Atmanand Prakash Pustak 074 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar

Page 7

આ વિચારણાથી આપણને ખાત્રી થાય છે કે આપણે એને જે અનુભવ કરીએ છીએ, તેનું મૂળ કારણ આપણા મનમાં રહેલી કામ-તૃષ્ણાની વૃત્તિ જ છે. હવે જે આપણે દુઃખથી છુટકારો મેળવે હોય, તે તૃષ્ણાને સદંતર નાશ કરે જઈએ.
આ તૃષ્ણાવૃત્ત અત્યંત પ્રબળ છે. આ સંબંધમાં યયાતિ રાજાએ સત્ય જ કહ્યું છે કે“તૃષ્ણાઓને સતેષવાથી તે શમતી નથી, પણ ઈંધન નાંખેલા અગ્નિની જેમ તે વધતી જાય છે. આ પૃથ્વી ઉપર જે કંઇ ધાન્ય, સુવર્ણ, સ્ત્રીઓ, પશુઓ વગેરે છે તે સર્વે એકઠાં મળીને પણ એક માણસની તૃષ્ણને સંતોષ આપવા પૂરતાં નથી, 1 આમ આ તૃષ્ણ મર્યાદારહિત છે. તે કામમાં રિયા આકાશ જેવી અનંત પણ છે. આ તૃણાની સાથે મોહ સંકળાયેલું છે. આ બેને સંબધ વૃક્ષ અને બીજાં જે છે. જેમ વૃક્ષમાંથી બીજ પેદા થાય છે, અને બીજમાંથી વૃક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ મેહમાંથીએટલે કે વસ્તુ પ્રત્યેની તીવ્ર આસિક્તમાંથી–તુષ્ણ એટલે કે વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવાની તીવ્ર ઈચ્છા જાગે છે, અને તૃષ્ણામાંથી મોહ ઉત્પન્ન થાય છે. વળી એક બીજી પણ વૃત્તિ તૃષ્ણ સાથે સંકળાયેલી છે, અને તે છે લેભ, લેભ એટલે પ્રાપ્ત કરેલી વસ્તુને સંઘરી રાખવાની વૃત્તિ.
મહતૃષ્ણા-લોભ એ ત્રિપુટીની વિરુદ્ધની વૃત્તિ તે સંતેષ. જે વૃત્તિમાં કોઈ પણ વસ્તુ પ્રત્યે આસક્તિ નથી, કોઈ પણ વસ્તુ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા નથી, અને કોઈ પણ વસ્તુને સંઘરવાની ભાવના નથી, તેને સંતોષવૃત્તિ કહે છે સંતોષ એ અપરિગ્રહની સાથે સંકળાયેલ છે. જેમ જેમ સંતોષ વધતું જાય છે, તેમ તેમ પરિગ્રહ ઓછો થતું જાય છે. સંપૂર્ણ સંતોષી પુરુષ તદન અપરિગ્રહી-સાવ અકિંચન હોય છે.
એક સામ્રાજ્યના શહેનશાહ માંદા પડ્યા. દાક્તર, વૈદો, હકીમ વગેરેએ ઉપચાર કરવામાં કાંઈ કમીના ન રાખી, પણ રેગે મચક આપી નહીં. એવામાં એક સંત આવી ચડ્યા. તેમણે કહ્યું કે શહેનશાહને કઈ સંતેષી પુરુષનું કપડું પહેરાવે, એટલે રોગ મટી જશે. પછી તે અધિકારીઓ અને કરો સર્વે સંતોષી પુરુષની શોધમાં નીકળી પડ્યા. જેને જેને પૂછે, તેને કાંઈક તે અસંતોષ હેય જ. ઘણા પ્રયત્નના અંતે દૂર જંગલમાં એક વૃક્ષની છાયામાં સૂતેલે સંતેષી પુરુષ જડ્યો, પણ કમનસીબી એટલી જ કે તેની પાસે વસ્ત્રને એક ટૂકડે પણ ન હતું. તે તદન અકિંચન હતા.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર (અ. ૩૨, ગાથા ૮)માં કહ્યું છે કે “જે અકિંચન-સંપૂર્ણ સંતોષી છે, તેને લેભ નાશ પામ્યા છે. જેને લોભ નથી, તેની તૃષ્ણ નાશ પામી છે; જેને તૃષ્ણા નથી, તેનો મેહ નાશ પામે છે, અને જેને મેહ નથી, તેનું દુખ નાશ પામ્યું છે.” - કઠ ઉપનિષદમાં એમ કહ્યું છે કે “જેણે હદયમાંથી સર્વ તૃષ્ણાઓને ત્યજી દીધી છે, તે મૃત્યુશીલ માનવી અમરતાને પ્રાપ્ત કરે છે.”
આ વિચારણાને અને એટલું તે ચેકસ થાય છે કે આપણામાં રહેલી કામ-તૃષ્ણાવૃત્તિ જ આપણે સર્વ દુઃખનું મૂળ છે, અને આપણે જેટલા પ્રમાણમાં વૃત્તિને કાબૂમાં રાખીને પરિગ્રહને ઓછો કરતા જઈશું અને સંતોષવૃત્તિને કેળવતા જઈશું, તેટલા પ્રમાણમાં દુઃખને નાશ અને સુખને અનુભવ થતા જશે દુઃખને નાશ કરવાને અને સુખને આનંદ માણવનો આ એક જ છે રાજમાર્ગો.
૧. મહાભારત, આદિપર્વ યયાતિ આખ્યાન.
૨. કઠ ઉપનિષદ, અ૦ ૨ વલ્લી ૩. જુલાઈ, ૧૯૭૭
: ૨૨૧