________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ગતિ પ્રત્યનીક
www.kobatirth.org
ભગવતી સૂત્રના આઠમા શતકના આઠમાં ઉદ્દેશામાં પ્રત્યેનીકાનું વર્ણન છે. તેમાં ગતિ પ્રત્યેનીકા માટે આ પ્રમાણે જાણવુ.
પ્રત્યનીક એટલે વિરાધીએ તે જેમ આચાય,
ઉપાધ્યાય અને સાધુ ભગવતાના હોય છે. તેમ ગતિને આશ્રય કરીને પણ પ્રત્યેનીકે ત્રણ પ્રકારે કહ્યાં છેઃ
(૧) ઇહલેાક પ્રત્યેનીક્ર.
(ર) પરલેાક પ્રત્યેનીક,
(૩) ઉભયલેાક પ્રત્યેનીક.
ટીકાકારના અનુસારે આ ત્રણેની વ્યાખ્યા નીચે પ્રમાણે છે :
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
લેખક :
૫. પૂર્ણાનવિજયજી (કુમાર શ્રમ)
હાથ પગના લુલા લંગડા માણસાને આપણે પાપ કાર્યોંમાં મસ્ત બનેલા જોઈએ છીએ. માટે
“સ્વાધ્યાય મળ દ્વારા તપ તથા જપના સુગમ
માગે પ્રસ્થાન કરેલી આભ્યંતર ઇન્દ્રિયા જ બાહ્ય ઇન્દ્રિયોને કટ્રોલમાં રાખવા માટે સમ હાય છે. ’
આભ્યન્તર ઇન્દ્રિયાને સુસ'સ્કારી મન સ્વાપીન કરે છે અને સ યમધારી આત્માને આધીન મન હેાય છે.
(૧) ઇહલેાક પ્રત્યેનીક :
એટલે મહાપુણ્ય ચૈાગે મળેલી પાંચ ઇન્દ્રિયે ચાને સયમમાં રાખીને તે દ્વારા ઘણાં આધ્યાત્મિક કાર્યાં કરી લેવા જોઈતા હતાં. કેમકે
આત્મકલ્યાણ સાધવાને માટે ઇન્દ્રિયા પણ
સાધન છે. અને તે સ્વાધ્યાય મળ દ્વારા આત્મ
વશ બનેલી સાધકની ઈષ્ટ સાધનામાં સહાયક અનવા પામે છે. અન્યથા બળજબરીથી ઇન્દ્રિ ચાને મારી નાખવા માત્રથી પાપાના દ્વાર બધ થતા નથી. ઘણીવાર આપણે જાણીએ છીએ કે ઇન્દ્રિયાને બાહ્યદૃષ્ટિએ મૌન આપેલ હાવા છતાં પણ સાધક પેાતાના સિદ્ધિના સાપાના એક પછી એક સર કરી શકતા નથી, અને પ્રકારાન્તરે પણ અધ:પતનના ઊંડા ખાડામાં પડીને પેાતાના નાશ કરે છે. કેમકે બાહ્ય ઇન્દ્રિયા નહીં હોવા છતાં પણ અંધા, બહેરા, મૂ'ગા, એબડા તથા ૧૬ :
આમ મેાક્ષ માના સરળ માગ વિદ્યમાન હાવા છતાં પણ કેટલાક અજ્ઞાનીએ પેાતાની ઇન્દ્રિયાને મળજબરીથી વશમાં લેવા માટે નિક અને કષ્ટસાધ્ય માર્ગોને અપનાવીને માક્ષ મેળવવા માટે દ્વાર જેવા મનુષ્ય ભવને માગે લઈ જઈ આ લેાકના તેઓ પ્રત્યેનીક બનવા પામે છે.
યદિ મનમાં સંયમ નથી, ઇન્દ્રિયા સ્વ-વશ નથી, આત્મામાં અજ્ઞાન છે, તે નેતી-ધેાતી, પ્રાણાયામ, ઉંધે માથે લટકવાનુ કે પદ્માસને બેસવાનુ પણ તે આત્માને માટે નિરથ ક સાબિત થશે અને તેમ થતાં તેવા સાધકો પોતાના ભવને બગાડનારા બનશે. (ર) પરલેાક પ્રત્યેનીક :
બળજબરીપૂર્ણાંક ઇન્દ્રિયાને સ્વાધીન કરવાનો માર્ગ જેમ નિષ્કંટક નથી, તેમ અજ્ઞાનમે!હુ અને માયાને વશ થઈ ઇન્દ્રિયાના સથા ગુલામ બની જનાર સાધક પરલોક પ્રત્યેનીક છે. એટલે કે પેાતાને આવતા ભવ પણ બગાડી
આત્માનંદ પ્રકાશ
For Private And Personal Use Only
