________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
ઉપર્યુક્ત લેખમાળાના “ લેખાંક ૧ ” તરીકે વ્વાણુવાસિયા (વાનવાસિકા)” શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ' (પૃ. પર, અં. ૮)માં છપાયેલ છે. આજે હું ‘નટક' નામના એક વિરલ અને વિશિષ્ટ છંદ વિષે કેટલુક નિરૂપણુ કરુ... છું.
પ્રાચીન ભારતવર્ષના વિરલ અને વિશિષ્ટ છ દે
લેખાંક ૨: નર્કટક, અતિથ યાને નટક તથા ક્રોકિલક ( પ્રા. હીરાલાલ ૨. કાપડિયા એમ. એ. )
નામાંતર-જે છંદને જયદેવે ‘નક' કહ્યો છે, એને ‘અવિતથ’તેમજ (યુતિની દૃષ્ટિએ) ‘કાલિક’ પણ કહે છે. કેટલાક નટકને નટક' કહે છે.
www.kobatirth.org
"यदि भवतो नजौ भजजला गुरु 'नर्कुटक' म् । मुनिगुहकार्णवैः कृतयतिं वद 'कोकिलक' म् ॥
ન
લક્ષણ-‘નકુટક’ એ ‘અત્યષ્ટિ’ને એક પ્રકાર છે. એ ‘અક્ષરમેળ’છંદ છે. એ વૃત્તમાંના પ્રત્યેક ચરણમાં સત્તર સત્તર અક્ષરા હોય છે. આમ આ છંદ ‘સમત્ત’વિદ્યુઝ છે, એનું સુપ્રસિદ્ધ લક્ષણ નીચે મુજબ છે. –
જ
ભ
---------
જ
જ
नर्कुटकमिति जयदेवः । આ લક્ષણ ધૃત્તરનાકરના તૃતીય અધ્યાયમાં ત્--ાવિતસ્થં ઇનૈઃમિક પમિથ અપાયું છે. અહીં સુચવાયા મુજબ આ નક’તિક્ષેત્ નોનિજતાં, યથા—— છંદમાં ન, જ, ભ, જ અને જ એમ પાંચ ગણર્થાત જોòિ મધુશ્ચમાધિમાં છે અને છેલ્લા બે અક્ષર અનુક્રમે લઘુ અને ગુરુ છે. આ વાત હું નીચે પ્રમાણે ર્શાવું છું. :
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
રચી છે, મૂળ કૃતિમાં દ્વિતીય અધ્યાયમાં અવિતથ’ અને ‘કોકિલક’નાં નીચે મુજબ લક્ષણ અપાયાં છે :
46
આ છંદમાં જો સાત, છ અને ચાર અક્ષરે એ તિ હોય તે। આ છંદને કૅાલિક' કહે છે, કલિકાલસન' હેમચન્દ્રસૂરિએ છંદાનુશાસન રચ્યું છે અતે એના ઉપર છન્દ ચૂડામણિ નામની વૃત્તિ
1)
નનના ગાવિતચમ્ | ૨૦૨૧૭ | ’ તત્ છિદ્ર નૈઃ ॥ ૨-૨૧૮ । આની સ્વપન વૃત્તિ( પત્ર ૧૩ એમાં નીચે મુજબ સ્પષ્ટીકરણ છે ; ~~~
“ નગમાર્ગસ્થઃ પૌ ો, થયા... शृणु परमोपदेशमिह मुग्धमते ! सततं भवजलधेः परेण यदि यातुमनास्त्वमसि ।
૧–૨. આ બંને કૃતિનો પરિચય મેં જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઇતિહાસ (પ્રથમ વિભાગ: લાક્ષણિક સાહિત્ય, પૃ. ૧૪૪-૧૪૮ )માં આપ્યા છે.
પરિપ્રઢ મન હ્રાં સ્વંગ ધામધાमवितथ वाग् भवाहर मा परकीयધનમ્ ॥શ્
मलयसमीरणो भवति पश्यत नाटयगुरुः इह हि यदाज्ञया नवनवाद्भुतभाङ्गजुषः | શિયહફ્તાન્ વિતસ્તુતે સજ્જારહ ૨૦૧ FE चिभिः पञ्चभिश्च यतिमिच्छन्ति ।"
આ ઉપરથી નીચેની ભાખતા ફલિત થાય છે:(૧) ‘અવિતથ’ અને ‘નર્કેટક’ એ નામાંતર છે, કેમકે એ બંનેનાં લક્ષણા સર્વાંગે મળે છે. (નટકના એક અર્થ નાક ’ થાય છે).
(૨) સાત અને છ અક્ષરે જો તિ હોય તે તે છંદને ‘અવિતથ’ ન કહેતાં ‘કાકિલક' કે ‘કાક્સિ' કહે છે.
For Private And Personal Use Only
