________________
મોટી વાસ્તવિકતા છે, અને નૈતિક વ્યવસ્થા એ જગતનો સાર્વત્રિક નિયમ છે.
‘જ્યારે સાચું નૈતિક સ્વરૂપ અને નૈતિક વ્યવસ્થા મૂર્ત થાય છે ત્યારે વિશ્વ એ સચરાચર સૃષ્ટિ બની જાય છે અને બધી વસ્તુઓ તેમનો પૂર્ણ ઉત્કર્ષ અને વિકાસ સાધે છે.'
,,
નૈતિક સ્વરૂપ તેમ જ નૈતિક વ્યવસ્થાનું સુગ્રથન, વિશ્વમાં પ્રભુનું સામ્રાજ્ય કેવી રીતે લાવી શકે છે તે, ઉપરનું અવતરણ અત્યંત લાઘવથી દર્શાવે છે.
મનુષ્યથી ઉપરનું કોઈ ઋત કે શક્તિ ઘટનાઓનું નિયમન કરતી રહેશે તેનો ઇન્કાર થઈ શકે તેમ નથી. ૠત કે શક્તિની આપણી વ્યાખ્યાઓ જુદી જુદી હોઈ શકે. ખરેખર તો, જેટલાં સ્ત્રીપુરુષ એટલી વ્યાખ્યાઓ થવાની. ‘પરંતુ એ ભિન્નતાની પેલી પાર કંઈક સ્પષ્ટ મળતાપણું હશે. કારણ કે મૂળ બધાંનું એક છે.'' એ ૠતને ગાંધીજીએ, ‘“જેને આપણે સૌ જાણતાં નથી અને છતાંય અનુભવી શકીએ છીએ એવું અવ્યાખ્યેય કંઈક'' કહ્યું છે. એ ૠત અથવા શક્તિને માનવજીભથી વર્ણવવું શકચ હોય તો તેનું પૂર્ણ વર્ણન ગાંધીજી જેને સત્ય કહે છે તે છે કારણ કે તે સ્વાભાવિક રીતે જ ટીકાઓને નિઃશસ્ત્ર કરી મૂકે છે. એ સત્યની અવિશ્રાંત શોધ એ જ મનુષ્યજીવનનું સર્વસ્વ છે.
ચાર્લ્સ કિંગ્ઝલીને લખેલા વિખ્યાત પત્રમાં ટી. એચ. હકસલીએ પોતાની વૈજ્ઞાનિક વિભાવનાની વાત કરતાં કહેલું કે, ‘‘તથ્યની સામે નાના બાળકની જેમ બેસી જાઓ, પૂર્વધારિત ખ્યાલોથી મુક્ત થવા તૈયાર રહો અને કુદરત જે જે ખાડાખૈયામાં થઈને તમને લઈ જાય ત્યાં તેને નમ્રભાવે અનુસરો, નહીં તો કશું શીખી શકશો નહીં. સત્યની આવી શોધ એ હિંદુ ધર્મનો પણ આદર્શ છે. જોકે ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક શોધનાં સાધનો જુદાં હોય તોપણ મૂળભૂત વૈજ્ઞાનિક અભિગમ અને મિજાજ, બંને દાખલામાં, એકસરખા હોય છે. વૈજ્ઞાનિક પ્રત્યેક કદમનું ચોકસાઈથી વિશ્લેષણ કરતો રહીને, શ્રેણીબંધ પગલાંથી પરમ સત્યને સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પરંતુ પ્રાચીન ભારતમાં, ઋષિઓ કેટલાક મનોવ્યાયામોથી પરમતત્ત્વને સીધેસીધા પામવા મથવા હતા. પૉલ ફ્યૂસન કહે છે કે,
૧. જયુઆન મેસ્કરો, જૅમ્પ્સ બાદ ાયરી, મેથ્યૂન, લંડન ૧૯૬૧, પા. ૩ર. ૨. વુદ્ઘમારત, તંત્રીલેખ, મે ૧૯૮૧, પા. ૨૦૨-૨૦૬.
