલી છે. આવી પરિસ્થિતિમાં જૈન પરંપરા સર્વજ્ઞત્વને સ્વીકાર્યા વિના કેવી રીતે રહી શકે? તેની પાસે ઉત્કૃષ્ટ કેવળજ્ઞાન તો હતું જ. તેણે તેના ઉપર જ સર્વજ્ઞત્વનો આરોપ કરી દીધો. આમ કેવળજ્ઞાન પોતે જ સર્વજ્ઞત્વમાં પરિવર્તિત થઈ ગયું. વિતરાગતા અને ધર્મજ્ઞતાની સામે સર્વજ્ઞત્વની હાનિકર પ્રતિષ્ઠાનો પ્રતિકાર
- પાતંજલ યોગમાં યોગભાણકારે સ્પષ્ટ શબ્દોમાં સ્વીકાર્યું છે કે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવા માટે વીતરાગ જ બનવું જરૂરી છે, સર્વજ્ઞ બનવું જરૂરી નથી. વીતરાગ બન્યા વિના મોક્ષ ન મળે, સર્વજ્ઞ બન્યા વિના મોક્ષ મળે. કેટલાક જૈન ચિંતકોએ ભારપૂર્વક પ્રતિપાદન કર્યું કે કેવળ આત્માનું જ્ઞાન જ કેવળજ્ઞાન છે. તેમણે સર્વજ્ઞનો અર્થ જ આત્મજ્ઞ કર્યો. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે ભગવાનનું સર્વજ્ઞત્વ તો વ્યવહાર છે જ્યારે તેમનું આત્મજ્ઞત્વ જ પરમાર્થ
છે.
ભારતીય ધર્મ-દર્શનની પરંપરાઓમાં મોક્ષને જ પરમ પુરુષાર્થ તરીકે સ્વીકારવામાં આવેલ છે. એટલે એ જાણવું જરૂરી છે કે મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે ક્યા ક્રમે શી સાધના કરવી એ કોઈ સાક્ષાત અનુભવથી જાણે છે ? બીજા શબ્દોમાં શું કોઈ ધર્મને સાક્ષાત જાણે છે? મુમુક્ષુઓને માટે આ પ્રશ્ન વિચારણીય છે. મીમાંસકોનો એ મત છે કે કોઈ મનુષ્ય કદી પણ ધર્મનો સાક્ષાત્કાર કરી શકે નહિ, ધર્મ તો વેદ દ્વારા જ જાણી શકાય, વેદ અપૌરુષેય છે, ધર્મની બાબતમાં વેદનો નિબંધ અને અંતિમ અધિકાર છે. મીમાંસકે સર્વજ્ઞત્વનો નિષેધ પણ આ કારણે જ કર્યો છે. કોઈ મનુષ્ય સર્વજ્ઞ હોઈ શકે નહિ કારણ કે કોઈ પણ મનુષ્યને ધર્મનું પ્રત્યક્ષ (સાક્ષાત અનુભવાત્મક જ્ઞાન) શક્ય જ નથી. એટલે જ કુમારિલ કહે છે –
धर्मज्ञत्वनिषेधश्च केवलोऽत्रापि युज्यते । સર્વાન્ચનાતંતુ પુરુષ: ન વાત છે તત્ત્વસંગ્રહ “પૂર્વપક્ષ પૃ. ૮૪૪
વૈદિક પરંપરામાં અન્ય દાર્શનિક ચિંતકોએ ઈશ્વરમાં નિત્ય સર્વજ્ઞતા અને અન્ય યોગીઓમાં યોગ સર્વજ્ઞતા માનીને પણ વેદોને ઈશ્વરપ્રતિપાદિત યા ઈશ્વરનિ ઋસિત કહી ધર્મમાં વેદને જ અંતિમ અધિકાર સ્વીકાર્યો. આથી ઊલટું, શ્રમણ પરંપરાએ વીતરાગી