________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
છે નવા જિનેન્દ્ર ! નયચકગ્રંથ અને બદ્ધસાહિત્ય
લેખક–મુનિરાજશ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજ વાદી ત્રીજે તકે રે નિપુણ ભ, મહુવાદી પરે જેહ, રાજદ્વારે રે જયકમળા વરે, ગાજતે જીમ મેહ, ધન્ય ધન્ય શાસનમંડન મુનિવરા.
–ઉપાધ્યાય શ્રીયવિજયજી મ. જૈનશાસનના મહાન તિર્ધર કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે અ7 મઝુવા િતાજા આ શબ્દોથી જેમને જૈનશાસનના ઉત્કૃષ્ટ તાર્કિક તરીકે વર્ણવ્યા છે અને જેઓ જેનશાસનમાં વાદિપ્રવચનપ્રભાવક તરીકે અત્યંત પ્રસિદ્ધ છે તે આચાર્ય ભગવાન શ્રી મદ્ધવાદી ક્ષમાશ્રમણજીએ રાવલ નામના એક મહાન તર્કશાસ્ત્રની રચના કરી હતી. જેમ રથ વગેરેના ચામાં ( પિડામાં) આર, આરા વચ્ચે પરસ્પર અંતર તથા આરાઓને રહેવાનું સ્થાન નાભિ હોય છે તેમ આ ગ્રંથમાં પણ તેના અવર્થ નામ પ્રમાણે ૨ , ૨વિપત્તિ વગેરે બાર ન રૂપી બાર અર (દ્વારા), પ્રત્યેક નો વચ્ચે પરસ્પર મન્તભેદરૂપી અંતર ( રાડાતા) તથા બારે નોને અપેક્ષા-વિશેષથી પિતામાં સમાવી લેતી સ્યાદાદરૂપી નાભિ (સ્વાદાનામિત્રજયાતુજ) છે. આ મહાન તર્કશાસ્ત્રને સંક્ષિપ્ત પરિચય આ “આત્માનંદ પ્રકાશ” માસિકના સં૦ ૨૦૦૪ ના બાદશારનયચક્રના સ્પેશિયલ અંકમાં તેમ જ ચૈત્ર-વૈશાખ માસના અંકમાં હું આપી ગયો છું. તેમાં આ ગ્રંથના પ્રતિપાઘ વિષય, પ્રતિપાદન પદ્ધતિ તથા ઉલિખિત ગ્રંથ અને ગ્રંથકારે સંબંધમાં પણ પરિચય આપવામાં આવ્યો છે. જૈનદર્શનની અપેક્ષાએ આ ગ્રંથ ઉત્કૃષ્ટ છે જ, પણ આ ગ્રંથરૂપી મહાસાગરમાં-બીજે ઠેકાણે અત્યંતદુર્લભ એવા-જેતર દર્શન સંબંધી જે પ્રાચીન વિચારપ્રવાહ તથા પ્રાચીન વાક્યો વિપુલ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે તે દૃષ્ટિએ જોતાં ભારતીય દાર્શનિક સાહિત્યમાં પણ આ ગ્રંથ ખરેખર અપૂર્વ સ્થાન ધરાવે છે. ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રના ઇતિહાસમાં અત્યન્ત જરૂરી એવા કેટલાયે અડા આ ગ્રંથમાંથી મળી આવે છે કે જે નવો જ પ્રકાશ પાડે છે.
પરંતુ દુર્દેવની વાત છે કે આ મહાન ગ્રંથ તેના મૂળ સ્વરૂપમાં આજે કોઈ પણ સ્થળે જોવામાં આવતો નથી. આ ગ્રંથને પ્રાચીન ગ્રંથભંડારોમાં શોધી કાઢવા માટે અમે શકય તેટલા પ્રયત્નો કરી છૂટ્યા છીએ, પણ હજુ સુધી અમને જરા પણ સફળતા મળી નથી. ઐતિહાસિક દષ્ટિએ વિચાર કરતાં પણ એમ જણાય છે કે લગભગ સાત વર્ષ પૂર્વે પણ આ ગ્રંથ અનુપલભ્ય જ મનાતે હતા, કારણ
૧. વાચકવરથી યશવજયજી મ. વિરચિત સમકિતના સડસઠ બોલની સજઝાય પૈકી આઠ પ્રભાવકની ઢાળની ત્રીજી કડી ૨. જુઓ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનના છોડનૂન [૨- ] સત્રની બુધવૃત્તિ. ૩. નયચક્રવૃત્તિકાર શ્રી સિંહસૂરિગણિવાદિક્ષમાશ્રમણે આ વિધાદિ બાર અરોનાં નામે આ પ્રમાણે જણાવ્યાં છે–પુર્વ તુવૅર સદ્વિદશાનયરઐઝવાયાનથનસાધનમ્ | तत्र विधिभनाश्चत्वार आद्याः, उभयभङ्गा मध्यमाश्चत्वारः । नियमभङ्गाश्चत्वारः पाश्चात्याः । । विधिः, २ विधिविधिः, ३ विधेर्विधि-नियमौ, ४ विधिनियमः इति प्रथमभङ्गचतुष्टयम् । मध्यमं १ विधि-नियमौ २ विधि-नियमोविधिः ३ विधिनियमयोविधिनियमौ ४ विधिनियमयोर्नियमः इति। पाश्चात्त्यमपि । नियमः २ નિયમ વિધિ, રે નિયમ વિધિનિયમી, ૪ નિયમદા નિયમઃ તિ –નયચકતુંબ.
For Private And Personal Use Only
