________________
વેગવંત છે. ઈન્દ્રિયો તેને પહોંચી શકતી નથી. તે નિત્ય ઇન્દ્રિયોથી પર છે. આત્મતત્વનો ઉચ્છવાસ એ બધી વસ્તુઓનું જીવન છે. એ ચલ છે અને અચલ છે. તે દૂર છે છતાં નજીક છે. એ બધાંમાં છે અને બધાંની બહાર છે (ફેરનિષ૬, ૪ અને ૫). બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો વિશ્વને ધારણ કરનારો આત્મા, અંતરમાં વસનારો, સાર્વત્રિક અને પરાત્પર છે. પરંતુ ચૈતન્યરૂપ આત્મા કે જેને અંતરમાં વસવા માટે શાશ્વત બનાવવામાં આવ્યો છે તેણે, મનુષ્યના હૃદય ઉપર શાસન કરવું જોઈએ તથા તેના હૃદયનું પરિવર્તન કરવું જોઈએ. નિષ્કામ કર્મથી અને શુદ્ધ એકાગ્ર ભક્તિથી સાધક મૃત્યુ પર વિજય મેળવે છે (ફેરપનિષઃ, ૧૧ અને ૧૪).
સ્મૃતિઓનું મૂળ અને અધિકૃતતા તેના વ્યક્તિગત સ્થાપકમાંથી ઊભી થઈ છે અને તે સામાજિક યમ-નિયમો સાથે કામ પાડે છે. કોઈ એક સંહિતા એક યુગમાં સમાજને ટકાવવાનું કામ કરતી હોય અને બીજા યુગમાં સમાજને ગૂંગળાવતી હોય ત્યારે તેના નિયમો બદલી શકાય. વળી, બદલાતી ટેકનોલૉજીના કારણે સામાજિક-આર્થિક સ્થિતિ બદલાય ત્યારે બદલાતી સ્થિતિ અને બદલાતા પરિવેશના પ્રકાશમાં નિયમોને પુનઃ ઘાટ આપવાની તથા ફરીથી તેનું અર્થઘટન કરવાની જરૂર પડે છે. બદલાતી પરિસ્થિતિના મેળામાં નિયમો ન ચાલે તો સામાજિક વ્યવસ્થાને ટૂંપો દેવામાં અથવા તો કયારેક હિંસક અને લોહિયાળ સામાજિક ચળવળો પેદા કરવામાં કારણભૂત બને છે. તેથી, સમાજના હિત માટે શાણપણભર્યો માર્ગ એ છે કે નિયમો ઘડવાનું, સુધારવાનું તથા તેનું પુનઃ અર્થઘટન કરવાનું કામ રાજ્યબંધારણ અને સામાજિક ચેતના ઉપર છોડી દેવું જોઈએ. આધુનિક જીવન, પરિસ્થિતિ અને વિચારધારા સાથે સમરૂપ થઈને ચાલવા માટે, સ્વરાજ મળ્યા પછી, ભારતની લોકસભાએ હિંદુ કોડ બિલ બનાવ્યું હતું.
ધર્મચિંતનને આત્મા અથવા પરમાત્માનું જ્ઞાન તેમ જ ધાર્મિક અને સામાજિક આચારસંહિતા જેવા બે ભાગમાં હિંદુ ધર્મ વહેંચ્યું તે તેની વિશેષતા છે અને જેનો જોટો પ્રેરિત revealed – કહેવાતા બીજા ધર્મોમાં જોવા મળતો નથી. આમાં કેવું શાણપણ છે તેનો ખ્યાલ હિંદુ ધર્મના ગ્રંથોના અભ્યાસથી આવે છે. હિંદુ ધર્મ(જેમાં બૌદ્ધ તથા જૈન ધર્મનો સમાવેશ કરી શકાય)ને માટે, જે રીતે મધ્ય યુગમાં : ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મના અનુયાયીઓ વચ્ચે યુદ્ધો ખેલાયાં તેવાં
