Atmanand Prakash Pustak 086 Ank 02

Author(s): Kantilal J Doshi, Prafulla R Vora
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 9

ત્રણે ભાષામાં રચાયેલા ગ્રંથ તે મળે છે, પણ, નથી અને એમના વિના ગુજરાતી પ્રજાના આજનાં એથીયે વિશેષ તેમણે આ ત્રણેય ભાષાના કેશ અને ખાસ લક્ષણો–સમન્વય, વિવેક, અહિંસા, પ્રેમ. વ્યાકરણ રચીને અનન્ય અભ્યાસસાધન સુલભ કરી શુદ્ધ સદાચાર અને પ્રામાણિક વ્યવહાર પ્રણાલિકા આપ્યું. આને પરીણામે જૈનેતર વિદ્વાનોમાં પણ કલ્પી શકાતાં નથી. હેમચંદ્રાચાર્ય માનવ તરીકે હેમચંદ્રાચાર્યની કૃતિઓ આદર પામી. છંદશાસ્ત્રના મહાન હતા; સાધુ તરીકે વધારે મહાન હતા? ટીકાકાર હલાયુધ જેવા તે હેમચંદ્રાચાર્યની કૃતિ. પણ સંસ્કારદેષ્ટા તરીકે તે એ સૌથી વધારે થોસા છે " જ ટકે છે. મહાન હતા. એમણે જે સંસ્કાર રેડ્યા, એમને - સિદ્ધરાજનું શેય અને કુમારપાળની સંસ્કાર, જે ભાષા આપી, એમણે લોકોને જે રીતે પ્રિયતા હેમચંદ્રાચાર્યની સાધુતાની જીતથી વધુ બેલતાં કર્યા, એમણે જે સાહિત્ય આપ્યું–એ પ્રકાશિત બની. હેમચંદ્રાચાર્ય વિના સેલંકીયુગના સઘળું આજના ગુજરાતની નસમાં હજી વહી રહ્યું સુવર્ણકાળના સીમાડા માત્ર પ્રજાની ભૌતિક સિદ્ધિ છે, અને એટલે, એ મહાન ગુજરાતા તરીકે ઈતિસમૃદ્ધિ સુધી જ સીમિત રહેત. અને જ્ઞાન હાસમાં પ્રસિદ્ધિ પામવા યોગ્ય પુરુષ છે.”૮ સંસ્કારના સમન્વયરૂપ શીલ વિકસ્યું હોત કે કેમ હેમચંદ્રાચાર્યની વિપુલ અક્ષરપ્રવૃત્તિ સિદ્ધરાજ
એ પ્રશ્ન છે. વિદ્યાનું તેજ રાજાઓની આંખમાં અને કુમારપાળના રાજ્યાશ્રયે થઈ હતી તેમ કહેવું આંજીને પ્રજાજીવનના સર્વ ક્ષેત્રોને એ તેજથી તે કરતા તે પ્રવૃત્તિ બે રાજવીઓના શ્રેયાર્થે ચાલી પ્રકાશિત બતાવનાર સમર્થ સંસ્કૃતિ પુરુષ તે હેમ હતી એમ કહેવું વિશેષ એગ્ય છે. તેઓ બંને ચંદ્રાચાર્ય. સાહિત્ય અને ઇતિહાસ, શાસ્ત્ર અને રાજવીઓના આદરપાત્ર માર્ગદર્શક અને સલાહકાર કળા, વ્યાકરણ અને તર્ક, ધર્મ અને વ્યવહાર, પણ હતા. સિદ્ધરાજની જ્ઞાનોપાસના અને કુમારસાધુતા અને સરસતા તથા રાજા અને પ્રજા એમ પાળની સંસ્કારપ્રિયતાના તેઓ વિધાયક બન્યા હતા. વિભિન્ન સ્તરે સહજ સવય સાધી બતાવનાર રાજા વિકમ અને કવિ કાલિદાસ અથવા તે રાજા કીમિયાગર સંસ્કારશિપી એટલે હેમચંદ્રાચાર્ય, ભેજ અને કવિ ધનપાલ સાથે સિદ્ધરાજ-કુમારપાળ આથી જ ધૂમકેતુ કહે છે –
અને હેમચંદ્રાચાર્યની જેડીની સરખામણી કરવી. હેમચંદ્રાચાર્ય વિના ગુજરાતી ભાષાને જન્મ યોગ્ય નથી. રાજા સાથેના એમના સંબંધની તલના કલ્પી શકાતું નથી; એમના વિના વર્ષો સુધી ગુજ. તે ઘણે અંશે સ્વામી રામદાસ અને છત્રપતિ રાતને જાગૃત રાખનારી સંસ્કારિતા કલ્પી શકાતી શિવાજી સાથે થઈ શકે.
(કમશઃ) સં દ ભ સૂચિ ૧. “હેમચંદ્રાચાર્યનું શિષ્યમંડળ” લે. ભેગીલાલ જ, સાંડેસરા, “શ્રી હેમ સારસ્વત સત્ર અહેવાલ " અને નિબંધસંગ્રહ), પૃ. ૧૨૨. ૨. “હેમચંદ્રાચાર્ય', લે. પં. બેચરદાસ દોશી, પૃ. ૧૧૦. ૩. “શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય , લે. ધૂમકેતુ, તૃતીય આવૃત્તિ, પૃ. ૧૬૭. ૪. શ્રીમદ્ હેમચંદ્રાચાર્ય”, લે. શ્રી મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ, “શ્રી હૈમ સારસ્વત સત્ર :
અહેવાલ અને નિબંધસંગ્રહ', પૃ. ૭૪. પ. “શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય' લે. ધૂમકેતુ, તૃતીય આવૃત્તિ, પૃ. ૧૫ર. ૬. “આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ તેમની સર્વગ્રાહી વિદ્વત્તા” લે. દિ. બા. કૃષ્ણલાલ મ. ઝવેરી, “શ્રી
હૈમ સારસ્વત સત્રઃ અહેવાલ અને નિબંધસંગ્રહ', પૃ. ૨૦૩. ૭. શ્રી હેમ સારસ્વત સત્ર : અહેવાલ અને નિબંધસંગ્રહ” “. ર૭. ૮. શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય' લે. ધૂમકેતુ, તૃતીય આવૃત્તિ, પૃ. ૭, ૮.