________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
૧૨
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
તિર્ધર શ્રી યશોવિજયજી ઉપાધ્યાયજીના હાથમાં આની દુર્લભ પ્રતિ આવી અને તેમણે તરતજ અનેક વિદ્વાન સાધુઓને ભેગા કરીને પંદર દિવસમાં જ આની કેપી તૈયાર કરી લીધી. આ હકીકત તેમણે પોતે જ એક પ્રશરિત બનાવીને નયચની પ્રતિને અંતે આપેલી છે. આ પ્રશસ્તિ વિગેરે હકીક્ત હું નયચક્રના અગાઉના લેખમાં આપી ગયો છું. એટલે અહીં તેનું પુનરાવર્તન કરતા નથી. અલબત્ત, યશવિજયજી મ. એ તૈયાર કરેલી પ્રતિ હજુ સુધી અમને તપાસ કરતાં કોઈપણ ઠેકાણે મળી નથી, પણ આના ઉપરથી લખવામાં આવેલી નાવત્તિની બીજી પ્રતિઓ અનેક જૈન ભંડારોમાં મળે છે. તેમાં કોઈ કોઈમાં યશેવિજયજી મ. એ રચેલી પ્રશસ્તિ પણ જોવામાં આવે છે. અમારા અનુભવ પ્રમાણે જેનભંડારામાં જે નચક્રની પ્રતિ મળે છે તે સર્વેમાત્ર ૧ પ્રતિને બાદ કરતાં-યશવિજયજી ઉપાધ્યાયે તૈયાર કરેલા આદર્શ ઉપરથી જ સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ લખવામાં આવેલી છે.
સદ્દભાગ્યે એક બીજી પણ નયચકની પ્રતિ પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજદ્વારા અમને મળી આવી છે. આ પ્રતિ લગભગ ૧૬૫૦ આસપાસ લખાઈ લાગે છે. એટલે યશવિજયજી ઉપાધ્યાયે જે પ્રતિ તૈયાર કરી હતી તેનાથી પણ પહેલાં આ પ્રતિ લખાયેલી છે. અમારી ધારણા પ્રમાણે આખા જગતમાં આ એક જ પ્રતિ છે. હજારે જગ્યાએ આમાંથી અમને શુદ્ધ અને સુંદર પાઠ મળી આવ્યા છે કે જે યશવિજયજી ઉપાધ્યાયે તૈયાર કરેલી પ્રતિને અનુસરતી એકેય પ્રતિએમાં જોવામાં આવતા નથી. વ્યવહારની અનુકૂળતા માટે યશોવિજયજી મ. ની પ્રતિને અનુસરતી દરેક પ્રતિઓની અમે A સંત રાખી છે. અને બીજી મળેલી પ્રતિની અમે B સંજ્ઞા રાખી છે, જે કે અલગ અલગ વિચારીએ તે A અને B બંને પ્રતિઓમાં અશુદ્ધિઓને ભંડાર ભરેલું છે તે પણ સેંકડો સ્થળે એવું છે કે A માં જ્યાં અશુદ્ધ છે ત્યાં B માં શુદ્ધ છે; B માં જયાં અશુદ્ધ છે ત્યાં A માં શુહ છે. એકંદરે જોઈએ તે B કરતાં A વધારે શુદ્ધ છે, છતાં એવાં કેટલાંયે સ્થળો છે કે
જ્યાં A માં અનેક પંક્તિઓ પડી ગઈ છે ત્યાં B માં અખંડરૂપે જળવાઈ રહેલી છે. એક સ્થળે તે A માં આખું પાનું જ પડી ગયું છે જ્યારે B માં એ બરાબર મેજુદ છે. એટલે આ દષ્ટિએ B અમને ઘણી મદદગાર નીવડી છે.
આમ છતાં યે એવાં હજારો રથળ છે જ્યાં A અને B માં એક સરખી અશુદ્ધિઓ છે. આ ઉપરથી એમ જરૂર લાગે છે કે આગળ જતાં A અને B કઈ એક પ્રતિને મળી જતી હેવી જોઈએ. અર્થાત A અને B કોઈ એક પ્રતિમાંથી પરંપરાએ ઉતરી આવેલી છે. શરૂઆતમાં આ પરંપરા એક હશે, પણ કાળક્રમે લેખકના દોષથી પરસ્પર અંતર પડી ગયું હશે.
નયચક્રવૃત્તિને વિષય અતિગહન અને પ્રતિઓની અશુદ્ધિ-બહુલતાને લીધે નયચક્રવૃત્તિને અર્થ સમજવો એ અત્યંત કઠિણ કાર્ય છે. તેમાં મૂલ ન હોવાથી ટીકાકાર શું કહેવા માગે છે, એ જ ઘણીવાર તે સમજતાં મુશીબત પડે છે. લગ મૂરું નારિત કુત: રાઘા જેવી સ્થિતિ નિર્માણ થઈ છે એમ કહેવાય તે હરકત નહીં. આમ છતાંય ખૂબ ચિંતનપૂર્વક, પૂર્વાપરપરામર્શપૂર્વક તેમજ અન્યાન્ય દર્શનશાસ્ત્રોની સાથે તુલનાપૂર્વક મનન અને પરિશીલન કરવામાં આવે તે અર્થ સમજવામાં, સંશોધન કરવામાં તેમજ મૂલ તારવામાં ઘણી જ અમૂલ્ય સહાય મળી આવે છે. અમારા સંશોધન અને સંપાદનને બને તેટલું વ્યવસ્થિત અને પ્રામાણિક બનાવવા માટે અમે આવાં આવાં ઘણાં વિશિષ્ટ સાધનને ઉપયોગ કર્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે આ લેખમાં હું ખાસ કરીને હસ્તવાલપ્રકરણ નામના આવા એક વિશિષ્ટ સાધનભૂત ધગ્રંથ વિષે લખવા ઈચ્છું છું.
(ચાલુ)
For Private And Personal Use Only
