Dravya Pratikramana ne Bhav Pratikramana Kevi Rite Banavsho

Author(s): Bhaveshratnavijay
Publisher: Bhaveshratnavijay

Page 4

[ નિવેદન)
દુષમકાળે જિનબિંબ જિનાગમ ભવિયણ કો આધાર.”
અનંત ઉપકારી શ્રી કેવળજ્ઞાની એવા તીર્થકર ભગવાને પ્રતિક્રમણની મહાનતા બતાવી અને બીજબુદ્ધિના ધણી શ્રી ગણધર ભગવંતોએ ત્રિપદીને ઝીલીને સૂત્રરૂપે સંરચના કરી ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામિજીએ એ સૂત્રોના અર્થને સ્પષ્ટ કરતી આવશ્યક નિર્યુક્તિ રચી. પછી આચાર્યદેવ શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજાએ પૂર્વોનો વિચ્છેદ થતાં પૂર્વકાલીન પદાર્થોનો સંગ્રહ કરીને ૧૪૪૪ ગ્રંથરત્નો લખીને જૈન સંઘને ભેટ ધરી છે. તેમાં આ પ્રતિક્રમણના સૂત્રોના રહસ્યોને ખોલતી બૃહદ્ વૃત્તિ પણ છે.
અજોડ જ્ઞાન દર્શન-ચારિત્રાદિ ગુણોથી વર્તમાન જૈન સંઘો ઉપર જોરદાર ભાવોપકાર કરનાર ૩OO વર્ષમાં અજોડ શાસનપ્રભાવના કરનાર પૂજયપાદ વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ શ્રીમાન્ રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા ઘણીવાર કહેતા કે શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજા ન થયા હોત તો, એમણે આટલા ગ્રંથો ન બનાવ્યા હોત તો, છતે આગમે આંધળા જેવા હોત. સાર એ છે કે આગમના રહસ્યો આપણા હાથમાં આવ્યા ન હોત.
આ જ પરમોપકારી શ્રી હરિભદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજાએ “યોગવિંશિકા' નામનો એક ૨૦ ગાથાનો નાનકડો ગ્રંથ પણ બનાવ્યો છે. જેમાં જૈન શાસનના યોગની લોકોત્તર અદ્દભુત વાતોનો ટૂંકમાં સંગ્રહ કર્યો છે અને આ ગ્રંથ ઉપર કલિકાલમાં શ્રુત કેવળીની ગરજ સારનાર મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી ગણિવરે વિશાળ આશયવાળી ટીકા બનાવીને એ ગ્રંથના ભાવોને અત્યંત સ્પષ્ટ કરી આપ્યા છે.
અનંત દુ:ખવાળા સંસારથી છૂટીને અનંત સુખવાળા મોશે પહોચવા માટે જ્ઞાનીઓએ બે સાધનો બતાવ્યા છે. (૧) જ્ઞાન અને (૨) ક્રિયા. આ સાધનો, એ મોક્ષમાર્ગે આગળ વધારનાર એવા સંયમરથના બે પૈડા છે. બેય પૈડાં ચાલતાં જોઈએ. બેયમાં પરસ્પર સરખાપણું જોઈએ. બેમાંથી એક પણ અટકે તો પરિણામે સાધના અટકી જાય. હા બને કે બેમાંથી એક સમયે એક ઈંડુ ગૌણત્વ ધારણ કરે બીજું મુખ્યત્વ પણ જરૂર તો બેયની.
જ્ઞાનને ક્રિયાનો ટેકો જોઈએ અને ક્રિયામાં જ્ઞાનની ચેતના જોઈએ. આ જ થઈ જાય તો કામ થઈ જાય. બસ! એ જ સામંજસ્યની ખૂબી એ યોગવિંશિકા ગ્રંથમાં બતાવેલી છે. ત્યાં કહ્યું છે કે ક્રિયાને યોગ બનાવવો હોય અર્થાત્ પ્રધાન દ્રવ્યક્રિયાને ભાગક્રિયા બનાવવી હોય તો ચાર વાતો એમાં ભળવી જોઈએ. (૧) સ્થાન, (૨) વર્ણ, (૩) અર્થ અને (૪) આલંબન.
સ્થાનમાં આસન અને મુદ્રા આવે, વર્ણમાં સૂત્રોચ્ચારની શુદ્ધિ આવે. અર્થમાં વિવિધ દૃષ્ટિએ સૂત્રનો અર્થ વિચારાય અને આલંબનમાં યોગ્ય લક્ષ્યને (ધ્યેયને) આકૃતિરૂપે ચિત્તપટ પર સ્થાપવાનું હોય છે.
આ બધું બને તો ક્રિયા યોગ બને છે, એટલે ક્રિયા ભાવરૂપ બને છે. અને ક્રિયા ભાવરૂપ ન બને ત્યાં સુધી પ્રધાન દ્રવ્યક્રિયા તો થવી જ જોઈએ. પ્રધાન દ્રવ્યક્રિયા એ ભાવક્રિયાનું કારણ બને છે. માટે પરમોપકારીશ્રી પૂ. મહોપાધ્યાયજી યશોવિજયજી મહારાજાએ ઉપદેશ રહસ્ય' નામના ગ્રંથમાં પ્રધાન દ્રવ્ય ક્રિયાના ૪ લક્ષણો બતાવ્યા છે. (૧) તદર્થાલોચન